FIZJOGRAFIA - jest pojęciem związanym z kartografią (plany, mapy geodezyjne). Obejmuje graficzny obraz kształtu i wielkości terenu naturalnego z dokładnymi pomiarami w poziomie i planie, wraz z usytuowaniem obiektów, urządzeń i przekształceń sztucznych (inżynierskich, podziemnych, naziemnych itp.) wraz z opisem. Materiały fizjograficzne obejmują obraz stanu fizycznego, od danych geologicznych do roślinności i są zazwyczaj sporządzane dla każdej branży osobno.
Regionalizacja fizycznogeograficzna - rodzaj regionalizacji, polegający na wydzieleniu pewnych obszarów w przestrzeni - regionów fizycznogeograficznych, które wykazują pewnien stopień wewnętrznej jedności wynikający z ich położenia geograficznego, historii rozwoju, charaktertu współczesnych procesów geograficznych oraz wzajemnego powiązania poszczególnych elementów tworzących daną jednostkę.
Tabela 1. Dziesiętny system indeksacji regionów fizycznogeograficznych.
Cyfra kodu |
Jednostka fizycznogeograficzna |
Przykład |
3 |
Megaregion |
Pozaalpejska Europa Środkowa |
31 |
Prowincja |
Niż Środkowoeuropejski |
313 |
Podprowincja |
Podrzeża Południowobałtyckie |
313.2 |
Makroregion |
Pobrzeże Szczecińskie (Oderhaffgebiet) |
313.21 |
Mezoregion |
Uznam (Usedom) i Wolin |
313.211 |
Mikroregion |
Brama Świny |
Poniższa regionalizacja została opracowana przez Jerzego Kondrackiego. Wymienione są regiony fizyczno- geograficzne od poziomu prowincji po mezoregionu.
342.37 Pogórze Szydłowskie
Podział fizyczno- geograficzny Lubelszczyzny wg. J. Kondrackiego
Skały magmowe ma terenie Polski występują na czterech obszarach:
- rejon sudecki
- rejon karpacki
- rejon śląsko - krakowski
- rejon świętokrzyski
KLASA PERYDOTYTU
ubogiej w krzemionkę. Są one ciemno zabarwione, co związane jest z niewystępowaniem minerałów jasnych. Głównymi składnikami mineralnymi są tu oliwiny i pirokseny.
wszystkim przez perydotyt, dunit, piroksenit.
PERYDOTYT
Perydotyt jest skałą głębinową złożoną głównie z oliwinu i piroksenu. W mniejszych ilościach występować mogą: hornblenda, biotyt, granat i chromit. Posiada barwę ciemnozieloną i strukturę fanerytową.
W Polsce perydotyty występują na terenie Gór Bialskich, Rudaw Janowickich i w okolicach
Ze względu na skład mineralny (duża zawartość oliwinu) gleby utworzone z tych skał
zawierają znaczne ilości magnezu.
DUNIT
Na terenie Polski dunity spotkać można na niewielkich obszarach w Sudetach (Góry
Gleby wytworzone ze skał dunitowych odznaczają się obecnością dużych ilości magnezu
uwolnionego w procesie wietrzenia oliwinu.
PIROKSENIT
Na terenie Polski piroksenity spotkać można na niewielkich obszarach w Sudetach (Góry
Bialskie, Rudawy Janowickie, okolice Sobótki), gdzie towarzyszą skałom z klasy gabra i bazaltu
KLASA FOJAITU I MONOLITU
tu skaleń potasowy, obok którego występują plagioklazy, skaleniowce, pirokseny i hornblenda. Fonolit posiada strukturę afanitową lub porfirową, zabarwiony jest szaro lub zielonawo
KLASA GABRA I BAZALTU
plagioklazy zasadowe. Innymi minerałami uczestniczącymi w ich budowie są pirokseny, niekiedy również oliwiny i amfibole. Głównymi przedstawicielami tej klasy są gabro i bazalt.
GABRO
bytownit) oraz piroksenów (diallag, czasem augit). Jeżeli w jego składzie występuje istotna ilość oliwinu mówimy o gabrze oliwinowym. Odmiany zbudowane prawie wyłącznie z plagioklazów i oliwinu nazywane są troktolitami. Szczególną odmianą skał gabrowych są anortozyty, zbudowane głównie z plagioklazów szeregu andezyn - labrador. Gabra zawierające do 20% kwarcu nazywane są gabrami kwarcowymi. Gabrem foidonośnym nazywa się gabro zawierające, obok plagioklazów, także do 10% skaleniowców, zaś gabrem foidowym - zawierające do 60% skaleniowców.
Skały gabrowe w większości mają barwę ciemną (ciemnozieloną lub prawie czarną).
Wykazują strukturę gruboziarnistą, a teksturę masywną i bezładną. Powstające z nich gleby są na ogół głębokie, gliniaste, zasobne w żelazo, magnez i wapń, wykazujące jednak często niedobór potasu.
Gabra występują w Sudetach (masyw Nowa Ruda - Słupiec, Góry Sowie) oraz w masywie
Ślęży.
BAZALT
bytownit), piroksenów (diallag, czasem augit) oraz niewielkiej ilości silnie rozproszonego magnetytu. Z występowaniem magnetytu związana jest charakterystyczna, prawie czarna barwa skał bazaltowych. Wykazują one strukturę afanitową, rzadziej porfirową z prakryształami oliwinów i teksturę masywną, bezładną.
Starsze, paleozoiczne odmiany bazaltów, o migdałowcowej strukturze i nieco jaśniejszej
barwie (często z odcieniem czerwonawym), nazywane są melafirami (paleobazaltami). Blisko spokrewnione z bazaltami są również diabazy, zwane niekiedy mikrogabrami.
Skały bazaltowe wietrzeją nieco wolniej niż gabra, dając gleby gliniaste i pyłowe,
zasobne w składniki pokarmowe dla roślin.
Wśród skał wylewnych skorupy ziemskiej bazalty należą do najbardziej
rozpowszechnionych.
W Polsce występują powszechnie na terenie Dolnego Śląska, od zachodniej granict Polski
po okolice Opola, tworząc z innymi skałami wylewnymi tzw. trzeciorzędową formację bazaltową.
KLASA DIORYTU I ANDEZYTU
obojętnych. Głównymi minerałami skałotwórczymi są tu plagioklazy zasobne w albit (oligoklaz - andezyn), obok których występują amfibole (głównie hornblenda).
DIORYT
(oligoklaz - andezyn) i hornblendy. Pobocznie występować może tu także biotyt, pirokseny oraz kwarc (do 5% obj.). Jeżeli skała diorytowa zawiera znaczącą ilość kwarcu (5 - 20% obj.) mówimy o diorycie kwarcowym. Osobne nazewnictwo obejmuje także odmiany o zwiększonej zawartości skaleniowców. Przy zawartości do 10% obj. skaleniowców mówimy o diorytach foidonośnych, zaś przy zawartości do 60% obj. - o diorytach foidowych.
masywna, bezładna. Przeważnie towarzyszą one masywom granitowym i gabrowym, tworząc lokalne wystąpienia.
Ze zwietrzeliny diorytowej tworzą się gleby gliniaste, średniogłębokie, zasobne w żelazo,
wapń i magnez, z dostateczną ilością potasu i fosforu.
ANDEZYT
Andezyt jest skałą wylewną o składzie mineralogicznym zbliżonym do diorytu.
Charakteryzuje się on szarą barwą i wyraźną porfirową strukturą z prakryształami plagioklazów, amfiboli i piroksenów. Dobrze wykształcone są zwłaszcza kryształy hornblendy, tworzące czarne, słupkowe osobniki.
W Polsce andezyty występują w niewielkich masywach ciągnących się wzdłuż Pienin i w
Karpatach fliszowych.
Skały andezytowe stosunkowo łatwo wietrzeją, dając gleby gliniaste, zasobne w składniki
pokarmowe dla roślin (głównie wapń i magnez).
KLASA MONZONITU I LATYTU
obojętnych. Głównymi minerałami skałotwórczymi są tu plagioklazy i skalenie potasowe, obok których występuje biotyt i hornblenda.
przez latyt.
MONZONIT
które występują w mniej więcej równych proporcjach ilościowych. Obok skaleni głównymi minerałami budującymi skały monzonitowe są amfibole, pirokseny i biotyt. Typowe monzonity zawierają również do 5% obj. kwarcu. Jeżeli jego ilość wzrasta do 20% obj. mówimy o monzonitach kwarcowych. Odmienne nazewnictwo obejmuje także odmiany o zwiększonej zawartości skaleniowców. Przy zawartości do 10% obj. skaleniowców mówimy o monzonitach foidowych, zaś przy zawartości do 60% obj. - o monzonitach foidowych.
Ze zwietrzeliny monzonitowej powstają gleby gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe dla
roślin.
SJENODIORYT
W przeciwieństwie do pokrewnego mu monzonitu, plagioklazy znacznie przeważają tu nad skalenim potasowym.
Ze zwietrzeliny sjenodiorytowej powstają gleby gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe
dla roślin.
W Polsce skały sjenodiorytowe występują w okolicach Niemczy oraz w masywie Kłodzko -
Złotostockim.
LATYT
wzajemnym stosunkiem plagioklazów do skaleni alkalicznych i minerałów ciemnych. Są to skały jasne, o strukturze afanitowej lub porfirowej z prakryształami skaleni, rzadziej amfiboli i piroksenów.
Gleby powstające ze zwietrzeliny tej grupy skał są zazwyczaj gliniaste, zasobne w składniki
pokarmowe dla roślin.
W Polsce latyty i pokrewne im skały wylewne występują lokalnie w Sudetach, tworząc razem
ze skałami wylewnymi innych klas tzw. trzeciorzędową formację bazaltową.
KLASA SJENITU I TRACHITU
SJENIT
plagioklazami kwaśnymi. Pobocznie występuje tu również biotyt i hornblenda. Jeżeli w składzie mineralogicznym znaczącą rolę odgrywa kwarc (5 - 20% obj.), mówimy o sjenitach kwarcowych. W wypadku znaczącej obecności skaleniowców sjenity zyskują nazwę foidonośnych (do 10% obj. skaleniowców) lub foidowych (do 60% obj. skaleniowców). W związku ze zróżnicowanym składem mineralogicznym sjenity różnią się między sobą makroskopowo. Są to skały barwy jasnoszarej, szarej, różowej, niekiedy nawet czerwonej. Odznaczają się strukturą fanerytową, równoziarnistą oraz teksturą masywną i bezładną.
W wyniku wietrzenia sjenitów powstają gleby o składzie granulometrycznym piasków i glin
lekkich, na ogół zasobne we wszystkie składniki pokarmowe dla roślin.
Skały sjenitowe występują rzadko, towarzyszą zwykle skałom o małej zawartości krzemionki
i znacznym udziale skaleniowców.
TRACHIT
skaleni potasowych nad plagioklazami. Występują tu również minerały ciemne, głownie biotyt i hornblenda.
Barwa trachitów jest zmienna: od szarej przez różowa, żółtą, czerwoną, niekiedy nawet po
Ze zwietrzeliny trachitu powstają gleby gliniaste, głębokie o dobrej zawartośći składników
pokarmowych dla roślin.
Skały trachitowe występują niezwykle rzadko na terenie Polski.
KLASA GRANITU I RYOLITU
występowanie dużych ilości kwarcu (10 - 35% obj.) i mała zawartość minerałów ciemnych. Minerałami głównymi są tu plagioklazy i ortoklaz, co decyduje o jasnej barwie tych skał. Niektóre drobnoziarniste skały wulkaniczne należące do tej klasy odznaczają się ciemniejsza barwą powodowana występowaniem silnie rozproszonych minerałów żelazistych. Skały głębinowe reprezentowane są w tej klasie przez granit, wylewne zaś przez ryolit i dacyt.
GRANIT
wchodzą: kwarc, skalenie potasowe, plagioklazy, biotyt (niekiedy również muskowit). Pobocznie występuje tu hornblenda i pirokseny, akcesorycznie zaś mogą pojawiać się turmaliny i granaty. Granity zawierające pirokseny krystalizujące w układzie rombowym (np. hipersten) nazywane są granitami czarnokitowymi.
Barwa skał granitowych może być różna. Najczęściej są one jasnoszare lub szare, czasem
różowe, czerwone, a nawet brunatnoczerwone. Odznaczaja się strukturą fanerytową, równoziarnistą, czasem porfirowatą i teksturą masywną, bezładną.
W Polsce granity (wraz z granodiorytami) występują na Dolnym Śląsku w postaci potężnych
masywów (np. masyw Strzelin - Otmuchów, masyw Strzegom - Sobótka, masyw Karkonoszy) oraz w Tatrach.
DACYTY
Dacyty są wylewnymi odpowiednikami tonalitów. Charakteryzują się dobrze wykształconymi strukturami porfirowymi. Prakryształy reprezentowane są tu głównie przez plagioklazy i kwarc, którym towarzyszy biotyt, a niekiedy hornblenda.
RYOLITY
granitowymi, co decyduje o tym, że ich chemizm oraz skład mineralny zbliżony jest do granitów. Charakteryzują się one strukturą porfirową z prakryształami kwarcu, plagioklazów lub ortoklazu. Ciasto skalne jest mikrokrystaliczne lub szkliste (częściowo lub całkowicie), co częstokroć utrudnia ustalenie składu mineralogicznego ryolitów. Tekstura tych skał jest masywna i bezładna bądź kierunkowa. Ich ciemniejsza od granitów barwa jest wynikiem obecności rozproszomych minerałów ciemnych, zaś czerwonawe zabarwienie może pochodzić od utlenionego żelaza.
Ze skał ryolitowych powstają najczęściej gleby lekkie, wykazujące niedobór wapnia,
magnezu i fosforu.
KLASA GRANODIORYTU
Granodioryty , wraz z innymi skałami głębinowymi przesyconymi krzemionką, należą do
dużej grupy skał określanych mianem granitoidów. Wyglądem zewnętrznym oraz cechami strukturalno-teksturowymi niewiele różnią się od granitów. Istotna różnica polega tu głównie na proporcjach ilościowych składu mineralogicznego, który w granodiorytach odznacza się zdecydowaną przewagą plagioklazów nad skaleniem potasowym. Notuje się tu ponadto zwiększoną zawartość minerałów barwnych.
Granodioryty tworzą wraz z granitami potężne masywy, np. masyw Strzelin - Otmuchów,
masyw Strzegom - Sobótka, masyw Karkonoszy.
KLASA TONALITU
składzie mineralogicznym skalenie alkaliczne odgrywają już jedynie podrzędną rolę. Głównymi minerałami skałotwórczymi są tu kwarc i plagioklazy oraz biotyt i hornblenda. Skały tonalitowe rzadko tworzą większe samodzielne masywy, zwykle występują w postaci fragmentów masywów granitowych.
Ze zwietrzeliny skał granitoidowych powstają gleby dość głębokie, lekkie, zasobne w potas
a ubogie w żelazo, wapń, magnez oraz fosfor.
SKAŁY METAMORFICZNE
Skały metamorficzne powstają w wyniku działania procesów metamorficznych. Ich charakter zależy od rodzaju skały wyjściowej oraz zakresu temperatury i ciśnienia w jakich zachodzi przeobrażanie. Skały metamorficzne należą do słabo rozpowszechnionych w przyrodzie. Za najważniejsze uznać należy:
GNEJSY
Gnejsy są jedną z większych, a zarazem ważniejszych grup skał metamorficznych. Powstały one w średniogłębokich strefach metamorfizmu, w wyniku przeobrażenia skał magmowych nasyconych i przesyconych krzemionką oraz skał osadowych ilastych, szarogłazów i arkoz. W ich składzie mineralogicznym zawsze występują skalenie i kwarc, którym z reguły towarzyszą łyszczyki, rzadziej amfibole. Skalenie budujące te skały mają różne rozmiary od małych kryształów po duże, kilkucentymetrowe. Porfiroblasty skaleni mogą mieć charakter reliktowy, tzn. przedstawiać zachowane w pierwotnej formie duże ziarna skaleni magmowych, cechujących się dość prawidłowymi zarysami z nielicznymi tylko wrostkami. Częściej jednak skalenie te wzrastały w czasie procesów metamorficznych kosztem drobnoziarnistego tła skalnego. Łyszczyki występują w różnych ilościach. Przeważnie mają one postać dość dużych, dobrze rozwiniętych blaszek i są skupione w stosunkowo grubych laminach, lub jako składniki podrzędne - tworzą nieciągłe smugi. Muskowit obecny jest tylko w gnejsach zmetamorfizowanych w warunkach niższych temperatur. Gnejsy przeobrażone w wysokich zakresach temperatur i ciśnień zawierają tylko biotyt, ponieważ w tych warunkach muskowit staje się nietrwały, a jego miejsce zajmują syllimanit + ortoklaz. W gnejsach spotyka się chloryt, który zwykle wraz ze spadkiem stopnia metamorfizmu zastępuje biotyt. Często w gnejsach pojawia się też hornblenda. Z minerałów pobocznych powszechne są: cyrkon, apatyt; rzadziej notuje się tytanit i rutyl. Przeważająca część gnejsów powstaje podczas regionalnych przeobrażeń w warunkach facji amfibolitowej. Rzadziej skały te spotyka się w obrębie utworów reprezentujących najwyższy stopień metamorfizmu. Gnejsy mogą powstawać zarówno ze skal osadowych jak i magmowych z tufów i tufitów związanych z kwaśnymi wulkanitami.
Teksturalnie w tych skałach wyróżnia się klika odmian skał : gnejsy oczkowe w których kwarc i skalenie tworzą porfiroblasty często silnie wydłużone, gnejsy słojowe (warstewkowe) i ich wzajemne kombinacje.
W zależności od składników (dominujących lub rzadszych, ale charakterystycznych) nadaje
się gnejsom nazwy specjalne, np. gnejs oligoklazowy, gnejs biotytowy, gnejs hornblendowy itd. Wyróżnia się także pewne odmiany gnejsów o charakterystycznej strukturze i teksturze (gnejs laminowany, gnejs oczkowy). W tej grupie skał metamorficznych wykształciła się charakterystyczna struktura, zwana od ich nazwy strukturą gnejsową.
Wietrzenie gnejsów prowadzi do powstania lekkich, zasobnych w potas gleb, wykazujących
niedobór wapnia, magnezu i fosforu.
W Polsce skały gnejsowe występują w wielu miejscach w Sudetach, między innymi w Górach
Izerskich, Sowich, w masywie Śnieżnika oraz w Tatrach Zachodnich.
ŁUPKI KRYSTALICZNE
Łupki krystaliczne stanowią obszerną grupę skał metamorficznych powstających w płytkich
strefach metamorfizmu, o różnym składzie mineralnym i wyraźnie zaznaczonej teksturze łupkowej. Mają doskonałą łupkowatość, czyli podzielność płasko równoległą, wzdłuż której dzielą się na cienkie kolumny o grubości 1-10mm albo też cienkie kolumny „ołówkowe” wyznaczające linijność. Według definicji opartej na składzie mineralogicznym łupek krystaliczny nazywa się skałą złożoną ze skaleni(do 20%), kwarcu(do 80%), węglanów(do 50%), a przede wszystkim łyszczyków, amfiboli, epidotu. Częstokroć w ich składzie dominuje jeden minerał, decydujący o ich właściwościach i nadający im nazwę, np. łupek grafitowy, serycytowy, talkowy, chlorytowy, mikowy i inne. Właściwości pochodzące od dominującego składnika są jednak często maskowane przez obecność innych minerałów, np. kwarcu.
Łupek grafitowy powstaje w wyniku przeobrażenia skał osadowych bogatych w substancje organiczne węgiel lub bituminy. Zawartość grafitu jest zazwyczaj niewielka, lecz jego duże rozproszenie nadaje skale czarną barwę, a w przypadku zawartości nieco większej również niewielką zwięzłość i znaczną ścieralność. Łupki grafitowe występują w Sudetach, między innymi w okolicach Stronia Śląskiego.
Łupek talkowy składa się głównie z talku, który decyduje o jego właściwościach: białej lub lekko zielonawej barwie oraz miękkim i tłustym dotyku. Skały talkowe typu łupków występują w okolicy Ząbkowic Śląskich.
Łupek mikowy powstaje w głębszych strefach metamorfizmu niż skały wymienione powyżej. Głównymi składnikami są tu miki, obok których występują zwykle kwarc, plagioklazy, chloryty, niekiedy także granaty. W zależności od przeważającej ilościowo miki skały te dzieli się na łupki muskowitowe i łupki biotytowe. Struktura łupków mikowych jest zwykle bardziej gruboblastyczna niż pozostałych łupków.
Z łupków krystalicznych tworzą się różne gleby, których zasobność zależy od ich składu
mineralnego. Na ogół wietrzeją one łatwo, dając zwietrzelinę bogatą w łupkowe odłamki.
SERPENTYNITY
Serpentynity powstają w wyniku płytkiej metamorfozy magmowych skał ultrazasadowych (np. perydotytów). Są one skałami monomineralnymi, zbudowanymi wyłącznie z minerałów z grupy serpentynu: antygorytu, chryzolytu, czasami w formie azbestu chryzotylowego, lizardytu, bastytu, serpofitu, a także chlorytu, talku, magnezytu, syderytu, brucytu, chromitu, magnetytu, hematytu oraz reliktów oliwinu. Struktury skał serpentynitowych są drobnoblastyczne, tekstury zaś bezładne lub łupkowe. Ich barwa zmienia się od zielonej do czarnej z białymi, żółtymi, czerwonawowymi, brunatnymi plamami. Zbudowane
Powstają z nich płytkie, silnie szkieletowe gleby o bardzo dużej zawartości magnezu.
W Polsce serpentynity występują na Dolnym Śląsku w pobliżu góry Ślęży, w Górach
Sowich oraz w okolicach Ząbkowic Śląskich .
MARMURY
Marmury powstają we wszystkich strefach metamorfizmu z przeobrażenia skał węglanowych (marmury kalcytowe i dolomitowe). Jeżeli skałą wyjściową był czysty wapień to marmury składają się wyłącznie z kalcytu. Jeżeli natomiast były nią wapienie z domieszkami, np. wapienie margliste to marmury zawierają ponadto miki, chloryty, kwarc, skalenie i wiele innych minerałów. W przypadku metamorfozy wapieni dolomitycznych lub dolomitów, skład mineralny marmurów zmienia się w zależności od strefy metamorfizmu. W strefach płytkich minerał dolomit jest bowiem trwały, natomiast w głębszych ulega przeobrażeniu na różne minerały metamorficzne. Struktura marmurów jest krystaloblastyczna, tekstura zaś bezładna. Barwa tych skał jest zróżnicowana: od białej, przez żółtawą, różową, aż po czarną. Wietrzenie marmurów prowadzi do powstania płytkich, gliniastych gleb, o wysokiej zawartości wapnia, zwanych rędzinami.
W Polsce marmury występują w Sudetach, głównie w okolicach Stronia Śląskiego,
Głuchołazów i Kamiennej Góry.
FYLLITY
skał piaszczystych i arkozowych. Charakteryzują się strukturą bardzo drobnoblastyczną, o blastach trudno rozpoznawalnych makroskopowo. Tekstura fyllitów jest wybitnie łupkowa, z wyraźnie zaznaczoną podzielnością na cienkie płytki. Głównymi składnikami mineralnymi są tu: kwarc, serycyt i chloryty. Czyste fyllity mają barwę szarą, rzadziej niebieskawą lub brunatnawą. W wyniku wietrzenia skał fyllitowych powstają gleby gliniaste zasobne w potas, o dużej zawartości łupkowej zwietrzeliny.
Fyllity występują w słabiej zmetamorfizowanych kompleksach skalnych w Sudetach,
zwłaszcza w Górach Kaczawskich.
KWARCYTY
Kwarcyty pochodzenia metamorficznego (metakwarcyty) powstają przeważnie
z przeobrażenia piaskowców kwarcowych lub analogicznych mułowców i są zwykle podobne do kwarcytów osadowych, powstałych w wyniku diagenezy osadów. Na ogół jednak rekrystalizacja spoiwa krzemionkowego jest w metakwarcytach dalej posunięta, co wpływa na bardziej jednolity, szklisty wygląd powierzchni ich przełamu. Prócz kwarcu, jako głównego minerału, w kwarcytach metamorficznych może występować także muskowit, rzadziej skalenie lub granaty. Niekiedy zaznacza się tekstura łupkowa - mówimy wtedy o łupkach kwarcytowych. Barwa metakwarcytów jest zazwyczaj biała z różnymi odcieniami, znane są również odmiany zabarwione przez domieszki mineralne.
gleby, ubogie we wszystkie składniki pokarmowe dla roślin.
W Polsce kwarcyty i łupki kwarcytowe występują licznie w Sudetach, np. w okolicach
Stronia Śląskiego i Jagiełowej koło Strzelina.
EKLOGITY
magmowych. Są to ciemno zabarwione skały, w których składzie mineralnym dominują pirokseny i granaty. W drobnych ilościach występują tu także kwarc, skalenie, amfibole i łyszczyki. Struktury tych skał są drobnoblastyczne, tekstury zaś bezładne. Eklogity występują najczęściej wśród skał amfibolitowych, tworząc w nich wkładki i rozciągnięte soczewki.
W Polsce eklogity występują w Górach Sowich oraz w masywie Śnieżnika.
GRANULITY
zbliżonych do granitu i skał osadowych typu piaskowców. W skład granulitów wchodzą skalenie potasowe, kwarc oraz granaty. Struktury tych skał są drobnoblastyczne, tekstury bezładne, barwa zaś jasnoszara, niekiedy smużysta szaro-brunatna. Powstają z nich gleby lekkie i płytkie, ubogie w podstawowe składniki pokarmowe dla roślin.
W Polsce granulity występują w pobliżu Stronia Śląskiego i w Górach Sowich.
AMFIBOLITY
jak również osadowych o charakterze margli dolomitycznych. W ich składzie mineralnym dominują amfibole, plagioklazy i epidot, obok których występują mniejsze ilości kwarcu, biotytu, piroksenów i granatów. Taki skład mineralogiczny nadaje amfibolitom ciemną barwę, zwykle od ciemnozielonej do czarnej. Struktura tych skał jest drobnoblastyczna, tekstura zaś bezładna lub łupkowa. W wyniku wietrzenia amfibolitów powstają gleby gliniaste, zasobne w wapń, a ubogie w potas.
W Polsce amfibolity występują lokalnie w wielu miejscach w Sudetach, na ich przedgórzu
oraz w Tatrach Zachodnich.
SERPENTYNITY
(np. perydotytów). Są one skałami monomineralnymi, zbudowanymi wyłącznie z minerałów z grupy serpentynu. Struktury skał serpentynitowych są drobnoblastyczne, tekstury zaś bezładne. Ich barwa zmienia się od ciemnozielonej do brunatnej. Powstają z nich płytkie, silnie szkieletowe gleby o bardzo dużej zawartości magnezu.
W Polsce serpentynity występują na Dolnym Śląsku w pobliżu góry Ślęży, w Górach
Sowich oraz w okolicach Ząbkowic Śląskich .
ZIELEŃCE
skał wylewnych. Struktura ich jest bardzo drobnoblastyczna, tekstura zaś zwykle łupkowa, niekiedy jednak również bezkierunkowa. W składzie mineralnym dominują chloryty, plagioklazy i epidot. Skały zieleńcowe odznaczają się charakterystyczną ciemnozieloną barwą z odcieniem niebieskawym. Wietrzeją stosunkowo łatwo, dając gleby gliniaste o dość dobrej zasobności w składniki pokarmowe dla roślin.
W Polsce zieleńce występują licznie w Górach Kaczawskich, gdzie tworzą tzw. serię
zieleńcową, powstałą w skutek metamorfozy grubego kompleksu bazaltów wieku staropaleozoicznego
SKAŁY OSADOWE
Skały osadowe powstają poprzez nagromadzanie i osadzanie starszych skał poddanych wcześniej erozji (wietrzeniu), jak również resztek roślinnych i zwierzęcych. Mogą też tworzyć się w wyniku wytrącania z roztworów wodnych.
Głównymi procesami uczestniczącymi w genezie tych skał są:
- wietrzenie
- transport
- sedymentacja
- diageneza
Procesy te, stanowiące etapy rozwoju skał osadowych następują po sobie w określonej kolejności, bądź też mogą się wzajemnie zazębiać. Nie wszystkie skały osadowe przechodziły w swym rozwoju wszystkie wymienione etapy.
Pochodzenie minerałów wchodzących w skład skał osadowych:
- Minerały allogeniczne, tzn. powstałe poza środowiskiem tworzenia się skał osadowych.
Dostają się one do środowiska osadowego w wyniku mechanicznego wietrzenia skał
starszych niż dany osad i przetransportowania do zbiornika sedymentacyjnego.
- Minerały autogeniczne, tj. powstałe w środowisku tworzenia się skał osadowych.
Powstają one w wyniku bezpośredniego wytrącenia z roztworu, na skutek procesów
biochemicznych lub w wyniku późniejszych przemian diagenetycznych w obrębie
złożonego osadu.
Niektóre minerały mogą występować w skałach osadowych zarówno jako allo- jak iautogeniczne. Odnosi się to przede wszystkim do kwarcu, który nieraz w tej samej skale występuje w postaci allogenicznych ziarn oraz autogenicznego spoiwa (lepiszcza).
Wszystkie skały osadowe występują w postaci warstw (pokładów). Pierwotnie ułożenie tych warstw jest zbliżone do horyzontalnego. Wszelkie istotne odstępstwa od tego położenia są wynikiem późniejszych deformacji tektonicznych.
Skały osadowe okruchowe
przeważa w nich materiał allogeniczny, który powstał w wyniku wietrzenia (rozdrobnienia) starszych skał. W wyniku erozji gromadzi się materiał, składający się z gruzów, żwirów, piasku, mułów,lessów, iłów i powstają skały okruchowe luźne
Przy odpowiednich warunkach może dojść do cementacji (diagenezy) materiału i powstają w ten sposób skały okruchowe zwięzłe (scementowane), składające się z okruchów, ziarn mineralnych oraz spoiwa (lepiszcza), czyli substancji wiążącej.
Przykład:
Zlepieńce - są skałami psefitowymi zwięzłymi, powstałymi w wyniku diagenezy żwirów. Spojone mogą być lepiszczem właściwym, np. wapiennym, żelazistym lub detrytycznym, powstałym z silnie roztartego materiału o składzie podobnym do okruchów . Zlepieńce mogą mieć rozmaity skład petrograficzny. Znane są zlepieńce jednoskładnikowe (np. zlepieńce kwarcowe lub wapienne), częściej jednak mają charakter polimiktyczne (wieloskładnikowy).
Brekcje - są skałami psefitowymi scementowanymi, powstałymi w wyniku diagenezy gruzów. Spojone mogą być lepiszczem właściwym, np. wapiennym, żelazistym lub detrytycznym, powstałym z silnie roztartego materiału o składzie podobnym do okruchów. Brekcje mogą mieć różny skład petrograficzny. Znane są brekcje jednoskładnikowe i polimiktyczne (wieloskładnikowe). Do najczęściej spotykanych odmian brekcji należą:
- brekcja piargowa, powstająca przez scementowanie stożków piargowych,
- brekcja krasowa, powstająca przez scementowanie fragmentów zapadających się stropów jaskiń krasowych, spojonych najczęściej węglanem wapnia,
- brekcja klifowa, której materiał okruchowy pochodzi z niszczeniabrzegu klifowego.
Gleby powstałe w wyniku wietrzenia brekcji mają najczęściej charakter żwirów gliniastych, a ich wartość w dużej mierze warunkuje rodzaj lepiszcza
Piaskowce - powstają w wyniku diagenezy piasków.
Zależnie od składu mineralnego wyróżnia się:
Piaskowce kwarcowe. Są one najbardziej powszechnymi scementowanymi psamitami. Składają się głównie z dobrze obtoczonych i wysortowanych ziarn kwarcu (ok.80%). Piaskowce kwarcowe o spoiwie krzemionkowym, które uległy rekrystalizacji, zwane są piaskowcami kwarcytowymi lub ortokwarcytami. Są to skały bardzo odporne na wietrzenie, z których powstają silnie szkieletowe, płytkie i bardzo ubogie gleby. Na terenie Polski spotkać można także inne odmiany piaskowców, o bardziej zróżnicowanym składzie mineralnym, np. występujące w Tatrach piaskowce dolomitowe, piaskowiec wąchocki i szydłowiecki z rejonu Gór Świetokrzyckich oraz piaskowiec ciosowy, występujący w rejonie Sudetów (Góry Stołowe, okolice Lwówka Śląskiego i Złotoryi).
Arkozy są odmianą piaskowców zawierającą, obok kwarcu, ponad 20% skalenia potasowego. Dodatkowo mogą tu być obecne pewne ilości łyszczyków i innych minerałów. Skały arkozowe są zwykle barwy różowej lub czerwonawej, wykazują słaby stopień scementowania, najczęściej spoiwem żelazistym. Ziarna są słabo wysortowane, grube, o niskim stopniu obtoczenia. Obecność w arkozach minerałów stosunkowo łatwo wietrzejących reprezentowanych przez skalenie, łączy ich genezę ze środowiskami o słabym wietrzeniu chemicznym, np. obszarami klimatu półpustynnego, wysokogórskiego lub glacjalnego.
Szarogłazy składają się ze źle obtoczonych okruchów skał drobnoziarnistych, ziarn minerałów ciemnych, kwarcu, łyszczyków i skaleni, silnie ze sobą scementowanych. Są to skały zwięzłe, masywne, o szarym lub prawie czarnym zabarwieniu, scementowane najczęściej lepiszczem ilasto-krzemionkowym. Stanowią częściej od arkoz spotykany rodzaj piaskowców, występują np. we fliszu karpackim
Mułowce - powstają na skutek diagenezy mułów. Są skałami silnie scementowanymi spoiwem, w którym oprócz innych składników występuje żel. Ich skład mineralny jest zbliżony do piaskowców, lecz wykazuje większą zawartość minerałów ilastych. W procesie diagenezy może dojść do złupkowacenia mułów - mówimy wtedy o łupkach mulastych. Barwa mułowców jest różna: od jasnoszarej, poprzez szarą , szarozieloną do prawie czarnej. Występują one jedynie lokalnie w terenach górskich.
- iłowce
- łupki ilaste
Skały osadowe pochodzenia chemicznego i organicznego
Skały chemiczne powstają w wyniku wytrącania się pewnych substancji z roztworów, a genezą powstania skał organicznych jest nagromadzenie szczątków organizmów. Wiele skał jest pochodzenia podwójnego, czyli chemicznego i organicznego.
Skały osadowe chemiczne i organiczne dzielimy na:
1. Skały węglanowe
zaliczamy te osady, w skład których wchodzi ponad 50% wagowych minerałów węglanowych. Najważniejszą rolę skałotwórczą w skałach węglanowych odgrywają kalcyt, dolomit. Obok wymienionych składników w skałach węglanowych występować mogą minerały ilaste, detrytyczny kwarc, związki żelaza i inne minerały o podrzędnym znaczeniu. Kalcyt jest głównym składnikiem wapieni, dolomit natomiast skał o tej samej nazwie - dolomitów. Ilościowy wzrost substancji piaszczystych i pelitowych w skałach wapiennych powoduje ich stopniowe przechodzenie do margli.
Wapienie - mogą w wyniku nagromadzenia się węglanowych szczątków zwierząt, niekiedy również roślin, na dnie zbiorników morskich i śródlądowych oraz w wyniku wytrącenia węglanu wapnia z roztworów wodnych. Luźny osad wapienny ulega przekształceniu w zwięzłą skałę w wyniku szeregu procesów, określanych łącznie mianem diagenezy. Czyste wapienie są barwy białej, lecz często zawierają domieszki (np. kwarc, minerały ilaste, gips), nadające im zabarwienie szare, żółtawe, kremowe, różowe, a nawet czarne.
Wapienie dzieli się w zależności od okresu, w którym powstały (np. wapienie triasowe, jurajskie, kredowe, trzeciorzędowe, itp.) oraz w zależności od dominujących w nich szczątków organicznych: (foto)
Wapienie krynoidowe utworzone są z elementów szkieletowych liliowców - najważniejszej pod względem skałotwórczym grupy szkarłupni. Ich szkielety zbudowane są z aragonitu, przy czym każdy element szkieletu, np. człon łodygi liliowca (trochit) utworzony jest z jednego kryształu tego minerału. W związku z tym elementy szkieletowe szkarłupni zachowane są w skałach wapiennych w postaci dużych zazwyczaj kryształów kalcytu, na ogół rozpoznawalnych makroskopowo. Wapienie krynoidowe są pospolite w środkowej jurze Tatr i pienińskiego pasa skałkowego.
Wapienie litotamniowe są przykładem wapieni utworzonych ze szczątków glonów, a dokładnie są ze zwapniałych plech krasnorostów Lithothamnium. Są one pospolite w miocenie południowych Gór Świętokrzyskich i na Roztoczu.
Wapienie rafowe zbudowane są z różnych osiadłych organizmów morskich o szkieletach węglanowych. Utwory rafowe powstają w wodach czystych i płytkich oraz w warunkach obniżającego się dna morskiego. Najpospolitsze organizmy rafotwórcze to korale, mszywioły, gąbki i niektóre glony.
Wapienie pelagiczne powstają w głębszych strefach mórz, z dala od lądu. Zawierają one liczne szczątki organizmów planktonicznych, występujące w bardzo drobnokrystalicznym tle kalcytowym (tzw. mikrytowej masie podstawowej).
Wapienie oolitowe powstają w płytkiej strefie przybrzeżnej mórz i jezior. Zbudowane są z owalnych lub kulistych utworów, zwanych ooidami. Ooidy są ziarnami o swoistej, koncentrycznej budowie, złożone są z jądra i zmiennej liczby otaczających je powłok. W przypadku ooidów wapiennych powłoki te utworzone są a węglanu wapnia, wytrąconego chemicznie, bez udziału organizmów.
Wapienie detrytyczne zbudowane są z tzw. intraklastów. Mianem tym określa się fragmenty rozdrobnionego osadu, jeżeli zarówno osad macierzysty, jak i pochodzące z niego fragmenty zostały złożone w tym samym basenie sedymentacyjnym. Wapienie detrytyczne spotkać można w dewońskich formacjach węglanowych Gór Świętokrzyskich oraz triasowych regionu śląsko-krakowskiego.
Muszlowce są wapieniami bogatymi w skorupy ślimaków, ramieniogłowów, mszywiołów otwornic i innych organizmów. Spotkać je można na obrzeżu Gór Świętokrzyskich oraz w rejonie pienińskiego pasa skałkowego.
Kreda pisząca jest białą, miękką, mało spoistą skałą wapienną, której charakterystycznym składnikiem są bardzo drobne kalcytowe elementy szkieletowe planktonicznych wiciowców roślinnych. Ponadto w skład kredy wchodzić mogą skorupki małych otwornic i pelityczny kalcyt. W Polsce kreda pisząca występuje m.in. na Wyżynie Lubelskiej.
Martwica wapienna (trawertyn) jest skałą wapienną pochodzenia chemicznego. Jest to skała jasno zabarwiona, porowata, powstała w wyniku wytracenia kalcytu z wód źródlanych lub rzecznych, np. przy wodospadach. Często obecne są w niej dobrze zachowane przez osadzający się węglan wapnia części roślin, skorupki ślimaków i innych zwierząt. Bardziej zwięzłe odmiany martwicy wapiennej określane są jako trawertyn.
Kreda jeziorna, podobnie jak martwica wapienna, jest skałą wapienną pochodzenia chemicznego. Zbudowana jest ze szlamu wapiennego, wytrąconego z wody jeziornej. Często zawiera w swym składzie pewną ilość minerałów ilastych.
Dolomity - są skałami pochodzenia chemicznego, zbudowanymi przede wszystkim z dolomitu. Istnieją też skały pośrednie pomiędzy wapieniami i dolomitami, zawierające w różnym stosunku zarówno węglan wapnia, jak i dolomit. Szereg wapień - dolomit można umownie podzielić na następujące człony:
- wapień (0-10 % zawartości dolomitu)
- wapień dolomitowy(10-50 % zawartości dolomitu)
- dolomit wapnisty (50-90 % zawartości dolomitu)
- dolomit (90-100 % zawartości dolomitu)
Ze względu na różny sposób powstawania tych skał wyróżniamy dolomity pierwotne (sedymentacyjne) oraz dolomity wtórne (metasomatyczne). Dolomity sedymentacyjne tworzą się wskutek bezpośredniego wytrącania dolomitu z wód morskich oraz jeziornych. Tworzą pokłady dość jednolite litologicznie, o wyraźnym uławiceniu i jednorodnej, zbitej strukturze. Dolomity metasomatyczne powstają w procesie metasomatycznych przemian osadów wapiennych (kalcytowych). Proces ten polega na częściowym wyparciu węglanu wapnia i zastąpieniu go przez węglan magnezu. Źródłem magnezu niezbędnego do tych przemian jest woda morska. Przeobrażanie osadu wapiennego w dolomit pociąga za sobą zmniejszenie objętości o 12,3%, dlatego też liczne dolomity wtórne są porowate i jamiste. Skały dolomitowe "burzą" z 10% HCl na gorąco lub po sproszkowaniu. Posiadają barwy jasne, czasem zabarwione na różne odcienie i najczęściej wykazują strukturę pelitową lub krystaliczną
Margle - są skałami pośrednimi między skałami węglanowymi a okruchowymi. Zbudowane są głównie z kalcytu (od 50 do 70% według Czermińskiego, od 33 do 67 wg Smulikowskiego), któremu towarzyszą mniejsze ilości dolomitu, syderytu i minerałów ilastych. Mogą one ponadto zawierać domieszki materiału okruchowego, którego zwiększony udział prowadzi do powstawania odmian piaszczystych lub piaskowców marglistych. Margle są na ogół mniej twarde i zwięzłe niż wapienie, różnią się od nich także ciemniejsza barwą. Cechą charakterystyczną tych skał jest silne "burzenie" z 10% HCl, podczas którego wytrąca się i pozostaje osad minerałów ilastych
Opoki - są osadami pośrednimi między skałami węglanowymi a krzemionkowymi. Są one zasobne w skrytokrystaliczną krzemionkę rozproszoną wśród składników węglanowych. Opoki są skałami zwartymi, o budowie afanitowej i jasnoszarej barwie, niekiedy z odcieniem niebieskawym, pochodzącym od rozproszonego pirytu. Opoki, w których krzemionka jest pochodzenia organicznego określane są jako gezy wapienne. Opoki są pospolite w górnej kredzie Polski pozakarpackiej.
2. Skały krzemionkowe
Są to skały utworzone w całości lub w przeważającej części z autogenicznej krzemionki, wykształconej w postaci opalu, chalcedonu lub kwarcu. Niektóre skały krzemionkowe powstają wskutek chemicznego wytrącania się krzemionki, inne zaś w wyniku osadzania się szczątków organizmów zbudowanych z krzemionki: okrzemek, radiolarii i gąbek krzemionkowych. Większość skał krzemionkowych odznacza się znaczna twardością bliską, twardości kwarcu.
Gezy - zbudowane są z dwóch podstawowych składników: detrytycznego kwarcu i organogenicznej krzemionki (zazwyczaj pochodzenia gąbkowego). Niektóre gezy zawierają znaczną ilość węglanu wapnia, niekiedy także glaukonit i substancję ilastą. Na ogół są one barwy białej, żółtawej lun szarej. Odmiany bogate w glaukonit są zielonkawe. Gezy wieku kredowego występują w obrębie fliszu karpackiego i w regionie świętokrzyskim
Opoka lekka - jest skałą powstałą w wyniku odwapnienia skał węglanowych - opok. Różni się ona od nich mniejszym ciężarem i dużą miękkością. W stanie suchym opoka lekka ma ciężar mniejszy od ciężaru wody. W Polsce skały tego typu występują głównie na roztoczu i w Karpatach.
Ziemia okrzemnowa i diatomit - są to skały organogeniczne utworzone głownie z pancerzyków okrzemek. Dodatkowo mogą tu występować szczątki innych organizmów, detrytyczny kwarc oraz kalcyt, glaukonit, substancje ilaste i związki żelaza. Ziemia okrzemkowa jest biała lub żółtawobiała, porowata, lekka, miękka, nie jest zwięzła (rozcieralna) i pylasta. Diatomit charakteryzuje się natomiast większą zwięzłością. Utwory okrzemkowe są osadami chłodnych mórz polarnych i jezior. W Polsce ziemia okrzemkowa występuje w niewielkich ilościach na obszarze Niżu Polskiego. Trzeciorzędowe diatomity znane są z fliszu karpackiego
Spongiolity - są to skały organogeniczne utworzone z igieł gąbek spojonych lepiszczem krzemionkowym. Niektóre spongiolity zawierają domieszki węglanu wapnia, glaukonitu i detrytycznego kwarcu. Ich barwa jest najczęściej szara lub szaroniebieska, rzadziej zielonawa lub brunatna.
W Polsce spongiolity spotkać można na obszarze Tatr (utwory jurajskie), fliszu karpackiego i obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (utwory kredowe).
Radiolaryty - Są to skały utworzone głównie z pancerzyków radiolarii (promienic), niekiedy zawierają domieszkę węglanu wapnia i związków żelaza. Radiolaryty są skałami twardymi, często silnie spękanymi. Zazwyczaj są one silnie zabarwione na czerwono, zielonkawo, a nawet czarno przez występujące w nich związki żelaza.
W Polsce spotkać je można na terenie Tatr, pienińskiego pasa skałkowego i w Górach Świętokrzyskich.
3. Skały żelaziste
Jest to grupa skał wzbogaconych w tlenki i sole żelaza. Przyjmuje się iż zawartość żelaza niezbędna do zakwalifikowania skały do tej grupy wynosi 15%. Do skał żelazistych należą między innymi: rudy darniowe i bagienne, żelaziaki brunatne i osadowe syderyty.
4. Ewaporaty
powstają w zbiornikach wodnych po wytrąceniu węglanu wapnia, gdy po odparowaniu wody składniki mineralne ulegają dalszej koncentracji. Należą do nich złoża gipsu, anhydrytu, halitu oraz złoża wielomineralne, np. sole potasowo-magnezowe. Najważniejszymi skałami należącymi do tej grupy są: gips, anhydryt, sól kamienna, sole potasowe i potasowo-magnezowe.
5. Torfy
Torfy są skałami powstającymi współcześnie w wyniku nagromadzenia szczątków obumarłych roślin w warunkach nadmiernego uwilgotnienia oraz w wyniku zarastania jezior. Torfy wykształcone w dawniejszych okresach geologicznych uległy przekształceniu w pokłady węgla brunatnego (utwory trzeciorzędowe) lub kamiennego (utwory karbońskie)
Torfy wysokie - tworzą się na wododziałach i w zagłębieniach bezodpływowych, przy udziale wody ubogiej w tlen i związki mineralne. Powstają one przede wszystkim w wyniku nagromadzenia szczątków mchów sfagnowych, wełnianek itp. Od torfów niskich odróżnia je jasnobrunatna barwa, słaba spoistość i obecność słabo rozłożonych szczątków roślinnych, które decydują o ich biomorficznej strukturze. Torfy wysokie mają zazwyczaj silnie kwaśny odczyn.
Torfy niskie - powstają zwykle w dolinach rzek i jezior przy udziale wód przepływowych. Wykazują one znaczny stopień zamulenia, ciemnobrunatną lub czarną barwę i dość zbitą konsystencję. Ich geneza związana jest z roślinami takimi, jak turzyce, olchy itp. W zależności od stopnia rozkładu zawierają mniej lub bardziej widoczne szczątki roślinne. Odczyn torfów niskich jest najczęściej mniej kwaśny od pozostałych
Torfy pośrednie - utwory te charakteryzują się cechami pośrednimi pomiędzy torfami wysokimi a niskimi. W ich podłożu zalega zazwyczaj torf niski.
Najważniejsze cechy klimatu Polski:
- durza roznorodnosc i zmiennosc typow pogody z dnia na dzien
- nie regularnosc przebiegu por roku
- wystepowanie 6 por roku, przedwiosnia, wczesnej jesieni, zimy, lata, jesieni, wiosny
- przewaga wiatrow zachodnich, latem - polnocno-zachodnich
- w Tatrach - Halny , nad morzem - bryza
- narastanie cech kontynentalnych z zachodu na wschod
- srednie temperatury stycznia na zachodzie i nad morzem -1 na wschodzie -5
- srednie temperatury lipca nad morzem 17 na poludniu 19
- srednia roczna amplituda temperatur na zachodzie 19 na wschodzie 23
- suma opadow srednio 600 mm najmniejsza na kujawach - ponizej 500 mm najwieksze na poludniu (tatry sudety) - 1700 mmm
- dl okresu wegetacji roslin 220 dni na slasku180 dni na pojezierzu suwalskim100 dni w gorach
- sr roczne zachmorzenie77%
- sr roczna liczba godzin naslonecznienia 1400 - 1900 h
- latem na klimat ma wplyw wyz czeski, niz islandzki
- zima niz euroazjatycki
FUNKCJE LASU
1. Ekologiczne i gospodarcze znaczenie lasów
Lasy tworzą najwyżej zorganizowane ekosystemy, w których procesy wykorzystania energii słonecznej i akumulacji produktów fotosyntezy oraz neutralizacji skażeń osiągają bardzo wysoki poziom. Dzięki procesom fotosyntezy lasy odnawiają zapasy tlenu w atmosferze, wiążąc zaś dwutlenek węgla z powietrza łagodzą "efekt cieplarniany". Lasy w znaczący sposób zatrzymują pyłowe i gazowe zanieczyszczenia powietrza, ulegając przy tym znacznym uszkodzeniom. W lasach zachodzą procesy istotne dla prawidłowego obiegu materii i energii, warunkujące ciągłość funkcjonowania całych zespołów krajobrazowych. Umożliwiając bytowanie wielu gatunków roślin i zwierząt, lasy chronią różnorodność przyrody i jej zasoby genowe. Jednocześnie drewno - odnawialny produkt lasu pozostaje nadal niezastąpionym surowcem, warunkującym postęp cywilizacyjny. Produkty z drewna tworzą najbliższe człowiekowi, ekologiczne otoczenie, a jako surowiec do produkcji papieru - podstawę rozwoju kultury. Lasy spełniają w sposób naturalny lub w wyniku działań gospodarki leśnej różnorodne funkcje, które kwalifikuje się następująco:
- Funkcje ekologiczne (ochronne), zapewniające: kształtowanie klimatu globalnego i lokalnego, stabilizację składu atmosfery i jej oczyszczanie, regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, warunki do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów, a także różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji rolniczej;
- Funkcje produkcyjne (gospodarcze), polegające na zdolności do produkcji biomasy i ciągłego powtarzania tego procesu, co zapewnia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług, oraz przyczyniające się do tworzenia stanowisk pracy i zasilania podatkiem budżetu państwa i budżetów samorządów lokalnych;
- Funkcje społeczne, które kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, tworzą różnorodne formy użytkowania lasu przez społeczność lokalną, wzbogacają rynek pracy, wzmacniają obronność kraju, rozwój kultury, oświaty i nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa.
Funkcje lasu są ograniczone: wzrost jednych może się odbywać kosztem pozostałych, co rodzi konflikty między nimi. Równocześnie wiele rodzajów funkcji lasu uzupełnia się wzajemnie lub z siebie wynika oraz zmienia się w czasie i w przestrzeni.
Typy siedliskowe lasu
bór świeży - występuje na piaskach różnego pochodzenia, z głębokim poziomem wód gruntowych, runo mszyste z towarzyszącą borówką i wrzosem, w drzewostanie dominuje sosna z domieszką brzozy, w warstwie krzewów jałowiec, dąb i jarzębina,
bór wilgotny - na utworach piaszczystych, w płaskich obniżeniach, z dość płytkim poziomem wód gruntowych, gleby z reguły silnie kwaśne, runo trawiasto-krzewinkowo-mszyste, drzewostan z przewagą sosny,
bór mieszany świeży - także na utworach piaszczystych, różni się od siedlisk borów obecnością w drzewostanie gatunków liściastych, (dębu i buka), w runie spotyka się więcej roślin zielnych (siódmaczek, konwalijka, konwalia) oraz paproci,
bór mieszany wilgotny - zajmuje tereny z płytkim i średnio głębokim poziomem wód gruntowych, z bujną warstwą krzewów złożonych głównie z kruszyny,
las mieszany świeży - średnio żyzne siedliska na utworach piaszczystych lub gliniasto-piaszczystych, roślinność runa podobna w składzie jak w borach mieszanych, ale z większą ilością gatunków zielnych (dużo traw i ziół), drzewostan mieszany z sosną, dębem brzozą, lipą, osiką o dominacji gatunków liściastych, często dwupiętrowy, podszyt to głównie kruszyna, jalowiec, trzmielina i leszczyna,
las mieszany wilgotny - zajmuje tereny obniżone, z płytkim lub średnim poziomem wód gruntowych, runo z gatunkami wilgociolubnymi (sit, turzyce, tojeść, skrzyp), drzewostan podobny jak w lesie mieszanym świeżym z domieszką olszy,
las świeży - żyzne i bardzo żyzne siedliska na piaskach,żwirach i glinach, runo podobna w składzie jak w borach mieszanych, ale z większą ilością gatunków zielnych (dużo traw i ziół), drzewostan mieszany z sosną, dębem brzozą, lipą, osiką o dominacji gatunków liściastych, często dwupiętrowy, podszyt to głównie kruszyna, jałowiec, trzmielina i leszczyna,
las wilgotny - zajmuje tereny z płytką i średnią głęboką wodą gruntową, runo dobrze rozwinięte o charakterystycznym występowaniu gatunkow azotolubnych (pokrzywy, niecierpka, kopytnika, bodziszka, czyśca), drzewostan liściasty głównie dębu z jesionem, warstwa krzewów bardzo zróżnicowana gatunkowo,
ols - w zagłębieniach, w dolinach, rzecznych lub na obrzeżu stawów, z reguły na glebach organicznych, często podtapianych, drzewostan rośnie z reguły na charakterystycznych kępach, duże bogactwo gatunkowe dna lasu z roślinnością szuwarową, drzewostany olszowe z domieszką brzozy, podszyt tworzy kruszyna z wierzbami,
ols jesionowy - tereny z wysokim ruchomych wód gruntowych (doliny cieków), brak kęp korzeniowych, w drzewostanie dominuje olsza z jesionem, runo typu zielnego bujnie rozwinięte, w warstwie krzewów dominuje czeremcha.