Skamander:

• grupa poetycka ukształtowana w W-wie po 1918, skupiona wokół „Skamandra”

• w dziejach grupy dadzą się wyodrębnić 3 zasadniczo odmienne okresy:

1. kształcenia się grupy: 1916-19

1. 1916-18

• wstępna faza formowania się grupy na terenie UW oraz czasopisma akademickiego „Pro Arte et Studio” (1916-18)

• poeci nie mieli jeszcze wyraźnej świadomości swoich celów i nie podejmowali zespołowych wystąpień

• zarysowuje się odrębność w stosunku do innych modeli i propozycji artystycznych

• antymodernistyczna działalność artystyczna

• III 1916 - powstanie „Pro Arte et Studio”

• III 1918 - cezura wewnętrzna - przełom wywołany opublikowaniem Wiosny Tuwima

• XI 1918 - zamknięcie I, akademickiej serii miesięcznika i otwarcie Picadora

2. 1918-19

• występowali pod nazwą picadorczyków / „grupy Picadora”

• działalność na 2 terenach:

1. przekształcenie „Pro Arte et Studio” w „Pro Arte”

• I-X 1919

• rozłam w zespole redakcyjnym - redakcję objęli Skamandryci: nieoficjalnie Grydzewski, oficjalnie red. naczelny Zawistowski, w następstwie Lechoń

• nadali mu charakter „pisma młodzieży literackiej” (zamiast „akademickiej”)

• bojowy organ przyszłości Skamandra

• na łamach zaczęła się konsolidować „wielka 5” (od II 1919)

2. działalność zaczęła się ujawniać na terenie kawiarni poetów Pod Picadorem (otwarcie 29 XI 1918, ul. Nowy Świat 57; przeniesiona do Hotelu Europejskiego; tu, w tzw. Jamie, połączyli się przejściowo z Klubem Futurystów i występowali krótko jako Cech Poetów - do IV 1919)

• kawiarnia = etap krystalizacji dążeń o charakterze zespołowym

• umożliwiająca kreowanie i lansowanie nowych postaw i wartości lit.

• nowy środek literackiej komunikacji: kontaktu poetów z rozległym kręgiem odbiorców

• tu zaczęła się koncentrować walka o interesy zawodowe młodych poetów

• ujawnione sojusze i fobie: grupa Skamandra rodziła się w sytuacji konfliktowej pomiędzy „paseizmem” a „futuryzmem”

a. akty sprzeciwu w stosunku do wzorca poetyckiego modernizmu

b. próby nawiązania kontaktu z ugrupowaniami „kreacyjnymi”: ekspresjonistów, futurystów

2. właściwej działalności

• XII 1919 - 1926 / 1928

• pierwsze wystąpienia poetów pod nazwą „grupy Skamandra” (6 XII 1919)

• skonsolidowanie się zespołu wokół miesięcznika „Skamander” (l. 20.)

• okres pełnego „instytucjonalnego” scalenia + właściwa działalność zespołowa

• dominantą: pewna jednomyślność w głoszeniu postulatów i poglądów

• skład:

• „wielka 5”

• formalnie: M. z Kossaków Pawlikowska (później Jasnorzewska); K. Iłłakowiczówna, J. Wittlin, S. Baliński

• poeci satelici: L. Podhorski-Okołów, J. Ejsmond, J. Tuwim

• eks-picadorczycy: Z. i M.Korscy, J.M. Rytard

• dokoptowany: F. Przysiecki

• pisarze, krytycy: W. Horzyca, J. Kaden-BAndrowski, E. Breiter, W. Zawistowski

• patron: Staff

• naczelny krytyk: K.W. Zawodziński (po odejściu Horzycy)

• podstawowe założenia grupy:

1. w zakresie poetyki sformułowanej:

• nie wystąpili z określonym teoretycznie programem

• na początku ogłosili 3 wypowiedzi zbiorowe z postulatami:

I hasło„swobodnego rozwoju lażdego twórczego talentu” (wg K. Irzykowskiego: „talentyzm”)

II prezenteizm - związek sztuki z teraźniejszością

III witalizm - pochwały wszystkich przejawów życia w jego biologicznej pełni i bujności

• „populizm” - tak określali kierunek swojej ekspansji artystycznej: 1. zdobycie dla liryki szerokiego kręgu odbiorców; 2. włączenie nowego czytelnika w obieg społecznej lit.; 3. zagadnienie nowego statusu społecznego poety na rynku lit.

2. w zakresie poetyki immanentnej:

• pozostałości poetyki młodopolskiej: impresjonistyczna kompozycja wiersza, ulotna nastrojowość (np. Siódma jesień Tuwima)

• parnasistowski ideał formy doskonałej (sonety Słonimskiego)

• estetyzm à la Wilde (wczesne wiersze Iwaszkiewicza)

• stylizacje romantyczne (Karmazynowy poemat Lechonia)

• publicystyczna retoryka (niektóre wiersze Słonimskiego)

• zintelektualizowana refleksyjność (Srebrne i czarne Lechonia)

• świadomy brutalizm i obniżenie stylu poetyckiego (Wiosna Tuwima, niektóre wiersze Wierzyńskiego)

• dążności ekspresjonistyczne (Czarna wiosna Słonimskiego)

• dążności futurystyczne (Słopiewnie Tuwima)

• witalizm: 1. zjawisko wyrażające się przez określoną symbolikę lit.; 2. zespół uzasadnień dla procesów społecznych, zwł. przekształceń dot. mieszczaństwa i kreacja nowego życia

• sformułowano wzorzec „poety uczestnika”, biorącego aktywny udział w codziennym życiu odrodzonego państwa, zaangażowanego bezpośrednio w przebieg tego życia (aktywne współdziałanie)

• rozmaite rodzaje twórczości: poezja liryczna, publicystyka lit. + społeczna, wypowiedzi krytyczne, twórczość sceniczna + dramaturgiczna, przekładowa, satyryczna, kabaretowa (kabaret lit.)

• aktywność w zakresie publikacji

• kontynuowali działalność prasową („Skamander”, „Wiadomości Lit.” od I 1924, „Pani”, „To-To”, zał. V 1926 „Cyrulik Warsz.”)

• współpraca z dziennikami bliskiego im kręgu politycznego: piłsudczykowsko-prometejskim „Narodem”; „Kurierem PL”

• wieczory autorskie, demonstracje artystyczno-lit. i teatralne, wystąpienia na różnego rodzaju uroczystościach i imprezach o charakterze oficjalnym

• podejmowane kampanie: współdziałanie w wielu akcjach społeczno-lit.

• rozwijali akcję w zakresie interesów zawodowych pisarzy

• uczestniczyli w działaniach mających na celu stworzenie zawodowej „organizacji poetów”

• dzięki nim zmieniać się zaczął tradycyjny stereotyp poety: oderwany od życia „cygan” - poeta profesjonalista

• aktywny udział w życiu towarzyskim stolicy (poeta-bywalec): 1. zdobyli dostęp do kół rządowych + trwała pozycja towarzyska; 2. instytucje kontaktów towarzysko-artystycznych: prywatne salony lit., modne warsz. lokale (zwł. kawiarnia „Ziemiańska”)

• członkowie swoistego areopagu lit.

• cieszyli się olbrzymim autorytetem

• mieli zasadniczy wpływ na sferę poetyki kulturalnej i na funkcjonujące w życiu artystycznym opinie, oceny

• występowali w charakterze jurorów na konkursach poetyckich

• byli członkami komisji powoływanych do przyznawania nagród lit.

• podejmowali funkcje patronalne decydujące często o publikacji debiutów poetyckich w prasie i o ich wydaniach książkowych

• oddziaływali na ówczesne tendencje lit., dzięki czemu mieli znaczny wpływ na ukształtowanie się obiegowego w l. 20. stylu poetyckiego

• byli głównym partnerem w sporach poetyckich, a w polemice z nimi formowały się m. in. programy in. ugrupowań (Awangardy Krakowskiej, poezji społ. Kwadrygi)

• synkretyczny charakter tej twórczości / niezwykłość zjawiska

• Skamander pojawił się w nowej sytuacji (grupa sytuacyjna) - moment przełomu lit.:

• odzyskanie niepodległości przez PL (zmiana społecznej roli literatury)

• reakcja antymodernistyczna (kryzys młodopolskiego rozumienia lit. z jej egzotycznym estetyzmem)

• zasadnicza aprobata współczesności

• zainteresowanie problematyką cywilizacyjną

• zasadniczy czynnik spajający: stosunek do konkretnych zjawisk rzeczywistości zewn.; w płaszczyźnie lit.: założenie programu negatywnego:

I opozycja antymłodopolska - negacja modernistycznie pojmowanego pisarstwa i konwencji lit.:

1. głosili zerwanie z tradycyjnie pojmowaną mitologią posłannictwa narodowego i społecznej służby poety

2. postulat rewizji mitów narodowych z okresu niewoli i zaborów (Herostrates Lechonia, Dziesięciolecie Tuwima)

3. zakres jęz. poetyckiego

4. odrzucali tradycyjny kanon tematów „wysokich”

5. postulowali poszerzenie granic konwencjonalnie pojmowanej „poetyckości” poprzez wprowadzenie do liryki nowych terenów eksploatacji, zwł. mowy potocznej (np. słownictwa i stylu towarzyskiej konwersacji, gwary ulicznej)

6. połączenie wypowiedzi lirycznej z pierwiastkami satyry, ironii, humoru

7. zainteresowanie światem współczesnym („prezenteizm”) i jego osiągnięciami cywilizacyjnymi („kompleks cywilizacyjny”)

8. preferowanie przeżyć typu kolektywistycznego: koncepcje miasta, tłumu, zbiorowości, zastępujące sferę przeżyć i emocji indywidualnych

9. powołanie do roli bohatera lirycznego człowieka osadzonego we współczesności, najczęściej wielkomiejskich realiach poetyckich

II opozycja antyawangardowa:

1. różnice: Skamander - Awangarda: polemiczność wobec ofensywy + agresja ze str. partnerów walk lit.

2. bezpośredni emocjonalizm

3. respektowanie (w pewnej mierze) tradycyjnej nastrojowości (zwł. skamandryckie debiuty)

4. budowa wiersza zachowująca na ogół formy stroficzne i skonwencjonalizowane rozwiązania rytmiczne

5. „werystyczny”, a nie „kreacyjny” model świata poetyckiego

3. rozchodzenia się grupy

• ok. 1929 - IX 1939

• ostateczne załamanie się modelu zbiorowego w zakresie:

1. działalności zespołowej (ostatnie wieczory poetyckie, pierwsze enuncjacje o „rozejściu się poetów Skamandra”)

2. poetyki zbiorowej (zakończenie fazy witalistyczno-optymistycznej)

• zaczęła się osłabiać więź grupowa w zakresie postaw artystycznych, różnic światopoglądowych (chodzi o proces solidaryzacji i desolidaryzacji skamandrytów z obozem sanacji - przeobrażenia skamandryckiego mitu J. Piłsudskiego. W ówczesnej świadomości kulturalnej Skamander funkcjonował jako grupa)

• czynnikiem integrującym do 1935 była ich współpraca z „Wiadomościami Lit.” (Tuwim, Słonimski - współredaktorzy)

• pogłębiające się w 1935 sprzeczności wewn. doprowadziły do rozbicia zespołu. Oficjalne rozejście - II wojna:

1. próby konsolidacji w emigracyjnych „Wiadomościach” w Paryżu, Londynie

2. zerwanie z „Wiadomościami” przez Tuwima i Słonimskiego (X 1941)

3. ostateczne rozejście się poetów na gruncie politycznym, lit., towarzyskim

• poetyckie debiuty książkowe 5 czołowych poetów Skamandra (właśc. start grupy)

• na ukształtowanie się programu poetyckiego miały wpływ idee, jakie skrystalizowały się w literaturze europejskiej już wcześniej (jako opozycja do symbolizmu)

• zwrot do postawy aktywistycznej (aktywizm)

• zafascynowanie tłumem i nowoczesnym miastem (urbanizm)

• sięgnięcie po mowę potoczną jako tworzywo liryki

• radykalne zanegowanie podziału na tematy „poetyckie” i „niepoetyckie” (poetyka codzienności)

• nawiązanie do witalizmu, ale zmiana hierarchii: miejsce szczytowe zajmuje nadal „życie”; nie tylko metafizyczne, ale powiązane z takimi sferami, jak cywilizacja, codzienność, wartości o charakterze egalitarnym komuniomistycznym (poczucie wspólnoty z masą ludzką)

Skąd czerpali Skamandryci?

• tendencje te reprezentowali W. Whitman i E. Verhaeren (później patroni Skamandra)

• symboliści francuscy: Ch. Baudelaire, A. Rimbaud; rosyjscy: K. Balmont, A. Błok, W. Briusow

• pewne antecedencje przyszłego modelu poezji Skamandra tkwiły w in. prądach lit., uformowanych w Europie przed 1918:

• futuryzm - przeciwstawia przeszłość wizji nowego świata i rozwijającej się nowej cywilizacji, zwł. urbanistycznej

• ekspresjonizm - problemy zbiorowości

na początku działalności:

• pacyfizm - ekspresjonistyczna liryka protestu przeciwko wojnie

• ekstatyczna liryka dionizyjska

• impulsy określonej myśli filozoficznej, zwł. witalistycznej filozofii życia (Nietzsche, Bergson)

• tendencje te nie mogły znaleźć podłoża w okresie niewoli. Pewne elementy wprowadzał Staff, szczególnie ceniony przez Skamandrytów, rodzimy patron grupy

• bliskie im były wystąpienia publiczne Żeromskiego (m. in. Literatura a życie PL) + liryka mało znanych poetów (Szczęsny, Konopacki, Stwora...)

SKAMANDER, W: SŁOWNIK LITERATURY PL XX W., RED. A BRODZKA I IN., WROCŁAW 1992, S. 1004-1110.

2

---