Zagadnienia egzaminacyjne i opracowanie z przedmiotu Fizjografia i morfologia dla studentów kierunku Geodezja i geoinformatyka - luty 2011.

WYKLADY

1. Definicja i obszar badań fizjografii. 

Fizjografia, charakterystyka warunków naturalnych danego obszaru obejmująca klimat, stosunki wodne, rzeźbę terenu, budowę geologiczną, świat zwierzęcy i roślinność. Fizjografia umożliwia podział i kwalifikowanie terenów dla potrzeb planowania przestrzennego. Kwalifikowanie na podstawie aktualnych i spodziewanych zmian (pod wpływem gospodarczej działalności człowieka) określa się jako fizjografię urbanistyczną. W skład fizjografii wchodzą: - geologia; - opis rzeźby = geomorfologia; - hydrografia i hydrogeologia; - klimatologia;

- geografia gleb -geografia roślin i zoogeografia.

2.      Cykl skałotwórczy litosfery.

Cykl skałotwórczy - obieg materii skalnej wraz z procesami, które go warunkują. Zachodzi nieustannie, a materia znajduje się w ciągłym obiegu.

 

3.      Procesy plutoniczne i wulkaniczne. 

Plutonizm - ogół procesów geologicznych polegających na podziemnym tworzeniu, przemieszczaniu się magmy, jej zastyganiu w obrębie dolnej skorupy ziemskiej i górnego płaszcza (tzw. intruzje - wnikanie magmy w skały skorupy ziemskiej) oraz tworzeniu się z niej skał plutonicznych.

- intruzje zgodne (ściany intruzji są zgodne z uwarstwowieniem skał starszych):

• lakolit - ciała magmowe w kształcie bochenka lub grzyba (strop łukowato wygięty, spąg-spód płaski), występują blisko powierzchni ziemi i powodują wybrzuszenie znajdujących się powyżej warstw skalnych na kształt kopuły

• sill - cienka żyła magmowa o dużej rozciągłości powstała przez wciskanie magmy pomiędzy cienkie szczeliny w skałach

• lopolit - odwrócona forma lakkolityczna, wypukła ku dołowi

- intruzje niezgodne (ściany intruzji przekraczają niezgodnie starsze warstwy skalne)

• dajka - żyła przecinająca starsze warstwy skalne

• pień (żyła kominowa) - walcowatego kształtu masa wdzierająca się pionowo ku górze

• nek (komin wulkaniczny)

• batolit - strop batolitu przecina skały niezgodnie, powierzchnia dolna zaś jest nieosłonięta; rozciąga się bardzo daleko w głąb skorupy ziemskiej

Wulkanizm - ogół procesów geologicznych, zachodzących na powierzchni Ziemi, związanych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi skorupy ziemskiej.

Erupcja - wydobywanie się lawy, par, gazów i fragmentów skalnych na powierzchnię ziemi .

Produkty erupcji:

- lawa

- utwory piroklastyczne

- bomby wulkaniczne

- lapille

- popioły wulkaniczne

- pumeks

Ekshalacje - wyziewy gazów i par

• mofety (ok.100°) - zawierają głównie CO₂ i H₂O

• solfatary (100°-200°) - przegrzana para wodna, CO₂ i siarkowodór, z którego wytrąca się duża ilość siarki

• fumarole (do 1000°) - bogate w różne związki chemiczne, towarzyszą czynnym wulkanom

Wulkan - miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne i materiał piroklastyczny

Rodzaje wulkanów z względu na miejsce wydobywania się lawy:

- tarczowy - z lawy zasadowej, kratery wypełnione ciekłą lawą która się rozlewa i spływa po stokach (typu hawajskiego)

- stożkowe - z lawy kwaśnej, strome zbocza, gwałtowne eksplozje (typu wezuwiańskiego)

- linijne - magma wypływa z podłoża (typu islandzkiego)

Ze względu na czynność: czynne, drzemiące, wygasle.

5.      Procesy wietrzenia skał.

Wietrzenie - zmiana zwięzłości , struktury i składu skały w wyniku oddziaływania na nią czynników atmosferycznych oraz organizmów żywych.

- fizyczne - rozpad skały bez zmiany jej składu chemicznego

• mrozowe (kongelacja) - woda zamarzająca w szczelinach rozsadza skałę

• słoneczne, termiczne (insolacja) - na obszarach o dużej dobowej amplitudzie temperatury

• solne (eksudacja) - krystalizująca w szczelinach sól rozsadza skałę

- chemiczne - rozkład skały przy zmianie jej składu chemicznego

• rozpuszczanie (solucja)

• hydroliza - kwasowo-zasadowy rozkład minerałów

• uwodnienie (hydracja)

• uwęglanowienie (karbonatyzacja) - przekształcenie minerałów (głównie krzemianów i glinokrzemianów) w węglany

• utlenienie (oksydacja) -

- biologiczne - rozpad i rozkład skały pod wpływem działania organizmów żywych

• mechaniczne - rozpychanie szczelin przez wciskające się w nie korzenie roślin

• chemiczne - działalność substancji będących produktami roślinnymi lub zwierzęcymi

Czynniki:

1. Klimat

2. Cechy fizyczne skał

3. Właściwości chemiczne i budowa minerałów.

4. Warunki topograficzne: spływ powierzchniowy i związany z nim stopień nawilżenia skał macierzystych, przesiąkanie wody w głąb i związane z nim wymywanie składników rozpuszczalnych oraz erozja produktów wietrzenia

Procesy krasowe - procesy rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne, jeden z rodzajów wietrzenia chemicznego. Krasowieniu podlegają przede wszystkim wapienie, a także dolomity, gips, sól kamienna. Mianem krasu określa się również formy powierzchni Ziemi powstałe w wyniku powyższych procesów, a także obszar, na jakim te procesy i formy występują.

Formy powierzchniowe:

• rynienki, żłobki i żebra - powstają na skutek działania płynącej wody opadowej

• lej krasowy - płytkie, okrągłe lub eliptyczne zagłębienie, o średnicy do kilkuset m

• uwał - zagłębienie bezodpływowe powstałe z połączenia kilku lejów krasowych

• polje (polja) - rozległa kotlina, o powierzchni do kilkuset km², powstała przez połączenie wielu uwałów i lejów krasowych

• mogoty i humy - ostańce sterczące na poljach

• ponor - miejsce, gdzie wody strumieni, potoków czy rzek wpływają pod powierzchnię terenu

• wywierzysko - źródło krasowe, miejsce w którym wody podziemne wypływają na powierzchnię

• doliny krasowe.

Formy podziemne:

• jaskinia krasowa

• studnia krasowa - korytarz jaskiniowy o rozwinięciu pionowym, gdy poznawany był od dołu nazywany jest kominem jaskiniowym

• podziemne jeziora.

Wewnątrz jaskiń występują formy naciekowe: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie naciekowe, perły jaskiniowe i inne.

 
6.      Lodowce - geneza, budowa i działalność. 

Lodowiec - masa lodu powstała na lądzie powyżej linii wiecznego śniegu. Pod wpływem panującej temperatury, przy dużej wilgotności powietrza i pod wpływem ciśnienia nadległych warstw śniegu - zmniejsza swą objętość, częściowo krystalizuje i stopniowo przekształca się wpierw w firn, a następnie w lód firnowy i lodowcowy.

Elementy lodowca:

- pola firnowe: miejsce gromadzenia się śniegu i jego stopniowego przeobrażania się w firn, lód firnowy, lód lodowcowy. Na skutek nacisku narastających mas śniegowo-firnowych, z pól firnowych są wyciskane jęzory lodowcowe.

- języki lodowcowe: masy lody przemieszczające wzdłuż doliny.

- rygiel lodowcowy: niski próg skalny przebiegający w poprzek doliny w podłożu lodowca, oddzielające najczęściej pole firnowe od języka, czyli wyraźne przegłębienie od segmentu doliny z mniejszym spadkiem

- szczeliny lodowcowe: powstają przez naprężenia lodu. Tworzą się w strefach nierówności podłoża miedzy polem firnowym, a jęzorem lodowcowym

- seraki: ostro zakończone bryły i bloki lodowe na powierzchni lodowca występujące zazwyczaj w strefach przecinania się szczelin lodowcowych 

- szczelina brzeżna: szczelina w górnej części pola firnowego, oddzielające je od otaczających ścian skalnych

Działalność lodowców:

- erozyjna *egzaracja (proces mechanicznego niszczenia podłoża skalnego) * detrakcja (wyrywanie z podłoża okruchów skalnych) *detersja (ścieranie skał podłoża i wleczonych okruchów)

- akumulacyjna - działalność transportowa lodowców wiąże się z ruchem lodowca i z dużą ilością materiału skalnego, który pochodzi z niszczenia podłoża, ścian skalnych. Zależnie od jego umiejscowienia w lodowcu, może on tworzyć morenę denną, boczną, środkową i czołową (rysunek). Lądolody tworzą tylko moreny czołowe i denne. Materiał budujący morenę jest mieszaniną głazów, piasku, gliny i nazywany jest gliną morenową.

Formy erozyjnej działalności lodowców:

• rysy lodowcowe: efekt płytkiego nacinania gładkich powierzchni skalnych, do głębokości 4 mm ostrymi i twardymi okruchami skalnymi wchodzącymi w skład moreny dennej

• bruzdy lodowcowe: mechanizm powstawania podobny do rys lodowcowych, lecz bruzdy są o wiele głębsze od 1 co do 0,5 m.

• zadziory lodowcowe: tworzą się w skutek odpryskiwania odłamków skalnych w kontakcie szlifowanej powierzchni skalnej z materiałem morenowym  poruszającego się lodowca

• wygłady lodowcowe: gładkie wklesło-wypukłe powierzchnie skalne powstające w wyniku polerującej działalności lodowca

• mutony (brańce, baranie łby, bochny skalne): podłużne garby lub pagórki o wygładzonych lub porysowanych powierzchniach (osie zgodne z kierunkiem lodowca), czasem długości kilkuset metrów. Strona odlodowcowa (proksymalna) ma nachylenie łagodne, zaś strona ześlizgowa (dystalna) jest stroma

• rynny międzymutonowe: oddzielają poszczególne mutony od siebie, podłużne dobrze wyszlifowane zagłębienie.

• misy lodowcowe: duże zagłębienia przeważnie wśród kotłów lodowcowych. Powstają w procesie żłobienia lodowców w litej skale. Najczęściej wypełnione jeziorami

• rynny lodowcowe: podłużne obniżenia dużych rozmiarów (od kilkuset metrów do kilkuset kilometrów). Występują zarówno w dnach dolin lodowców górskich jak i na obszarach równinnych modelowanych przez lądolód. Najczęściej wypełnione jeziorami

• doliny fiordowe

7.      Przebieg zlodowaceń w Polsce. 

Plejstocen - epoka lodowcowa. Glacjał - okres oziębienia. Interglacjal - ocieplenia.

Zlodowacenie podlaskie (narwi)

Zlodowacenia południowopolskie (sanu)

Zlodowacenie srodkowopolskie (odry)

Zlodowacenie północnopolskie (wisły)

Ladolod skandynawski przemieszczał się z predkoscia kilkuset metrów w ciągu roku. Grubość czaszy lodowej dochodzila do 300 metrow. Lodowiec ustapil z granic Polski około 12 tysiecy lat temu.

8.      Formy i osady działalności glacjalnej. 

Moreny - formy utworzone z gliny zwałowej transportowanej i osadzonej bezpośrednio przez lodowiec; materiał skalny pochodził głównie z egzaracji podłoża skalnego na obszarze Skandynawii; w zależności od sposobu akumulacji osadów lądolód tworzył następujące rodzaje moren:

- moreny czołowe - ciągi wałów i pagórków wzdłuż czoła lądolodu tworzone podczas jego dłuższego postoju (moreny czołowe wyznaczają miejsca postoju lądolodu); gdy materiał skalny gromadzony był przez intensywne wytapianie z lodu tworzyły się moreny czołowe akumulacyjne (ablacyjne) natomiast, gdy lodowiec pchał przed sobą glinę zwałową powstawała morena czołowa spiętrzona; moreny czołowe tworzą na Niżu Polskim najwyższe wzniesienia, np. Wieżyca (329 m n.p.m.) na Pojezierzu Kaszubskim, Dylewska Góra (312 m n.p.m.) i Szeskie Wzgórza (309 m n.p.m.) na Pojezierzu Mazurskim oraz ciągi wzgórz, m.in. Wzgórza Trzebnickie, Wzgórza Dalkowskie, Wzgórza Ostrzeszowskie na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce;

- moreny denne - rozległe, płaskie lub faliste obszary urozmaicone zagłębieniami bezodpływowymi (jeziora moreny dennej); powstawały na zapleczu moren czołowych w wyniku akumulacji gliny zwałowej pod lądolodem.

Drumliny - niewysokie pagórki o eliptycznym, asymetryczny kształcie, wydłużone w kierunku ruchu lądolodu; powstały pod lodowcem z materiału morenowego; na powierzchni pokryte są gliną zwałową, ale w ich wnętrzu może znajdować się piaszczysto-żwirowy materiał warstwowany; występują zazwyczaj w skupieniach, tworząc tzw. “pola drumlinowe”, np. w okolicach Gniewa na Pojezierzu Pomorskim, na Wysoczyźnie Elbląskiej i w okolicach Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim.

Jeziora moreny dennej - powstały poprzez wypełnienie wodą zagłębień w morenie dennej; charakteryzują się urozmaiconą linią brzegową i małymi głębokościami; do jezior tego typu należą m.in. Śniardwy (największe jezioro w Polsce), Mamry, Niegocin, Wielimie.

Jeziora wytopiskowe - powstały w wyniku wytopienia się brył martwego lodu, które były zagrzebane w osadach glacjalnych; mają na ogół małą powierzchnię, kolisty kształt (dlatego nazywane są też oczkami polodowcowymi) i stosunkowo dużą głębokość.

Jeziora zastoiskowe - tworzyły się przed czołem lądolodu, w wyniku zatamowania odpływu wód roztopowych; w jeziorach tych osadzały się warstwowo mułki i iły zastoiskowe zwane iłami warwowymi; każdego roku podczas wiosennych roztopów osadzały się jaśniejsze mułki, na których w dłuższym okresie zimowym gromadziła się ciemna warstwa drobnych iłów; występowanie sezonowych warstewek pozwala na dokładne datowanie utworów od chwili powstania.

Głazy narzutowe (eratyki) - bezładnie rozrzucone na obszarze zlodowacenia głazy (kamienie) o różnej wielkości; osadziły się w wyniku rozmycia gliny zwałowej; w większości pochodzą ze Skandynawii oraz dna Bałtyku, gdzie podczas egzaracji zostały uwięzione w lodzie i przetransportowane na duże odległości; niektóre z nich, ze względu na znaczne rozmiary, uznane zostały za pomniki przyrody nieożywionej i podlegają ochronie prawnej; w Polsce jest około 500 takich pomników

Cyrk polodowcowy (kar, kocioł lodowcowy) - wielka półkolista lub wydłużona nisza powstała na obszarze pola firnowego w wyniku erozji lodowcowej i wietrzenia mrozowego; od strony stoku górskiego otoczony jest stromymi ścianami skalnymi, a od strony doliny skalistym progiem; większość cyrków lodowcowych występujących w Tatrach i Karkonoszach jest obecnie zajęta przez jeziora cyrkowe, np. Morskie Oko i Czarny Staw pod Rysami, Wielki Staw, Mały Staw, Przedni Staw, Zadni Staw i Czarny Staw w Dolinie Pięciu Stawów (Tatry) oraz Mały i Wielki Staw w Karkonoszach;

Dolina U-ksztaltna (dolina lub żłob lodowcowy) - dolina rzeczna (V-kształtna) przekształcona przez niszczącą działalność lodowca; cechuje ją profil poprzeczny w kształcie litery U, np. Dolina Roztoki, Dolina Rybiego Potoku, Dolina Białej Wody w Tatrach Wysokich, Dolina Kościeliska, Dolina Chochołowska w Tatrach Zachodnich;

Dolina zawieszona (wisząca) - boczna dolina polodowcowa, której wylot znajduje się wysoko nad dnem doliny głównej; płynąca nią obecnie woda tworzy wodospad, np. Wodogrzmoty Mickiewicza w Tatrach;

Na przedpolu lodowca:

Lessy - pokrywy lessowe są formami eolicznymi, które powstały w wyniku wywiewania pyłu kwarcowego przez wiatr wiejący od lądolodu

9.      Formy i osady działalności fluwioglacjalnej. 

fluwioglacjalne formy erozyjne:

• rynny podlodowcowe, wyżłobione wodami podlodowcowymi płynącymi pod ciśnieniem, odznaczają się nierównym dnem, stromymi brzegami, zwykle są wypełnione wodami jeziornymi

• pradoliny, wyżłobione przez wody odpływające z lodowca i wody spływające z obszaru niezlodowaconego w kierunku czoła lodowca - z połączenia tych wód powstawały rzeki, które płynąc równolegle do czoła lodowca formowały szerokie doliny; do największych na świecie należą pradoliny w Polsce

fluwioglacjalne formy akumulacyjne:

• ozy - ciągi długich pagórków i wałów o falistej linii grzbietowej; w krajach skandynawskich wykorzystywane jako drogi lądowe, jedyne w otoczeniu rozległych jezior, powstawały najczęściej w tunelach podlodowcowych, w których gromadził się materiał skalny

• kemy - pagórki powstałe z materiału zgromadzonego między bryłami topniejącego lodu

• sandry - rozległe, płaskie stożki napływowe powstałe na przedpolu moren czołowych; wysortowany materiał piaszczysto-żwirowy osadzany był przez wody wypływające z topniejącego lodowca (forma fluwioglacjalna) w czasie jego postoju lub recesji; łączące się ze sobą stożki utworzyły rozległe równiny sandrowe powszechnie występujące na Niżu Polskim; ponieważ na sandrach rozwinęły się bardzo słabe gleby, porastają je głównie lasy sosnowe,

10.  Rzeki - działalność i osady. 

- erozyjna

• erozja denna - wcinanie się rzeki w podłoże, tworzenie doliny V-kształtnej

• erozja boczna - podcinanie brzegów doliny rzecznej, tworzenie meandrów, starorzeczy

• erozja wsteczna - cofnięcie wodospadów, progów i załomów skalnych

- akumulacyjna: osady rzeczne - aluwia (żwiry, piaski, muły)

- delty (nagromadzenie osadów przy ujściu rzeki)

- estuaria (lejkowate ujście rzeki)

- stożek naplywowy

- łachy

- ripplemarki (zmarszczki na dnie rzeki)

11.  Formy i osady działalności eolicznej 

Działalność wiatru:

- erozyjna

• deflacja - wywianie materiału luźnego i odsłonięcie litej skały (powstają misy deflacyjne, ostańce, graniaki)

• korazja - transportowane cząstki uderzają w skałę i szlifują ją (wygłady eoliczne, żłobki, brudu korozyjne, jardangi - ostre grzbiety, graniaki, grzyby skalne, okapy skalne)

- akumulacyjna

Formy akumulacyjnej działalności wiatru:

- mikroformy

• zmarszczki eoliczne (ripplemarki)

• języki piaszczyste

• smugi

• kopce piaszczyste

- mezoformy - wydmy

• barchany - pustynie suche i gorące, kształt półksiężycowaty, ramiona ułożone zgodnie z kierunkiem wiatru

• wydmy paraboliczne - ramiona przeciwnie do kierunku wiatru, w wilgotniejszym klimacie

• wydmy poprzeczne - łączące się barchany, ustawione prostopadle do kierunku wiatru

• wydmy podłużne - ułożone zgodnie z kierunkiem wiatru

• wydmy gwiaździste - w przypadku gdy wiatr często zmienia kierunek

- makroformy - garby piaszczyste

Rodzaje transportu eolicznego:

- pełzanie powierzchniowe: toczenie (trakcja)

- saltacja (poderwanie i przemieszczenie)

- suspensja (przemieszczenie ziaren w zawiesinie)

Rodzaje pustyń

- hamada - pustynia kamienista, luźny materiał wywiany; pustynia górzysta lub wyżynna

- serir - pustynia źwirowa; pustynia wyżynna

- erg - pustynia piaszczysta; pustynia nizinna

- tahyr - pustynia ilasta

12.  Formy i osady działalności morskiej. 

Działalność morza:

- erozyjna

• abrazja morska - proces ścierania skały przez okruchy skalne niesione przez morskie fale, (powstaje klif, nisza abrazyjna i platforma abrazyjna)

- akumulacyjna

• Wał brzegowy jest to piaszczysto-żwirowe wzniesienie, które powstaje w wyniku wyrzucania materiału na brzeg przez silne fale

• Plaże powstają dlatego, że fale wyrzucają więcej materiału na brzeg niż zabiera go prąd powrotny

• Prądy morskie płynące przy brzegu wykonują pracę transportową i akumulacyjną. W wyniku tej działalności powstają kosy i mierzeje. Kosy (polwyspy) są to formy akumulacyjne połączone z lądem jednym końcem. Natomiast mierzeje przyrastają do lądu z obu stron zatoki, tworząc zalew, czyli płytką zatokę prawie całkowicie odciętą od morza.

Rodzaje wybrzeży:

- wysokie

• dalmatyńskie - zatopione pasmo górskie przebiegające równolegle do brzegu

• riasowe - zatopione dolne odcinki szerokich dolin rzecznych

• fiordowe - zatopione głębokie, długie doliny polodowcowe

• szkierowe - zatopione płytkich dolin polodowcowych; duża ilość małych, skalistych wysepek

• limanowe - zatopione lejkowate ujścia rzek odcięte wałami piaszczystymi

• klifowe

- niskie

• mierzejowe

• lagunowe - nadbudowanie przez morze piaszczystego wału (lido) i częściowe odcięcie zatoki

13.  Ruchy masowe. 

Ruchy masowe - przemieszczanie mas skalnych pod wpływem siły ciężkości

- osuwanie - zsuwanie mas skalnych po stoku.

- obrywanie/odpadanie - gwałtowne oderwanie mas skalnych od stromego stoku

- spełzywanie - powolne zsuwanie zwietrzeliny nasączonej wodą

- spełzywanie - powolne zsuwanie zwietrzeliny lub luźnych osadów

- osiadanie - jest to powolny ruch gruntu, w wyniku którego powierzchnia terenu ulega obniżeniu

- spływanie - niebezpieczne zjawiska polegające na szybkim przemieszczaniu się warstw upłynnionego gruntu pod wpływem siły ciężkości w dół stoku

15.  Mokradła - rodzaje i rola w środowisku. 

Mokradła

- ekosystemy ziemnowodne z roślinnością hydrofilną

- obszary charakteryzujące się uwodnieniem do 80%

- obszary o niskim poziomie wód gruntowych, silnie uwilgotnione

- tereny bagien, błot, torfowisk, zbiorników wodnych

- tereny przejściowe pomiędzy wodnymi i lądowymi

Typy mokradeł:

- torfowisko ombrogeniczne - torfowisko o wypiętrzonej części środkowej, z dominującym typem zasilania wodami opadowymi, wody nieruchome, roślinność oligotroficzna

- torfowisko topogeniczne - torfowiska zasilane wodami spływającymi po powierzchni terenu i wodami podziemnymi ze zlewni o niewielkim odpływie, często występujące w zagłębieniach bezodpływowych lub słaboodpływowych w obrębie wysoczyzn morenowych

- torfowisko soligeniczne - torfowiska powstałe w miejscu intensywnego wypływu wód podziemnych, zwykle u podnóży stoków, krawędzi dolin, a także w miejscach tzw. wychodni warstw wodonośnych. Wyróżnia się tu klasyczne torfowiska źródliskowe (na samych wypływach) oraz torfowiska przepływowe (mechowiskowe - zasilane od górnej strony wypływami, z wodą przesączającą się przez torf).

- torfowisko fluwiogeniczne - torfowisko w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki okresowo zalewane przez wody pochodzące z wylewów

- namulisko - mokradła spotykane w dolinach cieków, na powierzchni osadów rzecznych. Okres ich zalewów zazwyczaj nie przekracza 3 miesięcy, po czym następuje opadanie zwierciadła wód gruntowych poniżej zasięgu podsiąku kapilarnego. W tych warunkach warstwy powierzchniowe znacznie przesychają, co eliminuje procesy błotne i bagienne i uniemożliwia akumulację substancji organicznej

- mułowisko - obszary zalewane przez kilka miesięcy w roku. Gdy po spłynięciu wody poziom wód gruntowych opada mniej więcej poniżej 0,5 m, wyzwalane są intensywne procesy biologicznego rozkładu zakumulowanej uprzednio masy organicznej. Nie następuje jednak przerwanie podsiąku kapilarnego, możliwe jest zatem funkcjonowanie procesów błotnych, które stwarzają warunki do trwałej akumulacji mułów

- podmoklisko - miejsca na obrzeżach dolin i w początkowych odcinkach cieków, czasem w obniżeniach poza dolinami, gdzie, przy wysokim zaleganiu wody gruntowej, następuje pełne nasycenie warstwy przypowierzchniowej. Przebiegają tu procesy gruntowo-glejowe, a akumulowana masa organiczna skupia się w darni lub ściółce leśnej i przenika do podścielających utworów mineralnych. W fazie opadania wód gruntowych następuje jej rozkład i powstaje utwór torfiasty mineralno-organiczny o zawartości 10-20% substancji organicznej. Murszaste utwory torfiaste są płytkie, o miąższości zwykle nie przekraczającej 30 cm

- jeziorko torfowe (dystroficzne) - jezioro o wodzie brunatnej, kwaśnej, bogatej w substancje humusowe, o brzegach zwykle obrośniętych torfowiskami

Rola mokradeł:

- obieg i magazynowanie wody

- obieg pierwiastków biogeochemicznych

- oczyszczanie wód

- ochrona bioróżnorodności

- zapis dziejów kultury materialnej człowieka

- zapis zmian klimatycznych

18.  Rodzaje i charakterystyka krajobrazów (młodo glacjalny, staro glacjalny, naturalny, kulturowy, rolniczy itd.)

Krajobraz młodoglacjalny charakteryzuje się występowaniem znacznych ilości zagłębień bezodpływowych, które wypełnione są po części wodami jeziornymi jak również torfowiskami, posiada słabo wykształcony naturalny drenaż powierzchni ( zjawisko odwadniania obszaru za pomocą sieci cieków powierzchniowych i odpływu podziemnego), odpowiednio dużą zawartość soli mineralnej - węglanu wapnia w skałach na powierzchni ziemi i przeważającym udziałem gleb podobnych właściwościami do gleb brunatnych. Te zjawiska występują z mniejszą lub większą częstotliwością w trzech gatunkach krajobrazowych obszaru młodoglacjalnego: pagórkowatym pojeziernym morenowym, sandrowo - pojeziernym i młodych równin morenowych. Charakterystyczna klasa roślinna porastająca te tereny to lasy mieszane z klasy Fagetalia wypierany na sandrach poprzez bory, które wspomagają zachodzenie procesu bielicowania na dominujących glebach brunatnych. Licznie na tym obszarze występują jeziora, o charakterze jezior eutroficznych (jezioro słodkowodne ze znaczną zawartością substancji pokarmowych, obfitą florą i fauną; nadmiarem związków organicznych ulegających rozkładowi wywołując znaczne wykorzystanie tlenu i powstrzymanie procesu mineralizacji substancji; dominują organizmy beztlenowe; jezioro eutroficzne pod wpływem osiadania mułu ulega wypłyceniu, przekształca się w staw, zbiornik bagienny lub teren torfowiska niskiego). Na żyznych glebach z gliny zwałowej prowadzi się ożywioną gospodarkę rolną, piaski sandrowe porastają lasy, w zagłębieniach po jeziorach i w dnach dolinnych spotykane są licznie tereny łąkowe, a w jeziorach prowadzi się gospodarkę rybacką. Taki rodzaj krajobrazu spotykany jest na podprowincjach pojezierzy.Na terytorium Niżu Polskiego w kierunku południowym od linii zasięgu ostatniego zlodowacenia dominuje rodzaj

krajobrazu staroglacjalnego, związanego z procesami denudacyjnymi (całokształtem niszczących procesów geologicznych, które powodują zjawisko wyrównania i obniżenia powierzchni Ziemi) peryglacjalnymi. Jest to głównie krajobraz denudacyjnych równin morenowych (i częściowo starych sandrów) jak również denudacyjnych wzgórz ostańcowych, będących często w postaci szczątków moren czołowych oraz pozostałych form powstałych w wyniku zlodowacenia. Poziom wód gruntowych na terenie międzydolinnych wysoczyzn występuje na głębokości kilku metrów. Gleby są glebami bielicowymi.

Krajobraz naturalny składający się z takich komponentów jak skała macierzysta, woda, powietrze, flora, fauna - bez elementów stworzonych przez człowieka.

Krajobraz rolniczy to krajobraz pól uprawnych uprawianych przez człowieka.

Krajobraz kulturowy - fizyczne, obserwowalne wzrokowo wyrażenie kultury ludzkiej na powierzchni Ziemi, łączący elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego.

19.  Kryteria wydzielania jednostek fizycznogeograficznych Polski. 

Terytorium współczesnej Polski leży na styku struktur geologicznych Europy Zachodniej i platformy wschodnioeuropejskiej. W związku z położeniem terytorium Polski na tle lądu europejskiego można wyróżnić następujące prowincje fizyczno-geograficzne:

• - Niż Środkowoeuropejski

• - Masyw Czeski

• - Wyżyny Polskie

• - Karpaty

• - Niziny Wschodnio-Bałtycko-Białoruskie

• - Wyżyny Ukraińskie

Zasadą oznaczania rejonów fizycznogeograficznych w układzie dziesiętnym przedstawia się w następujący sposób:

• Pierwsza cyfra- mega region uwarunkowania tektoniczne płyt

• Druga cyfra- prowincja makroformy ukształtowania powierzchni

• Trzecia cyfra- podprowincja cechy krajobrazowe

• Czwarta cyfra po kropce- makroregion specyfika (gatunek) krajobrazu

• Piąta cyfra- mezoregion

*mikroregion- najmniejsza jednostka

W układzie dziesiętnym:

- Europa zapisana jest  924

- Polska  358 (płyty)

- Olsztyn  842.81

20.  Jednostki fizycznogeograficzne Polski północno-wschodniej i ich charakterystyka.

Pojezierze Olsztyńskie (842.81) - część składowa Pojezierza Mazurskiego.

Obszar Pojezierza Olsztyńskiego rozciąga się po obu brzegach górnego biegu Łyny, sięgając na zachodzie po Pasłękę.

Krajobraz ukształtowany został w wyniku ostatniego zlodowacenia (lobu Łyny), którego fazy zaniku zaznaczają się w postaci łuków wałów morenowych sięgających na zachodzie po Morąg, na południu po Nidzicę, a na wschodzie po linię Szczytno-Biskupiec. Wysokość moren nie przekracza 200 m n.p.m. W podłożu zalega głównie glina zwałowa. W dolinach rynien lodowcowych i mis pojeziernych występują torfowiska i łąki.

Największe jeziora:

• Jezioro Dadaj

• Jezioro Luterskie

• Jezioro Wulpińskie

• Jezioro Ukiel

• Jezioro Kalwa

Pojezierze Mrągowskie (842.82) - część składowa Pojezierza Mazurskiego.

Tworzy rodzaj garbu, o kulminacjach ponad 200 m n.p.m. - górujący ponad sąsiednimi mezoregionami. Garb ten jest poprzecinany w kierunku południkowym szeregiem rynien wypełnionych jeziorami. Jest tu znacznie mniej jezior niż w innych rejonach Pojezierza Mazurskiego (ok. 5% powierzchni mezoregionu). Mało też jest lasów; większość obszaru zajmują łąki i pola uprawne.

Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83) - mezoregion fizycznogeograficzny, położony w północnej Polsce, obejmujący środkową część Pojezierza Mazurskiego, powierzchnia 1732 km², z czego 486 km² zajmują jeziora, w tym największe w Polsce Śniardwy (113,8 km²), Mamry (105 km²), oraz Niegocin, Orzysz, Jagodne, Tałty.

Krajobraz młodoglacjalny; większość obszaru pokryta lasem.

Ważną rolę w gospodarce regionu odgrywa rybołówstwo, przede wszystkim jednak turystyka i sporty wodne. Głównymi ośrodkami są: Giżycko, Kętrzyn, Mikołajki, Pisz, Węgorzewo. Znajduje się tu szereg rezerwatów przyrody i Mazurski Park Krajobrazowy.

Kraina Węgorapy (842.84) - mezoregion fizycznogeograficzny w północno-wschodniej Polsce i w Rosji (obwód kaliningradzki), część Pojezierza Mazurskiego, na północ od Krainy Wielkich Jezior Mazurskich.. Powierzchnia w granicach Polski 690 km².

Region ma charakter kotliny o płaskim dnie, okolonej wzgórzami morenowymi. Rzeki: Węgorapa i jej dopływ Gołdapa należące do dorzecza Pregoły odwadniają obszar; brak jest prawie zupełnie jezior. Wyróżnia się trzy mikroregiony o odmiennym krajobrazie:

• Wyniesienie Pawłowskie - we wschodniej części regionu, stanowią je wysoczyzna morenowa na północ od jeziora Mamry, dochodząca do wysokości 161 m n.p.m., przecięta doliną Węgorapy, która wcina się w morenę, tworząc głęboki, kręty jar.

• Niecka Skaliska - obniżenie o charakterze płaskiej, zabagnionej niecki. W przeszłości polodowcowe jezioro zastoiskowe, z czasem zarosłe i zatorfione; w 2 poł. XIX w. prowadzono tu roboty melioracyjne, które doprowadziły do osuszenia terenu. Węgorapa, przepływając przez region, silnie meandruje, tworząc liczne zakola i starorzecza; łączy się z dopływem o podobnym charakterze - Gołdapą. Prawie połowę mikroregionu (wschodnia część) porastają Lasy Skaliskie - bór o charakterze mieszanym, będący ostoją zwierzyny, w tym bielika.

• Pagórki Rogalskie - wzgórza morenowe o wysokości do 190 m n.p.m., przecięte przełomem Gołdapy, otaczające Nieckę Skaliską od wschodu. Około 20% powierzchni pokrywają lasy, występuje kilka niewielkich jezior (największe Jezioro Czupowskie, pow. 24 ha).

Kraina Węgorapy odznacza się małą gęstością zaludnienia, brak jest większych miejscowości.

Wzgórza Szeskie, Szeski Garb (842.85) (niem.: Seesker Höhen) - mezoregion fizycznogeograficzny w północno-wschodniej Polsce, północno-wschodnia część Pojezierza Mazurskiego, najmniejsza i najwyżej wzniesiona. Powierzchnia 401 km², rozciąga się w układzie południkowym na przestrzeni ok. 30 km, między Oleckiem a Gołdapią.

Wzgórza Szeskie, stanowiące ciąg moren czołowych, odznaczają się wyraźnym garbem w krajobrazie. W północnej ich części wysokości względne przekraczają 100 m. Najwyższym wzniesieniem jest Góra Szeska (309 m n.p.m.) - trzecie pod względem wysokości pasma polskich pojezierzy. Na północ od niej ciągnie się pas wzgórz, których kulminację stanowią: Góra Rudzka (284 m n.p.m.), Góra Tatarska (308 m n.p.m.), Piękna Góra (Góra Gołdapska) (272 m n.p.m.).

Klimat obszaru jest wyraźnie chłodniejszy i wilgotniejszy w porównaniu z otaczającymi terenami, roczne opady przekraczają 700 mm. Ukształtowanie terenu i długo zalegająca pokrywa śnieżna umożliwia uprawiania tutaj narciarstwa zjazdowego (m.in. na Górze Gołdapskiej).

Brak jest większych kompleksów leśnych. Na obszarze Wzgórz znajduje się rezerwat przyrody "Cisowy Jar" - wąwóz porośnięty lasem mieszanym, ochronie podlega najbogatsze na Mazurach stanowisko cisa pospolitego.

Region odznacza się niewielką gęstością zaludnienia, brak jest większych osiedli.

Pojezierze Ełckie (842.86) - mezoregion geograficzny w północno-wschodniej Polsce, wschodnia część Pojezierza Mazurskiego. W przeważającej części stanowi silnie pagórkowatą wyżynę, miejscami porośniętą zwartymi kompleksami leśnymi (Puszcza Borecka) z licznymi jeziorami.

Odwadniane przez rzekę Ełk wraz z dopływami. Morenowe wzgórza Pojezierza osiągają wysokość powyżej 200 m n.p.m. (Góry Piłackie, 219 m). Do największych jezior położonych na tym obszarze zalicza się Jezioro Rajgrodzkie (15,1 km2), Selmęt Wielki (12,6 km2), Łaśmiady (8,8 km2).

Pojezierze Ełckie uważane jest za jedyny w swoim rodzaju region turystyczny w Europie. Teren ten obejmuje rozległe, malowniczo połączone kompleksy leśne, jeziora, pagórki i doliny morenowe oraz tereny równinne. Wszystko to razem sprawia, że jest on rajem dla wędkarzy, grzybiarzy oraz miłośników długich wędrówek pieszych, rowerowych, kajakowych i narciarskich.

Największe miasta to Ełk - duchowa stolica Mazur oraz Olecko

Równina Mazurska (842.87) — mezoregion fizycznogeograficzny w północno-wschodniej Polsce, w południowej części Pojezierza Mazurskiego. Graniczy od wschodu z Garbem Lubawskim i Pojezierzem Olsztyńskim, od północy z Pojezierzem Mrągowskim i Krainą Wielkich Jezior Mazurskich, od wschodu z Pojezierzem Ełckim, od południa z Równiną Kurpiowską a od południowego zachodu styka się ze Wzniesieniami Mławskimi.

Region jest równiną, północnym przedłużeniem Równiny Kurpiowskiej, od której jednak różni się obecnością jezior. Największymi jeziorami na Równinie Mazurskiej są Jezioro Roś i Jezioro Nidzkie (rezerwat krajobrazowy).

Równina Mazurska jest regionem obficie zalesionym. We wschodniej części znajduje się Puszcza Piska a w zachodniej Puszcza Nidzicka. Występowanie lasów i jezior oraz brak zanieczyszczenia środowiska czyni obszar regionem turystycznie atrakcyjnym.

Głównymi rzekami regionu są Omulew, Szkwa, Rozoga i Pisa (dopływy Narwi), a miastami Szczytno, Pisz i Ruciane-Nida.

 
23.  Zasady sporządzania opracowań ekofizjograficznych.

Na potrzeby miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego sporządzane są opracowania ekofizjograficzne. Ich zakres jest dostosowany do warunków lokalnych oraz przyszłego przeznaczenia terenu i obejmuje następujące etapy: diagnozy, ocenę, prognozę oraz wskazania.

1. Diagnoza jest działem od którego zaczyna się pracę nad ekofizjografią. Przy jej sporządzaniu sięga się do materiałów archiwalnych, aktualnych opracowań przyrodniczych oraz uzupełnia się je badaniami i pomiarami, wykonywanymi w zależności od lokalnych uwarunkowań.

2. Ocena jest etapem, w którym dokonuje się szczegółowej analizy danych, zebranych w etapie diagnozy. Ustala się takżę wartość przyrodniczą terenu dla konkretnych form oraz sposobów zagospodarowania. Do analizy wykorzystywane są zazwyczaj rozbudowane systemy informatyczne GIS.

3. Prognozę zmian w środowisku przyrodniczym, które zaistnieją pod wpływem istniejącego użytkowania i zagospodarowania wykonuje się przy założeniu niezbyt długiego okresu (w celu ustalenia zmian w środowisku po zmianie zagospodarowania sporządzana jest prognoza oddziaływania na środowisko mpzp). Również ten etap jest najczęściej opracowany przy pomocy geograficznego systemu informacyjnego.

4. Wskazania sporządzane są w oparciu o trzy poprzednie etapy i wskazuje się w nich:

• zasięg i rangi barier fizjograficznych i prawnych,

• odporność środowiska na antropopresję i jego zdolność do regeneracji,

• jakość środowiska.

CWICZENIA

5. Skały magmowe - geneza, minerały skałotwórcze, wystepowanie, przydatność.

 

Skały magmowe - skaly powstale z magmy w glebi Ziemi, w szczelinach lub po jej wydobyciu się na powierzchnie. W zaleznosci od miejsca krystalizacji skaly magmowe dzielimy na: - głębinowe (plutoniczne) - wylewne (wulkaniczne) - żylowe (subwulkaniczne)

Minerały skał magmowych:

*skalenie

*kwarc

*glinokrzemiany potasu, sodu, wapnia

*amfibole

*pirokseny

*miki

*oliwiny

Głębinowe: - Klasa I granit (Sudety, Przedgorze Sudeckie, Tatry) - II Sjenit (Dolny Slask, okolice Kłodzka i Zlotego Stoku) - III dioryt (Dolny Slask) - IV gabro (rejon Sobotki i Nowej Rudy) - V perydotyt (okolice Sobótki)

Wylewne: - I riolit (okolice Krzeszowic, Góry Kaczawskie) - III andezyt (Pieninski Pas Skalkowy) - IV bazalt (Sudety, Przedgórze Sudeckie)

Zyłowe - I lub II aplit (pogórze Izerskie)

Klasa I - gleby płytkie, zwykle uziarnienie piaskow gliniastych, duza zawartość kwarcu, mala zawartość Ca i Mg (podatne na zakwaszenie), zasobne w K i Na.

Klasa II - gleby o uziarnieniu piaskow gliniastych i glin lekkich.

Klasa III - gleby gliniaste, zasobne w składniki pokarmowe.

Klasa IV - gleby o odczynie obojętnym, odporne na zakwaszenie.

Klasa V - tak jak IV.

14.  Skały organogeniczne - geneza, występowanie, przydatność. 

Skaly organogeniczne - skaly powstale w wyniku nagromadzenia szczatkow organizmow zywych lub produktów ich działalności.

Torf - powstaje w prcoesie torfienia, polegającym na niezupełnym rozkładzie szczatkow roślinnych w warunkach beztlenowych.

Gytie - osady denne jezior powstające w wyniku sedymentacji materii organicznej, węglanu wapnia i części mineralnych.

Muły - powstają w warunkach zalewu stałego lub okresowego w płytkich zbiornikach wodnych, starorzeczach, strefach przykorytowych tarasow zalewowych.

Mursz - wtorny utwor organiczny powstający w wyniku przeobrażenia w warunkach aerobowych torfow, gytii i mułów.

Wapienie organogeniczne - zbudowane ze szczatkow szkieletow roznych organizmow np. gabek, glowonogow, koralowców, slimakow, malzy itd.

Guano - skała fosforanowa z odchodow ptasich.

Kaustobiolity - powstale w wyniku akumulacji a następnie uweglania paprotników, skrzypów i widłaków. * wegiel brunatny (do 70% C) * wegiel kamienny (72-88% C) * antracyd (88-95%C) * ropa naftowa - mieszanina weglowodorow i zwiazkow tlenowych, siarkowych i azotowych powstala ze szczatkow roślinnych i zwierzęcych w wyniku fermentacji gnilnej. * asfalty - produkt zwietrzenia i odgazowania ropy naftowej

16.  Skały metamorficzne - geneza, minerały skałotwórcze, występowanie, przydatność. 

Skaly metamorficzne - skaly powstale ze skal magmowych lub osadowych lub istniejących metamorficznych, które dostaly się do wnętrza skorupy ziemskiej w wyniku procesow górotwórczych.

Minerały skał metamorficznych

- granaty

- sylimanit

- dysten

- grupa serpentynu

- talk

- chloryty

Gnejsy - ze skaleni i kwarcu (Sudety Tatry)

Łupki - ze skał osadowych (Sudety i Tatry Zach)

Marmury - z kalcytu i dolomitu (Sudety, Góry Kaczawskie)

Kwarcyty - z piaskowców (Dolny Slask)

Amfibolity - z gabra (Góry Sowie, Tatry Zach)

Zieleńce - z bazaltu

17. Gleby

Podstawowe poziomy genetyczne:

O - poziom organiczny - ponad 20% materii organicznej, tworzy się na powierzchni utworu mineralnego. W glebach mineralnych miąższość <10cm, w mineralno-organicznych 10-30cm, w glebach organicznych >30cm

A - poziom próchniczny - tworzy się w powierzchniowej warstwie gleb mineralnych, zawiera <20% materii organicznej, jest ciemno zabarwiony, istotnie wpływa na wartość rolniczą gleb.

E - poziom wymywania - (eluwialny) zalega pod poziomem O lub A. Ma jaśniejszą barwę oraz zwiększoną ilość kwarcu i minerałów odpornych na wietrzenie. Wymywanych jest z niego wiele składników.

B - poziom wzbogacania - gromadzi wymyte składniki z warstw wyżej leżących, a zwłaszcza półtoratlenki, frakcję ilastą oraz wtórnie osadzo­ne węglany. Ma ciemniejszą barwę.

C - poziom skały macierzystej - mało zmieniony przez procesy glebo-twórcze. Zalega w dolnej warstwie profilu. Gromadzi węglany i rozpuszczal­ne sole, może być scementowany, a czasem oglejony.

G - poziom glejowy - powstaje w warunkach niedostatku powietrza i działania procesów redukcyjnych. Barwa szara, niebieskawa, zielonkawa. Symbol G oznacza oglejenie wodami gruntowymi, a symbol Gg oglejenie wodami opadowymi.

P - poziom bagienny - część profilu gleby organicznej objęta bagien­nym procesem glebotwórczym.

M - poziom murszenia - część profilu gleby organicznej objęta proce­sem murszenia.

D - podłoże mineralne - nielite podłoże gleb organicznych.

R - podłoże skalne - lita lub spękana skała zwięzła występująca w podłożu.

Charakterystyka wybranych typów gleb:

Gleby inicjalne luźne (regosole)-należą do działu gleb litogenicznych, rzędu gleb mineralnych bezwęglanowych, słabo wykształconych. Znajdują się w początkowym stadium procesu glebotwórczego. Budowa profilu - (A) C-C. Najczęściej są zbudowane z utworów piaszczystych lub żwirowych. Występują na wydmach lub w miejscach odsłoniętych wskutek erozji. Poziom próchniczny słabo wykształcony, o bardzo małej zawartości zhumifikowanej materii organicznej. Mają wadliwe właściwości fizyczne, są ubogie w składniki pokarmowe. Na ogół nie nadają się do użytkowania rolniczego.

Rędziny - dział gleb litogenicznych, rząd gleb wapniowcowych. Powstały ze zwietrzeliny skał węglano wych (wapienie, margle, dolomity, opoki) oraz skał siarczanowych (gipsy). Budowa profilu - AC_ca-C_ca-R. Mają odczyn alkaliczny oraz cechują się dużym lub pełnym wysyceniem komple­ksu sorpcyjnego zasadami. W wierzchnich poziomach rędzin tworzą się war­tościowe połączenia organiczno-mineralne. Zawartość próchnicy może docho­dzić do 6%. Rędziny zajmują ok. 0.75% powierzchni kraju, czyli ok. 1.6 % gruntów ornych. Występują głównie na południu Polski. Wartość rolnicza rędzin zależy w dużej mierze od rodzaju i wieku skał, z których powstały oraz zawartości próchnicy. Gorsze właściwości wykazują wytworzone z wa­pieni i margli, do najlepszych pod względem rolniczym można zaliczyć rędziny kredowe czarnoziemne.

Czarnoziemy - dział gleb autogenicznych, rząd gleb czarnoziemnych. Budowa profilu — Aph-AhC-C_ca. Zajmują ok. 1.6% gruntów ornych występujących na niewielkich obszarach w południowo-wschodniej i połu­dniowej części kraju. Gleby reliktowe wytworzone z lessu przy udziale ro­ślinności stepowej. Najżyźniejsze gleby Polski wyróżniające się dużą zasob­nością w składniki pokarmowe, dobrą strukturą, obojętnym lub zasadowym odczynem oraz bardzo korzystnymi właściwościami powietrzno-wodnymi. Poziom próchniczny o dużej miąższości i znacznej zawartości próchnicy (przeciętnie 3%). Na czarnoziemach można uzyskiwać wysokie plony pszenicy, buraków cukrowych, rzepaku i innych wartościowych roślin.

Gleby brunatne właściwe -dział gleb autogenicznych, rząd gleb brunatnoziemnych. Budowa profilu - Ap-Bbr-C_ca. Wytworzyły się z różnych skał macierzystych zasobnych w zasady, przy udziale lasów liścia­stych, w warunkach klimatu umiarkowanego oceanicznego oraz umiarkowa­nego kontynentalnego. Charakterystyczny jest genetyczny poziom brunatnienia (Bbr). Gleby te zawierają znaczne ilości próchnicy (do ponad 3%), wykazują odczyn słabo kwaśny do zasadowe­go oraz są biologicznie czynne. Razem z glebami płowymi zajmują ponad połowę powierzchni kraju. Wartość rolnicza gleb brunatnych właściwych jest zróżnicowana w zależności od skały macierzystej i warunków siedliskowych. Najlepsze gleby są wytworzone z glin zwałowych lekkich i średnich oraz lessu. Uzyskuje się na nich wysokie plony wszystkich roślin uprawnych. Gorsze właściwości mają gleby brunatne wyługowane, wytworzone z piasków.

Gleby płowe -dział autogeniczne, rząd brunatnoziemne. Pospolite w całym kraju. Budowa profilu gleb płowych typowych - Ap-Eet-Bt-C. Wytworzyły się z różnych skał w procesie płowienia w lasach liściastych lub mieszanych, w warunkach klimatu umiarkowanego wilgotnego. Są zwykle wyługowane z zasad, co wpływa na ich odczyn, który jest najczęściej kwaśny, niekiedy zaś zbliżony do obojętnego. Na skutek pionowego przemieszczenia minerałów ilastych i koloidalnych związków próchnicznych tworzy się charakterystycz­ny poziom E - przemywania o jasnej barwie, przechodzący w brunatny poziom wmycia Bt. Zaznacza się wyraźna dwudzielność profilu, w którym część górna jest uboż­sza w ił koloidalny. Wartość rolnicza gleb płowych jest zróżnicowana, zwykle gorsza od gleb brunatnych. Najlepsze z nich, wytworzone z lessu, są zalicza­ne do II lub IIIa klasy bonitacyjnej i nadają się do uprawy wszystkich roślin o dużych wymaganiach glebowych. Dobre i średnio dobre gleby płowe po­wstają z glin zwałowych, a słabe lub bardzo słabe z piasków.

Bielice - dział gleb autogenicznych, rząd gleb bielicoziemnych. Budowa profilu - O-Ees-B-C. Gleby te powstają w lasach iglastych (borach), z ubogich i kwaśnych skał, o małej zawartości minerałów ilastych, w klima­cie chłodnym i wilgotnym, z przewagą opadów nad parowaniem. Charakte­rystyczną cechą bielić jest brak w profilu poziomu próchnicznego A, lub jest on wykształcony bardzo słabo. Bezpośrednio pod poziomem organicznym 0 występuje wybielony poziom albie, eluwialny Ees. Przechodzi on w poziom iluwialny B, zwykle silnie scementowany. W Polsce gleby bielicoziemne zajmują łącznie ok. 26% powierzchni kraju, w tym bielice ok. 2%. Są to gleby bardzo kwaśne, o słabych właściwościach buforowych, niskiej zawartości próchnicy i składników pokarmowych. Mają złe właściwości fizyczne, a zwłaszcza wodne. Głównie są to gleby leśne, nie nadające się do użytkowania rolniczego.

Czarne ziemie - dział gleb semihydrogenicznych, rząd czar­nych ziem. Budowa profilu - Ap-Aa-C_ca-G. Powstają w siedliskach silnie uwilgotnionych z utworów mineralnych zasobnych w węglan wapnia i mine­rały ilaste najczęściej z glin, utworów pyłowych i iłów. Konkrecje węglanowe występują w skałach macierzystych. Tworzące się połączenia organiczno-mineralne nadają czarnym ziemiom strukturę gruzełkowatą i ciemną barwę. Zawartość próch­nicy może dochodzić do 6%. Gleby bardzo żyzne, o dobrych właściwościach fizycznych, zasobne w składniki pokarmowe. Odczyn obojętny lub zasadowy. Nadają się do uprawy roślin o dużych wymaganiach glebowych. Czarne ziemie zajmują nieco ponad 1% gleb Polski. Przeszło połowa z nich występu­je na Kujawach.

Gleby torfowe - dział gleb hydrogenicznych, rząd gleb bagiennych. Budowa profilu gleby wytworzonej z torfu niskiego — POtni — Otni-D. Zawierają ponad 20% materii organicznej w warstwie przekraczającej 30cm. Są to gleby torfowisk niskich, przejściowych i wysokich, występujących w stanie naturalnym, z czynnym procesem torfotwórczym. Odgrywają waż­ną rolę w środowisku, polegającą na gromadzeniu wody, odkładaniu materii organicznej oraz zatrzymywaniu krążących w zlewniach biogenów. Są miej­scem bytowania specyficznych gatunków roślin i zwierząt. W warunkach klimatycznych Polski ok. 95% gleb torfowych tworzy się na torfowiskach niskich. Gleby torfowe nie mogą być użytkowane rolniczo ze względu na nadmierne uwilgotnienie. Zasługują na kompleksową ochronę, tym bardziej, że ich areał, wynoszący ok. 115 tyś. ha, jest już niewielki.

Gleby torfowo-murszowe - dział gleb hydrogenicznych, rząd gleby pobagienne. Budowa profilu gleby - Mt-Otni-D. Tworzą się po odwodnieniu gleb torfowych bagiennych, pod wpływem procesu murszenia, w którego wyniku w wierzchniej warstwie profilu powstaje ziarnisty utwór zwany murszem. Omawiane gleby występują na powierzchni ok. l 200 tyś. ha. Głównie są rozmieszczone w czterech strefach biegnących równoleżnikowo ze wschodu na zachód Polski - wzdłuż wybrzeża morskiego, na Pojezierzu Mazurskim i Pojezierzu Pomorskim, w pasie wielkich pradolin oraz na nizi­nach środkowopolskich. Są przydatne do użytkowania rolniczego. Ich właści­wości są zróżnicowane i zależą od rodzaju torfu oraz stopnia zmurszenia. Zachodzące przemiany prowadzą do stałego ubywania materii organicznej i obniżania powierzchni gleb, aż do całkowitego ich zaniku. Potrzebna jest zatem kontrola oraz hamowanie tych procesów oparte na rygorystycznym utrzymywaniu właściwego uwilgotnienia odpowiedniego do właściwości sie­dlisk. Najlepszym sposobem użytkowania gleb torfowo-murszowych są silnie zadarnione łąki i pastwiska.

Mady rzeczne - dział gleb napływowych, rząd gleb aluwialnych. Budowa profilu mad rzecznych właściwych - A-AC-G lub DG. Tworzą się w dolinach rzek lub ich deltach w wyniku akumulacji utworów aluwialnych niesionych przez wody o dużej energii przepływu. Zajmują ok 5% powierzchni kraju, a ich największe skupienie występuje w delcie Wisły na Żuławach. W profilu są widoczne wyraźne warstwy osadzanego materia­łu. Mady rzeczne wykazują duże zróżnicowanie w zależności od uziarnienia i jakości osadów. Ich wartość rolnicza waha się w szerokim zakresie. Do najlepszych gleb w kraju należą mady o średnim składzie granulometrycznym, pyłowe głębokie, zasobne w próchnicę i składniki pokarmowe. Osiąga się na nich wysokie plony wszystkich wartościowych roślin. Bardzo niską wartość użytkową mają mady bardzo lekkie, występujące w pobliżu koryta rzeki lub najwyższych miejsc w dolinie. Mady ciężkie i bardzo ciężkie powin­ny być użytkowane jako łąki i pastwiska.

Procesy:

1. przemywanie (płowienie) - prowadzi do wykształcenia gleb płowych, odbywa się przy słabo kwaśnym odczynie gleby (np. na utworach pyłowych, piaskach gliniastych i glinach zwałowych), polega na wypłukiwaniu z górnych poziomów gleby, minerałów koloidalnych będących w stanie rozproszenia bez ich uprzedniego rozkładu (przemieszczanie mechaniczne), razem z iłem przemieszczają się zw. Fe powoduje to odbarwienie górnej cześci profilu.

2. bielicowanie - przebiega przy kwaśnym odczynie gleby (w lasach iglastych), polega na przemieszczaniu skł. zas.+ Fe i Al., Skutki procesu: - odbarwienie górnych partii profilu glebowego typowa biała barwa (kwarc, krzemionka) - Fe, Al., Mn (w postaci tlenków) są przenoszone jako koloidy (otoczone przez zw. org.) i tam pod wpływem elektrolitów są wytrącane.

Bielica - pod lasami, poziom org, gl. bielicowa - wycięte lasy a reren przeznaczony pod uprawy rolnicze, brak org. ale jest próchniczy, mniej kwaśne pH

3. Proces brunatnienia - zachodzi na skałach macierzystych bogatych w zw. zas. (pod lasami liściastymi), dużą rolę odgrywa tu wietrzenie chem. - zakwaszona woda + kw. wydzieliny roślin powodują rozkład chem. krzemianów i glinokrzemianów prowadzi to do powstania wtórnych materiałów ilastych, uwolnienia skł. pokarmowych, uwalniane jest Fe, które w reakcji z tlenem i wodą daje wodorotlenek żelaza, który ulega koagulacji i wytrąceniu pod wpływem Ca lub Mg. To powoduje charakterystyczne brunatne zabarwienie. Fe nie przemieszcza się, natychmiast ulega koagulacji.

W glebach brunatnych występuje duży poziom org., w przypadku wzięcia takich gleb pod uprawę spowoduje zanikanie poziomu org. a zwiększenie poz. Próchniczego

4. Proces glejenia -polega na redukcji mineralnej części gleby w warunkach dużej wilgotności i obecności subst. org. (przy udziale drobnoustrojów beztlenowych czerpiących z redukcji tlen do rozkładu materii org.). Gleby te mają niebiesko-zielonkawe zabarwienie pochodzące od zw. Fe(II). Z procesem oglejenia mamy do czynienia w glebach nadmiernie wilgotnych o ograniczonej ilości powietrza, roślinność trawiasta, przy znacznej zasobności skał macierzystych w CaCO₃ i dużego nasycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami. Występuje w czarnych ziemiach i glebach płowych gdzie skała macierzysta jest nieprzepuszczalna (duża wilgotność)

5. Proces bagienny - powolne przemiany chemiczne i strukturalne jakim ulegają szczątki roślin bagiennych w warunkach nadmiernego uwilgotnienia i braku dostępu powietrza, w zależności od długości i nasilenia war. beztlen. produkty mogą być całkowicie zhumifikowane - muły, częściowo - torfy.

6. Proces murszenia (proces pobagienny)- przebiega przy zmianie warunków nawilgotnienia, prowadzi do humifikacji i częściowej mineralizacji torfu, zanika jego pierwotna struktura, odwodniony torf, muł kurczy się pękając na drobne bryły tworząc ziarna murszu Humifikacja - proces rozkładu, przebudowy, syntezy różnych związków organicznych z udziałem organizmów glebowych, prowadzących di powstania nowych związków organicznych zwanych próchnicą (humusem)

Humifikacja zachodzi gdy szczątki organiczne dostaną się do wilgotnej i nagrzanej gleby, wówczas są one atakowane przez różnorodne organizmy glebowe (bakterie, grzyby) i rozkładane do produktów prostych.

7.Proces darniowy- jest uwarunkowany bytowaniem trawiastej roślinności,która tworzy gestą sieć korzeni i kłączy w górnym poziomie gleby oraz przyczynia sie do rozluznienia masy gl i uformowania struktury drobnoagregatowej. W jego wyniku w wierzchniej cześci profilu gl powstaje wyraznie wykształcony poziom próchniczny

21.  Treść i wykorzystanie map klasyfikacyjnych.

Mapy klasyfikacyjne przedstawiają wyniki gleboznawczej klasyfikacji gruntów, wykonane najczęściej w SKALI 1:5000 lub 4000 na podstawie przepisów o gleboznawczej klasyfikacji gruntów i po zatwierdzeniu przez organ administracji publicznej jest dokumentem stosowanym m.in. do określania podatku gruntowego. Kreślone kolorem zielonym. * Zasiegi typów gleb - linie grube,przerywane. W górnym lewym rogu symbole typów gleb. * kontury klasyfikacyjne (zasięgi klas bonitacyjnych) - linie cienkie, ciągłe. * W środku konturu znajduje się: - numer konturu - symbol użytku gruntowego - klasa bonitacyjna gleby - symbol rodzaju gleby (tylko w A, B i AB) Barwą czerwoną naniesione są poprawki. Barwa czarna treść topograficzna.

Symbole

SYMBOLE GLEB * orne i leśne: A - płowe (w ornych), bielicowe (pod lasami) B - brunatne AB - gleby orne bielicowe i brunatne z piasków i żwirów C - czarnoziemy D - czarne ziemie E - mułowe, torfowe, murszowe, murszowate F - mady G - rędziny *użytków zielonych: AZ - płowe BZ - brunatne BZ(G) - gruntowo glejowe CZ - czarnoziemy CZ(G) - czarnoziemy z oglejeniem DZ - czarne ziemie DZ(G) - czarne ziemie glejowe EZ - mułowe, torfowe, murszowe, murszowate FZ - mady FZ(G) mady z cechami oglejenia

SYMBOLE UŻYTKÓW: R - grunty orne Ł - łąki Ps - pastwiska Lz - zadrzewienia użytków rolnych

Ls - lasy W - grunty pod wodami N - nieużytki

KLASY BONITACYJNE: R - I,II,IIIa,IIIb,IVa,V,VI,VIRZ Pozostałe - I, II, III, IV, V, VI

RODZAJE GLEB: !tylko do A, B, AB! 1 - ze żwirów 2 - z piasków 3 - z glin 4 - z iłów 5 - z pyłów 6 - z lessów

22.  Treść i wykorzystanie map glebowo-rolniczych.

Mapy glebowo rolnicze - mapy racjonalnego użytkowania gleby. W SKALI 1:5000 dla wsi, 1:25000 dla gmin lub powiat 1:10 000 dla województw. Celem jest określenie przydatności gleb do uprawy roślin. Zawiera: kompleksy rolniczej przydatności gleb, typy i podtypy gleb, uziarnienie w profilu do 150 cm, grupy granulometryczne. Cyfra podkreslona = nr konturu. Niepodkreslona jego powierzch

KROPKI oznaczają zmiane uziarnienia * jedna - do 50 cm * dwie - 50-100 * trzy 100-150

Symbole

KOMPLEKSY ROL. PRZYDATNOSCI GLEB: 1 - pszenny b.dobry (I, II) 2. Pszenny dobry (IIIa, IIIb) 3. Pszenny wadliwy (IIIb, IVa, IVb) 4. Zytni b.dobry (IIIa, IIIb) 5. Żytni dobry (IVa, IVb) 6. Zytni słaby (IVb, V) 7. Zytni b. slaby(VI) 8. Zbożowo - pastewny mocny (IIIa, IIIb, IVa, IVb, V) 9.Zbozowo pastewny słaby (V, VI) Kompleksy 1-3 są zwięzłe, 4-7 lekkie, 8-9---mokre. Od 10 kompleksy górskie 10. Pszenny g. 11. Zobozowy g. 12. Owsiano-ziemniaczany g 13. Owsiano-pastewny g

Uzytki zielone: 1z - uz b. dobre i dobre 2z - uz srednie 3z - uz slabe i b.slabe

TYPY I PODTYPY GLEB: A bielicowe, płowe B brunatne wlasciwe BW - brunatne kwaśne C - czarnoziemy D - czarne ziemie F - mady G - glejowe R - rędziny Emt - mulowo-torfowe Etm - torfowo-murszowe T - mineralno-murszowe M - mineralno-murszowe

RODZAJE UZYTKOW R - orne Ł - łąki Ps - pastwiska Ls -lasy W - wody WN - wody nieużytki RN-rolniczo nieprzydatne Tz - tereny zabudowane N -nieuzytki

UZIARNIENIE: *żwirowe: żp - piaszczyste, żg - gliniaste, *piaskowe: pl - luźne, ps - słabogliniaste, pgl - gliniaste lekkie, pgm - gliniaste mocne * gliniaste: gl - lekkie, gs - srednie, gc - ciężkie. *pyłowe: płz - zwykłe, płi - ilaste * ilaste: ip - pylasty * deluwialne: dbl - b. lekkie, dl - lekkie, ds. - srednie, dc - ciężkie, dbc - bardzo ciężkie

INNE n - torfy niskie, v - torfy przejściowe i wysokie, m - mursze, ga - gytie,

Opracowanie na podstawie:

* starych opracowań * podręczników licealnych do geografii * skryptów do ćwiczeń z fizjografii * wikipedii

Made by Marcin Kardasz, GiG, grupa 3 POWIELANIE WSKAZANE

---