1.Budowa i skład chemiczny litosfery.

Litosfera- zewnętrzna najbardziej sztywna strefa kuli ziemskiej, obejmująca skorupę ziemską i górną część płaszcza Ziemi(warstwa perydotytowi), jest rozbita na szereg wielkich przemieszczających się poziomo fragmentów zwanych płytami litosferycznymi.

Dzieli się na dwie warstwy:

-warstwa granitowa(występuje tylko na lądach -sial), skład chemiczny: Si, Al, grubość 25km;

-warstwa bazaltowa ( gabrowa )-sima, gęstość g=2,7g/cm³, skład chemiczny: Si, Mg, dość dużo tlenu, grubość 20km;

Te warstwy rozdziela nieciągłość Conrada.

Skład % skorupy litosfery:

Nazwa pierwiastka	Zawartość procentowa [%]
Tlen	46,46
Krzem	27,61
Glin	8,07
Żelazo	5,06
Wapń	3,64
Magnez	2,07
Sód	2,75
Potas	2,58
Tytan	0,62
Wodór	0,14
Fosfor	0,12
Węgiel	0,09
Mangan	0,09
Siarka	0,06
Chlor	0,05
Brom	0,04
Fluor	0,03
Pozostałe	0,50

Zestawienie litosfery w postaci minerałów ( po przeliczeniu na minerały w których występują):

Skalenie (ortoklaz, plagioklaz) - 59,5%

Pirokseny i amfibole( w andezycie) -16,8%

Kwarc -12,0%

Miki - 3,8%

Inne -7,9%

Razem -100%

2. Hydrosfera i jej właściwości.

Masa hydrosfery - 1,35*10¹⁸t.

Powierzchnia mórz oceanów -361 mln km² powierzchni Ziemi.

Średnia głębokość mórz i oceanów - 3700m.

Max. Głębokość - 11000m.

Całkowita objętość mórz i oceanów -V= 1321,5 mln km³

Całkowita objętość wód lądowych - V=29,5 mln km³ (90%-lodowce i lądolody).

Zasoby wodne- 1360 mln km³

Wody oceanów- 3,5% soli(NaCl)

Wody słodkie 0,03% (dwuwęglan wapnia) - zmieny skład chemiczny wywołany przez wiele czynników.

Hydrosfera
wody słone	Wody słodkie(lądowe)
morza i oceany 97,18%	Wody naziemne	wody podziemne
	jeziora i zbiorniki wodne 0,009%	glebowe 0,005%
		jeziora słone i morza śródlądowe 0,008%	do głębokości 800m 0,31%
		rzeki i potoki <0,0001%	poniżej 800m 0,31%
		lądolody i lodowce 2,15%
wody w bilansie roślinnym 0,005%
wody atmosferyczne 0,001%

Udział głównych jonów w wodzie morskiej i rzecznej

Nazwa	Udział w wodzie morskiej	Udział w wodzie rzecznej
Na^+	10500	7,6
K^+	400	2
Mg^2+	1300	4,5
Ca^2+	400	19,5
Cl^-	1900	8,9
(SO4)^2-	2700	16,2
(HCl3)^-	140	65,5

Proces ustawicznego krążenia dużych mas wody między hydrosferą, a atmosferą (parowanie, opady) ilość uczestnicząca w tym procesie to 0,03% masy hydrosfery.

Hydrosfera- powłoka wodna Ziemi, obejmuje oceany, morza, rzeki, jeziora, bagna, lodowce, wody podziemne i parę wodną w atmosferze.

3.Budowa i skład chemiczny atmosfery.

Atmosfera-powłoka gazowa otaczająca Ziemię, składa się z mieszaniny gazów zwanych powietrzem właściwym , właściwości atmosfery zmieniają się wraz z wysokością co stanowi podstawę do jej podziału na warstwy.

Skład atmosfery:

Skład atmosfery
Składniki stałe	Składniki zmienne	Aerozole
Azot 78,08%	para wodna około 4%	pyły pustynne
Tlen 20,95%	CO2 0,03%	pyły wulkaniczne
Argon 0,93%	tlenek węgla CO	pyłki roślin
Neon 0,002%	2-tlenek węgla,3-tlenek siarki	spory i zarodniki
Hel 0,0005%	tlenek azotu	bakterie i przetrwalniki
Krypton 0,0001%	ozon	kryształki soli
Wodór 0,00005%		zanieczyszczenia przemysłowe

Skład atmosfery zmienia, się również wraz z wysokością nad poziomem morza:

- do wysokości ok. 70-80 km. brak większych zmian, oprócz zawartości aerozoli, pary wodnej, ozonu i CO₂;

-powyżej 100 km występuje tlen w postaci atomowej, zaczyna się warstwowanie gęstościowe gazów atmosferycznych;

-powyżej 1000 km główny gaz to hel;

-powyżej 2000 km główny gaz to wodór.

Budowa atmosfery.

Troposfera- najniższa warstwa, ulega wpływom podłoża, przebieg górnej części troposfery uzależniona jest od szerokości geograficznej i pór roku. Najwyższa grubość jest nad równikiem 17-18km, około 10-12km w umiarkowanych szerokościach geograficznych i najmniejsza około 7km nad biegunami.

W troposferze znajduje się około 4/5 całkowitej masy atmosfery, prawie cała para wodna i aerozole, zachodzą tu procesy kształtujące warunki pogodowe i klimat, odbywa się przebieg wody i jej przemiany gazowe, inną cechą troposfery jest spadek temperatury wraz ze wzrostem wysokości, średnio o 0,6⁰C na 100m,na górnej granicy troposfery w strefie międzyzwrotnikowej temperatura wynosi -70⁰C do -80⁰C, a nad biegunami -450C do -70⁰C.

Troposferę kończy cienka warstwa tropopauza ( warstwa przejściowa).

Stratosfera- sięga do wysokości 50-55km, jej dolną granice stanowi tropopauza, a górną stratopauza, dolna część stratosfery to warstwa zimna panuje tu bardzo niska temperatura. Dopiero na wysokości około 25km. Następuje szybki wzrost temperatury i osiąga w górnej części 0⁰C. W strefie tej występuje warstwa ozonu zwana ozonosferą na wysokości od 20km do 35km- inaczej zwana warstwą ciepłą.

Mezosfera- kolejna warstwa rozciągająca się od około 50-55km do 85km, charakteryzuje ją duży spadek temperatury wraz z wysokością , temperatura spada tam do -80⁰C. Na granicy z przejściową warstwą - mezopauzą- może być ona jeszcze niższa -100⁰C.

Termosfera - cechuje się wzrostem temperatury wraz z wysokością do około1000⁰C w jej górnej granicy na wysokości około 800km.

Powyżej mezopauzy wyróżniamy jonosferę, w warstwie tej występują zorze polarne, jest to warstwa silnie zjonizowana.

Egzosfera- najbardziej zewnętrzna warstwa atmosfery. Charakteryzuje się ucieczką cząstek gazów, w tej warstwie temperatura spada wraz ze wzrostem wysokości, co jest efektem znaczącego rozrzedzenia powietrza. Na granicy z przestrzenią międzyplanetarną temperatura spada do -273,2⁰C.

4.Procesy magmowe i ich produkty:

wulkanizm-grupa zjawisk geologicznych spowodowanych działaniem magmy lub zawartych w niej gazów na samej powierchni Ziemii. Zjawiska te koncentrują się w miejschach gdzie magma lub jej gazy przebiły się przez sztywne skały litosfery,wydostały się na jej powierzchnię i utworzyły wyniosłość terenu zwaną wulkanem.Budowa wulkanu:kanał dopływowy(kanał wulkaniczny),krater.

Podział wulkanów:

-eksplozyjne-najgroźniejszy z typów wulkanów.Podczas eksplozji wyrzucane śa gazy oraz sypki materiał.Wulkany te są niewysokie,w kształcie stożka.
-lawowe-podczas eksplozji wydostaje się tylko lawa(spokojnie).Wulkany zbudowane z nałożonych na siebie pokryw oraz potoków lawowych.
-mieszane-stratowulkany-typ pośreni,wyrzucają gazy,materiały piroplastyczne występują na przemian lub w połączeniu z wylewami.Zbudowane z naprzemiennych tufów lub pokryw lub potoków lawowych.

Mear-jezioro wulkaniczne

Plutonizm-jeśli magma nie zdołała się przebić poprzez skały do samej powierzchni Ziemi.W ten sposób tworzą się skały magmowe glebinowe. Plutony-wieksze ciała magmowe,stanowiące odrębne jednostki strukturalne w skorupie ziemskiej.

Plutoniczne intruzje:

-batolit-wielka intruzja,kształt nieprawidłowy,niezgodny kontakt ze skałami otaczającymi,rozciągają się w głab ziemi do nieosiagalnych dla badań geologicznych poziomów.Są to bezdenne plutony.Z batolitu odchodzą większe i mniejsze odnogi oraz żyły zwane apofizami.

-lakkolit-płaskie skały magmowe,wciskają się pomiedzy warstwy skał starszych.Górny strop soczewkowaty.Kontakt między magmą a osłoną zgodny ze strukturą skał osłony.

-żyły magmowe-dajki(przecinają niezgodnie struktury magmowej,stanowią wypełnienie szczelin i pęknięć,prostopadłe do powierzchni.),sille(równoloegłe do pow.ziemi)

Minerały skał magmowych:

-głowne:kwarc,skalenie,pirokseny,amfibole,łyszczyki.

-poboczne:magnetyt,hematyt,apatyt,cyrkon,rutyl.

-akcesoryczne:występują w niewielkich ilościach np. granaty,turnaliny.chronity.

Gleby wytworzone ze skał magmowych i metamorficznych stanowią 25% powierzchni,z granitów i pokrewnych im genjsów-20%,z bazaltów i pokrewnych-1%.Gleby te występują na obszarach górskich-Sudety z przedgórzem,Karpaty,G.Świętokrzyskie.

Struktura skał magmowych.
-uwzględniając stopień wykrystalizowania masy skalnej wyróżniamy strukturę:pełnokrystaliczna,częściowo krystaliczna,szklista.
-uwzględniając stopień rozwoju krystalograficznego ziarn mineralnych wyrózniamy:ziarna własnokształtne(automorficzne),częściowo własnokształtne(hipautomorficzne),obcokształtne(ksenomorficzne).
-uwzględniając bezwzgldne rozmiary ziarn wyróżniamy-fanerytowe(ziarniste)-które się dzielą na gruboziarniste(srednica ziarn od 5mm),średnioziarniste(srednica ziarn 2-5mm),drobnoziarniste(srednica ponizej 2mm) oraz afanitowe(niewidocznokrystaliczne)-srednica ziarn ponizej 0,2mm.

-uwzglęniając wzajemny stosunek rozmiarów ziarn mineralnych wyróżniamy str.-równoziarniste,porfirowe i porfirowate.

Tekstrura skał magmowych:
-uwzględniają przestrzenną orientację składników mineralnych wyróżniamy tekstury:bezkierunkową(bezładna odznacza się brakiem wyraźnego uporzadkowania przestrzennego skladnikow mineralnych,wys.głównie w skałach głębinowych),kierunkową(do tekstury kierunkowej zaliczymy teksturę fluidalną)
-uwzględniając stopień wypełnienia przestrzeni skalnej wyróżniamy tekstury:masywne(zbite) i porowate.

Klasyfikacja skał magmowych(opiera się na zawartosci w nich SiO2):
-kwaśne-zawartość SiO2 ponad 65%
-obojętne-52-65%

-zasadowe-40-52%

-ultrazasadowe-poniezej 40%

Skały głębionowe:

-granity-skały kwaśne,występują w Sudetach,na przedgórzu i w Tatrach,skład-plagioklaz kwaśny,ortoklaz,kwarc,miki.Zwietrzelina granitowa z krzemionką jest kamienista,piaszczysto-żwirowa, a w częściach ziemistych ma skład granulometryczny piasków gliniastych lub glin

-sjenity-skały obojętne,występują na Dolnym Śląsku,w pobliżu Kłodzka i Złotego Stoku.Skład-plagioklaz kwasny,ortoklaz,amfibol,piroksen,bioty.Wietrzeją łatwiej od granitów dakąc krystaliczniejszą pod względem chemicznym zwietrzelinę,z których powstają gleby o uziarnieniu piasków gliniastych i glin lekkich.

-dioryty-skały obojętne,występują na Dolnym Śląsku oraz w rejonie Niemczy.Skład-plagioklaz kasny lub obojętny,amfibol,biotyt,piroksen,ortoklaz,kwar.Ze skał klasy diorytu tworzą się gleby gliniaste,zasobne w skladniki pokarnmowe dla roślin.

-gabra-skały zasadowe,występują w rejonie Masywu Sowiogórskiego,Sobótki i Nowej Rudy.Skład-plagioklas zasadowy,pirokse,amfibo,oliwi,magnety,biotyt,apatyt.

Skały wylewne:
-riolity(ryolity) i liparyty-skały wylewne klasy granitu,wystepuja w rejonie Krzeszowic oraz w Sudetach.Wietrzeją bardzo wolno,zwietrzelina uboga

-trachity-skaly wylewne klasy sjenitu,

-andezyty-skaly wylewne klasy diorytu,wystepuja w Pienińskim Pasie skałkowym.Zwietrzelina drobnouziarniona,bogata w Fe,Mg,Ca

-bazalty-skaly wylewne klasy gabra,rejon wystepowania pas pd Ostrawy,Sudety,przedgórze aż do Tużyc.Trudno wietrzeją,dają gleby płytkie i średnie,zróżnicowane urazrnienie,bogate w Ca,Mg,Fe.Gleby obojętne odporne na zakwaszanie.

Skały żyłowe(występują w Sudetach głownie na Pogórzu Izerskim):

-pegmatyty-jasne,gruboziarniste skaly zblizone do skal klasy granitu i sjenitu,wyrozniaja się wielkimi rozmiarami.

-aplity-jasne,drobnoziarniste skaly o skladzie mineralogicznym zblizony do pegmatytow.

-lamprofity-ciemne,drobnoziarniste skaly obojetne i zasadowe.Wystepuja w niewielkich ilosciach w Górach Świetokrzyskich.

5.Procesy metamorficzne i ich produkty

Metamorfizm jest na ogół nastepstwem ruchów górotwórczych, które doprowadzają do znacznych przmieszczen w glab Ziemi utworów powst.w warunkach powierzchniowych.

Rodzaje metamorfizmu:

-dyslokacyjny(dynamiczny)-jest rezultatem ciśnienia działającego na skały.Zachodzi blisko skorupy Ziemskiej.Ważniejsze skały:kataklazyty,mylonity

-regionalny(dynamotermiczny)-zachodzi w głebi skorupy ziemskiej.Działające czynniki-wysoka temperatura,podwyzszone cisnienie.Wyróżniamyy 3 strefy metamorfizmu regionalnego :1epi-znajduje się na glebokosci 3-9km,zaliczamy:łupki,kwarcyty,fyllity,2)mezo-9-15km,zaliczamy:amfibolity,gnejsy,łupki,marmury,3)kata-15-24km,zaliczamy:granulity,eklogity,migmatyty,

-kontaktowy(termiczny)-zwiazane z podgrzewaniem skal w wyniku kontaktu z magmą.Z tym metamorfizmem łaczy się też udział cznnikow chemicznych.Zaliczamy:hernfelseny,marmury kontaktowe,łupki plamiste

Struktura skał metamorficznych:

-granoblastyczna-blasty maja przekroj ziarnisty

-lepidoblastyczna-blasty maja przekroj blaszek lub plytek

-fibrioblastyczna-blasty maja przekro włókien

Tekstura skał metamorficznych:

-kierunkowa i równoloegła

-łupkowa

-gnejsowa

Ważniejsze skały metamorficzne:

-gnejsy-wystepuja w Sudetach i Tatrach.W zależności od rozmiarów krystaloblastów powstaje zwietrzelina mniej lub bardziej gruboziarnista o uziarnieniu piasków gliniastych do gliny lekkiej o zróżnicowanej miąższości.Główne składniki-kwarc,miki.Struktura grano-lub lepidoblastyna ,tekstura gnejsowa.

-Łupki-wystepuja w Sudetach i Tatrach zachodnich.Ich zwietrzelina bogata jest w frakcje ilu koloidalnego i części pyłowe.Zwietrzelina ma korzystne właściwości glebotworcze.

-marmury-wystepuja w Sudetach i G.Kaczawskich.Podatne na wietrzenie,ich zwietrzelina drobnoziarnista.Powstale w wyniku metamorfizmu termicznego.Zbudowane z kalcytu i dolomitu.

-kwarcyty- wystepują w G.Świetokrzyskich,Dolny Śląsk.Zwietrzelina uboga w skladniki mineralne,witrzeja wolno.Struktura granoblastyczna,bezladna,zwarta.

-Amfibolity-wystepuja w G.Sowich i Tatrach.sklad chemiczny oraz miąższość zwietrzelina podobna do gabro.

Skały metamorficzne są słabym lub bardzo słabym substraten dla powstających gleb.Są słabo podatne na wietrzenie ze względu na duże sprasowanie i przekrystalizowanie minerałow oraz skład mineralny(szczególnie monomineralne kwarcyty)

6.Działalność lądolodów i lodowców

1.DZIAŁALNOŚĆ EROZYJNA:
*detersja - wygładzanie podłoża skalnego
*detrakcja -wyorywani bloków i okruchów z podłoża skalnego
*egzaracja -zdzieranie materiału różnego pochodzenia przez czoło nasuwającego się lądolodu.
#Formy działalności erozyjnej=rysy, bruzdy, zadziory, wygłady, mutomy (doskonale wygładzone podłużne garby i pagórki o kierunku zgodnym z ruchem lodowca), barnice.
2.DZIAŁALNOŚĆ TRANSPORTOWA:
~moreny: materiał pochodzący zarówno ze zniszczenia ścian skalnych wznoszących się ponad powierzchnią lodowca, jak też zniszczenia podłoża:
*morena powierzchniowa-bloki, głazy, okruchy i pyły nagromadzone na powierz. lodowce
*morena wew -materiał pochodzi przeważnie z obszaru firnowego, jest na ogół nierównomiernie rozmieszczony w masie lodowcowej.
*morena boczna-ciągnie się po obu stronach jeziora lodowego, w postaci wałów. Jest to materiał pochodzący z niszczenia, głównie odpadania zwietrzeliny ze ścian skalnych.
*morena denna-bywa różnie wykształcona, w zależności od termicznego typu lodowca. Znajdują się ona w spodniej części lodowca.
*morena czołowa-(na niżu Polski)ciągi pagórków i wzgórz o wys. od kilku do kilkudziesięciu m., które powstały w czasie jego dłuższego postoju. Materiał akumulowany jest bezpośrednio przy krawędzi lądolodu -> morena czołowa akumulacyjna. Materiał wyciśnięty lub pchnięty przez czoło lądolodu->morena czołowa spiętrzona.
3.DZIAŁALNOŚĆ WÓD LODOWCOWYCH:
*pola sandrowe(sandry)-rozległe piaszczysto-żwirowe stróżki napływowe wód wypływających na przedpole lodowca
*ozy-długie, wąskie i zwykle kręte wały lub ciągi wzgórz, niejednokrotnie o dł. kilku lub kilkunastu km, odpowiadają one rzekom płynącym w tunelach lądowych
*kemy-okrągławe lub wydłużone pagórki lub wzgórza o wys. od kilku do kilkudziesięciu m., które powstały w wyniku osadzenia terenu w obrębie szczelin i rozpadu lodowca
*drumliny - niewysokie owalne pagórki i wzgórza wydłużone zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu. Tworzyły się w wyniku erozji glacjalnej starszych osadów lodowcowych tzw. pola drumlinowe
*jeziora rynnowe- powstają w wyniku erozji wód płynących pod lodowcem.

7.Działalność rzek

Działalność rzek

EROZJA jest to proces mechanicznego żłobienia powierzchni ziemi i wynoszenia skał pod wpływem czynników zewnętrznych tj. płynącej wody, wiatru, wody morskiej, lodowców i lądolodów.
AKUMULACJA jest to gromadzenie osadów naniesionych przez wody płynące. Następuje w miejscu, w którym maleje prędkość wody i zmniejsza się jej siła transportowa...
Skutki modelowania zależą w głównej mierze od ilości spływającej wody i jej prędkości.
W biegu górnym, na terenie górskim, gdzie rzeka ma największy spadek i jej siła niszcząca jest największa, najwyraźniej widoczne jest wcinanie się rzeki w podłoże, czyli erozja wgłębna. Erozję powoduje bezpośrednie tarcie wody o powierzchnię skały, a szczególnie tarcie wleczonego po dnie rzeki grubego materiału skalnego (bloki skalne, otoczaki). Rzeka erodując pogłębia swoje koryto, a tym samym tworzy lub pogłębia dolinę mającą wyraźne zbocza. W przekroju poprzecznym dolina taka ma kształt litery V..
Zazwyczaj erozja rzeczna, transport i akumulacja niesionego materiału powodują urozmaicenie rzeźby terenu oraz obniżanie lądów.
Rzeki mają olbrzymie znaczenie dla człowieka, miały w przeszłości i mają w teraźniejszości. Współczesne rzeki stanowią ważne drogi transportowe, są źródłem zaopatrzenia w wodę komunalnych urządzeń wodociągowych, przemysłu i rolnictwa.

Rzeki odgrywają też znaczną rolę w energetyce i rekreacji

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA MORZA

Działalność morza
Działalność wód morskich i oceanicznych obejmuje przede wszystkim pas graniczny lądu i morza, czyli wybrzeże. Masy wody poruszane przez wiatr (fale i prądy morski) oraz podnoszone wskutek przyciągania Księżyca i Słońca (pływy) wykonują niebywałą pracę.
Działalność niszcząca-abrazja
Wybrzeża atakowane są przez fale, których energia oddziaływania zależy w dużej mierze od ukształtowania linii brzegowej. Przylądki atakowane są z większą energią niż zatoki, a szczególnie zatoki płytkie. Przy płytkim dnie fale tracą energię wskutek tarcia o dno. Zatem inne będą efekty oddziaływania morza na wysoki brzeg o głębokim dnie, a inne na niski brzeg z płytkim dnem.
Wybrzeże stromo wznoszące się na duża wysokość ponad poziomem wody, o dnie głębokim atakowanie są przez fale z całą ich energią. Uderzanie fali przyboju powoduje rozbijanie, kruszenie, odrywanie i rozmywanie skał budujących brzeg. Z uderzeniami fali współdziała sprężone powietrze w szczelinach i w próżniach skał pod naporem wody. W momencie cofnięcia się fali rozprężające powietrze rozsadza skałę. Również miotane falą okruchy skalne wspomagają niszczenie.
Działanie fali przyboju powoduje do powstanie niszy w skale, do podcinania brzegu. Podcinanie powoduje obrywanie i osuwanie się brzegu, który cofa się i tworzy stromą ścianę, zwaną klifem lub falezą. Obsunięte pakiety skalne podlegają rozkruszeniu, a najgrubszy rozkruszony materiał gromadzi się u podnóża klifu. Przetaczanie rozkruszonego materiału powoduje ścieranie, niszczenie dna nawet, jeśli jest zbudowane ze skał litych. Powstaje pozioma lub słabo nachylona ku morzu platforma brzegowa wybrzeżach. Reszta materiału w dalszym ciągu jest rozkruszany przez fale, wybrzeżach następnie przenoszony wybrzeżach głąb morza. Cofające się fale zbierają drobne cząsteczki wybrzeżach kierunku morza wybrzeżach na przedłużeniu platformy abrazyjnej usypiają platformę akumulacyjną.

Na wybrzeżach wysokich działalność mórz prowadzi do niszczenia, cofanie się lądu i nadbudowanie dna. Na przykład w Trzęsaczu koło Kołobrzegu na urwistym brzegu stoją ruiny kościoła, który kilka wieków temu wybudowano w znacznym oddaleniu od morza.
Tempo niszczenia zależy do odporności skał budujących wybrzeże. Bardzo odporne ą skały krystaliczne, mniej wapienie i dolomity, a mało odporne margle, łupki, iły, gliny morenowe, piaski.

Działalność budująca - akumulacja
Strefa brzegowa wybrzeża płaskiego nazwana plaża obejmuje obszar pomiędzy zasięgiem fal sztormowych, a najniższym poziomem wody. Na plaże stale napływają fale niosące piasek, którego część zostawiają na linii najdalszego zasięgu fali, a resztę unoszą powrotem. W ten sposób plaże zostaję nadbudowane. Z materiału wyrzuconego na brzeg prze fale strome powstają nadbrzeżne wały burzowe, a z piasku tych wałów zbudowane są wydmy morskie.
Działalność fal w obrębie plaży powoduje wahadłowy ruch ziaren piasku. Przy prostopadłym do linii brzegowej uderzeniu fali ziarna powracają na dawne miejsce. Gdy fala uderza skośnie, osady odbywają drogę zygzakowatą- przesuwają się w wzdłuż brzegu.

Do przesuwania osadów brzegowych wzdłuż brzegów przyczyniają się również prądy przybrzeżne. Dzięki tej wędrówce osadów plażowych powstają wąskie półwyspy piaszczysta zwane kosami. Powstają często w miejscach, gdzie długie wybrzeże z wałem plażowym skręca w kierunku zatoki. Przy dużej dostawie materiału półwysep rośnie, wydłuża się i może osiągać przeciwległy brzeg zatoki. Taką kosę zamykającą całkowicie lub częściowo zatokę nazywam mierzeją, a odciętą część morza zalewem. Całkowicie zamknięte mierzeją zatoki tworzą jeziora. W ten sposób powstaje wybrzeże mierzejowe.

8 Działalność wiatru-Procesy eoliczne

- procesy geologiczne i rzeźbotwórcze zachodzące pod wpływem działania wiatru
Działalność wiatru polega przede wszystkim na transportowaniu luźnych cząstek skał i minerałów. W związku z tym procesy eoliczne najsilniej działają w klimacie suchym o dużych dobowych i rocznych amplitudach temperatury oraz na obszarach równinnych pokrytych ubogą szatą roślinną, a więc na obszarach sprzyjających erozji skał. Warunki takie występują na obszarach pustynnych, półpustynnych, stepowych i skalistych, a także na wybrzeżach morskich.

Niszcząca działalność wiatru przejawia się w trzech procesach: korazji (erozja), deflacji (transport) i akumulacji.
Korazja polega na formowaniu i ścieraniu skał przez cząstki transportowane przez wiatr. Cząstki takie uderzają o skały i szlifują je, co prowadzi do powstawania form o najdziwniejszych kształtach, takich jak grzyby skalne. Swój charakterystyczny kształt zawdzięczają one temu, że stoki skał najsilniej niszczone są u podnóży.

Deflacja (transport) jest procesem najbardziej charakterystycznym dla działalności wiatru. Polega na wywiewaniu luźnych cząstek skalnych aż do odsłonięcia litej, niezerodowanej skały, tzw. bruku deflacyjnego. Działalność deflacyjna powoduje powstawanie mis deflacyjnych - wgłębień (kotlin) powstałych wskutek wywiewania mniej odpornego podłoża skalnego. Na terenach występowania skał o różnej odporności na erozję tworzą się ostańce. Skały mniej odporne niszczeją i są wywiewane szybciej od skał bardziej odpornych. Typowe ostańce występują głównie na pustyniach kamienistych.

Najważniejszą formą deflacyjną są pustynie. Zajmują one powierzchnię 20 mln km2, czyli 12% lądowej powierzchni Ziemi. Pustynie dzielą się na: p. piaszczyste (ergi) - np. Wlk. Erg Wschodni, Wlk. Erg Zachodni na Saharze, pustynia Kara-Kum i Kizył-Kum w Azji, pustynia Ar-Rub al.-Chali na płw. Arabskim, Wlk. Pustynia Piaszczysta i Wlk. Pustynia Wiktorii w Australii, p. żwirowe (serir) - np. Pustynia Gobi czy Pustynia Gibsona, p. kamieniste (hamady) - Sahara (Ahaggar, Tibesti, Al.-Hamada, Tanizruft), p. ilaste.

Istnieją dwie podstawowe formy powstałe w procesie akumulacji. Są to wydmy i lessy. Wydmy dzielą się na dwa rodzaje: barchany i wydmy paraboliczne. Barchany są zwrócone stroną wypukłą do wiatru, przyjmują niewielkie rozmiary. Z czasem mogą przekształcić się w wały piaszczyste, przekraczające wysokość 100 m.. Wydmy paraboliczne występują w klimatach wilgotnych, zwrócone są stroną wklęsłą do wiatru. Wydmy, na których piasek jest ciągle przewiewany przez grzbiet na stronę zawietrzną to wydmy wędrowne. Średnia wysokość wydm wynosi kilkanaście metrów, nachylenie stoku nawietrznego 3 - 12o, zawietrznego 25 - 33o. Lessy powstają przez przenoszenie i akumulację pylastych produktów wietrzenia skał. Pył osadza się między łodygami traw, przede wszystkim na obszarach stepowych, gdzie przeważają wiatry o stałym kierunku. Less składa się głownie z pylastego kwarcu (60 - 70%) i węglanu wapnia (10 - 25%). Największe złoża lessu występują w Chinach - złoża te utworzyły się z pyłu nawianego z pustyni Gobi. W Europie złoża lessu występują na Węgrzech, w Rumunii i w Polsce (wyż. Małopolska, wyż. Lubelska, Przedgórze Sudeckie). Współcześnie less tworzy się w środkowej Azji i na pustynnech obszarach Ameryki Płn.

9.Krajobraz młodoglacjalny - formy wypukłe i wklęsłe

Ustępujący lodowiec pozostawia osady tworzące charakterystyczne młodoglacjalny krajobraz z bogactwem form rzeźby terenu, mozaiką utworów lodowcowych i wodnolodowcowych oraz dużą ilością jezior, ulegającym w holocenie zlodowaceniu przez wypłycanie osadami dennymi i wypełnienie utworami biogenicznymi (gytia, torf).

W Polsce charakter krajobrazu młodoglacjalnego mają pojezierza północno-wschodnie, które zawdzięczają swe ukształtowanie i bogactwo form twórczej i niszczącej pracy lądolodu skandynawskiemu, głównie w czasie ostatniego zlodowacenia (bałtyckiego). Najważniejsze formy geomorfologiczne, od pradolin rzecznych i głębokich basenów jeziornych po najwyższe wzniesienia morenowe, utworzone zostały w plejstocenie. Lodowiec skandynawski przyniósł z północy ogromne masy rozkruszonego materiału skalnego (glin, piasków, żwirów oraz głazów). Topiąc się i cofając (recesja), stopniowo pozostawił ten materiał i utworzył pokrywę utworów lodowcowych o miąższości od kilkunastu do ponad 200m.

Formy młodoglacjalne

-moreny czołowe- powstają z materiału zwałowego i spiętrzonego przed czołem lodowca i tworzy strefę utworów marginalnych z cięgami wzgórz i pagórków w postaci wałów lub festonów zbudowanych z polimineralnego, różnoziarnistego materiału z dużą ilością głazów, kamieni i żwiru.

-moreny denne- ich osady tworzą powierzchnię pagórkowatą, falistą lub płaską. Moreny pagórkowate występują w postaci kopulastych pagórków, zbudowanych przeważnie z gliny zwałowej. Moreny równiny falistej i płaskiej złożone są z silnie rozsortowanego materiału.

-sandry- typowe osady przedpola moren mające charakter piaszczysto-żwirowy. Zajmują one rozległe, wachlarzowato rozłożone powierzchnie. Nachylenie powierzchni sandrowych jest bardzo małe (płaska równina ). W pobliżu lodowca osadzały się materiały gruboziarniste, natomiast piaski i pyły deponowane były dalej.

-kemy- utwór akumulacji fluwioglacjalnej tworzące pagórki zbudowane z różnoziarnistych, warstwowanych piasków i pyłów.

-ozy - utwory akumulacji fluwioglacjalnej występujące w postaci długich wałów złożonych z piasków i żwirów krzyżowo-warstwowych.

-pradoliny- utworzone przez spływające z obszaru objętego zlodowaceniem wody proglacjalne, które łączyły się z wodami płynącymi z terenów niezlodowaconych w kierunku północnym. Obecnie dna pradolin maję przeważnie płaskie powierzchnie i są zatorfione.

-jeziora zastoiskowe-powstały między krawędzią ustępującego lodowca a morenami czołowymi. W tych jeziorach osadził się ił warwowy (wstęgowy).

-wytopiska- formy wklęsłe terenu o zróżnicowanych rozmiarach. Ich geneza związana jest z pogrzebanymi bryłami martwego lodu.

Wody aluwialne podczas wytapiania lodowców wykonały olbrzymią pracę erozyjną, w skutek czego powstały kotły jeziorne i rynny subglacjalne (formy wklęsłe).

10. Cykl skałotwórczy skał osadowych

Skały osadowe stanowią bardzo zróżnicowaną grupę skał pod względem genezy i składu chemicznego.

Tworzą osady powstające w wyniku:

-akumulacji produktów wietrzenia skał starszych;

-nagromadzenia szczątków organizmów żywych lub produktów ich działalności;

-wytrąceniu minerałów (związków) z roztworów wodnych.

Skały osadowe tworzą się w wyników procesów egzogenicznych (zewnętrznych), na które składają się:

-zmiana temperatury od -80⁰C do +85⁰C;

-stężenie jonów wodorowych od pH 4 do pH 9;

-zmienność opadów oraz ich rozkład w czasie i zróżnicowany stosunek parowanie do opadów;

-zmiany potencjału oksydacyjno-redukcyjnego;

-udział organizmów żywych, także produktów rozkładu materii organicznej.

Etapy tworzenia skał osadowych:

1. wietrzenie

2. transport

3. sedymentacja (akumulacja)

4. diageneza (konsolidacja)

W wyniku tych procesów różne skały masywne podlegają rozdrobnieniu, przetransportowaniu i osadzeniu.

Głównymi procesami, decydującymi o genezie skał osadowych są:

1. wietrzenie-obejmuje przemiany zachodzące w skałach i minerałach skałotwórczych znajdujących się na powierzchni ziemi, zachodzące pod wpływem niszczącego działania atmosfery, hydrosfery i biosfery i powodujące ich rozdrobnienie i przeobrażenie chemiczne lub biochemiczne. Czynnikami wietrzenia fizycznego i chemicznego to :

• -działanie temperatury;

• Różna rozszerzalność termiczna minerałów i zamarzanie wody w szczelinach skalnych

• Erozja i akumulacja wód płynących i stojących oraz lodowych, a także wiatru;

• Hydroliza

• Hydratacja-dehydratacja

• Karbonatyzacja- dekarbonatyzacja i zakwaszenie

• Oksydacja i redukcja

• Rozpuszczenie i inny reakcje chemiczne

• Oddziaływanie roślin i zwierząt

2. działalność wody płynącej ( bierze udział w modelowaniu krajobrazu przez żłobienie dolin, tworzenie tarasów (erozja) oraz sortowanie i osadzanie

3. działalność lodowców jest jednym z najważniejszych procesów geomorfologicznych kształtujących powierzchnię ziemi

4. działalność wiatru jest istotnym czynnikiem geomorfologicznym ściśle zależnym od klimatu, charakteru rzeźby, budowy geologicznej i uziarnienia utworów geologicznych oraz pokrywy roślin. Niszcząca działalność wiatru to deflacja, polegająca na wywiewaniu luźnego (piaszczystego i pyłowego) materiału oraz korazji, czyli rysowaniu, dziurawieniu i szlifowaniu skał. Formami powstającymi w wyniku akumulacji działalności wiatru są wydmy oraz lessy (pyły eoliczne).

11.Utwory Zwałowe

Posuwający się po podłożu skalnym lodowiec odrywa od niego zwietrzelinę i okruchy skalne, które są bezładnie mieszane i osadzane w postaci utworów zwałowych. Transport lodowcowy nie powoduje obtaczania poszczególnych okruchów i dlatego najczęściej obok starszych, wcześniej obtoczonych ziarn występują okruchy ostrokrawędziste. W wyniku cofania się lodowca wypływające z niego wody powodują osadzanie utworów nazywanych wodno-lodowcowymi lub fluwioglacjalnymi. Do najczęściej spotykanych utworów tego typu należą sandry, złożone z piasków osadzanych na przedpolu lodowca. Tworzą one rozległe, wachlarzowato rozprzestrzenione pola, zajmujące znaczne powierzchnie, co czyni je ważnymi skałami macierzystymi gleb. Z działalnością lodowca związane jest także formowanie ogromnych jezior zastoiskowych, które stopniowo wypełniają się osadami, głównie ilastymi. Utwory powstałe w wyniku działalności lodowców odgrywają bardzo istotną rolę jako skały macierzyste gleb. Większość obecnie występujących w Polsce osadów powierzchniowych związana jest bowiem właśnie z aktywnością lądolodu, który w plejstocenie (ok. 1,8 mln lat temu) wkroczył na znaczne obszary półkuli północnej, aby wycofać się dopiero ok. 10 tysięcy lat temu.

12.Utwory pochodzenia wodnolodowcowego

Formy rzeźby i osady fluwioglacjalne (wodnolodowcowe)

Ablacja - ubytek masy lodu w obrębie lodowców (lądolodów),

dzielimy ją na ablację fizyczną (przejście lodu w wodę lub w parę wodną),

oraz ablację mechaniczną (cielenie się lodowców, oddzielanie się martwych lodów od lodu żywego, usuwanie poprzez wiatr śniegu z powierzchni lodu).

Źródłem ciepła

na obszarach o klimacie kontynentalnym promieniowanie słoneczne (do 80%),

na obszarach o klimacie oceanicznym - utajone ciepło kondensacji (oddawanie ciepła przy skraplaniu pary wodnej), wpływ ciepłych i wilgotnych mas powietrza, przewodnictwo ciepła wody lub podłoża (np. na kontakcie z wodą morską i wulkanizmem).

Krążenie wód

· system powierzchniowy w obrębie szczelin i płaszczyzn ślizgu w lodzie,

· system marginalny zasilany przez wodę powierzchniowego systemu krążenia, reprezentowany przez rzeki płynące wzdłuż wałów morenowych,

· system włębny wewnątrz lodowca (lądolodu) i w strefie podlodowcowej. Rozwinięty w system tuneli, zasilany pionowymi studniami prowadzącymi wodę od systemu powierzchniowego.

Woda płynie pod ciśnieniem hydrostatycznym.

Fluwioglacjalne (wodnolodowcowe) formy erozyjne

Rynny podlodowcowe wytworzone przez wody roztopowe płynące pod lodowcami (lądolodami) pod ciśnieniem hydrostatycznym (stąd wiele przegłębień w dnach rynien).

Garnki lodowe koliste zagłębienia w litej skale utworzone w dnach pionowych studni lodowych lub na skutek działalności wirów prądowych i kotły eworsyjne utworzone w osadach nieskonsolidowanych.

Bramy lodowcowe - wypływ wód systemu wgłębnego, często związane z rynnami podlodowcowymi.

Jeziora podlodowe

Jeziora zaporowe (zastoiskowe) - tworzone na przedpolu lodowca (lądolodu) na skutek zatamowania spływu wód ku północy przez lądolód (np.zastoisko sandomierskie i warszawskie w czasie recesji lądolodu środkowopolskiego).

Charakterystyczny osad akumulowany w j.z. to iły warwowe, o na przemian warstwach jasnych, letnich i ciemnych zimowych.

Pradoliny - szerokie doliny zbierające wody roztopowe z lądolodów (np. pradolina Toruńsko-Eberzwaldzka, Warszawsko-Berlińska, Baryczy) w przypadku Polski ze spływem ku zachodowi.

Fluwioglacjalne (wodnolodowcowe) formy akumulacyjne

Ozy - długie wały, zwykle ukierunkowane prostopadle do czoła lodowca (lądolodu), tworzone w tunelach subglacjalnych i inglacjalnych (podlodowcowych i wewnątrzlodowcowych) przez akumulację dynamicznych rzek wodnolodowcowych.

Zbudowane z warstwowanych piasków i żwirów.

Kemy - pagórki, wzgórza tworzone przez akumulację rzek z wód roztopowych w otwartych szczelinach lub przetainach (jeziora w obrębie powierzchni lodu) w martwym lodzie.

Zbudowane najczęściej z warstwowanego piasku z domieszką żwiru.

Terasy kemowe - tworzone najczęściej między zboczem doliny a bryłami martwego lodu. Czasami w procesie deglacjacji między wałami ozów a bryłami martwego lodu.

Sandry - rozległe stożki napływowe lodowcowych wód roztopowych,

zbudowane najczęściej z warstwowanych piasków i żwirów,

dziś objęte rozległymi kompleksami leśnymi (Puszcza Piska, Augustowska, Bory Tucholskie itp.).

Zagłębienia wytopiskowe - najczęściej owalne obniżenia z wodą lub wypełnione torfem związane z wytapianiem brył martwego lodu pogrzebanego w osadach morenowych lub sandrowych.

Zlodowacenia plejstoceńskie na terenie Polski

Najstarszy podział czwartorzędu dotyczy Alp. Do dziś stanowi odniesienie do innych podziałów.

Donau - preglacjał (na terenie Polski brak lądolodu),

Güntz - zlodowacenie Narwi,

Mindel - zlodowacenie południowopolskie (Sanu),

Riss - zlodowacenia środkowopolskie (Odry i Warty),

Würm - zlodowacenie północnopolskie (Wisły, vistulianu).

Największy zasięg miało zlodowacenie południowopolskie (Sanu). Oparło się o Sudety i Karpaty,

Najmniejszy zasięg miało zlodowacenie północnopolskie (Wisły, vistulianu). Objęło Pojezierze Mazurskie i Pomorskie, na zachodzie Polski sięgnęło po Zieloną Górę.

13. Utwory pochodzenia aluwialnego

Napływowe gleby, gleby powstające w wyniku nagromadzenia drobnych cząstek glebowych, wymytych z innych utworów glebowych przez okresowo lub stale płynące wody.
Wśród gleb napływowych wyróżnia się: gleby aluwialne (mady, marsze) oraz gleby deluwialne.

Mady, mady rzeczne, typ gleb aluwialnych powstających w obrębie dolin rzecznych oraz na terenach delt z materiału przynoszonego przez wodę.
Charakterystyczną cechą mad jest występowanie w ich profilu glebowym różnej grubości warstewek, różniących się od siebie barwą oraz składem granulometrycznym, odpowiadających kolejnym, dużym wezbraniom wód, które zalewając dna dolin osadzają niesioną przez siebie zawiesinę.
Mady są przeważnie żyzne, mają zróżnicowaną zawartość próchnicy (1-8%). Mady tworzą siedliska lasów łęgowych. Wyróżnia się mady: rzeczne właściwe, rzeczne próchniczne i rzeczne brunatne. W Polsce najlepiej wykształcone mady występują na terasach w dolinach największych rzek (m.in. Wisły, Odry, Dunajca, Sanu), a także na obszarze Żuław Wiślanych.

Marsze, mady morskie, typ gleb napływowych (aluwialnych) powstających z osadów morskich, w obrębie okresowo zalewanych terenów na wybrzeżach. W profilu zaznacza się warstwowanie z charakterystyczną obecnością muszelek oraz innych resztek morskich zwierząt. W utworach przeważa frakcja ilasta, z dużą zawartością próchnicy - są glebami żyznymi.
Występują na obszarach o wysokich dobowych wahaniach poziomu morza, głównie na wybrzeżach Morza Północnego i Oceanu Atlantyckiego (Holandia, zachodnia Dania), gdzie zabezpieczone od zalewania są użytkowane rolniczo. W Polsce zajmują niewielkie powierzchnie na wybrzeżu Zatoki Gdańskiej.

Piaski aluwialne (rzeczne) są średnio obtoczone, błyszczące, warstwowane, a w obrębie warstwy dość dobrze wysortowane. Słabe obtoczenie ziarn jest wynikiem transportu w środowisku wodnym, w którym poszczególne ziarna pozornie tracą na ciężarze. Każde z ziarn jest dodatkowo otoczone cienką błonką wodną, działającą przy zderzeniach jak amortyzator. Selekcje pod względem wielkości ziarn zależy od siły transportowej rzeki, dlatego analiza granulometryczna piasków może dać dobre wskazówki co do charakteru dawnych czynników transportowych.. Piaski aluwialne posiadają jasną lub białą barwę pochodzącą od dobrze przemytych ziarn kwarcu. Są one ubogie w tlenki i wodorotlenki żelaza, skalenie, minerały ilaste i inne składniki. Są one pospolitymi osadami w dolinach polskich rzek, osiągając nieraz znaczne miąższości. Piaski rzeczne są osadem pospolitym w dolinach rzek, osiągając nieraz duże miąższości.

Wody rzeczne mają dobre właściwości sortujące. Osadzone przez wodę utwory aluwialne wykazują warstwowanie i składają się z minerałów najbardziej odpornych na wietrzenie (kwarc). Ziarna mają wypolerowaną (błyszczącą) powierzchnię. Stopień obtoczenia okruchów zależy od ich wielkości i długości transportu. Ziarna o wymiarach poniżej0,3 mm nie podlegają obtoczeniu.

14.Utworu pochodzenia deluwialnego

Deluwialny, dotyczący nagromadzenia u podnóża lub w dolnej części stoku drobnego materiału glebowego, naniesionego przez wodę deszczową w czasie letnich ulew lub opadów wiosennych i jesiennych. Utworzone w ten sposób deluwialne gleby są najbardziej rozpowszechnione w górach lub na terenach pagórkowatych.

Deluwialne gleby, typ gleb powstałych z osadów wymytych ze zboczy wzniesień i odłożonych u ich podnóży. Wartość gospodarcza deluwialnych gleb zależy od typu skały macierzystej i zespołu czynników glebotwórczych.

Gleby deluwialne Są to gleby powstające w obniżeniach i w dolnej części przyległych do nich stoków. Występują w terenach pofalowanych. Powstały z ziemistych deluwiów osadzanych u podnóży stoków zmywanych przez wody powierzchniowe. Miąższość deluwiów osadzonych na podłożu mineralnym lub organicznym wynosi ponad 30 cm. Wykazują wyraźne warstwowanie w profilu. Są to najczęściej gleby lekko kwaśne, obojętne i zasadowe, o zróżnicowanym uziarnieniu i na ogół bezszkieletowe lub słabo szkieletowe. Biogeochemiczne właściwości gleb deluwialnych kwalifikują je do odmian eutroficznych i hipertroficznych. Są to najżyźniejsze siedliska lasu wilgotnego i lasu wyżynnego. Potencjalne zbiorowiska roślinne na tak żyznych glebach to łęgi wiązowo-jesionowe (Ficario - Ulmetum) i grądy niskie (Tilio lub Galio - Carpinetum).

Rodzaj transportu wpływa na skład mineralny oraz cechy strukturalne i teksturalne przemieszczanych okruchów, jak: wielkość stopień selekcji, obtoczenie, kształt, charakter powierzchni, warstwowanie. Spływy powierzchniowe wody w terenach urzeźbionych powodują niewielkie przesortowanie materiału, który osadza się u podnóży stoków, tworząc osady deluwialne. Utwory deluwialne zawierają związki próchnicze wymyte z wierzchnich poziomów gleb, stąd ich barwa jest szara, do czarnej.

Występują również piaski deluwialne, które wyróżniają się ciemną barwą. Powstaje przez spływanie wód, gdzie wytwarzają się deluwia. Zmywają one próchnice z gleb. Piaski deluwialne są najlepszymi piaskami, ponieważ posiadają próchnicę.

Iły są pochodzenia wodnego lub deluwialnego. Iły ciemne (z próchnicą) są deluwialne. Są wykorzystywane w przemyśle, np. w wyrobie dachówki.

15. Utwory pochodzenia eolicznego

Osady eoliczne - osady utworzone przez wiatr podczas procesu eolicznego. Materiałem budującym skały eoliczne jest najczęściej bardzo drobny pył kwarcowy z nieznacznymi domieszkami pyłu kalcytowego i frakcji ilastej.

Materiał naniesiony przez wiatr pochodzi ze zwietrzałych skał albo z wulkanów (pył wulkaniczny). Typowymi osadami eolicznym są lessy i utwory lessopodobne oraz piaski eoliczne tworzące pola piasków przewianych lub wydmy. Ziarna piasku niesione przez wiatr są dobrze obtoczone wskutek ciągłego ocierania się i zderzania. Osady eoliczne charakteryzują się przekątnym lub krzyżowym uwarstwieniem oraz drobniejszą frakcją ziaren o matowej i dobrze oszlifowanej powierzchni. Charakterystyczną cechą osadów eolicznych powstających przy udziale wiatru jest dobre przesortowanie (wysoki stopień selekcji).

 Piaski eoliczne (wydmowe) są dobrze obtoczone i przesortowane. Składają się prawie wyłącznie z okruchów drobnoziarnistych, co uwarunkowane jest ograniczoną zdolnością transportową wiatru. Powierzchnia ziarn piasków eolicznych jest matowa i porysowana na skutek wzajemnego ich ocierania się w trakcie transportu. Skład mineralny tych piasków jest na ogół zróżnicowany, dlatego ich zabarwienie jest najczęściej żółtawe.

16. Skały osadowe organiczne i organogeniczne.

Skały organiczne powstają w skutek nagromadzenia szczątków organizmów roślinnych lub zwierzęcych. Zalicza się do nich torfy, muły, gytie, węgle, wapienie. Torfy, muły i gytie powstają w siedliskach hydrogenicznych. Na charakter zbiorowisk roślinnych oraz akumulowanych utworów organicznych wpływają stan uwodnienia tych siedlisk oraz torfizm wód zasilających. Na podstawie tych kryteriów mokradła różnicuje się na torfowiska, mułowiska, gytiowiska. Według torfizmu torfowiska dzieli się na wysokie, przejściowe, niskie. Struktury skał organicznych są uzależnione od rodzajów organizmów budujących skałę i stopnia przeobrażenia Skały utworzone z nagromadzenia szczątków organizmów są określane jako organiczne i mogą mieć pochodzenie zoogeniczne lub fitogeniczne Skały organiczne pochodzenia roślinnego, które uległy uwęgleniu w trakcie procesów geologicznych i geochemicznych są określane jako paliwa kopalne - kaustobiolity. Zalicza się do nich torfy, węgle, ropę naftową, gaz ziemny. Niektóre skały powstają zarówno w wyniku procesów chemicznych, biochemicznych i organogenicznych.

Wapienie organogeniczne są zbudowane ze szczątek szkieletów różnych organizmów, jak np. gąbek, otwornic, głowonóg, koralowców, ślimaków, małży. Skały te są nazywane zgodnie z nazewnictwem tworzących je organizmów.

W skałach organicznych wyróżniamy strukturę:

1. Biomorficzną - szczątki organizmów, z których powstała skała, są widoczne gołym okiem

2. Detrytyczną - szczątki organizmów tworzących skałę są silnie rozdrobnione

3. Biomorficzno-dtytryczną - w silnie rozdrobnionej masie dtytrycznej są widoczne szczatki organizmów, z których powstała skała.

17.Znaczenie składu granulometrycznego gleb mineralnych.

Od procentowej zawartości poszczególnych frakcji zależą w znacznym stopniu właściwości fizyczne, chemiczne i sorpcyjne gleb, a w rezultacie ich żyzność. Udział drobnych frakcji w składzie mechanicznym gleby podwyższa potencjalną jej urodzajność.

Frakcje mechaniczne różnią się miedzy sobą pod względem składu mineralogicznego, właściwości fizycznych i chemicznych. Zawartośc takich frakcji wpływa na specyficzne właściwości gleby.

Części szkieletowe

Szkielet składa się z frakcji kamieni i żwiru. Stanowi on mało czynną część gleby, niemniej spełnia rolę materiału zapasowego, z którego pod wpływem wietrzenia powstaja frakcje o mniejszych średnicach.

Części szkieletowe w glebach (zwłaszcza lekkich) wpływaja ujemnie na właściwości fizyczne, powodują zbytnia przepuszczalność i przewiewność gleby; w związku z tym gleby takie nie są w stanie utrzymac wilgoci i głęboko przesychają. Ale w glebach ciężkich domieszka części szkieletowych wzmaga przewiewność gleby, jej zdolność do ogrzewania się i przepuszczalność.

Części ziemiste

1. Frakcja piasku. Piasek gruby i średni wpływają rozluźniająco na glebę, lecz przy dużych ilościach zwiększa się nadmiernie przepuszczalność i przewiewność gleby. Piasek drobny natomiast wpływa na polepszenie się właściwości wodnych gleb piaszczystych.

2. Frakcja pyłu. Wpływa na polepszenie się właściwości gleb piaszczystych, przede wszystkim poprawiając ich właściwości fizyczne, ma bowiem znaczną zdolność kapilarnego podnoszenia wody (szczególnie frakcja pyłu drobnego). Zawartość pyłu drobnego wpływa korzystnie na tworzenie się agregatów glebowych. W glebach piaszczystych wodnego pochodzenia występują często warstwy złozone z pyłu grubego, mające właściwości twardnienia i zalegania, które mogą utrudniać prawidłowy rozwój korzeni powodujący usychanie upraw roślinnych.

3. Frakcja iłu. Ił pyłowy gruby występując w niewielkich ilościach wpływa korzystnie na właściwości fizyczne gleb piaszczystych zwiększając ich kapilarność, pojemność wodną, struktute itp. Występując jednak w ilościach duzych , może wpływać ujemnie na zgruźlenie gleby oraz na właściwości wodne i powietrzne, zwłaszcza gdy gleby położone są w obniżeniach terenowych.

- ił pyłowy drobny ma duza zdolność kapilarnego podnoszenia wody, przyczynia się do jej wyparowania z gleby

-ił koloidalny. Ze względu na swe właściwości lepiace, frakcja iły koloidalnego wpływa na zwiększenie lepkości, plastyczności i zwięzłości gleby. Frakcja ta jako lepiszcze warunkuje tworzenie się struktury glebowej, zwieksza pojemność wodna i decyduje o właściwościach chłonnych gleb, magazynując znaczne ilości przyswajalnych składników pokarmowych roślin. Jest ona zatem bardzo pożądaną frakcja wszystkich gleb. Udział jej nie może jednak przekroczyć pewnej optymalnej granicy, gdyż wtedy powstawac mogą gleby nieprzewiewane i nieprzepuszczalne (gleby bardzo ciężkie), uniemożliwiające właściwy wzrost i rozwój roślin uprawnych.

Właściwości gleb zalezne od składu granulometrycznego.

Gleby szkieletowe. Gleby te wytworzone sa z utworów kamienistych i żwirowych. Charakteryzuja się słabą zdolnością zatrzymania wody i duza przepuszczalnością z powodu przewagi w nich porów duzych. Wykazuja także słabą zdolność zatrzymania różnych składników pokarmowych.

Gleby piaszczyste (różnych typów). Wytworzone sa z piasków luźnych i w zasadzie nie nadaja się do uprawy rolniczej i winny być zalesione. Gleby wytworzone z piasków słabo gliniastych i gliniastych różnych typów sa uprawiane rolniczo. O ich wartość decyduje nie tylko zawartość czesci spławialnych , ale także skład mineralogiczny i wielkość frakcji granulometrycznych. Piaski drobne o wiele lepiej zatrzymuja wilgoc glebową niż piaski grube i srednie. Gleby piaszczyste ze względu na duza przepuszczalność nie zamakaja zazwyczaj w wyniku długotrwałych opadów(z wyjątkiem nisko położonych). Ze względu na duzą przepuszczalność i małe zdolnośći sorpcyjne składniki łatwo rozpuszczalne sa z nich wymywane. Piaski warstwowane charakteryzuja się zazwyczaj nieco lepszymi właściwościami wodno-powietrznymi od piasków całkowitych, jednorodnych.

Gleby gliniaste. Sa to na ogół gleby najbardziej wydajne. W wierzchniej części profilu pokazują nieco lżejszy skład granulometryczny niż w warstwach głębszych.

Gleby pyłowe (róznych typów). Ze względu na duża ilość porów drobnych wypełnionych wyłącznie woda, gleby wytworzone z utworów pyłowych sa dość trudno przepuszczalne i często mało przewiewne. Należy tu odróżnić gleby pyłowe wytworzone z lessów (pyły eoliczne) i utworów pyłowych pochodzenia wodnego. Pierwsze z nich maja znacznie lepsze właściwości wodno-powietrzne, sa bardziej przepuszczalne, przewiewne i ciepłe. Pyły wodnego pochodzenia wykazują tendencje do zaskorupiania się (wysychania po okresach silniejszych opadów), a zarazem do rozpylania się.

Gleby rózych typów wytworzone z iłów. Gleby wytworzone z iłów są zimne, słabo przepuszczalne dla wody i nieprzewiewane, ale ze względu na duze zdolności sorpcyjne bardzo zasobne w składniki pokarmowe dla roślin.

Często gleby tworza się na róznych utworach niecałkowitych, jak: piaski lub pyły na glinie lub ile, gliny na piasku itp. Na ogół lepsze warunki wodno-powietrzne występują w glebach, gdy lżejsze utwory zalegają na zwięźlejszych z tym, ze zaleganie utworów zwięźlejszych na większej głębokości niż około 120 cm nie wpływa już w sposób istotny na właściwości gleby.

18.Podstawowe czynniki glebotworcze

Gleba - jest utworem, który powstaje w powierzchniowej warstwie zwietrzeliny skalnej, pod wpływem działania czynników glebotwórczych, do których zaliczamy:

Skała macierzysta - materiał skalny, z którego i w obrębie którego tworzy się gleba. Skały w wyniku działania wietrzenia fizycznego, chemicznego i biologicznego podlegają przemianom, których rezultatem może być rozdrobnienie skały, powstanie nowych materiałów, zmiana właściwości powietrznych i wodnych. Do rodzaju skały macierzystej zależy skład mineralny gleby. Odmienne typy gleb rozwiną się na granitach, wapieniach czy glinach zwałowych. Skała macierzysta gleby wpływa na ważne właściwości fizyczne.

Klimat - oddziałuje na glebę w sposób bezpośredni i pośredni. Bezpośrednie oddziaływanie przejawia się między innymi niszczeniem pokrywy glebowej przez nawalne deszcze lub śniegi zalegające na stokach czy wywiewaniem drobnego materiału glebowego przez wiatr. Warunki klimatyczne decydują np. o ilości, rodzaju i rozkładzie opadów atmosferycznych, o przebiegu temperatury, wielkości parowania. W klimacie wilgotnym, który cechuje się przewagą opadów atmosferycznych nad parowaniem, często dochodzi do wypłukiwania (ługowania) określonych składników gleb ( np. alkalicznych). W klimacie suchym, gdzie dominuje parowanie, zachodzi przemieszczanie roztworów z dolnych poziomów gleby ku górze. Proces taki może doprowadzić do zasolenia gleb. Pośrednio warunki klimatyczne oddziałują na gleby przez świat roślin i zwierząt, rodzaj i przebieg wietrzenia, typ gospodarki rolnej czy leśnej.

Biosfera - odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu pokrywy glebowej. Zawarte kompleksy leśne wpływają na modyfikację warunków klimatycznych, niwelując ekstrema termiczne i wilgotnościowe, tworząc swoisty mikroklimat. Świat roślin i zwierząt wpływa na przebieg wietrzenia, jego rodzaj i intensywność. Obumarłe organizmy w wyniku działania różnych procesów dostarczają glebie wielu składników, które są następnie wykorzystywane przez rośliny. Pokrywa roślinna pełni istotną funkcję ochronną w stosunku do gleb, gdyż zapobiega ona jej erozji zarówno wodnej, jak i eolicznej.

Rzeźba terenu - jest jednym z ważniejszych czynników, od których zależy miąższość zwietrzeliny, a tym samym głębokość, do jakiej sięgać mogą procesy glebotwórcze. Obszary silnie nachylone charakteryzują się występowaniem grawitacyjnych ruchów masowych, w wyniku których dochodzi do usuwania zwietrzeliny z górnej części stoku i jej akumulacji u podstawy stoku. W górnych partiach form wypukłych dochodzi często do niszczenia gleby poprzez jej usuwanie i odsłanianie nierzadko niezwietrzonego podłoża. Procesy erozji wodnej zachodzące na nachylonych powierzchniach także powodują zubożanie profili glebowych w górnych partiach stoku. W ten sposób usuwana jest powierzchniowa warstwa gleby, najczęściej najbardziej zasobna w próchnicę, co prowadzi do zmniejszenia jej żyzności. Przeciwstawne procesy zachodzą u podstawy stoku, gdzie transportowany materiał jest akumulowany.

Warunki wodne - decydują o przebiegu niektórych procesów glebotwórczych (np. glejowego). Obecność wody warunkuje powstanie gleb hydrogenicznych, np. torfowych czy glejowych. Jej nadmiar lub niedobór wpływa na możliwość wykorzystania poszczególnych gleb do uprawy.

Człowiek - może być zasadniczy sposób wpłynąć na modyfikację procesów zachodzących w glebie. Poprzez zabiegi agrotechniczne doprowadza do zmiany właściwości fizycznych gleb (np. jej zwięzłości, warunków powietrznych), a przez stosowanie nawozów powoduje zmiany składu chemicznego gleby. Na wielu obszarach człowiek uniemożliwił wręcz zachodzenie procesów glebotwórczych poprzez zbudowanie powierzchni parkingami, ulicami, budynkami mieszkalnymi i przemysłowymi itp.

Czas - w procesie powstawania gleby odgrywa ważną rolę. Gleba jest tworem dynamicznym, ponieważ podlega ciągłym zmianom pod wpływem omówionych czynników. Trudno jest nam określić kierunki zmian, jakim będzie ona podlegała. Procesy zachodzące w glebach można określić zarówno w milisekundach, jak i milionach lat. Jednym z głównych czynników, który podległ wyraźnym zmianom w czasie, jest klimat, a od jego zmian zależy wiele składników epigeosfery (roślinność, stosunki wodne, przebieg procesów geomorfologicznych i inne).

19.Podstawowe procesy glebotwórcze i glebowe.

1.Humifikacja - procesy przekształceń materii organicznej gleb polegające na częściowym rozkładzie pierwotnych związków organicznych (szczątków roślinnych) i wtórnej syntezie. W wyniku humifikacji powstaje humus glebowy nadający poziomom próczniczym gleb ciemne zabarwienie.

2.Bielicowanie- polega na wypłukiwaniu z górnych części gleby (z poziom eluwialnego) niektórych produktów rozkładu minerałów glebowych, głównie tlenków i wodorotlenków glinu i żelaza, krzemionki, fosforu, manganu i in., przemieszczaniu ich w dół i wytrącaniu w środkowej części profilu (w poziomie iluwialnym). W rezultacie w górnych poziomach gleb bielicowych pozostaje biały kwarc (stąd polska nazwa procesu i typu gleby). Bielicowanie równoznaczne jest z pogarszaniem właściwości fizycznych gleb, wymywaniem składników pokarmowych poza zasięg korzeni roślin oraz przede wszystkim wpływa na wzrost zakwaszenia gleb.

3.Brunatnienie- stopniowy rozkład glinokrzemianów i uwalnianie się związków żelaza i glinu, które następnie otaczają ziarna gleby nadając im brunatną barwę,

4.Murszenie- to proces rozkładu masy roślinnej w górnych poziomach gleb bagiennych przez organizmy żywe podczas okresowej wilgotności, co stwarza warunki beztlenowe (możliwość rozwoju organizmów beztlenowych), lub podczas okresowej suszy, sprzyjającej tworzeniu się warunków tlenowych (możliwość rozwoju organizmów tlenowych), powodujących stopniową mineralizację i przekształcanie się torfu w próchnicę.

5.Oglejenie- redukcja (odtlenianie) mineralnej części utworu glebowego w warunkach dużej wilgotności i w obecności substancji organicznej; oglejenie pod wpływem procesu postępującego od dołu, w wyniku działania wysokich wód gruntowych, zwie się oglejeniem oddolnym, a oglejenie wytworzone pod wpływem wód opadowych zwie się oglejeniem odgórnym.

6.Przemywanie(płowienie, lessivage) ? przemieszczanie się w głąb profilu glebowego wymytych z wyżej leżących warstw cząstek koloidalnych będących w stanie rozproszenia, bez ich uprzedniego rozkładu; przemywanie odbywa się przy słabo kwaśnym odczynie gleby.

7.Ługowanie(wymywanie)- wymywanie z gleby soli mineralnych i cząsteczek organicznych przez wody opadowe lub sztuczne nawadnianie, zachodzi przy przepuszczalnej skale macierzystej, duzej ilości wody odprowadzającej związki mineralne w postaci roztworu

8.Rdzawienie(lateryzacja)- pełny rozkład glinokrzemianów na tlenki żelaza i glinu przy wysokiej temperaturze i dużej ilości opadów, nadaje glebom czerwoną barwę, szybki rozkład materii organicznej wytworzony przez wodyopadowe sprawia, że poziom próchniczny jest niewielki

9.Torfienie(procesy bagienne)-humifikacja i gromadzenie się szczątków roślinnych w warunkach nadmiernego uwilgotnienia (anaerobiozy); w zależności od intensywności i długotrwałości warunków beztlenowych powstają utwory całkowicie zhumifikowane, zwane mułami, lub o częściowej humifikacji, zwan torfami,

20. Wpływ skał macierzystych na procesy glebowe.

Skała macierzysta to materiał skalny, z którego, i w obrębie którego tworzy się gleba. Skały, w wyniku wietrzenia fizycznego, chemicznego, biologicznego, podlegają przemianom, których rezultatem może być rozdrobnienie skały, powstanie nowych minerałów, zmiana właściwości powietrznych i wodnych. Od rodzaju skały macierzystej zależy skład mineralny gleby. Wpływa on także na ważne właściwości fizyczne i chemiczne.Od rodzaju skały macierzystej zależy jej przepuszczalnośc co ma wpływ na procesy oglejenia i wymywania, od skały mac. zależy Ph gleby, to ma wpływ na proces bielicowania który zachodzi dla gleb kwaśnych. Ściśliwośc skały macierzystej ma wpływ na szybkośc jej wietrzenia oraz inne procesy glebotwórcze.

21.Podstawowe cechy morfologiczne gleb

1.Budowa profilu

1. poziom główny-wyróżniono na podstawie dominujących form i intensywności przeobrażeń utworu macierzystego przez procesy glebotwórcze. Przeobrażenia te powodują wyraźne różnice w morfologii, właściwościach chemicznych i fizycznych w porównaniu ze skałą macierzysta. Poziomy główne oznacza się dużymi literami alfabetu łacińskiego.

2. Podpoziomy-gdy w obrębie poziomu głównego obserwuje się odmienną barwę, strukturę lub inne cechy, wówczas po literach oznaczających poziom główny dodaje się liczby arabskie w ciągłej sekwencji. liczby te wykazują różnice cech i właściwościach poziomów, które mogą być obserwowane w profilu glebowym w terenie.

3. Poziom mieszany- cześć profilu, w którym morfologiczne zmiany miedzy sąsiednimi poziomami głównymi obejmują pas szerszy niż 5 cm, a cechy przyległych poziomów są wyraźne i istnieje ciągłość miedzy wcinającymi się językami i poziomami im odpowiadającymi. Oznacza się je dużymi literami, stosowanymi do określenia przyległych poziomów głównych, oddzielonymi ukośną kreską

4. Poziom przejściowy-cześć profilu w którym są widoczne morfologiczne cechy 2 sąsiednich poziomów głownych.Oznacza się się je dużymi literami właściwymi dla poziomów głównych. pierwsza litera oznacza poziom do którego poziom przejściowy jest bardziej podobny.

5. Nieciągłość litogeniczna- jeżeli w profilu gleby znajdują się utwory zróżnicowane litogenicznie to ich obecność zaznaczamy cyframi rzymskimi.

2.Przechodzenie poziomów genetycznych jednych w drugie w profilu może być:

• ostre, kiedy zmiana barwy zaznacza się w obrębie 0-2 cm,

• wyraźne, kiedy zmiana barwy zaznacza się w obrębie 2-5 cm,

• stopniowe lub łagodne, kiedy zmiana barwy zaznacza się w obrębie 5-15 cm,

• niewyraźne, kiedy zmiana barwy zachodzi w strefie szerszej niż 15cm,

3. Miąższość poziomów genetycznych oznacza się, mierząc głębokość ich zalegania w centymetrach,licząc od poziomu ektopróchnicy. Jeżeli gleba jest wytworzona z jednej skały do głębokości 150 cm, jest to gleba całkowita jednorodna; jeżeli jest mniejszej głebokości niż 150 cm występuje inna skała jest to gleba niecałkowita niejednorodna.

4.Barwa gleby jest ważną cecha morfologiczną. Na jej podstawie można orientować się w charakterze procesów zachodzących w profilu glebowym i wyodrębnić poziomy w profilu. Barwa zależy od mineralogicznego tworzywa skały macierzystej gleby, zawartość związków organicznych i mineralnych oraz od stopnia uwilgotnienia gleby. Barwa gleby zależy od współwystępowania różnych składników:

• substancji organicznej, nadającej barwę od szarej do czarnej i kasztanowej

• związków żelazowych zabarwiających glebę na żółto, pomarańczowo,rdzawo, czerwono,brunatno

• związków żelazawych nadających barwy szare zielonkawe i niebieskie

• węglanu wapnia krzemionki kwarcu kaolinitu decydujących o jasnym zabarwieniu gleby

• tlenków manganu powodujących barwę czarną stalowoczerwoną.

5.Wilgotność gleby- wiążę się ściśle z barwą gleby. Im gleba jest wilgotniejsza tym barwa bardziej intensywna.Wyróżnia się 4 typy wilgotności:

gleba sucha, świeża, wilgotna, mokra

6.Oglejenie-przedstawia się jako szarozielononiebieskie zabarwienie świadczące o obecności żelaza dwuwartościowego. Wyróżnia się następujące formy oglejenia:plamiste, zaciekowe, marmurkowe, strefowe, całkowite.

7Skład granulometrczny oznacza się w terenie orientacyjnie, rozcierając glebę w palcach i uwzględniając stan jej uwilgotnienia

8.struktura gleby to rodzaj i sposób wzajemnego powiązania oraz przestrzenny układ elementarnych cząstek stałej fazy gleby. Rozpatruje przede wszystkim kształt i wielkość elementów strukturalnych, uwzględniając ich trwałość (w tym wodoodporność) i stopień wykształcenia. Wyróżnia się następujące struktury:

1. Struktury proste (nieagregatowe)

a) rozdzielnoziarnista

b) spójna (zwarta, masywna)

2. Struktury agregatowe

a) sferoidalne

- koprolitowa

- gruzełkowata

- ziarnista

b) foremnowielościenne (poliedryczne)

- foremnowielościenna ostrokrawędzista (angularna)

- foremnowielościenna zaokrąglona (subangularna)

- bryłowa

c) struktury wrzecionowate

- pryzmatyczna

- słupkowa

d) dyskoidalne

- płytkowa

- skorupkowa

3. Struktury włókniste

a) gąbczasta

b) włóknista właściwa

9.Układ gleby odzwierciedla sposób ułożenia względem siebie poszczególnych
ziaren oraz charakter porowatości.
a) LUŹNY - ziarna nie są ze sobą sklejone - piaski, żwiry
b) PULCHNY - charakterystyczny dla poziomów próchnicznych gleb dobrze
uprawionych - stwarza optymalne warunki powietrzno-wilgotnościowe oraz
termiczne dla wzrostu roślin
c) ZWIĘZŁY - agregaty glebowe przylegają dość szczelnie
d) ZBITY - gleby gliniaste ciężkie - niekorzystny z rolniczego punktu widzenia

10Zawartość węglanów w profilu glebowym w terenie określa się 10 procentowym HCL

Pod wpływem działania kwasu solnego na glebę węglanową występuje burzenie się. Im burzenie jest bardziej intensywne i im dłużej trwa tym więcej jest w glebie węglanów.

11. Odczyn gleby jest określany stosunkiem jonów wodorowych H+, do jonów
wodorotlenowych OH-, na które dysocjuje woda. Jony wodoru warunkują odczyn
kwaśny, a jony wodorotlenowe odczyn zasadowy. Stężenie jonów wodorowych
przyjęto wyrażać ujemnym logarytmem wartości tego stężenia i oznaczać symbolem pH:
- log [H+] = pH
W glebach skrajne wartości pH nie występują. Gleby Polski mają odczyn wahający się
w szerokich granicach - od kwaśnego do zasadowego.
Odczyn gleb wyraża się wartością pH i oznacza: 1mol KCL/dm3, stosując następującą skalę:
gleby kwaśne 4,6 - 5,5 (bielicowe, rdzawe, płowe, glejowe)
gleby lekko kwaśne 5,6 - 6,5 (czarnoziemy leśno-stepowe, deluwialne)
gleby obojętne 6,6 - 7,2 (czarnoziemy leśno-łąkowe, mady)
gleby zasadowe > 7,2 (rędziny, słone)
W Polsce przeważają gleby o odczynie kwaśnym (50%), słabo kwaśne (30%),
a gleby obojętne i zasadowe 20%.

12. Konkrecjami nazywamy skupienia tworzących się w glebie lub też na jej powierzchni różnych związków mineralnych i organicznych. Utwory te powstają w wyniku różnych procesów glebowych o naturze chemicznej, fizykochemicznej, biochemicznej i biologicznej. Konkrecje posiadają wielkie urozmaicenie form od ziarenek i nitek o wielkości kilku mikrometrów po bryły wielkości nawet kilku metrów.

13.Domieszki to substancje obce które przypadkowo dostały się do gleby np. W wynkiu nawożenia(kości zwierząt szkło)

22.Kryteria systematyki gleb POLSKI

Systematyka gleb uwzględnia przyczynowość zjawisk i przemian opartą na wzajemnie ze sobą powiązanych przyrodniczych cechach gleb.Systematyka jest oparta na kryteriach przyrodniczych, które przede wszystkim uwzględniają genezę i rozwój gleb zachodzący pod wpływem procesów geologicznych i glebowych oraz działalności gospodarczej człowieka. Przy opracowaniu tego podziału gleb wzięto pod uwagę ich właściwości biologiczne, chemiczne i fizykochemiczne oraz cechy morfologiczne; uwzględniono jednocześnie elementy środowiska przyrodniczego Polski. W celu syntetycznego ujęcia właściwości fizykochemicznych gleb Polski wykorzystano wyniki analityczne różnych ośrodków gleboznawczych. Należy przy tym zaznaczyć ze w celu ustalenia jednolitego schematu systematyki gleb Polski wykorzystano również podziały gleb różnych kategorii użytkowania. Systematyka gleb Polski zawiera, więc nie tylko genetyczne podstawy podziału gleb, ale i konkretne ramy, w których powinny mieścić się klasyfikacje gleb dla celów użytkowych.

Na podstawie genetycznych kryteriów wydzielono w nawiązaniu do ogólnej systematyki gleb Europy następujące jednostki systematyki:

Dział stanowi nadrzędną jednostke systematyki gleb Polski. Obejmuje on gleby wytworzone albo pod przeważającym wpływem jednego z czynników glebotwórczych(gleby litogeniczne, hydrogeniczne, antropogeniczne) albo pod wpływem wszystkich, bez wyraźnej przewagi jednego z nich( gleby autogeniczne).W systematyce wyróżniono łącznie 7 działów.

Rząd obejmuje gleby o podobnym kierunku rozwoju, podobnym stopniu zwietrzenia i przemian materiału glebowego, podobnym typie substancji organicznej, jej przemian i powiązania z częściami mineralnymi. Poszczególne rzędy mogą obejmować gleby różniące się morfologicznie, ale zbliżone do siebie morfologicznie. Na przykład gleby płowe, morfologicznie dość podobne do gleb bielicowych, ze względu na właściwości ekologiczne zostały zaliczone do rzędu gleb brunatno ziemnych. Gleby rdzawe natomiast, morfologicznie [przypominające gleby brunatne, weszły do rzędu gleb bielicowych.

Typ gleby jest podstawową jednostką systematyki gleb, która grupuje gleby (pedony) podobne do siebiepod względem genezy oraz właściwości morfologicznych, fizycznych i chemicznych - szczególnie tych, które bezpośrednio wiążą się z edaficznymi wymaganiami określonych grup biocenoz rzeczywistych lub potencjalnych. W warunkach naturalnych lub zbliżonych do naturalnych każdemu typowi gleby odpowiada określone zbiorowisko roślinne. W rozwoju gleby typ stanowi względnie trwałą fazę jej ewolucji, pozostającą w równowadze z aktualnym zbiorowiskiem roślinnym.

Podtyp gleby wyróżnia się wówczas, gdy na cechy głównego procesu glebotwórczego nakładają się cechy innego procesu glebotwórczego, modyfikujące właściwości biologiczne, fizyczne i chemiczne oraz związane z nimi cechy morfologiczne gleby.

Rodzaj gleby określa się na podstawie genezy skały macierzystej, z której wytworzyła się gleba.

Gatunek gleby określa skład granulo metryczny (uziarnienie) utworu glebowego, wyrażony procentowym udziałem poszczególnych frakcji.

PRZYKŁAD

Gleba bielicowa wytworzona z luźnego piasku sandrowego przemodelowanego eolicznie

DZIAŁ: gleby autogeniczne

RZĄD: gleby bielicoziemne

TYP: gleba rdzawa

PODTYP: gleba bielicowo-rdzawa

RODZAJ: piasek sandrowy przemodelowany eolicznie

GATUNEK: piasek luźny.

SYSTEMATYKA GLEB POLSKI

GLEBY LITOGENICZNE

IA. Gleby mineralne bezwęglanowe słabo wykształcone

IA1. Gleby inicjalne skaliste

a) erozyjne

b) poligonalne

IA2. Gleby inicjalne luźne

a) erozyjne

b) eoliczne

IA3. Gleby inicjalne ilaste

a) erozyjne

b) deluwialne

IA4. Gleby bezwęglanowe słabo wykształcone ze skał masywnych

a) właściwe

b) brunatne

c) bielicowane

IA5. Gleby słabo wykształcone ze skał luźnych

a) właściwe

IB. Gleby wapniowcowe o różnym stopniu rozwoju

IB1. Rędziny

a) inicjalne

b) właściwe

c) czarnoziemne

d) brunatne

IB2. Pararędziny

a) inicjalne

b) właściwe

c) brunatne

II. GLEBY AUTOGENICZNE

IIA. Gleby czarnoziemne

IIA1. Czarnoziemy

a) nie zdegradowane

b) zdegradowane

IIB. Gleby brunatnoziemne

IIB1. Gleby brunatne właściwe

a) typowe

b) szarobrunatne

c) brunatne oglejone

d) brunatne wyługowane

IIB2. Gleby brunatne kwaśne

a) typowe

b) bielicowane

c) oglejone

IIB3. Gleby płowe

a) typowe

b) zbrunatniałe

c) bielicowane

d) opadowo-glejowe

e) gruntowo-glejowe

f) z poziomem agric

g) zaciekowe

IIC. Gleby bielicoziemne

IIC1. Gleby rdzawe

a) właściwe

b) brunatno-rdzawe

c) bielicowo-rdzawe

IIC2. Gleby bielicowe

a) właściwe

IIC3. Bielice

III. GLEBY SEMIHYDROGENICZNE

IIIA. Gleby glejobielicoziemne

IIIA1. Gleby glejobielicowe

a) właściwe

b) murszaste

c) torfiaste

IIIA2. Glejobielice

a) właściwe

IIIB. Czarne ziemie

IIIB1. Czarne ziemie

a) glejowe

b) właściwe

c) zbrunatniałe

d) wyługowane

e) zdegradowane

f) murszaste

IIIC. Gleby zabagniane

IIIC1. Gleby opadowo-glejowe

a) właściwe

b) stagno-glejowe

IIIC2. Gleby gruntowo-glejowe

a) wła�ciwe

b) torfiasto-glejowe

c) torfowo-glejowe

d) mułowo-glejowe

IV. GLEBY HYDROGENICZNE

IVA. Gleby bagienne

IVA1. Gleby mułowe

a) właściwe

b) torfowo-mułowe

c) gytiowe

IVA2. Gleby torfowe

a) torfowisk niskich

b) torfowisk przejściowych

c) torfowisk wysokich

IVB. Gleby pobagienne

IVB1. Gleby murszowe

a) torfowo-murszowe

b) mułowo-murszowe

c) gytiowo-murszowe

d) namurszowe

IVB2. Gleby murszowate

a) mineralno-murszowe

b) właściwe

c) murszaste

V. GLEBY NAPŁYWOWE

VA. Gleby aluwialne

VA1. Mady rzeczne

a) właściwe

b) próchniczne

c) brunatne

VA2. Mady morskie

VB. Gleby deluwialne

VB1. Gleby deluwialne

a) właściwe

b) próchniczne

c) brunatne

VI. GLEBY SŁONE

VIA. Gleby słono-sodowe

VIA1. Sołonczaki

a) powierzchniowe

b) wewnętrzne

VIA2. Gleby sołonczakowate

VIA3. Sołońce

a) typowe

b) sołonczakowate

VII. GLEBY ANTROPOGENICZNE

VIIA. Gleby kulturoziemne

VIIA1. Hortisole

VIIA2. Rigosole

VIIB. Gleby industroziemne i urbanoziemne

VIIB1. Gleby antropogeniczne o niewykształconym profilu

VIIB2. Gleby antropogeniczne próchniczne

VIIB3. Pararędziny antropogeniczne

VIIB4. Gleby słone antropogeniczne

23.FAZY ROZWOJOWE GLEB POLSKI

Na obszarze Polski można wyróżnić szereg faz rozwojowych gleb. Poszczególne fazy rozwojowe gleb obejmują przemiany, jakie zachodzą w glebach zależnie od całokształtu warunków ekologicznych. Przekształcanie się poszczególnych typów gleb odbywa się najczęściej stopniowo i powoli w ciągu długich okresów, przy czym procesy glebotwórcze albo nakładają się na procesy geologiczne albo przebiegają do nich równolegle. W początkowej fazie rozwoju niektórych gleb duży wpływ na ich dalszą ewolucję wywarły zjawiska peryglacjalne, które w ostatecznym efekcie przyczyniły się do rozluźnienia( ubytku części koloidalnych) i spiaszczenia wierzchnich warstw glebowych. W warunkach współczesnych w przebiegu procesów glebotwórczych duże znaczenie mają zjawiska erozji wietrznej i wodnej.

I FAZA: Litosole bezwęglanowe >> Rankery właściwe >> Rankery bielicowane >> Bielice

Faza ta obejmuje przekształcanie się gleb wysokogórskich, wytworzonych z bezwęglanowych skał masywnych kwarcowo-krzemianowych ubogich w związki zasadowe.

II Faza: Litosole bezwęglanowe >> Rankery właściwe >> Rankery brunatne >> Gleby brunatne kwaśne >> Gleby brunatne bielicowane >> Bielice

Faza ta - podobnie do poprzedniej - przedstawia przemiany gleb wytworzonych z masywnych bezwęglanowych skał kwarcowo-krzemianowych, położonych jednak na wyżynach albo w niższych partiach gór w piętrze regla dolnego.

III Faza: Litosole bezwęglanowe >> Rankery właściwe >> Rankery brunatne >> Gleby brunatne właściwe

Faza ta obejmuje gleby wytworzone ze skał masywnych bezwęglanowych zasobnych w związki zasadowe. W tym przypadku w niższych partiach terenów górskich na Pogórzu Karpackim, na Pogórzu Sudeckim oraz na wyżynach.

IV Faza: Rędziny inicjalne >> Rędziny właściwe >> Rędziny brunatne

Duży wpływ na proces brunatnienia rędzin wywiera roślinność leśna, ponieważ powstające kwaśne substancje próchnicze powodują stopniowe wyługiwanie węglanów.

V Faza: Rędziny inicjalne >> Rędziny właściwe >> Rędziny czarnoziemne

Ewolucja rędzin w wyniku nakładania się na rędziny właściwe procesu czarnoziemnego przy udziale roślinności łąkowo-stepowej. Rędziny czarnoziemne na obszarze Polski są wytworzone najczęściej z miękkich wapieni marglistych formacji kredowej, zawierających znaczne ilości węglanów aktywnych.

VI Faza: Rędziny inicjalne >> Rędziny właściwe >> Rędziny butwinowe górskie

Ewolucja rędzin na obszarach wysokogórskich w piętrze regla górnego i kosówki(bór świerkowy i kosodrzewina). W warunkach klimatycznych odznaczających się dużą ilością opadów atmosferycznych i niską średnią roczną temperaturą.

VII Faza: Regosole >> Gleby rdzawe właściwe >> Gleby bielicowo-rdzawe >> Gleby bielicowe

Ewolucja gleb wytworzonych najczęściej z piasków słabo gliniastych, rzadziej luźnych różnej genezy, w warunkach klimatu glebowego dość suchego.

VIII Faza: Regosole >> Bielice

W tej fazie rozwojowej gleb regosole wytworzone z piasków wydm nadmorskich i z piasków niektórych wydm śródlądowych

IX Faza: Regosoloe >> Gleby słabo wykształcone ze skał luźnych >> Arenosole bielicowane >> Gleby bielicowe

Faza ta obejmuje gleby wytworzone z bezwęglanowych, ubogich w glinokrzemiany piasków różnej genezy o dość głębokim poziomie wód gruntowych, warunkujących rozwój roślinności boru świeżego.

X Faza: Regosole >> Gleby brunatne właściwe >> Gleby brunatne wyługowane >> Gleby płowe typowe >> Gleby płowe bielicowane

Faza ta jest długotrwała i obejmuje wiele stadiów rozwojowych gleb kształtujących się w różnych okresach holocenu. Na obszarze Polski występują różne typy gleb ulegające przemianom rozwojowym tej fazy, których dalsza ewolucja w kierunku bielicowienia jest możliwa tylko w przypadku zmiany całokształtu warunków ekologicznych. Gleby te wytworzone są z zasobnych w kationy zasadowe utworów - glin zwałowych, lessów i utworów pyłowych wodnego pochodzenia, w których procesy brunatnienia, a w dalszej kolejności przemywania odbywają się zależnie od warunków klimatycznych i udziału roślinności lasu liściastego lub mieszanego.

Gleby brunatne tworzyły się w Polsce w warunkach klimatu umiarkowanie wilgotnego i ciepłego, gleby brunatne wyługowane i gleby płowe kształtowały się w klimacie umiarkowanym o znacznej ilości opadów atmosferycznych.

XI Faza: Regosole >> Gleby płowe typowe >> Gleby płowe opadowo-glejowe >> Gleby pseudoglejowe

W fazie tej w warunkach klimatycznych charakteryzujących się znaczną ilością opadów atmosferycznych z glin zwałowych lekkich, z niektórych utworów pyłowych, z piasków gliniastych naglinowych tworzą się gleby płowe o wyraźnym poziomie iluwialnym teksturalnym Bt, a w dalszej kolejności w wyniku okresowego zatrzymywania się wody w górnych warstwach profilu - gleby opadowo-glejowe.

XII Faza: Regosole >> Czarnoziemy reliktowe niezdegardowane >> Czarnoziemy zdegradowane

Ewolucja regosoli wytworzonych z lessów w kierunku czarnoziemów strefy leśno-stepowej, występujących w kompleksie z szarymi glebami leśnymi, a następnie w kierunku czarnoziemów zdegradowanych. Czarnoziemy reliktowe wytworzyły się w południowo-wschodniej i w południowej części obszaru Polski.

XIII Faza: Gleby mułowe >> Czarne ziemie właściwe >> Czarne ziemie zdegradowane

Faza ta związana jest z przerwanie procesu bagiennego w glebach mułowych w wyniku obniżania w nich poziomu wody gruntowej. Degradacja czarnych ziem jest wywołana dalszym obniżeniem w nich zwierciadła wody gruntowej, szybszą mineralizacją substancji organicznej w warunkach dobrej aeracji oraz wyługiwaniem na pewną głębokość węglanów.

XIV Faza: Gleby torfowo-glejowe >> Gleby mineralno-murszowe >> Czarne ziemie murszaste

W tej fazie gleby torfowo-glejowe w wyniku obniżenia się poziomu wody gruntowej i przerwania procesu bagiennego przekształcają się pod wpływem procesu murszotwórczego w gleby mineralno-murszowe, które z kolei mogą przejść w stadium czarnych ziem murszastych.

XV Faza: Gleby torfowe torfowisk niskich >> Gleby torfowo-murszowe

Faza ta przedstawia rozwój gleb torfowych torfowisk niskich, dość bogatych w składniki mineralne, w kierunku tworzenia się pod wpływem procesu murszotwórczego gleb torfowo-murszowych. Murszenie torfu polega zarówno na częściowej mineralizacji i humifikacji substancji organicznej, jak i na tworzeniu się kwasów humusowych murszu o charakterystycznej strukturze agregatowej. Mursz w porównaniu z torfem zawiera mniej bituminów i więcej części popielanych oraz odznacza się większą gęstością objętościową i mniejszą pojemnością wodną.

24. Gleby inicjalne luźne

Gleby inicjalne luźne - regosole - Typ: IA2 -należą do gleb litogenicznych, mineralnych, bezwęglanowych słabo wykształconych.

Powstają na luźnych, nie scementowanych lepiszczem skałach osadowych, luźnych (np. glinach zwałowych, iłach, piaskach wydmowych, żwirach rzecznych). W terenach górskich zazwyczaj z kwarcowo-krzemowych zwałów piargów, silnie lub słabo kwaśne.

Ich profil jest niewykształcony lub bardzo słabo wykształcony, o zaznaczającym się kilkucentymetrowym (rzadko przekraczający 10 cm grubości) poziomie próchnicznym, o niewielkiej zawartości próchnicy, pod którym bezpośrednio występuje skała macierzysta.

Powstają zazwyczaj na obszarach wylesionych, zdewastowanych przez wypas lub niewłaściwą uprawę roli, na których tempo procesów gradacyjnych (degradacja, lub agradacja) jest większe od tempa procesów glebotwórczych.

Gleby te są słabo zasiedlone przez roślinność. Zagospodarowanie leśne możliwe po utrwaleniu.

Wyróżnia się regosole:

-erozyjne

-deluwialne

-eoliczne

-aluwialne

25.Rędziny

I B1 Rędziny

Rędziny mają zasadniczą budowę profilu ACca-Cca-R. Skałę macierzystą rędzin

stanowią zwietrzliny skał węglanowych(wapienie dolomity, margle, opoki) różnych formacji geologicznych oraz skał siarczanowych(gipsy) sklad granulometryczny wierzchnich poziomów rędzin jest bardzo zróżnicowany. Zależy on od typu skaly macierzystej stopnia jej zwietrzenia, zawartości w niej części krzemianowych i węglanów. Rędziny zawierają bardzo często domieszkę materialu obcego(lodowcowego, eolicznego). Rędziny odznaczają się odczynem alkalicznym lub pelnym wysyceniem kompleksu sorpcyjnego zasadami. W wierzchnich poziomach genetycznych rędzin tworzą się kompleksy próchniczno ilaste wysycone wapieniem wpływające na ich strukturę i na stabilnośc tych gleb. . Tworzace się w wyniku wietrzenia węglanowej . Barwa poziomów próchnicznych waha się w szerokich granicach od szarobiałej do czarnej.Wolne związki Fe i Al. Stanowią w rędzinach mały procent całkowitej zawartości tych składników i niewą przemieszczane z wierzchnich do głębszych warst profilu. Właściwości fizykochemiczne rędzin wytworzonych ze skał siarczanowych są nieco inne. Wyróżnia się następujące podtypy rędzin a) inicjalne, b) właściwe c) czarnoziemne d) brunatne e) próchniczne górskie f) butwinowe górskie

26.Pararędziny

I B2 Pararędziny

Pararędziny podobnie jak rędziny są glebami litogenicznymi wyodrębnionymi jako typ ze względu na specyfikę procesów glebotwórczych uwarunkowaną właściwościami skały macierzystej. Pararędziny powstały ze skał klasycznych zasobnych w węglany, Skałami tymi są najczęściej: łupki ilaste i piaskowce ze spoiwem węglanowym niektóre niektóre osady zwałowe młodszych faz zlodowacenia zawierające okruchy niektóre osady zwałowe młodszych faz zlodowacenia zawierające okruchy skał węglanowych i rozproszone węglany.. W profilu para rędzin występują zasadniczo dwa poziomy: Próchniczny i skały macierzystej. Wyróżnia się 3 podtypy para rędzin a) inicjalne b0 właściwe c) brunatne

27. Czarnoziemy

Czarnoziemy to bardzo żyzne gleby powstałe na podłożach lessowych,
czasem na glinach marglistych, bogatych w związki wapnia (w warstwie
ornej często obecny jest węglan wapnia) i magnezu.
Czarnoziemy posiadają dużą ilość (ok 4%) próchnicy, powstałej z
butwiejących szczątków łąkowo-stepowych roślin zielnych, która nadaje
tej glebie czarną barwę. Nazwa tych gleb wskazuje na barwę pochodzącą
od dużej zawartości substancji próchniczych. Do najważniejszych gleb
czarnoziemnych należą: szare gleby leśne, czarnoziemy, czarne gleby
tropikalne.

Porowata budowa tych gleb powoduje, że są one wysoce przepuszczalne i
przewiewne. Na czarnoziemach, jako najbardziej wartościowych pod
względem rolniczym glebach, można uprawiać z powodzeniem praktycznie
wszystkie rośliny.

Czarnoziemy zaliczane są do najżyźniejszych gleb świata. Jest to gleba
strefy umiarkowanej, która występuje na wszystkich kontynentach (ok.
6% powierzchni), głównie na stepach Eurazji (Ukraina, Rosja,
Kazachstan), oraz na preriach Ameryki Północnej i w Argentynie.

Monokultury i niewłaściwe wykorzystanie tych gleb, prowadzi do ich
degradacji, erozji i zmniejszenia urodzajności. W Polsce czarnoziemy
występują na nielicznych, niewielkich powierzchniowo terenach -
łącznie ok. 1% powierzchni, głównie na Kujawach,Wyżynie Lubelskiej i
Kielecko-Sandomierskiej oraz na przedpolu Karpat i Sudetów. Skałą
macierzystą tej gleby jest less.

28.Gleby brunatne właściwe
Gleby brunatne właściwe - charakteryzują się odczynem obojętnym lub w
południowych rejonach nawet słabo alkalicznym. Struktura poziomu
próchnicznego jest wyraźnie wykształcona i w znacznym procencie
wodoodporna, co stwarza korzystne warunki dla rozwoju systemu
korzeniowego roślin uprawnych. Gleby brunatne właściwe powstają z
utworów bogatych w zasady. Charakteryzują się wymyciem węglanów do
głębokości 60-80 cm oraz brakiem przemieszczania frakcji ilastej,
wolnego żelaza, glinu. Mamy gleby eutroficzne (charakteryzujące się
odczynem słabo kwaśnym do obojętnego oraz wysyceniem kompleksu
sorpcyjnego powyżej 60%) oraz mezotroficzne o odczynie kwaśnym do
słabo kwaśnego, gdzie wysycenie zasadami kompleksu sorpcyjnego sięga
30-50%.

Gleby brunatne właściwe mają charakterystyczną budowę profilu
glebowego O-A-Bbr-Cca, a w glebach uprawnych Ap-Bbr-Cca. Poziom
próchniczy ma miąższość od 15 do 30 cm. Gleby te stanowią 25% gleb na
terytorium Polski.

29. Gleby płowe:

Gleby płowe (lessives) wytworzyły się na obszarze Polski w klimacie umiarkowanym wilgotnym. Ich cechą jest wymycie węglanów, a następnie pionowe przemieszczenie minerałów ilastych oraz częściowo wodorotlenków żelaza i glinu, jak również niektórych form zdyspergowanych związków próchniczych. Powierzchniowe poziomy (A, E) ulegają zubożeniu we frakcje ilaste, które osadzają się w poziomie wmycia (Bt). W ten sposób powstaje gleba o budowie: O-A-Eet-Bt-C, niekiedy Cca.

Gleby płowe charakteryzują się następującymi poziomami diagnostycznymi towarzyszącymi: luvic-E, argillic-Bt oraz powierzchniowym poziomem A-ochric. Powstają z utworów płowych różnej genezy (lessów i pyłów pochodzenia wodnego), glin zwałowych, rzadziej iłów oraz piasków gliniastych. Niekiedy mogą się tworzyć z piasków słabogliniastych. Są one w znacznym stopniu wyługowane ze związków zasadowych, a przede wszystkim węglanów. Odczyn ich jest najczęściej kwaśny, a tylko niekiedy zbliżony do obojętnego.

Akumulacja próchnicy w tych glebach jest słaba ze względu na szybko przebiegający proces mineralizacji.

W typie gleb płowych wydzielono następujące podtypy:

1. gleby płowe typowe - Są podtypem wiodącym w typie gleb płowych. Mają one ogólne cechy charakterystyczne dla tego typu, a ponadto: uziarnienie utworów pyłowych różnej genezy, glin różnego pochodzenia, iłów i piasków gliniastych; są to gleby głębokie wytworzone z utworów jednorodnych lub niejednorodnych. Tworzą się w dobrych warunkach powietrznych. Są to gleby wyługowane z węglanu wapnia do znacznych głębokości. Ich profil ma następującą budowę: O-A-Eet-Bt-C lub Cca.

2. Gleby płowe zbrunatniałe - Różnią się od gleb typowych cechami: poziom płowy luvic (E) w tych glebach jest silnie rozwinięty i ma znaczną miąższość (60-70cm); w stropie poziomu E zaznacza się intensywne wietrzenie. Profil ma budowę: O-A-Bbr-Eet-Bt-C

3. Gleby płowe bielicowe - Próchnica wykształcona pod drzewostanami iglastymi. Rozwinięty proces bielicowania; granica między poziomem luvic i argillic jest poprzerywana zaciekami. Gleby te mają poziom wymycia (luvic) większej miąższości niż gleby płowe typowe. Budowa: O-A-Eet,es-Bt,fe-Bt-C

4. Gleby płowe opadowo-glejowe - Wykazują kontrastowe uziarnienie pomiędzy poziomem eluwialnym i iluwialnym, warunkującym okresowe stagnowanie wody na poziomie argillic; oglejeniem spągu poziomu eluwialnego oraz plamami i językami oglejenia w poziomie iluwialnym, a w okresach suchych cechami świadczącymi o okresowym oglejeniu. Budowa: O-A-Eet,g-Btg-Cg

5. Gleby płowe gruntowo-glejowe - Wykazują następujące cechy: występują w warunkach nadmiernej naturalnej wilgotności, oglejenie ciągłe na głębokości powyżej 1m. Mają zwykle poziom ochric o większej zawartości próchnicy niż gleby płowe typowe. Budowa: O-A-Eet-Btgg,Cgg

6. Gleby płowe z poziomem agric - Mają dobrze rozwinięty poziom agric, leżący pod poziomem uprawnym, charakteryzujący się wymyciem do poziomu eluwialnego materiałów próchniczych oraz głównie frakcji pyłowej; materiał iluwialny stanowi więcej niż 5% objętości poziomu eluwialnego. Powstają na skutek długotrwałego użytkowania rolniczego. Dobre warunki wodno-powietrzne. Budowa: Ap-E(agric)-Eet-Bt-C

7. Gleby płowe zaciekowe (glossic) - Gleby tego podtypu charakteryzują się poziomami iluwialnymi poprzerywanymi, zwłaszcza w części stropowej. Wytworzyły się na obszarze starszych zlodowaceń. Budowa: O-A-Eet-E/B-Bt-C

Wyróżnione podtypy gleb płowych reprezentują dwa ogniwa troficzne:

1. mezotroficzne: płowe typowe, zbrunatniałe, bielicowane, częściowo opadowo-glejowe oraz gruntowo-glejowe

2. oligotroficzne: płowe bielicowe

oraz dwa ogniwa wilgotnościowe:

1. siedlisk świeżych: płowe typowe, zbrunatniałe, bielicowane, częściowo opadowo-glejowe

2. siedlisk wilgotnych: płowe gruntowo-glejowe, częściowo opadowo-glejowe

30. Gleby rdzawe:

Gleby rdzawe - typ gleb autogenicznych, należący do gleb bielicoziemnych. Powstają na piaskach luźnych lub słabo gliniastych. Charakteryzują się zasadniczą budową profilu glebowego O-ABv-Bv-C, miąższość poziomu organicznego dochodzi do kilku centymetrów. Są to gleby o odczynie kwaśnym.

Tworzą się z ubogich w zasady piasków luźnych lub słabogliniastych, a także gruboziarnistych, bezwęglanowych piaskowców. Charakteryzuje je barwa rdzawa, nie obejmująca jednak całego profilu. Rdzawe zabarwienie pochodzi od związków żelazowych, które powstały w wyniku wietrzenia geologicznego. Najbardziej charakterystyczną cechą gleb rdzawych jest słabe uwilgotnienie. Dlatego też, pomimo kwaśnego odczynu ściółki, związki żelaza nie ulegają na ogół większemu przemieszczeniu w głąb profilu glebowego. Skałami macierzystymi gleb rdzawych mogą być piaski zwałowe, piaski sandrowe albo inne utwory piaszczyste i mało przemyte. Zbudowane z czterech poziomów: 1. O - Poziom ściółki leśnej 2. A - Poziom próchnicy 3. BV - Poziom rdzawy(żelaza) 4. C - Skała macierzysta.

Odczyn gleby - 4 pH.

31.Gleby bielicowe i bielice

ubogie gleby, wytworzone na piaskach, zawierające w profilu poziomy diagnostyczne albic i spodic, o budowie profilu Ol-Of-Oh-AEes-Bh-Bfe-C. Gleby bielicowe rozwinęły się na piaskach pradolin, sandrów i wydm śródlądowych. Charakterystyczną cechą gleb bielicowych jest białawy górny poziom gleby ubogi w próchnicę, zwany poziomem wymywania. Powstał on na skutek wypłukiwania i rozpuszczania substancji glebowych przez kwasy humusowe, powstałe w próchnicy (głównie - kwasy fulwowe). Niżej znajduje się ciemniejszy poziom wmywania, w którym są osadzone składniki wymyte z poziomu wyższego: związki żelaza oraz próchnica. Gleby bielicowe zajmują ok. 25% powierzchni Polski i ze względu na ubóstwo składników mineralnych oraz próchnicy są w większości porośnięte borami sosnowymi. Podtypem gleb bielicowych są bielice właściwe, charakteryzujące się brakiem poziomu A - poziom organiczny przechodzi od razu w poziom eluwialny, mogący osiągać miąższość kilkudziesięciu centymetrów. Gleby bielicowe i bielice w typologii leśnej są siedliskami boru suchego i świeżego.
Gleby bielicowe
Gleby bielicowe powstają z różnych utworów. Na niżu są to najuboższe piaski eoliczne, sandrowe, wodnolodowcowe i rzadziej - powierzchniowo zwydmione piaski zwałowe. Natomiast w terenach wyżynnych i górskich gleby bielicowe powstają ze zwietrzeliny skał bezwęglanowych, granitów, gnejsów, kwarcytów, piaskowców kwarcytowych i piaskowców bezwęglanowych. W wyższych położeniach górskich, głównie Karpat, za sprawą klimatu, skałami macierzystymi gleb bielicowych są również te same utwory fliszowe (piaskowce magurskie, godulskie, istebniańskie i łupki ilaste), które w niższych położeniach tworzą gleby brunatne.
Gleby bielicowe mają dobrze wykształcony, czyli zróżnicowany na poziomy genetyczne, profil. W ich budowie wyróżnia się poziom organiczny Of, Oh lub Ofh oraz poziom mineralno - próchniczny A lub jego brak. Pod tymi poziomami występują poziomy diagnostyczne albie, Ees i spodic, Bhfe lub albie i glejospodic, Bhfegg. Głębsze poziomy są zróżnicowane w zależności od tego, czy gleba powstała w warunkach terenowych suchych lub świeżych, czy wilgotnych lub mokrych.
Są to gleby kwaśne, silnie kwaśne i bardzo silnie kwaśne. Uziarnienie gleb bielicowych jest związane z geologią terenu. Na nizinach są to na ogół słabo szkieletowe i bezszkieletowe piaski luźne i żwiry. W górach natomiast są to gliny lekkie i średnie, a sporadycznie również ciężkie, oraz silnie szkieletowe.
Właściwości biogeochemiczne gleb bielicowych dzielą je wyraźnie na dwie grupy.
Dystroficzne, oligotroficzne i mezotroficzne gleby bielicowe nizin i wyżyn oraz mezotroficzne i sporadycznie eutroficzne gleby bielicowe gór. W terenach nizinnych i wyżynnych są to siedliska borów i borów mieszanych, a sporadycznie także lasów mieszanych. Siedliska z glebami glejo-bielicowymi i glejo-bielicami są wariantami wilgotnymi, tak w terenach nizinnych, jak i górskich. W terenach górskich większość gleb bielicowych pomimo wysokiego trofizmu, ze względu na wysokość nad poziom morza i ostry klimat, stanowią siedliska boru mieszanego górskiego, boru górskiego i boru wysokogórskiego.
Najuboższe gleby bielicowe terenów nizinnych, tworzące dystroficzne siedliska borów, kształtują potencjalne zbiorowiska borów sosnowych (Leucobryo - Pinetum, Peucedano - Pinetum i Empetro nigri - Pinetum).
Oligotroficzne siedliska borów mieszanych to potencjalne zbiorowiska uboższych wariantów boru mieszanego z dębem bezszypułkowym (Quercetum petraeae - Pinetum), a w warunkach wilgotnych podzespół trzęślicowy kontynentalnego boru mieszanego (Querco roboris - Pinetum molinietosum).
Mezotroficznym siedliskom borów mieszanych i lasów mieszanych odpowiadają bogatsze warianty kontynentalnego boru mieszanego (Querco - roboris Pinetum typicum), wyżynny jodłowy bór mieszany (Abietetum polonicum typicum forma uboższa), kwaśna buczyna niżowa (Luzulo pilosae - Fagetum typicum), acidofilny subatlantycki las bukowo-dębowy (Fago - Quercetum petraea typicum).
Wilgotniejsze siedliska w odmianie mezotroficznej gleb bielicowych zajmuje podzespół trzęślicowy kontynentalnego boru mieszanego (Querco roboris - Pinetum molinietosum).
W reglu dolnym gleby bielicowe najczęściej odpowiadają potencjalnym zbiorowiskom dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego (Abieti - Piceetum montanum), a w wyższych położeniach górskich - zachodnokarpackiej i sudeckiej świerczynie górnoreglowej (Plagiothecio - Piceetum tatricum i P. hercynicum).
Bielica - typ gleby występującej w warunkach klimatu chłodnego (średnia temperatura 2-40C) i wilgotnego (roczny opad w granicach 400-1000 mm), na obszarach porośniętych lasami iglastymi. Bielica powstaje z utworów piaszczystych, zwykle pochodzenia lodowcowego i rzecznego, w procesie tzw. bielicowania.
Występują w Europie Środkowej i Północnej, na Nizinie Wschodnioeuropejskiej, w Kanadzie i na północy Stanów Zjednoczonych. W Polsce bielice zajmują ok. 25% powierzchni kraju i występują głównie w północnej części. Na ogół nie są wykorzystywane rolniczo.


32.Czarne ziemie

(feoziemy wg systematyki FAO/UNESCO) - rząd gleb semihydrogenicznych. Wyróżnia się w nim jeden typ - czarne ziemie, który dzieli się na 6 podtypów.
Kształtują się one z różnych skał macierzystych, najczęściej jednak z utworów zawierających węglan wapnia przy udziale roślinności łąkowo-zaroślowej lub darniowo-leśnej, na obszarach zarastających bagien, zanikających jezior lub przy obniżonym poziomie wód gruntowych. Czarne ziemie występują również na obszarach urzeźbionych - na ich wykształcenie wpływ miała wysoka wilgotność powietrza przy jednoczesnej dużej zwięzłości utworów.
Charakterystyczną cechą budowy profilów czarnych ziem jest występowanie skały macierzystej C pod dobrze wykształconym poziomem próchniczym A mollic (często przekraczającym 40 cm) o czarnym lub ciemnoszarym zabarwieniu. Gleby te zawierają od 2 do 5% próchnicy, a odczyn ich w całym profilu jest obojętny lub zasadowy.
Wartość użytkowa czarnych ziem jest różna w zależności od miąższości poziomu próchniczego, fizycznych i chemicznych właściwości skał itd.
Bardzo urodzajne są czarne ziemie wykształcone z glin marglistych. W Polsce występują w kilku płatach:

33. Gleby glejowe

Gleby glejowe (pseudoglejowe i gruntowo-glejowe) należą do grupy gleb bagiennych, które wytworzyły się w warunkach nadmiernego zawilgocenia przy współudziale roślinności hydrofilnej. Gleby glejowe stanowią naturalne siedliska roślinności łąkowo-pastwiskowej, olszów, lasów łęgowych oraz wilgotnych borów.

1. Gleby opadowo-glejowe (pseudoglejowe)

Typ gleb opadowo-glejowych o zasadniczej budowie profilowej A-Gg lub A-Gg-Bg-Cg-C obejmuje gleby odgórnie silnie oglejone. Oglejenie to, którego głębokość sięga niekiedy do 1,5 m, może być wywołane gromadzeniem się wód opadowych nad warstwami słabo przepuszczalnymi w górnej części profilu, a także powolnym przesiąkaniem wód zawierających kwaśne substancje humusowe i garbnikowe. W okresie dużej wilgotności górnych warstw glebowych następuje w warunkach beztlenowych redukcja związków żelaza, natomiast w okresach suszy ma miejsce ich utlenianie.

 

2. Gleby gruntowo-glejowe

Gleby gruntowo-glejowe o zasadniczej budowie A-G są glebami mineralnymi lub organiczno-mineralnymi o wysokim poziomie wody gruntowej (stagnującej bądź też znajdującej się w ruchu), w których procesy glejowe przeważają nad innymi procesami, a oglejenie oddolne sięga do 30 cm poniżej powierzchni. Procesy glejowe, nadające całemu profilowi zabarwienie szarozielone, niebieskawe lub szaropopielate, są uwarunkowane dużą wilgotnocia. Charakterystyczną cechą tych gleb jest ruch wstępujący kapilarnie podsiąkających wód. W strefie kontaktowej z warstwy natleniony wytraca się żelazo w postaci rdzawych plam bąd powstaja konkrecje innych związków, up. Mn, Ca, tworząc podpoziom glejowy oksydacyjny Gox. Poziomy glejowe, w których zachodzą na przemian procesy tlenowe i beztlenowe, okrela się jako glejowe oksydacyjno-redukcyjne (rdzawa plamistoć). Natomiast poziomy glejowe niżej położone, gdzie przeważają procesy redukcyjne (barwa zielonkawoszara), okrela się jako glejowe redukcyjne. W przypadku występowania bardzo wysokiego poziomu wody gruntowej procesy glejowe obejmuje cały profil glebowy wraz z poziomem próchnicznym, który ma wówczas barwę czarna z wyraźnie stalowym odcieniem. Szybkość rozkładu materii organicznej jest tu zależna od warunków wodno-powietrznych i zasobności tych gleb. W przypadku wód ruchomych i dostatecznej ich zasobności w składniki pokarmowe w ekosystemach leśnych może powstawać próchnica typu mull. W takich warunkach tworzą się gleby glejowe eutroficzne bogatych florystycznie łęgów, olsów lub lasów wilgotnych. W przypadku kwaśnych i ubogich (dystroficznych) wód gruntowych, hamujących rozwój i działalność mikroorganizmów, powstaje próchnica typu mor z grubymi (niekiedy kilkunastocentymetrowymi) warstwami próchnicy mazistej. Są to gleby gruntowo-glejowe dystroficzne. W warunkach występowania wód gruntowych średnio zasobnych powstaje próchnica typu moder, przechodzaca niekiedy w moder-mull (gleby gruntowo-glejowe mezotroficzne). W ekosystemach łąkowych gleby gruntowo-glejowe występują w grądach.

34. Gleby mułowe

Gleby mułowe występują w obszarach zalewanych okresowo (telmatycznych) lub stale (limnetycznych). Warunkiem ich powstania jest okresowa aeracja stymulująca proces humifikacji materii organicznej pochodzenia rolinnego. Są to gleby o intensywnych procesach biologicznych i dużej troficznoci, wyrażających się dużą produkcja biomasy oraz dużym tempem jej rozkładu. Akumulacja organicznego utworu glebowego jest niewielka, szczególnie w siedliskach telmatycznych, ok. 0,1 mm/rok. W siedliskach limnetycznych powstawanie mułów jest uwarunkowane natlenieniem wody, co związane jest z rozwojem megaplanktonu. Przy braku natlenienia odkłada się torf. Różnica między torfem a mułem polega na tym, że w mule znajduje się minimalna iloć niezhumifikowanego włókna roślinnego oraz znaczna ilość osadzonej zawiesiny mineralnej, tworzącej z humusem związki organiczno-mineralne. W przypadku okresowego zmniejszenia się natlenienia i zmniejszenia humifikacji resztek rolinnych powstaja utwory torfopodobne lub torfy, charakterystyczne dla gleb torfowo-mułowych. Do mułów limnetycznych należy także gytia, powstająca, w jeziorach z udziałem planktonu i fauny bentosu Biorąc pod uwagę rodzaj utworu, typ gleb mułowych dzieli się na trzy podtypy: gleby mułowe właściwe, gleby torfowo- mułowe, gleby gytiowe.

 

35. Gleby torfowe

Gleby torfowe powstaje w ekosystemach bagiennych wytwarzających i akumulujących torf. Gleby te mogą występować na terenach stale podmokłych jako torfowo-bagienne, związane z akumulacyjną fazą rozwoju torfowiska, i na terenach odwodnionych, z przerwanym procesem bagiennym, jako torfowo-murszowe, łąkowe, lene lub w uprawie rolniczej. Typ gleb torfowych reprezentuje torfowiska jako ekosystemy torfotwórcze. Dlatego podział na podtypy oparto na zasadniczym zróżnicowaniu naturalnych torfowisk, wynikającym z żyzności siedlisk.

 

a. Gleby torfowe torfowisk niskich

Są to gleby powstające pod wpływem płytko występujących wód gruntowych oraz w miejscach dopływu i nagromadzenia się wód powierzchniowych. W bilansie wodnym rozchód na ewapotranspirację jest równoważony nie tylko opadami, lecz także dopływem wód. Dzięki temu torfowiska mogą powstawać nawet w warunkach klimatycznych naszego kraju, w których w okresie wegetacyjnym ewapotranspiracja znacznie przewyższa opady (rednio o l50 mm). Wody gruntowe, zarówno podziemne jak i powierzchniowe, wzbogacone w sole mineralne korzystnie kształtujš troficznoć gleb torfowych. Dzięki temu rozwijają się na nich rolinne zbiorowiska eutroficzne o przewadze rolinnoci zielnej, wytwarzającej dużą ilość masy organicznej. Zasobność wód w sole mineralne (Ca, Mg) powoduje także neutralizację kwanych produktów rozkładu masy rolinnej. Odczyn torfowisk niskich jest zwykle obojętny lub słabo kwany (pH powyżej 5). W profilach gleb bagiennych torfowych rozróżniamy: warstwę torfogenną, w której kształtuje się rodzaj powstającego torfu, oraz warstw podciełającą, reprezentującą torf o ukształtowanych właciwociach. Pod torfem zalega mineralne podłoże, ale miąższość torfu może wynosić kilka metrów. Z tych względów jako okrywę glebową na torfowisku traktuje się warstwę miąższoci 1,3 m. Zapis profilu glebowego może więc być w przypadku gleb płytkich i średniogłębokich (do 1,3 m) następujący PO-O-D, a w przypadku głębokich, zbudowanych wyłącznie z torfu, PO-O. Gleby torfowe torfowisk niskich dzielą się według rodzaju torfu, uzależnionego od składu botanicznego i stopnia rozkładu roślin, z których powstał. Według składu botanicznego zbiorowisk torfotwórczych wyróżnia się torfowiska i torfy niskie: mechowiskowe, turzycowiskowe, szuwarowe, olesowe. Opis profilu gleb wytworzonych z torfów torfowisk niskich jest następujący: POtni-Otni. Rodzaj torfu według jego genezy i stopnia rozkładu, wyróżniany w morfologii profilu, jest podstawš charakterystyki warstw przy opisie gleb (np. PO-Ome Rl / -Otu R2) itp. Według klasyfikacji siedlisk łąkowych torfowiska niskie sa terenami bielaw i łęgów zastoiskowych. W klasyfikacji lenej sa to olsy.

 

b. Gleby torfowe torfowisk przejciowych

Jako przejściowe traktuje się torfowiska mezotroficzne o powolnym przepływie wód powierzchniowych i podpowierzchniowych. Mały dopływ wód gruntowych ogranicza neutralizację produktów rozkładu masy rolinnej i prowadzi do zakwaszenia rodowiska glebowego (pH 4-5). W zbiorowiskach rolinnoci torfotwórczej zwiększa się udział gatunków oligotroficznych. Torf przejciowy występuje zwykle na torfie niskim jako wyraz zubożania siedliska. Często w wyniku dalszej ewolucji zostaje on przykryty warstwą torfu wysokiego. W profilu gleb torfowych torfowisk przejciowych wyróżnia się następujące poziomy i warstwy: POtpr-Otpr lub Potpr-Otpr-Otni. Według składu botanicznego torfowiska przejciowe i torfy dzielą się na: mszarne przejciowe i brzezinowe. Gleby torfowe torfowisk przejciowych są zubożałymi bielawami, natomiast w klasyfikacji siedlisk lenych są to olsy brzezinowe.

 

c. Gleby torfowe torfowisk wysokich

Cechą zasadnicza gleb torfowych torfowisk wysokich jest silne zakwaszenie rodowiska glebowego przez produkty rozkładu masy rolinnej (kwasy organiczne). Odczyn jest kwany i silnie kwany (pH poniżej 4). Zwykle wiąże się to z zasilaniem torfowiska wodami opadowymi ubogimi w sole mineralne. Dlatego torfowiska wysokie powstaje w warunkach przewagi opadów nad ewapotranspiracją, w północnych rejonach globu ziemskiego, w górach oraz na obrzeżach oceanów. Torfowiska wysokie (5% ogólnej powierzchni torfowisk Polski) powstaja w miejscach akumulacji wód ubogich w składniki mineralne ze względu na charakter zlewni (np. wród wydm) lub wskutek przerwania kontaktu z zasobną w składniki mineralne wodą gruntowš przez nagromadzony pokład torfu. Zakwaszenie rodowiska glebowego determinuje charakter zbiorowiska rolinnoci torfotwórczej, wród której szczególnego znaczenia nabierają mchy sfagnowe. Zapis profilu gleb torfowych torfowisk wysokich jest następujący: POtwy-Otzwy. Według składu botanicznego zbiorowisk torfotwórczych torfowiska i torfy wysokie dzieli się na: mszarne wysokie, wrzosowiskowe, bór bagnowy. W klasyfikacji lenej torfowiska wysokie są siedliskami borów bagiennych. Tereny bezleśne to mszary i wrzosowiska bagienne.

36. a)Gleby murszowate

typ.Gleby murszowe (M)

• Gleby torfowo-murszowe (Mt)

• Gleby mułowo-murszowe (Mmł)

• Gleby gytiowo-murszowe (Mgy)

Są to gleby morfologicznie podobne do murszowych, położone w terenie niskim, podmokłym lub płaskim, ale odwodnionym i skutkiem tego o przerwanym procesie bagiennym oraz postępującej humifikacji(humifikacja — proces przemian strukturalnych i chemicznych prowadzących do powstania próchnicy glebowej ze szczątków roślin i zwierząt, głównie pod wpływem działalności organizmów glebowych.)i mineralizacji(mineralizacja — proces rozkładu substancji organicznych na związki nieorganiczne - mineralne, takie jak: CO2, H20, NH3, azotany, fosforany, siarczany itp., z jednoczesnym uwolnieniem energii.) murszu.

W profilu glebowym występuje warstwa organiczna lub mineralno-organiczna, murszowa lub murszowata, która uległa już częściowo lub całkowicie humifikacji na skutek odwodnienia, stanowiąc poziom diagnostyczny melanic. Pod tym poziomem występuje poziom gleyic.

Miąższość poziomu melanic wynosi co najmniej 30 cm i zawiera poniżej 11,6% węgla organicznego. Dopuszcza się w części tego poziomu zawartość C organicznego powyżej 11,6%. Obecność w części poziomu melanic warstwy murszu o zawartości węgla organicznego powyżej 11,6%, w granicach 11,6-5,8% i poniżej 5,8% i miąższości poniżej 30 cm, jak również ich odczyn, są podstawą wydzielania podtypów gleb murszowatych. Gleby murszowate są kwaśne i lekko kwaśne. Odczyn w całym profilu wynosi pH w H2O poniżej 6,5. Tak ujęte właściwości geochemiczne tych gleb rozdzielają je od czarnych ziem, które morfologicznie są do nich bardzo podobne.

Właściwości geochemiczne gleb murszowatych dzielą je na odmiany eutroficzne i mezotroficzne:

Odmiany eutroficzne tworzą siedliska lasu wilgotnego i lasu łęgowego.

Są to potencjalne zbiorowiska niskich grądów (Tilio - Carpinetum circaeaetosum i astrantietosum) oraz łęgu wiązowo-jesionowego (Ficario - Ulmetum).

Odmiany mezotroficzne gleb murszowatych to siedlisko olsu i lasu mieszanego bagiennego. Są to potencjalne zbiorowiska typowego olsu porzeczkowego (Ribo nigri - Alnetum) i olsu tofowcowego (Sphagno squarrosi - Alnetum).

d)Gleby murszowe

Typ Gleby murszowate (MR)

• Gleby mineralno-murszowe (MRm)

• Gleby murszowate właściwe (MRw)

• Gleby murszaste (MRms)

Gleby te powstają w terenie o przerwanym procesie bagiennym. Jest to najczęściej powodowane przez odwodnienie mokradeł i bagien. W profilu glebowym występuje warstwa organiczna murszowa, która będąc wcześniej torfem uległa już częściowo lub całkowicie humifikacji na skutek odwodnienia i stanowi poziom diagnostyczny melanic.

Miąższość murszu wynosi co najmniej 30 cm i zawiera powyżej 11,6% węgla organicznego. Warstwa murszu i mineralna część podścielająca jest mokra lub wilgotna, a w dłuższym okresie bezdeszczowym czasem nawet umiarkowanie wilgotna. Właściwości biogeochemiczne gleb murszowych są zmienne i pozwalają zaliczyć je do odmian oligotroficznych przez mezotroficzne do eutroficznych.

Odmiany eutroficzne klasyfikowane są jako siedlisko olsu jesionowego, z potencjalnym zbiorowiskiem łęgu jesionowo - olszowego (Circaeo - Alnetum).

Odmiany mezotroficzne gleb murszowych klasyfikuje się jako siedliska olsu, olsu jesionowego i lasu mieszanego bagiennego. Potencjalne zbiorowiska leśne w kolejności stanowią - ols porzeczkowy i typowy (Ribo nigri - Alnetum symphytetosum i typicum), łęg jesiono-olszowy (Circaeo - Alnetum) oraz ols torfowcowy (Sphagno squarrosi - Alnetum).

Odmiany oligotroficzne gleb murszowych tworzą siedlisko boru mieszanego wilgotnego z potencjalną roślinnością trzęślicowego kontynentalnego boru mieszanego (Querco roboris - Pinetum molinietosum).

37.Mady rzeczne (klasyfikacja)

Typ Mady rzeczne (MD)

• Mady rzeczne inicjalne (MDi)

• Mady rzeczne właściwe (MDw)

• Mady rzeczne próchniczne (MDp)

• Mady rzeczne brunatne (MDbr)

Są to gleby położone we współczesnej zalewowej dolinie rzeki lub potoku. Mady rzeczne powstały z aluwiów rzecznych ziemistych i szkieletowych, a żwir i kamienie są wyraźnie obtoczone. Szkieletowość mad jest ściśle związana z charakterem i biegiem rzeki. Wraz ze spadkiem prędkości płynących w rzece wód spada również udział frakcji szkieletowych w aluwiach. Najbardziej szkieletowe są mady górskie.

W morfologii mad zaznacza się wyraźne warstwowanie profili, powodowane nanoszeniem kolejnych warstw aluwiów przez płynące wody. Akumulacja kolejnych warstw może być przerwana przez zerwanie i przeniesienie w inne miejsce zgromadzonych aluwiów. Jest to odmładzanie koryta rzeki i gleb budujących takie tereny. Stabilizacja koryta rzeki sprzyja wytwarzaniu się poziomów próchnicznych i sukcesji roślin.

Mady rzeczne inicjalne występują w terenach bezpośrednio przyległych do rzek i potoków i narażonych na niszcząco-budującą działalność wód płynących. Mady rzeczne brunatne występują w najbardziej stabilnej części doliny zbudowanej z aluwiów.

Wyróżniono następujące podtypy mad: inicjalne, właściwe, próchniczne i brunatne. Mady są najczęściej obojętne lub zasadowe, zasobne w składniki pokarmowe.

Właściwości biogeochemiczne mad rzecznych pozwalają wyróżnić odmiany hipertroficzne, eutroficzne i mezotroficzne.

Są to siedliska leśne lasów łęgowych i lasów łęgowych górskich.

Większość mad rzecznych stanowi potencjalne zbiorowiska łęgów topolowo-wierzbowych (Salici - Populetum) i nadrzecznej olszyny górskiej (Alnetum incanae). Niekiedy jednak w bardziej ustabilizowanej części koryta rzeki tworzą warunki dla bardzo cennych i wamagających gatunków drzewiastych, jak pogórski łęg jesionowy (Carici remotae - Fraxinetum) i łęg wiązowo-jesionowy (Ficario - Ulmetum typicum).

38.Gleby deluwialne

Powstały i kształtują się współcześnie głównie procesach erozyjnych. Natężenie procesów zmywalnych zależy do nachylenia , długości, kształtu stoku i materiału zmywalnego.

Gleby deluwialne występują na obszarze górskim i podgórskim oraz na terenach lessowych, pagórkowate tereny pojezierzy.

Charakteryzują się znacznym poziomem zwietrzenia chemicznego i biologicznego. W dolnych częściach profilu gleb deluwialnego często występuje oglejenie.

Typ: gleby deluwialne Budowa profilu A-C-D

1. Gleby deluwialne właściwe - zbliżone do profilu mady cechy morfologiczne. Wyraźnie warstwowy, klasy IIIa, IIIb, IV, kompleks żytni bardzo dobry;

2. Gleby deluwialne próchnicze - na pofałdowanych terenach lessowych w kotlinach, u podnóży erodowanych stoków. Mają cechy zbliżone do czarnych ziem. Profil glebowy A-C-CG, odczyn obojętny, zasobne w substancje organiczne. Pęcznieją przy nadmiarze wody, wysychają i pękają przy niedoborze. Powstają w procesach deluwialnych i aluwialnych;

3. Gleby deluwialne brunatne - w ternach górskich lub wyżynnych, klasa IIIa, IIIb, IV.

Wartość rolnicza gleb deluwialnych zależy od położenia, składu granulometrycznego, zawartości próchnicy oraz właściwości chemicznych. Do najlepszych należą gleby deluwialne próchnicze, w zagłębieniach. Wśród gleb lessowych oraz rędzin kredowych. Należą do I lub do II klasy bonitacyjnej i kompleksy pszennego bardzi dobrego i dobrego, również klasa IIIa i kompleksu pszennego wadliwego i zbożowo-pastewnego mocnego.

Gleby deluwialne na terenach pofałdowanych, w miejscach stromych, podmokłych wykorzystywane pod łąki i pastwiska i zaliczane do I, II lub II klas bonitacyjnych użytków zielonych.

39. Bonitacja gleby

Ocena jakości gleb pod względem ich wartości użytkowej, biorąca pod uwagę żyzność gleby, stosunki wodne w glebie, stopień kultury gleby i trudność jej uprawy, w powiązaniu agroklimatem, rzeźbą terenu oraz niektórymi elementami stosunków gospodarczych.

W zależności od przyjętej bonitacji wartość użytkową wyraża się w klasach lub w punktach. Bonitację gleb przeprowadza się w celu zakładania jednolitej ewidencji gruntów, będącej podstawą określenia wymiaru podatku gruntowego, scalania gruntów oraz racjonalnego ich wykorzystania na cele nierolnicze.

Przy bonitacji gleb uwzględnia się następujące kryteria:

1) budowę profilu glebowego (typ i podtyp gleby, rodzaj, gatunek i miąższość poziomu próchnicznego oraz zawartość próchnicy, odczyn i skład chemiczny, właściwości fizyczne, oglejenie gleby),

2) stosunki wilgotnościowe, uwarunkowane położeniem w terenie,

3) wysokość n.p.m. Na podstawie tych kryteriów zalicza się gleby do odpowiednich klas bonitacyjnych (klasyfikacja bonitacyjna gleb).

Czynnikami uzupełniającymi bonitacji gleb są właściwości otoczenia profilu glebowego i warunki uprawy. W polskim systemie bonitacji gleb wyróżnia się 8 klas gleb gruntów ornych (I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI) i 6 klas gleb użytków zielonych (I, II, III, IV, V, VI). Gleby orne bardzo dobre i dobre (I-IIIb) zajmują w Polsce 28,6% ogólnej powierzchni gruntów ornych, gleby średniej jakości (IVa i IVb) - 39,1%, gleby słabe i bardzo słabe (V i VI) - 32,3%. W ogólnej powierzchni użytków zielonych klasy najsłabsze (V i VI) stanowią aż 42,6%.

40. Kompleksy przydatności rolniczej gleb

Kompleks przydatności rolniczej gleb jest to zespół różnych gleb, które wykazują zbliżone właściwości rolnicze i mogą być podobnie użytkowane.

Kompleksy przydatności rolniczej ustalono oddzielnie dla gleb ornych i użytków zielonych.

Kompleksy przydatności gleb ornych:

1. Kompleks pszenny bardzo dobry. Obejmuje najlepsze gleby naszego kraju, zasobne w czynniki pokarmowe, o odczynie obojętnym, o głęboki poziomie próchniczym. Występują w terenach płaskich lub lekko pochyłych. Łatwe w uprawie, daję wysokie plony najbardziej wymagających roślin. Klasyfikacji bonitacyjnej I, II klasa.

2. Kompleks pszenny dobry. Nieco mniej urodzajne, gleby zwięźlejsze i cięższe do uprawy. Okresowo gorzej przewiewne lub z niedoborem wody. Udają się na tych glebach wszystkie rośliny uprawne, ale plony zależą od układów pracy i pogody. Zliczane do IIIa i IIIb.

3. Kompleks pszenny wadliwy. Gleby pszenne średnio zwięzłe i zwięzłe, nie magazynujące większej ilości wody, czasem wykazują niedobór wody. Należy tu 2 grupy gleb:

• Zwięzłe płytkie, na zbyt przepuszczalnym podłożu (płytkie rędziny)

• Średnio zwięzłe i zwięzłe głębokie całkowite-narażone n aspływ powierzchniowy i erozję

Duże wahania plonów roślin, lata mokre- duże plony, nawet lepsze od pszennego kompleksu, suche -plony słabe. Charakterystycznym procesem jest przedwczesne dojrzewanie zbóż w latach suchych. Są to gleby klas IIIb, IVa, IVb.

4. Kompleks żytni bardzo dobry - pszenno-żytni- Najlepsze gleby lekkie z piasków gliniastych. Mają dobrze wykształcony poziom próchniczny oraz dobre stosunki wodne. Gdy są dobrze nawożone, uprawiane, można uprawiać na nich te same rośliny co w kompleksie pszennym. Gdy słabo uprawiane to żyto, ziemniaki oraz inne rośliny uprawiane na glebach słabszych. Gleby klasy IIIb.

5. Kompleks żytni dobry. Gleby z piasków gliniastych lekkich zalegających na zwięzłym podłożu i wytworzone z piasków. Są to gleby wrażliwe na susze, głęboko wyługowane i zakwaszone. Są to gleby typowo żytnio-ziemniaczane, czasem jęczmień i słabą pszenicę, ale ich urodzaj warunkuje wysoka kultura upraw tych gleb. Są to gleby klas IVa, IVb.

6. Kompleks żytni słaby - Gleby ubogie w składniki pokarmowe z piasków gliniastych głębokich i podścielonych płytko piaskiem luźnym lub żwirem piaszczystym. Mają słabą zdolność zatrzymywania wody (okresowo lub trwale suche). Uprawia się głównie żyto, owies, ziemniaki, łubin, a ich plony zależą od opadów. Gleby klas IVb i V.

7. Kompleks żytni bardzo słaby- Najsłabsze gleby z piasków luźnych, gliniastych czasem żwir, piasek luźny. Ubogie w składniki pokarmowe, trwale lub okresowo suche. Uprawy: żyto i łubin. Gleby klas VI.

8. Kompleks zbożowo-pastewny- Gleby średnio zwięzłe i ciężkie, w okresie wegetacyjnym zbyt wilgotne. Zasobne w substancje pokarmowe, potencjalnie żyzne jednak nadmierna wilgotność utrudnia dobór roślin. Wyższe plony w latach suchych, w mokrych bardzo niskie. Głównie pod rośliny pastewne. Po uregulowaniu stosunków wodnych przechodzą w gleby kompleksu pszennego dobrego lub żytniego bardzo dobrego. Gleby klas IVa, IVb czasem IIIb,V.

9. Kompleks zbożowo-pastewny slaby- Gleby lekkie z piasków, okresowo podmokłe (występuje warstwa słabo przepuszczalna) Nadmierne uwilgotnienie powoduje wiosną wymywanie żyta lub opóźnienie posadzenia ziemniaków. Odwodnienie nie zawsze podnosi wartość tych gleb. Gleby klas V i IV.

10. Kompleks pszenny górski - obejmuje wszystkie gleby górskie, które można uznać za odpowiednie do uprawy pszenicy. Występuje: głównie obszary przedgórzy i pogórzy oraz kotlin śródgórskich i dolin rzecznych. Są słabsze na północnych stokach zaś lepsze na południowych i południowo-zachodnich.

11. Kompleks zbożowy górski- Obejmuje gleby wietrzeniowe ze skał masywnych, a pośród nich gleby głębsze o dobrze wykształconych profilach. Udaje się uprawa jęczmienia jarego pastewnego i owsa, ziemniaków, lnu włóknistego, mieszanki motylkowo-trawiaste. Jest dość uniwersalny, ale plony zależą od klimatu i wysokości n.p.m.

12. kompleks owsiano-ziemniaczany górski - Obejmuje gleby różnej jakości w takich warunkach że uprawa zbóż ozimych jest ograniczona. Głównie rośliny tego kompleksu to: owies, ziemniaki i mieszanki. Czynnikiem ograniczającym uprawę jest klimat i rzeźba terenu.

13. Kompleks owsiano pastewny górski- (650-900 m n.p.m.) Obejmuje najwyżej położone gleby orne terenów górskich. Czynnikiem decydującym o wartości rolniczej jest klimat. Udaje się na tych glebach owies i mieszanki motylkowo-trawiaste z małym udziałem roślin motylkowych ; żyto jare, jęczmień jary pastewny, ziemniaki. Plony zazwyczaj niskie. W wyższych sterfach gór kompleks ten przeplata się z trwałymi użytkami zielonymi.

14. Kompleks- gleby orne przeznaczone pod użytki zielone- Gleby użytkowane obecnie jako grunty orne, ale nadające się tylko pod użytki zielone. Przeważnie zbyt silnie wilgotne, położone na zbyt stromych stokach.

Kompleksy trwałych użytków zielonych

Na terenie Polski mamy trzy kompleksy użytków zielonych:

1. Użytki zielone bardzo dobre i dobre- Użytki zielone (łąki, pastwiska) na glebach mineralnych i mułowo-torfowych. Łąki są bardzo wydajne. Użytki zielone I,II klasy bonitacyjnej.

2. Kompleks użytków zielonych średnich- Na glebach mineralnych, mułowo-torfowych, torfowe, murszowe. Czasem są to gleby za suche lub za wilgotne. Łąki i pastwiska dość wydajne, średniej jakości. Użytki zielone klasy III,IV.

3. Kompleks użytków zielonych słabych i bardzo słabych- Na glebach mineralnych suchych lub zbyt mokrych, mułowych, mułowo-torfowych, torfowych przesuszonych lub podtapianych. Łąki jednokośne, turzycowe i trawiaste, słabej jakości, mały plon. Użytki zielone klasy V i VI

41. Mapy glebowo-rolnicze i ich wykorzystanie w ochronie gleb Mapy glebowo rolnicze informują o właściwościach i przestrzennym rozmieszczeniu siedlisk rolniczych.Integralną częścią mapy jest aneks liczbowy i opisowy, który zawiera:

- opis środowiska przyrodniczego,

- charakterystykę rolniczą właściwości gleb,

- opisy odkrywek reprezentatywnych,

- ocenę zasobności gleb w składniki pokarmowe,

- wykaz konturów glebowo rolniczych wymagających uregulowania stosunków wodnych,

- wykaz konturów wymagających zmiany sposobu użytkowania,

• wykaz konturów zagrożonych erozją,

• zestawienie gruntów ornych według stopnia trudności uprawy.

Przydatność map glebowo rolniczych w rolnictwie i innych dziedzinach gospodarki

przestrzenią jest bardzo szeroka, dotyczy ona przede wszystkim stworzenia wykazu konturów zagrożonych erozją, kwestii racjonalnej produkcji roślinnej.

Mapa glebowo rolnicza służy do opracowania planów urządzeniowych gospodarstw

wielkoobszarowych, a w szczególności do zaprojektowania odpowiednich pól uprawnych i

płodozmianów oraz stanowi pomoc przy doborze do poszczególnych pól właściwych

gatunków i odmian roślin. Daje ona możliwość dostosowania ogólnych zaleceń

agrotechnicznych do konkretnych warunków lokalnych, stanowi też podstawę do

obiektywnego określenia możliwości uprawy, nawożenia i plonowania roślin na danym

terenie.

W zakresie ochrony gruntów przed degradacją wskutek oddziaływania przemysłu -

mapy glebowo rolnicze wykorzystuje się głównie dla oceny szkód powstałych w wyniku

wpływu zanieczyszczeń industrialnych oraz do projektowania technologii rekultywacji

terenów zniszczonych.

typologiczny podział łąk-klasyfikacja użytków zielonych zróżnicowanych pod względem siedliskowo-florystycznym, oparta na kryteriach fizjograficzno-siedliskowych; obejmuje 3 typy łąk: niżowe dolinowe, niżowe pozadolinowe i terenów górzystych; w ich obrębie 4 grupy: grądy, łęgi, murszowiska (łąki pobagienne) oraz bielawy (łąki bagienne).

Grąd jest łąką albo pastwiskiem usytuowanym na nie zalewanych terenach(wysoko położonych), o mineralnych glebach. Wartość tego typu łąk jest zróżnicowana, tak jak uwilgotnienie, głównie zależne od opadowych wód. Wyróżnić można:

• popławne grądy - tereny pobrzeży dolin, znajdujące się na wzniesieniach poniżej ornych pól, użyźniane poprzez namuły spływających wód,

• połęgowe grądy - stworzone z dawnych łęgowych siedlisk (po regulacji rzecznego koryta),

• właściwe grądy - śródpolne, położone wyżej, niedostatecznie wilgotne,

• podmokłe grądy - pośród bagien na wyniosłościach, w położeniach niższych pobrzeży dolin, mają niewielką wartość,

• zubożałe grądy - tereny pobrzeży rzecznych dolin, lasów, bagien, mają uwilgotnienie zmienne, niską wartość.

Łęg jest łąką usytuowaną na aluwialnych glebach w dolinie rzeki, w okresach powodziowych zalewana. Może być utworzona z utworów mineralnych lub organicznych wzbogacanych namułami rzek. Podział:

• właściwe łęgi - uwilgotnione optymalnie, wartościowe, żyzne,

• rozlewiskowe łęgi - w częściach szerszych doliny rzek, obecne na zabagnionych glebach,

• zastoiskowe łęgi - w terenowych nieckach, głównie porośnięte turzycami;

Bielawa jest ludowym określeniem łąk torfowych bagiennych o niewielkiej wartości, które porośnięte są wełniankami o puchu kwiatostanowym białym, mchami i turzycami niskimi. Bielawy zamieszkiwane są przez zwierzęta dzikie, w szczególności ptactwo wodne.

Pobagienne łąki są łąkami powstałymi w wyniku odwodnienia i zagospodarowania(zaoranie, obsianie trawami i roślonami motylkowymi) łąk bagiennych bagiennych, tzw. bielaw. Łącznie z obniżeniem zwierciadła gruntowej wody zaczyna się murszenie gleby, podczas gdy dotychczasowa higrofilna szata (wełnianka, mchy, turzyce) ulega zmianie na mezo- oraz kserofilną w przeciągu 1-3 lat. Tworzy się naturalna typowa pobagienna łąka, składająca się zwykle z chwastów oraz gorszej pastewnej jakości traw, mającej niskiej wydajności siana lichego (1,5-2 t z ha) albo bagienny nieużytek. Zagospodarowanie łąki naturalnej pobagiennej może przekształcić ją w pobagienną łąkę w kulturze, która daje z 1 ha do 12 t siana o doskonałej jakości.

43. Podział typologiczny siedlisk leśnych

Siedliskowy typ lasu- jednostka obejmująca powierzchnie, które wykazują podobne warunki ekologiczne , a tym samym podobny wpływ na wzrost lasu, podobne zdolności produkcyje i podobną reakcję na zabiegi gospodarczo-leśne. Znajomość siedlisk ma ogromne znaczenie teoretyczne i praktyczne.

Podział:

1. bory(suche Bs, świeże Bśw, wilgotne Bw, bagienne Bb),

2. bory mieszane(świeże BMśw, wilgotne BMw),

3. lasy mieszane (świeże LMśw, wilgotne LMw),

4. lasy(świeże Lśw, wilgotne Lw, łęgowe Lłg, olsy Ol, olsy jesionowe Olj).

Ad.1

Bb-siedlisko ubogie, na torfowiskach wysokich, z luźnym drzewostanem sosny;

Bs- siedlisko ubogie, na skrajnie ubogich, luźnych piaskach(często zwydmionych), z drzewostanem sosny, pojedyńczy podszyt, ubogie runo, rozwinięta warstwa porostowo-mszysta;

Bśw- siedlisko ubogie, na dosyć wilgotnych glebach; w runie leśnym rosną wrzosy, borówki oraz jagody czarne; występują w nich też drzewa liściaste np. brzoza;

Bw- siedlisko ubogie terenów nizinnych, na piaszczystych glebach bielicowych, pod słabym wpływem wody gruntowej, sosna, III-II klasa bonitacyjna, dobrze rozwinięty podszyt, kępy borówki bagiennej w runie;

Ad.2

BMśw- średnio żyzne siedlisko obszarów nizinnych, na glebach piaszczysto-żwirowych, panuje sosna, zdarzają się świerki, pojedyncza warstwa dolna drzew, bogaty podszyt i runo;

BMw- Średnio żyzne siedlisko na glebach piaszczysto-gliniastych, panuje sosna, świerk;

Ad.3

LMśw - siedlisko średnio żyzne, dość wilgotne, będące pod wpływem słabym wód opadowych i gruntowych, na glebach rdzawych właściwych i rdzawych bielicowych utworzonych na piaskach luźnych i słabogliniastych, w drzewostanie dąb bezszypułkowy, sosna zwyczajna, gat. domieszkowe: brzoza brodawkowata, jarząb, leszczyna;

LMw- siedlisko średnio żyzne i wilgotne, zajmuje lokalne obniżenia z płytkim poziomem wód gruntowych lub długotrwale stagnującymi wodami opadowymi, albo strefy przejściowe między siedliskami boru mieszanego wilgotnego i lasu wilgotnego, na glebach bielicowych właściwych oglejonych, glebach brunatnych wyługowanych, w drzewostanie sosna, dąb szypułkowy, świerk, w runie gatunki wilgociolubne(sit, niskie turzyce, tojeść, skrzyp)

Ad.4

Lśw -na obszarach moreny dennej, na nadrzecznych tarasach oraz w dolinach rzek, na glebach brunatnych lub skrytobielicowych. Są to głównie piaski gliniaste, gliny spiaszczone, gliny ciężkie, margle, iły, rędziny i lessy, w drzewostanie dąb, buk, oraz jako domieszka: jodła, modrzew, świerk, grab, brzoza, lipa, klon, jawor, wiąz, jesion.

Lw- bardzo żyzne siedlisko, na glebach mineralnych lub mineralno-organicznych, pod umiarkowanym wpływem wody, panuje dąb, jesion, olsza, bogata warstwa dolna drzew, higrofilne gatunki w runie;

Lłg- zbiorowisko leśne, występujące nad rzekami i potokami, w zasięgu wód powodziowych, które podczas zalewu nanoszą i osadzają żyzny muł. Najbardziej typową glebą dla lasów łęgowych jest mada rzeczna. Siedliska niemal wszystkich łęgów związane są z wodami płynącymi. W drzewostanie olsza, topola, wierzba, wiąz, jesion, dąb. Lasy łęgowe zaliczane są do roślinności azonalnej, nie związanej z określoną strefą roślinną (klimatyczną), ale ze specyfiką siedliska. Lasy te narażone są na wyniszczenia spowodowane m. in. pracami związanymi z regulacją koryt rzecznych oraz melioracjami wodnymi;

Ol-las olchowy (olszowy) porastający żyzne, bagienne siedliska, o wysokim poziomie wody stojącej, kępowa struktura runa - na kępach wokół szyi korzeniowej olszy rosną gatunki borowe, w dolinkach przynajmniej okresowo wypełnianych wodą - rośliny bagienne, poziom wody sięga od kilku do kilkudziesięciu centymetrów,są to najczęściej wody stojące, rzadziej wolno płynące, zbiorowisko wytwarzane jest na glebach wytworzonych z torfowisk niskich lub na glebach organiczno-mineralnych, w drzewostanie olsza, słabo rozwinięta warstwa dolna drzew, w runie gatunki szuwarowe;

Olj- bardzo żyzne siedlisko, na torfach, w drzewostanie olsza, jesion, wiąz, bujny podszyt z gatunkami szuwarowymi

44. Czynniki i formy degradacji gleb.
Degradacja gleby to pomniejszenie lub zniszczenie ekologicznej i produkcyjnej wartości gleby. Stopniowy spadek zawartości próchnicy, zakwaszenie, zasolenie, ubytek składników pokarmowych, zanieczyszczenia chemiczne to formy degradacji gleb. Erozja wodna i wiatrowa również pomniejszają wartość gleby lub ją niszczą; także przesuszenie lub podtopienie (zawodnienie) w coraz większym stopniu glebę degradują. Techniczne zniszczenie gleby i szaty roślinnej stanowią najwyższą formę degradacji gleb, zwaną dewastacją. Gleba i szata roślinna mogą być też zdewastowane przez zanieczyszczenie chemiczne. Czynniki degradujące można podzielić na: naturalne- zachodzące bez czynnego udziału człowieka i antropogeniczne %u2014 powodowane przez
człowieka. Spośród wielu czynników niekorzystne zmiany w wielu glebach
powodują:
a) pożary, erozja, susza, trzęsienia ziemi;
b) przemysłowo-chemiczne zanieczyszczenia, np. metalami ciężkimi(zwłaszcza Pb, Cd), kwaśnymi i kwasotwórczymi składnikami mineralnymi i organicznymi składnikami toksycznymi obecnymi w nawozach;
c) chemizacja rolnictwa - chemiczna ochrona roślin, nawożenie mineralne;
d) odkrywkowa i podziemna eksploatacja kopalin;
e )techniczna zabudowa: budownictwo mieszkaniowe, przemysłowe,szlaki komunikacyjne;
f) działalność bytowa człowieka;
e)składowanie odpadów przemysłowych i bytowo-gospodarczych.
Głównymi źródłami zanieczyszczenia gleby są zakłady przemysłowe, które emitują pyły (zawierające metale ciężkie) oraz gazy (związki siarki, azotu, węgla, chloru, fluoru). Podobnie transport, szczególnie samochodowy, zanieczyszcza glebę i rośliny ołowiem i węglowodorami (w tym rakotwórczymi). Duży udział w zanieczyszczeniu gleby ma rolnictwo, które wskutek postępującej chemizacji upraw (nawozy mineralne, środki ochrony roślin) pomniejsza często żyzność gleby oraz pogarsza jakość żywności i paszy.

Formy degradacji gleb
a)zakwaszanie gleb i zniekształcanie ich właściwości chemicznych
b)mechaniczne zniekształcanie gruntów oraz niszczenie gleby i szaty roślinnej
c)zniekształcenie rzeźby terenu i pokrywy glebowej
d)wylesianie i rolnicze użytkowanie suchych i jałowych gruntów
e)przesuszanie lub zawadnianie gleb
f)chemiczne zanieczyszczenie gleb
g)biologiczne zanieczyszczanie gleb


45. Erozja gleby i jej zwalczanie.

Najbardziej rozpowszechnione niszczenie gleb jest spowodowane erozją. Erozja polega na mechanicznym niszczeniu powierzchni Ziemi przez różne czynniki zewnętrzne, połączonym z przenoszeniem produktów niszczenia. Rozróżnia się erozję wodną i wietrzną. Jednym z przykładów erozji wodnej jest spłukiwanie cząstek gleby przez wody deszczowe. Zjawisko to zachodzi podczas każdego deszczu, a jego nasilenie zależy od stopnia pokrycia ziemi roślinnością. Najlepszą osłoną gleb w przypadku erozji są lasy i zbiorowiska trawiaste. Wycinając lasy i niszcząc naturalne zespoły roślinne, człowiek odsłania gleby i przyczynia się znacznie do przyspieszenia erozji. Zjawisko to osiąga szczególne nasilenie w terenach górzystych, gdzie nachylenie zboczy sprzyja spłukiwaniu i przemieszczaniu się elementów gleb. Innym rodzajem erozji wodnej jest erozja rzeczna. Płynące rzeki przenoszą stale duże ilości rozdrobnionego podłoża oraz części spłukanych gleb do rzek przez wody opadowe. Brzegi mórz są niszczone falowaniem wody morskiej. Erozja wietrzna polega na przenoszeniu ziaren piasku i próchnicy gleb przez wiatr. Przy dużym nasileniu erozji wietrznej można zaobserwować burze pyłowe. Obecnie w Polsce zauważa się coraz częstsze takie zjawiska, zwłaszcza na wylesionych obszarach odznaczających się deficytem wody.

---