Mechanizm powstawania ludzkiego głosu – skomplikowany proces. Biorą w nim udział zasadniczo wszystkie narządy i układy ciała człowieka. Proces naszego mówienia zaczyna się w lewej półkuli mózgu. Dzięki układowi nerwowemu wysyłane są impulsy; wysyłane do innych układów ciała np. układ mięśniowy, nerwowy, oddechowy. Tworzywem (materiałem fonacyjnym) do powstania ludzkiego głosu jest powietrze. Zbiornikiem powietrza są płuca. W języku polskim artykułujemy na wydychanym powietrzu choć można też dodać, że są takie sytuacje kiedy modyfikuje się strumień powietrza wdychanego. Ten styl znany jest głównie w innych językach. W polskim np. przerażenie, strach .Powietrze z płuc przedostaje się przez tchawicę do krtani → etap fonacji. Są trzy etapy: fonacja, krtań, artykulacja. W krtani zaczyna się pierwsza, istotna modyfikacja strumienia przepływającego powietrza związana z wiązadłami głosowymi (struny). Artykulacja związana jest z nasadą. Nasada zbudowana jest z trzech jam (gardłowa, ustna, nosowa). Podniebienie miękkie wraz z języczkiem wpływa na wypływanie powietrza.

Kryteria klasyfikacji głosek:

akustyczne samogłoski są tonami, a więc przebiegami fali głosowej w przedziale 50-7000 drgań podwójnych na sek. W przedziale (...-50) i 7000-...) powstają dźwięki, które nazywa się spółgłoskami (szmery). Uogólniając, wg tego kryterium bierze się pod uwagę właściwości fizyczne dźwięku mowy.

audytywne (percepcyjne) mówi o cechach, które można odebrać uchem np. wysokość, barwa, długość. Spółgłoski dzieli się na szumiące (sz, rz, cz) syczące (s, z, c), ciszące (ś, ź, ć); a samogłoski dzieli się na jasne (e, i) i ciemne (a, o, u).

funkcjonalne określa jaką funkcję pełni głoska w sylabie. Konwencjonalnie samogłoski są zwykle zgłoskotwórcze. W języku polskim są też wyrazy, w których samogłoski nie są zgłoskotwórcze np. auto, diadem, tiara, autobus). Występują też onomatopeje czyli słowa bez samogłosek np. brrr, grr.

opis genetyczny (artykulacyjny) głoski dzieli się ze względu na udział narządów artykulacyjnych: wiązadła głosowe (dźwięczność, bezdźwięczność); podniebienie miękkie z języczkiem ( ustne, ustno-nosowe), ułożenie języka względem palatum podniebienia twardego (twarde, miękkie, zmiękczone), miejsce artykulacji (gardłowe, tylnojęzykowe, środkowojęzykowe, przedniojęzykowodziąsłowe, przedniojęzykowozębowe, wargowe: zębowe, dwuwargowe), stopień zbliżenia narządów mowy (otwarte, pół-otwarte [m,n,r], szczelinowe[sz,cz], zwartoszczelinowe[cz,dż], zwartowybuchowe[p,b]).

Kryterium artykulacyjne samogłosek

-poziomych ruchów masy języka (przednie, środkowe, tylne)

-pionowych ruchów masy języka (wysokie, średnie, niskie)

-stopnia zaokrąglenia warg (płaskie, obojętne, okrągłe)

- stopień opuszczenia dolnej szczęki (wąskie, średnie, szerokie)

Typologia wypowiedzeń:

1. werbalne – zdanie np. Wybito szybę.

2. Niewerbalne

1. Dopuszczające możliwość wprowadzenia orzeczenia czasownikowego – równoważnik np. Już wkrótce.

2. Niedopuszczające; zawiadomienie (nagłówki, tytuły) np. Bez naszych rozmów.

Zawiadomienie mianownikowe np. Słoń w składzie porcelany.

Zawiadomienie określnikowe np. Więcej Europy w Krakowie.

Wykrzyknienie np. Co za radość.

Typologia współrzędnie złożone wg semantyki:

- łączne np. Przybiegł do domu i zabrał się do jedzenia obiadu.

-Rozłączne np. Przyjdziesz do mnie jutro albo wcale nie przychodź.

-Przeciwstawne np. Pojechali w Tatry, ale nie wzięli lin.

-Wynikowe np. O wszystkim wiem, więc nie kłam.

-włączne (synonimiczne) np. Jest środa popołudniu, czyli połowa tygodnia.

Typologia podrzędnie-złożone (hipotaksyczne) wg semantyki:

-podmiotowe np. Kto pod kim dołki kopie sam w nie wpada.

-orzecznikowe(pełnią f-cje orzecznika) np. Jaka praca, taka płaca.

-dopełnieniowe np. Mama powiedziała, że jutro pójdziemy na zakupy.

-przydawkowe np. Ten kraj urasta w potęgę, która zagraża światu.

-okolicznikowe:

*czasu np. Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy.

*miejsca np. Wracajcie, skąd przyszliście.

*sposobu np. jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz.

*stopnia i miary np. Rozgniewał się tak, że głos mu drżał.

*celu np. Przyszła do nas żeby zjeść obiad.

*przyczyny np. Nie przyjadą, bo się samochód zepsuł.

*warunku np. Jeżeli będę mieć czas, przyjdę.

*przyzwolenia np. mimo, że nie zasługiwał, pomogli mu.

Funkcje formantów:

Strukturalna – którą pełni każdy formant słowotwórczy, polega ona na tworzeniu nowej struktury leksykalnej, np. rzeczownika od rzeczownika ( dom – domek)

Przymiotnika od przymiotnika (dom- domowy)

Rzeczownika od czasownika (biegać – biegacz), jest obligatoryjna.

Semantyczna –nadawanie wyrazowi motywowanemu nowego znaczenia, zmienionego w stosunku do wyrazu:

Przymiotnikowości: kot – koci

Deminutywności: kot – kotek

Osobowości: kot – kociarz

Syntaktyczna – zdolność formantu do przeszeregowania wyrazu motywowanego do innej kategorii części mowy, niż wyraz motywujący (zmiana predyspozycji syntaktycznej)

Czytać (f. orzeczenia) – czytelnik (f. podmiotu)

Derywaty regularne semantycznie to te, których znaczenie wynikające z jego budowy słowotwórczej pokrywa się ze znaczeniem leksykalnym np. w kategorii nazw deminutywnych: kot, kotek.

Derywaty nieregularne semantycznie to te, których znaczenie wynikające z budowy słowotwórczej nie pokrywa się ze znaczeniem leksykalnym bo wnoszony jest dodatkowy element znaczeniowy wynikający z wiedzy o świecie np. malarz ścian/artysta.

Wartość kategorialna- pewien wspólny element znaczeniowy wynikający z budowy derywatu na który wskazuje formant słowotwórczy.

Kategoria słowotwórcza- zbiór derywatów, które mają tę samą wartość kategorialną np. nazwy wykonawców czynności.

Typ słowotwórczy- pojęcie podrzędne wobec kategorii słowotwórczej, a tworzą go derywaty mające tę samą wartość kategorialną oraz jeszcze dodatkowo ten sam wykładnik formalny czyli formant słowotwórczy.

Typologia derywatów wg funkcji formantów:

-tautologiczne takie, których wyrazy motywowany i motywujący mają identyczne znaczenie i pełnią te same prymarne f-cje syntaktyczne oraz formant pełni w nich tylko f-cje strukturalną np. głebią – głebina, kępa – kępina.

-transpozycyjne takie, których formant pełni f-cje strukturalną, ale także syntaktyczną, nie pełni f-cji semantycznej (następuje przeszeregowanie, nie ma zmiany sensu). Należą do nich odczasownikowe nazwy abstrakcyjnych czynności i stanów np. czytać – czytanie, biegać – bieganie; a także abstrakcyjne nazwy cech np. stary-starość, zielony-zieloność.

-mutacyjne są nazywami innych desygnatów niż wyrazy je motywujące, mają zmienione znacznie do swoich baz. F-cje formantu semantyczno-przedmiotowa, obligatoryjna strukturalna, może ale nie musi syntaktyczna np. ryba-rybak, herbata-herbaciarnia

-modyfikacyjne z zasady są znakami tych samych desygnatów co wyrazy je motywujące ale z nieco zmodyfikowanymi znaczeniami (wielkość żeńskość zdrobnienie). Formant pełni f-cje strukturalną, semantyczno-jakościową i nie pełni f-cji syntaktycznej. Jako że formacje modyfikacyjne zawsze należą do tej samej części mowy np. lew-lwica, kot-kotek, miły-przemiły.

Inwentarz-zbiór fonemów.

Fonem-jednostka systemu języka, o której można powiedzieć, że jest zespołem współwystępujących cech brzmieniowych głoski, które w danym języku służą do różnicowania znaczeń wyrażeń. Konkretyzuje się w postaci głoski.

Głoska-typ dźwięku, który powstaje w procesie mówienia oraz słyszenia, charakteryzuje się określonymi cechami akustycznymi, audotywnymi, artykulacyjnymi oraz pełni określoną f-cje w sylabie.

Demokratyzacja-do polszczyzny ogólnej przedostają się zjawiska z odmian potocznych.

Osobliwości fleksji:

1. Rzeczowniki r. męskiego zakończone na - anin (dominikanin, mieszczanin), które w paradygmacie l.poj. mają pełny temat fleksyjny np. mieszczanin – mieszaninie, w paradygmacie l.mn jest skrócony – mieszczanie.

2. Rzeczowniki r. męskiego zakończone na –a lub –o: kolega, poeta, Fredro, Matejko odmienia się tak jak r. żeński poeta – poety jak mama – mamy

3. Rzeczowniki r. nijakiego zapożyczone o tematach zakończonych na –um np. liceum, gimnazjum, archiwum, które w paradygmacie l.poj charakteryzują się pełnym synkretyzmem form są nieodmienne. W paradygmacie l.mn temat zostaje skrócony o –um i pojawiają się końcówki deklinacji nijakiej z wyjątkiem D. (dopełniacza) np. archiwum – archiwa

4. Rzeczowniki typu rok, człowiek w paradygmacie l.poj i l.mn oparte na dwóch tematach określa się mianem supletywizmu. Np. rok- lata, człowiek- ludzie

5. Rzeczowniki brat, ksiądz, które w M l.mn i W l.mn mają formy bracia, księża, a w pozostałych przypadkach odmieniają się jak gość. Można też wskazać oko, ucho, kiedy jako narząd w l.mn to oczy, uszy ale jako oko w rosole i ucho garnka mają normalną formę.

6. Rzeczownik typu ręka, który w Msc l. poj obok regularnej formy ręka – ręce może też przybierać formę ręka – ręku bez wymiany morfologicznej. W N l.mn obok rękami może być rękoma.

7. Rzeczownik typu przyjaciel i nieprzyjaciel mają osobliwe formy fleksyjne D. l.mn a więc przyjaciel – przyjaciele – przyjaciół, w C. przyjaciołom, N. przyjaciółmi . W paradygmacie l.mn odmienia się wg deklinacji żeńskiej spółgłoskowej jak kość, dzieci

8. Rzeczowniki r. nijakiego typu kocię, cielę, pisklę, imię w paradygmacie l.poj temat fleksyjny zostaje rozszerzony o cząstkę –ęć, która w paradygmacie l.mn będzie miała postać cielę – cielęta

9. Rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej, zakończone na –cki, -ski (nazwy własne) takie jak Leszczyński, nazwiska Biały, Suchy są równe formom pospolitym biały, suchy. Nazwiska r. żeńskiego zakończone na –owa – Orzeszkowa - Orzeszkowej tak jak salowa – salowej

10. Rzeczowniki nieodmienne np. kakao, boa.

Charakterystyka płaszczyzny morfologicznej

Morfologia obejmuje fleksję (tworzenie nowych wyrazów – derywacja) i słowotwórstwo, wszystko to, co dotyczy odmiany wyrazów.

1. Derywaty – wyrazy nowo utworzone.

2. Derywacja – tworzenie nowych wyrazów, proces słowotwórczy polegający na tworzeniu wyrazów pochodnych poprzez dodawanie do podstawy słowotwórczej sufiksów i prefiksów.

Leksem a wyraz

Np. przyjaciele naszych przyjaciół są naszymi przyjaciółmi. Człowiek człowiekowi wilkiem.

Leksem – jednostka systemu języka, a wyraz jest jego konkretyzacją w tekście(występuję w określonych formach fleksyjnych)

- jednostki systemu języka to: przyjaciel, nasz, być/ człowiek wilk

Fleksja – jednocześnie usytuowanie wyrazów w konkretnych tekstach.

Kategorie gramatyczne: przypadek, liczba, rodzaj

Leksemy: mogą być równe: fonemom (i,a,o), morfemom leksykalnym (oraz); mogą obejmować: morfemy gramatyczne (dom), morfemy słowotwórcze(dom|ek);

Mogą być zbudowane z morfemu leksykalnego i słowotwórczego (zielon|o, ciekawi|e)

Morfem – najmniejsza jednostka systemu języka, która posiada znaczenie (dom, pies, kot)

Afiksy – morfemy słowotwórcze tworzące nowe wyrazy, w zależności od ich usytuowania wg podstawy słowotwórczej, dzieli się je na:

- prefiksy – przed podstawą słowotwórczą, przedrostki (na-pisać)

- sufiksy – za podstawą słowotwórczą, przyrostki (dom-ek)

- interfiksy- wrostki, łączące dwie podstawy słowotwórcze (lod|o|łam|acz)

Wyrazy podzielne fleksyjnie – podstawowe.

Wyrazy podzielne fleksyjnie i słowotwórczo – utworzone od innych wyrazów.