Michał Głowiński: DIALOG W POWIEŚCI [w:] Gry powieściowe
Słowo powieściowe jest zawsze samokrytyczne. Język jest materią, w której realizuje się narracja.
Podstawowy rys budowy tekstowej dzieła epickiego - rozróżnienie szeregu wypowiedzeniowego narratora i postaci.
W powieści jedną z podstawowych funkcji jest możliwość wprowadzenia przytoczeń (jeżeli pozwala na to kontekst narracyjny).
Dialog w powieści jest zapisany - podstawowa cecha odróżniająca go od normalnego. Punktem odniesienia dialogu jest zawsze narracja. Dialog jest mową określoną przez sytuację - narracja nią nie jest.
Narracja musi respektować reguły języka literackiego, musi być poprawna. W dialogu mogą się znaleźć te elementy, które normalnie w narracji mają wstęp zamknięty (dialekty, slangi, mowa archaiczna) - normalnie pisarz był zobowiązany do posługiwania się językiem obowiązującym (usankcjonowanym w świadomości zbiorowej).
Kryje się za tym pewna teoria języka; mowa przylega do sytuacji i warunków, w jakich jest realizowana. Człowiek musi mówić tak, jak mu na to pozwala jego kondycja.
„W dialogu może się pojawić każda mowa, jeżeli spełnia odpowiednie warunki i jest przez nie motywowana.” (Chomsky)
Dialog uwarunkowany przez sytuację musiał się czymś wyróżniać - upodobnienie języka narracji do języka postaci traktowane było jako błąd.
Dla czytelnika dialog jest OZNAKĄ - sam sposób wypowiadania się bohatera przynosi o nim często więcej wiedzy niż bezpośredni przedmiot jego rozważań. Dialog znaczy zawsze coś więcej niż znaczy.
Interpretowanie dialogu jako oznaki jest możliwe dzięki założeniu, że jest on zgodny z regułami mówienia, kształtowany tak jak żywa mowa - naśladowanie społecznie utrwalonych sposobów mówienia; utrwalenie wzorca używanego języka MIMETYZM FORMALNY
Mimetyzm jest czynnikiem organizującym tylko poszczególne epizody utworu i występuje w kontekstach (najczęściej nie mają nic wspólnego z naśladowaniem lub odwołują się od wzorców, które są dalekie od ukształtowań dialogowych.
Mimetyzm znajduje się pod naciskiem dwóch zjawisk:
Nie zdobywa nigdy pozycji samoistnej (nawet gdy jest rozbudowany i w dużym stopniu wolny od komentarzy) - oddziaływa na niego kontekst narracyjny. „Naśladowanie” mówienia przełamuje tok narracji niezależnie od tego, czy występuje w niej jakiś element mimetyzmu formalnego, czy też są one jej nieznane.
Punkt wypowiedzi nie stanowi tutaj nie typ wypowiedzi o wyraźnie zaznaczonych i utrwalonych w danej kulturze kształtach, ale zjawisko tak wielorakie i nieuchwytne jak potoczne mówienie czynnik decydujący o swoistości mimetyzmu formalnego w przypadku dialogu powieściowego. Nie jest to sprawa indywidualnego wyboru - w znacznej mierze zależy od stopnia świadomości społecznej.
Mimetyzm formalny podporządkowuje te elementy, które w oryginale mają charakter użytkowy i służą komunikacji (bezpośredniej).
Jest on konwencją literacką - pozwala ona wprowadzić w obręb dzieła takie żywioły, które są genetycznie pozaliterackie.
Kolokwialność i potoczność dialogu jest efektem wypracowania takiej konwencji, która tworzy złudzenie naturalności i potoczności; (a nie tylko reprodukowanie mowy).
Złudzenie to ujawnia się, gdy pisarz wychodzi poza język literacki swojej epoki, gdy sięga po slang, argot, gwarę.
Język narracji stanowi także interpretację dialogu; powiadamia także o tym, jak się mówi metajęzykowe rozpatrywanie narracji.
FUNKCJE METAJĘZYKOWE WOBEC NARRACJI:
Znaczenie szersze - wszelka narracja ma charakter metajęzykowy, skoro opowiada o mówiących bohaterach; (metajęzyk jako składnik ogólnej kompozycji narracyjnej)
Znaczenie węższe - element ten ujawnia się e tych segmentach narracji, które bezpośrednio towarzyszą przytaczanym wypowiedziom; stanowią akompaniament narracyjny dialogu. Bezpośredni akompaniament wchodzi w ogólną kompozycję.
ZADANIA AKOMPANIAMENTU:
Informowanie czytelników, kto wypowiada daną kwestię
Powiadamia o sposobach mówienia i czynnościach towarzyszących - informacja w akcie wypowiadania staje się składnikiem relacji o ogólnym zachowaniu bohatera, rozpatrywanym w najróżniejszych jego przejawach.
Akompaniament włącza przytoczenia w ogólny tok narracji; dialog - jest naderwaniem ciągłości opowiadania; słowa o mówieniu łagodzą te naderwanie.
„Komentarz narracyjny jest do przytaczanych wypowiedzi jest formą panowania nad nimi, formą odbierania ich samodzielności.”
Znaczenie komentarza metajęzykowego wzrasta w miarę, jak większa staje się różnica pomiędzy językiem przytoczeń, a językiem narracji. (w komentarzu pojawiają się takie formuły, które nie mogłyby się znaleźć w narracji)
Pojawienie się danego ujęcia językowego sprawia, że potencjalnie jest on przedmiotem komentowanym, podczas gdy jego obecność w narracji powoduje, że może stać się czynnikiem komentującym.
Komentarz narracyjny dotyczy nie tylko sposobu wypowiadania i użytkowania środków; może stwierdzać, co w danej wypowiedzi jest wiarygodne, a co stanowi złudzenie lub majaczenie postaci (może się mylić, przekazywać fałsze).
„Prawda” nie jest kategorią odnoszącą się do świata zewnętrznego - ustala stosunek wypowiedzi dialogowych do przyjętych w narracji założeń, wprowadza je w jej ogólny porządek.
PROBLEM DIALOGU W ZWIĄZKACH ZE SCHEMATAMI RELACJI OSOBOWYCH:
W obrębie przytoczeń narrator działa zawsze jako nadawca z ograniczoną odpowiedzialnością.
Wypowiedzi bohatera nie muszą obciążać konta narratora ani autora
Bohater-rezoner - wyraża idee, które mogą należeć do narratora lub być traktowane jako ekspresja mniemań autora - konstrukcja odczuwana jako odejście od norm dominujących w danym utworze.
Bohater jako porte-parole narratora kwestionuje zasadę powieściową , że wypowiedzenie występujące w dialogu ma charakter nieobowiązujący - bohaterowie tego rodzaju często zbliżają się do dyskursu niż do odpowiednika potocznego mówienia.
Stosunek narracji i dialogu kształtuje się w zależności od poetyki powieści, obowiązującej w danym czasie.
Powieść trzecioosobowa - swobodne i nieograniczone przytaczanie dialogów jest następstwem przyjętej formy i nie wymaga odpowiedniej motywacji.
Powieść pierwszoosobowa - wymagane są pewne założenia dodatkowe: „konwencja doskonałej pamięci” - silny czynnik motywujący, ale nie przeciwstawia się załamaniu reguł mimetyzmu formalnego; bez założeń tylko krótkie przytoczenia w mowie zależnej - wypowiedź podporządkowana mowie opowiadającego. Przytaczając szersze wypowiedzi narrator wychodzi ze swojej konwencji w kierunku narracji w 3os.
Obecność dialogu i w tych układach, które go nie wymagają, świadczy, że stał się on jednym z elementów koniecznych formy powieściowej, swojego rodzaju sygnałem powieściowym.
POWIEŚĆ W TRZECIEJ OSOBIE:
Wzrost roli dialogu i poszerzenie jego kompetencji
Ograniczenie funkcji metajęzykowej
Język traci bezwzględne panowanie nad idiolektami postaci, wypowiedź zyskuje samodzielność, ale nie do końca całkowitą
Pełni głównie rolę dramatyczną ; może, ale nie musi posuwać akcji naprzód
Może też mieć zadanie ściśle ilustracyjne
Punkt widzenia czytelnika z czasem przestaje się identyfikować z punktem widzenia narratora. (Powieść polifoniczna - Bachtin)
Dialog w powieści może być nieciągły jest on nie ciągły jako tekst, ale kryje się za nim intuicja pełnej sytuacji dialogowej. Pozwala się domyślać elementów nieobecnych bezpośrednio w tekście i nadawać im znaczenie.
Przemilczenie jest możliwe, jeżeli danej wypowiedzi nie odbiera się w izolacji, ale porównuje z innymi wypowiedziami - przede wszystkim usankcjonowanymi modelami w danej kulturze.
Przerwanie dialogu w stosunku do narracji może przebiegać w różny sposób i mieć różne stopnie wyrazistości.
Stosunek pomiędzy ciągłością narracji i ciągłością dialogu jest stosunkiem odwrotnie proporcjonalnym: im bardziej ciągła narracja, tym mniej ciągły dialog (i vice versa)
STOSUNEK DIALOGU DO OGÓLNEJ KOMPOZYCJI POWIEŚCI:
W ostatnim stuleci następuje nieustanna ekspansja dialogu
Poszerzył swoje kompetencje narracyjne
Ograniczył panowanie i samoistność języka narracji - zasada: o danej rzeczy opowiada się tak, jakby to opowiedziała sama postać
Jest dominujący, gdy na narrację składa się jedynie obszerny monolog, zbliżony do monodramu.
Miał być wolny od literackości, a został jej w pełni podporządkowany
Stał się zasadniczym elementem beletryzacji powieści
argot [wym. argo] jęz. «potoczna odmiana języka narodowego, używana przez określoną grupę społeczną, odznaczająca się ekspresywnością i pewnym zasobem odrębnego słownictwa; gwara środowiskowa»
idiolekt «indywidualne cechy mowy danego osobnika związane z jego pochodzeniem, wykształceniem, zawodem, tradycjami środowiskowymi, upodobaniami stylistycznymi itp.»
‹idio- + (dia)lekt›
Druk i opracowanie: Michał Pyka
4