Opracował:

dr n. med. Grzegorz Wyrobiec

UKŁAD DOKREWNY

Rola układu dokrewnego polega na produkcji przekaźników chemicznych, które kontrolują czynność innych komórek i tkanek. Gruczoły wewnątrzwydzielnicze (gruczoły endokrynowe) nie posiadają przewodów wyprowadzających, a ich wydzielina dostaje się bezpośrednio do krwi lub płynu tkankowego. Komórki gruczołowe otoczone są bogatą siecią naczyń włosowatych o nieciągłej ścianie (okienkowej lub zatokowej) i to właśnie dziki nim przekaźniki chemiczne dostają się do krwioobiegu. Synteza i wydzielanie przekaźników chemicznych - hormonów podlega regulacji o zróżnicowanym stopniu złożoności. Wpływ na te procesy mają mechanizmy nerwowe, hormonalne oaz metaboliczne.

Gruczoły ze względu na budowę histologiczną możemy podzielić na:

• Oddzielne narządy zwarte

• Gruczoły amfikrynowe - zespoły komórek endokrynowych tworzące grupy komórek w gruczołach wewnątrzwydzielniczych lub innych narządach

• Pojedyncze komórki endokrynowe - rozsiane w innych narządach

Substancję chemiczną produkowaną przez gruczoły bezprzewodowe i transportowaną z krwią do narządów docelowych określamy jako hormon. W chwili obecnej znanych jest blisko 50 hormonów, które pod względem budowy chemicznej dzieli się na:

• steroidy (np. kortyzol, estradiol, progesteron, testosteron)

• białka (np. insulina, hormon wzrostu, parathormon, tyreotropina)

• krótkie peptydy (np. wazopresyna, tyreoliberyna)

• pochodne aminokwasów (np. adrenalina, noradrenalina, tyroksyna)

Regulacja czynności innych narządów przez układ wydzielania wewnętrznego może przebiegać 4 różnymi szlakami:

• endokrynową, czyli dokrewną gdzie messengerami chemicznymi są hormony

• parakrynową gdzie messenerami chemicznymi są cytokiny

• autokrynową

• jukstakrynową

PRZYSADKA MÓZGOWA

Nadrzędną pozycję wśród gruczołów pełni przysadka mózgowa, która produkuje hormony sterujące wydzielaniem tarczycy, nadnerczy i gonad.

Obie części przysadki powstają z ektodermy. Płat przedni przysadki powstaje w 4 tygodniu życia zarodka z ektodermalnej płytki przysadkowej, która stanowi cześć wysłanego ektodermą sklepienia zatoki ustnej. W pierwszej połowie 4 tygodnia życia płytka przysadkowa fałduje się i tworzy kieszonkę przysadkową (Rathego). Wkrótce potem stykające się z kieszonką dno międzymózgowia grubieje i tworzy wyrostek lejkowaty, który rozrasta się z czasem maczugowato w płat tylny przysadki mózgowej.

Przysadka mózgowa umiejscowiona jest w dole przysadki znajdującym się na dnie siodła tureckiego i łączy się z dolną powierzchnią podwzgórza za pomocą szypuły lejka. Jej szerokość wynosi około 12 mm, a masa około 0,6 g. Przysadka składa się z dwóch różnych pod względem budowy, czynności i pochodzenia części:

1. płata przedniego

2. płata tylnego

Płat przedni przysadki mózgowej jest zbudowany z:

• części obwodowej

• części pośredniej (u człowieka szczątkowa)

• części guzowej

Te 3 elementy stanowią czynnościowo i histologicznie przysadkę gruczołową (adenophysis), która stanowi 75% masy przysadki mózgowej.

Płat tylny przysadki mózgowej jest zbudowany z:

• części nerwowej

• szypuły

• wyniosłości pośrodkowej

Te 3 elementy stanowią czynnościowo i histologicznie przysadkę nerwową (neurophysis), która stanowi 25% masy przysadki mózgowej.

Tabela 1. Hormony produkowane przez przysadkę mózgową (cz. gruczołowa)

Hormon	Typ komórek	Główne kierunki działanie
Somatotropina (STH)	Somatotropy	Stymuluje wzrost całego ciała pobudzając wydzielanie przez komórki wątrobowe somatomedyn
Prolaktyna (LH) (Hormon laktogenny)	Laktotropy	Zapoczątkowanie procesu wzrostu gruczołu mlekowego i wydzielanie mleka
Adrenokortykotropina (ACTH)	Kortykotropy	Stymuluje komórki kory nadnerczy
Folitropina (FSH) Lutropina (LH)	Gonadotropy	Stymuluje wzrost pęcherzyków jajnikowych, wytwarzanie i uwalnianie estrogenów u kobiet, stymuluje spermatogenezę u mężczyzn (FSH) Stymuluje owulację, wytwarzanie ciałka żółtego, wytwarzanie i uwalnianie progesteronu u kobiet, wytwarzanie i uwalnianie testosteronu u mężczyzn (LH)
Tyreotropina (TSH)	Tyreotropy	Stymuluje komórki pęcherzyków tarczycy
Lipotropina (LPH)	Kortykotropy	Stymuluje komórki tłuszczowe powodując lipolizę
Melanotropina (MSH)	Kortykotropy	Stymuluje melanocyty (słaby wpływ)

Tabela 2. Neurhormony produkowane przez podwzgórze, a magazynowane przez przysadkę mózgową (cz. nerwowa)

Hormon	Główne kierunki działanie
Oksytocyna	Wywołuje skurcze porodowe oraz skurcze komórek mioepitelialnych w odcinkach wydzielniczych gruczołu mlekowego
Hormon antydiuretyczny (ADH, wazopresyna)	Zwiększa wchłanianie zwrotne wody w cewkach zbiorczych nerki, w wysokich dawkach działa kurcząco na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych i podnosi ciśnienie tętnicze krwi

Regulacja podwzgórzowa działania przysadki:

Kontrolne znaczenia dla funkcjonowania przysadki mózgowej ma podwzgórze, które razem z przysadką tworzy wspólny czynnościowy układ wewnątrzwydzielniczy. Hormony wydzielane przez podwzgórze działają jako czynniki uwalniające (liberyny) lub hamujące (statyny) uwalnianie hormonów przedniej części przysadki mózgowej. Czynniki uwalniające i hamujące określa się często wspólną nazwą hormonów hipofizjotropowych. Hormony te występują w malej ilości w krążeniu ogólnym lecz w dużym stężeniu substancje te są we krwi w przysadkowych naczyniach wrotnych (pituitary portal system). Krążenie wrotne przysadki ma istotne znaczenie dla czynności tego narządu. Hormony hipofizjotropowe są wydzielane przez zespół jąder drobnokomórkowych. Należą do nich:

• hormon uwalniający hormon kortykotropowy (kortykotropina)

• hormon uwalniający hormon tyreotropowy (tyreoliberyna)

• hormon uwalniający hormon wzrostu (somatoliberyna)

• hormon hamujący uwalnianie hormonu wzrostu (somatostatyna)

• hormon uwalniający hormon gonadotropowy (gonadoliberyna)

• hormon hamujący wydzielanie protaktyny (prolaktostatyna)

Zapamiętaj: W podwzgórzu występują też jądra wielkokomórkowe (nadwzrokowe i przykomorowe), które wydzielają neurosekret składający się białka nośnikowego (neurofizyny) i neurohormonów (oksytocyny i wazopresyny). Oba hormony są uwalniane do krwiobiegu w mechanizmie bezpośredniej stymulacji nerwowej idącej z podwzgórza. Proces ten nosi nazwę neurosekrecji.

SZYSZYNKA

Niewielkim gruczołem wpływającym na okołodobowe i sezonowe rytmy biologiczne u człowieka jest szyszynka. Szyszynka jest małym gruczołem o masie około 120 mg i długości około 8-12mm. Zlokalizowana jest między wzgórkami górnymi blaszki pokrywy i stanowi część nadwzgórza.. Pokryta jest opona miękką, która wnika do gruczołu i dzieli go na nieregularne płaciki.

W gruczole występują 2 typy komórek:

• pinealocyty - komórki podobne do neuronów, wytwarzają melatoninę

• komórki śródmiąższowe (komórki glejowe) - dwubiegunowe komórki lezące pomiędzy grupami pinealocytów

Z wiekiem w szyszynce zwiększa się w ilość pozakomórkowych, zasadochłonnych ciałek blaszkowatych zwanych piaskiem szyszynkowym Piasek szyszynkowy składa się ze złogów Ca⁺ i Mg²⁺. Znaczenie piasku szyszynkowego w chwili obecnej nie jest znane.

Podstawowym neurohormonem szyszynki jest melatonina, którą uznaje się za modulator czynności układu dokrewnego. Modulujący wpływ melatoniny polegałby na bezpośrednim wpływie na czynność jąder podwzgórza, wytwarzających statyny i liberyny. Szyszynka przez wytwarzany przez siebie hormon nie wpływa, jak się sądzi, na konkretny narząd docelowy, ale pełni rolę „regulatora regulatorów”.

TARCZYCA

Gruczoł tarczowy utrzymuje metabolizm w tkankach na poziomie niezbędnym do optymalnego zapewnienia ich normalnych czynności.

Tarczyca u człowieka rozwija się z przewodu pokarmowego, z miejsca, w którym łączą się pierwsze i drugie łuki skrzelowe, a następnie wędruje w dół do ostatecznego miejsca położenia szyji. Po tym procesie pozostaje otwór ślepy u nasady języka oraz przewód językowo-tarczowy, który z czasem w warunkach prawidłowych całkowicie zanika. Rozwój tarczycy rozpoczyna się już w połowie 4 tygodnia życia zarodka

Tarczyca jest gruczołem nieparzystym, podkowiastego kształtu, o masie około 20g. U kobiet gruczoł ten jest większy niż u mężczyzn. Składa się z płata prawego i lewego oraz łączącej je węziny (cieśni). Tarczyca leży na górnym odcinku tchawicy, a jej dolne bieguny sięgają dolnej części gardła. Jest ona otoczona jest torebką łącznotkankową, która wnika w miąższ gruczołu, tworzy zrąb narządu i dzieli tarczycę na nieregularne zraziki. Miąższ tarczycy składa się z pęcherzyków, a w ich wnętrzu znajduje się substancja białkowa - koloid, który nazywany jest również tyreoglobuliną.

W skład ściany pęcherzyków tarczycowych wchodzą:

• komórki pęcherzykowe (tyreocyty, komórki główne)

• komórki okołopęcherzykowe (komórki jasne, komórki C). Występują zarówno w ścianie pęcherzyków tarczycy (miedzy blaszka podstawną, a komórkami pęcherzykowymi) jak i poza pęcherzykami.

Kształt komórek pęcherzykowych zmienia się w zależności od ich stanu czynnościowego: od komórek płaskich, poprzez sześcienne aż do walcowatych. Nabłonek sześcienny bierze czynny udział w wydzielaniu hormonów (pod wpływem TSH), a nabłonek płaski jest tkanką spoczynkową. Jeśli gruczoł jest nieczynny pęcherzyki są duże i wypełnione koloidem, a komórki mają płaski kształt. Kiedy gruczoł jest czynny pęcherzyki są małe, a komórki mają kształt sześcienny ewentualnie walcowaty.

Komórki nabłonka pęcherzyków tarczycy produkują hormony będące jodowymi pochodnymi tyrozyny. Są to: trijodotyronina (T₃) i tetrajodotyronina (T₄) czyli tyroksyna. Tyroksyna jest wytwarzana w większych ilościach, ale trijodotyronina wykazuje większą aktywność biologiczną (działanie T₃ jest około dziesięciokrotnie silniejsze niż T₄). Znaczna część wielokierunkowych wpływów hormonów tarczycy jest w organizmie wtórna ze względu na pierwotne zwiększenie zużycia O₂ (wytwarzanie ciepła). Do najbardziej istotnego wpływu hormonów tarczycy na organizm możemy zaliczyć ich rolę w regulacji podstawowej przemiany materii (w warunkach prawidłowych wytwarzane jest około 37 kalorii na m² powierzchni ciała na godzinę), regulację metabolizmu lipidów, zwiększenie wchłaniania węglowodanów w jelitach czy też wzmożenie dysocjacji tlenu z oksyhemoglobiny w krwinkach czerwonych. Hormony tarczycy ponadto pobudzają wzrost ciała, rozwój oraz dojrzewanie układu nerwowego. Komórki okołopęcherzykowe C tarczycy produkują kalcytoninę. Hormon ten obniża poziom Ca²⁺ w surowicy krwi, dzięki czemu uczestniczy w utrzymaniu homeostazy wapniowej organizmu.

PRZYTARCZYCE

Gruczoły przytarczyczne są niezbędne do życia, a ich usunięcie prowadzi w krótkim czasie do śmierci.

Przytarczyce pochodzą z trzeciej i czwartej kieszonki skrzelowej. Gruczoły pochodzące z trzeciej kieszonki skrzelowej są umiejscowione blisko dolnego bieguna tarczycy, a pochodzące z czwartej kieszonki skrzelowej leżą blisko górnego bieguna tarczycy, za tarczycą lub przy połączeniu pierścieniowo-tarczowym.

Gruczoły przytarczyczne leżą na tylnej powierzchni obu płatów tarczycy między dwiema torebkami. U ludzi występują prawidłowo najczęściej cztery gruczoły przytarczyczne: dwa w górnym i dwa w dolnym biegunie tarczycy. Gruczoły te swoją maksymalną masę osiągają u osobników około 20 roku życia, a masa przytarczyc u kobiet jest z reguły wyższa niż u mężczyzn. Każdy gruczoł jest pokryty włóknistą torebka łącznotkankową. Pasma łącznotkankowe wnikają do wnętrza przytarczyc dzieląc go na niekompletne zraziki, a także tworzą zrąb narządu, który podtrzymuje liczne naczynia krwionośne włosowate typu zatokowego oraz komórki endokrynowe.

W skład gruczołu wchodzą trzy główne typy komórek:

• komórki główne

• komórki kwasochłonne (oksyfilne)

• komórki tłuszczowe (adipocyty)

Komórki główne należą do najmniejszych komórek w ustroju (4-8 μm) i dzielą się na dwie grupy:

• komórki główne jasne

• komórki główne ciemne

U osobników dojrzałych komórek głównych jasnych jest 3x więcej niż komórek głównych ciemnych.

Komórki kwasochłonne są komórkami większymi (8-10 μm). Komórki te uważa się za degenerujące. W ludzkich gruczołach przytarczycznych pojawiają się około 7 roku życia i z wiekiem ich liczba wzrasta.

Komórki tłuszczowe pojawiają się w przytaczycach w okresie pokwitania, a ich liczba stopniowo wzrasta do około 40 roku życia, później utrzymuje się na stałym poziomie, choć w wieku starczym może się obniżać.

Wytwarzany przez komórki główne parathormon (PTH) jest polipeptydem mającym istotny wpływ na gospodarkę wapniową ustroju. Parathormon działa bezpośrednio na kości, zwiększając resorpcję kości i uwalniając z nich jony wapnia (Ca²⁺). Oprócz podwyższania stężenia jonów wapnia w osoczu i obniżania stężenia osoczowych fosforanów, parathormon zwiększa wydalanie fosforanów z moczem. Ponadto parathormon zwiększa także wytwarzanie 1,25 dihydroksycholekalcyferolu (fizjologicznie aktywnego metabolitu witaminy D), który jest odpowiedzialny za zwiększenie wchłaniania jonów wapnia z jelita.

NADNERCZA

W gruczole nadnerczowym znajdują się dwa narządy endokrynowe, z których jeden otacza drugi.

Część zewnętrzna nadnerczy, czyli kora, pochodzi ze środkowego listka zarodkowego - mezodermy. Wewnętrzna, czyli rdzenna część nadnerczy pochodzi z zewnętrznego listka zarodkowego - ektodermy, a więc identycznie jak układ współczulny. Rdzeń nadnerczy jest więc w pewnym sensie układem neuroendokrynowym. Występuje pewna swoistość rozwoju nadnerczy, a zwłaszcza kory. W życiu płodowym nadnercze składa się z rdzenia, bardzo grubej kory płodowej oraz cienkiej kory ostatecznej. Przyczyna istnienia kory płodowej nadnerczy nie jest znana, ale przypuszcza się, że wiąże się z czynnością wydzielniczą łożyska. Kora płodowa zanika w ciągu pierwszych dwóch lat życia. Zarówno kora jak i rdzeń zawiązuje się w początku 5 tygodnia życia zarodka.

Nadnercza występują na górnych biegunach nerek. Pod względem kształtu różnią się między sobą. Nadnercze prawe ma kształt trójkątny i jest bardziej spłaszczone. Nadnercze lewe ma wierzchołek zaokrąglony i przybiera kształt półksiężyca. U noworodków masa nadnerczy wynosi około 7g, a u osób dorosłych 10-18g. Masa rdzenia stanowi około 10% wagi całego gruczołu.

Nadnercza zbudowane są z dwóch części:

• część korowa (na przekroju barwy żółtej)

• część rdzenna (na przekroju barwy czerwonobrunatnej)

KORA NADNERCZY:

W części korowej rozróżnia się 3 warstwy o różnej budowie histologicznej:

• warstwa kłębuszkowata (15% objętości kory)

• warstwa pasmowata (78% objętości kory)

• warstwa siateczkowata (7% objętości kory)

Hormony kory nadnerczy mają budowę steroidowi, a ich prekursorem jest cholesterol. Można je podzielić na:

• mineralokortykoidy (głównie: aldosteron, deoksykortykosteron)

• glikokortykoidy (głównie: kortyzol, kortykosteron)

• hormony płciowe (głównie dehydroepiandrosteron, androstendion)

Tabela 3. Hormony produkowane przez korę nadnerczy i ich działanie:

Hormony	Warstwa kory nadnerczy	Główne kierunki działania
mineralokortykoidy	kłębuszkowata	Nasilenie resorpcji zwrotnej sodu w dystalnych cewkach nerkowych z wymianą na wydalane jony potasu i wodoru
glikokortykoidy	pasmowata	Pobudzanie glukoneogenezy Nasilenie procesów dezaminacji aminokwasów i przekształcenia produktów ich dezaminacji w glukozę Kataboliczny wpływ na białka (zwłaszcza białka mięśni, tkanki łącznej, układu chłonnego) Działanie przeciwzapalne głównie poprzez wpływ na metabolizm kwasu arachidonowego. Działanie immunosupresyjne głównie poprzez hamujący wpływ na rozplem i czynność limfocytów Działanie przeciwuczuleniowe głównie poprzez wpływ na zahamowanie fosfolipazy.
hormony płciowe	siateczkowata	Wydzielane są w ilościach, które nie mają znaczenia fizjologicznego

Zapamiętaj: Zasadniczy wpływ na funkcję kory nadnerczy ma ACTH. Hormon ten wpływa głównie na warstwę pasmowatą, regulując sekrecję glikokortykoidów.

RDZEŃ NADNERCZY:

Rdzeń nadnerczy jest w rzeczywistości zwojem współczulnym, w którym neurony zwojowe utraciły aksony i stały się wydzielniczymi.

W części rdzennej nadnerczy występują dwa rodzaje komórek:

• komórki chromochłonne

• komórki zwojowe (nieliczne)

Zapamiętaj: Nazwa komórki chromochłonne jest związana z faktem wybarwiania się tych komórek solami chromu. Obecne w komórce katecholaminy redukują sole chromu do chromu metalicznego, który w postaci brunatnego strątu osadza się w komórce.

Znane są dwa rodzaje pęcherzyków wydzielniczych:

• pęcherzyki jasne (zawierają adrenalinę, czyli epinefrynę)

• pęcherzyki ciemne (zawierają noradrenalinę, czyli norepinefrynę)

Ponadto w obu rodzajach pęcherzyków wydzielniczych występują:

• hydroksylaza β

• dopomina

• chomogranina

• ATP

Zapamietaj: Hormony rdzenia nadnerczy: adrenalina i noradrenalina nie są niezbędne do życia, lecz pomagają przygotować się do przetrwania w stanach nagłego zagrożenia

Oba hormony produkowane przez rdzeń nadnerczy zaliczane są do katecholamin, przy czym 80% wydzielanych katecholamin stanowi adrenalina. Wyjściowym substratem do syntezy katecholamin stanowi aminokwas tyrozyna, z której syntetyzowany jest dopa (3,4-dihydroksyfenyloalanina) i dopamina (3,4- dihydroksyfenyloetanoloamina). Następnie w procesie hydroksylacji dopaminy powstaje noradrenalina, z której pod wpływem N-metylotransferazy dopaminy powstaje adrenalina. Fizjologicznym działaniem obu hormonów jest zapewnienie stanu gotowości organizmu w sytuacjach stresowych. Odbiornikami sygnałów katecholamin są dwa rodzaje receptorów: receptory α odbierają sygnały prowadzące do pobudzenia, natomiast poprzez receptory β przekazywane są przeważanie działania hamujące. Noradrenalina działa głównie na receptory α, adrenalina zaś zarówno na receptory α jak i na receptory β

Tabela 5. Pobudzenie receptorów adrenergicznych przez katechoalminy

Miejsce działania	Receptor
		α	β
Tętnice	zwężenie	rozszerzenie
Żyły	zwężenie
Serce		zwiększenie kurczliwości zwiększenie przewodnictwa przyspieszenie czynności
Oskrzela		rozluźnienie
Przewód pokarmowy (perystaltyka)	zwolnienie	zwolnienie
Wątroba i mięśnie (poziom glukozy we krwi)		wzrost
Tkanka tłuszczowa (poziom kwasów tłuszczowych we krwi)		wzrost

Wydzielanie obu katecholamin do krwi w warunkach normalnych jest niewielkie. Znaczne ilości amin katecholowych pojawiają się w warunkach wywołujących emocje, w czasie stresu. Wtedy to aminy katecholowe powodują wzrost wzbudzenia. Noradrenalina i adrenalina są jednakowo aktywne pod tym względem, chociaż u ludzi adrenalina zwykle wywołuje większy poziom niepokoju i strachu. Działanie obu katecholamin przejawia się wtedy skurczem tętnic i tętniczek doprowadzającym do wzrostu ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszeniem akcji serca oraz zwiększeniem poziomu glukozy we krwi. Objawy te stanowią tzw. zespół ucieczki.

TRZUSTKA

Trzustka jest gruczołem o podwójnym wydzielaniu:

• zewnętrznym (egzokrynowym)

• wewnętrznym (endokrynowym)

Trzustka powstaje w 1 miesiącu rozwoju zarodka ludzkiego z entodermalnego nabłonka dwunastnicy. Powstaje ona z 3 zawiązków: jednego grzbietowego i dwóch brzusznych - prawego i lewego. Zawiązek lewy wcześnie zanika. Pozostały prawy zawiązek brzuszny zbliża się do grzbietowego, a następnie się z nim zrasta. Zawiązki trzustki leżą początkowo wewnątrzotrzewnowo. Po zrośnięciu się zawiązków jeden narząd krezka grzbietowa zrasta się z otrzewną ścienna tylnej ściany jamy brzusznej, przy czym otrzewna zachowuje się tylko na wolnej powierzchni trzustki.

Trzustka ma kształt wydłużony i nieregularny. Koniec prawy jest zgrubiały i nosi nazwę głowy trzustki. Głowa trzustki jest połączona z trzonem trzustki zwężonym odcinkiem zwanym szyją lub cieśnią trzustki. Lewą część trzustki stanowi tzw. ogon trzustki.

CZĘŚĆ WEWNĄTRZWYDZIELNICZA (WYSPY TRZUSTKOWE LANGERHANSA)

U człowieka występuje ponad milion oddzielnych wysp zlokalizowanych głównie na terenie trzonu i ogona trzustki, z których każda utworzona jest przez kilkadziesiąt komórek. Opisu wysp trzustkowych dokonał Langerhans już w roku 1869.

Aktualnie znane są następujące główne typy komórek trzustkowych:

• komórki B lub β

• komórki A lub α

• komórki D lub δ (komórki typu III)

• komórki PP lub F

Mniej liczne typy:

• komórki D1 lub IV

• komórki EC lub enterochromofinowe)

Tabela 6. Charakterystyka komórek trzustkowych.

Typ	Hormon	Komórki (%)	Lokalizacja
B	insulina amylina	70%	centrum wyspy
A	glukagon	20%	obwód wyspy
D	somatostatyna	5-10%	rozproszone w wyspie
F	polipeptyd trzustkowy	1-2%	rozproszone w wyspie i przewodach
D1	wazoaktywny polipeptyd trzustkowy		rozproszone w składnikach egzokrynowych i przewodach
EC	serotonina motylina substancja P…inne		rozproszone w składnikach egzokrynowych i przewodach

Pęcherzyki wydzielnicze trzustki są zbudowane z komórek posiadających okrągłe jądro położone centralnie i zasadochłonną cytoplazmę - są to więc typowe komórki surowicze. W świetle niektórych pęcherzyków występują komórki śródpęcherzykowe. Wydzielina komórek pęcherzykowych dostaje się do światła pęcherzyka, a następnie do wstawki. Wstawki łączą się w przewody wyprowadzające wyższego rzędu, a mianowicie przewody międzypłacikowe. Kilka przewodów międzypłacikowych łączy się ze sobą i tworzy przewody międzypłatowe, z których z kolei powstaje przewód trzustkowy Wirsunga. Wstawki wysłane są nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, natomiast większe przewody wyprowadzające trzustki wysłane są nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, zawierającym komórki kubkowe oraz komórki endokrynowe.

Zapamiętaj: Trzustka ze względu na budowę histologiczną przypomina surowiczą śliniankę przyuszną jest jednak pozbawiona charakterystycznych cewek ślinowych.

Główne kierunki działań hormonów trzustkowych:

INSULINA - hormon anaboliczny, zwiększa magazynowanie glukozy, kwasów tłuszczowych i aminokwasów.

GLUKAGON - hormon kataboliczny, uwalnia glukozę, kwasy tłuszczowe i aminokwasy z magazynów do krążącej krwi.

SOMATOSTATYNA - hamuje wydzielanie insuliny, glukagonu i polipeptydu trzustkowego - prawdopodobnie działa miejscowo wewnątrz wysp trzustkowych w sposób parakrynowy.

POLIPEPTYD TRZUSTKOWY - dokładna funkcja fizjologiczna nie została poznana

TYLKO DLA ORŁÓW:

1. Stanami chorobowymi wywołanymi nadmiarem hormonu wzrostu są akromegalia i gigantyzm. Są to dwie postacie jednej i tej samej choroby. O gigantyzmie mówimy wtedy kiedy nadmiar hormonu wzrostu wystąpił jeszcze przed zakończeniem procesu wzrastania. Najczęstszą przyczyna nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu jest czynny hormonalnie gruczolak przysadki, wywodzący się z komórek somatotropowych. Akromegalię stwierdza się 2 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Najczęściej występującym gruczolakiem przysadki jest guz prolaktynowy wywodzący się z komórek laktotropowych. Zapadalność roczna wynosi 6 przypadków na 100 tysięcy osób. Warto zaznaczyć, iż pierwsze doniesienia o wpływie przysadki na czynność gruczołów piersiowych pojawiły się już w roku 1928. Często opisywaną w literaturze, ale rzadko występującą chorobą (1:25 000 u obu płci) jest moczówka prosta. Istotą schorzenia jest uszkodzenie neuronów jąder nadwzrokowych podwzgórza wytwarzających wazopresynę. Zdarza się także, iż pomimo prawidłowej produkcji wazopresyny występuje defekt genetyczny receptorów wazopresynowych w nerkach i pojawienie się objawów moczówki (wzmożonego pragnienia i wielomoczu).

2. Synteza melatoniny zachodzi także poza szyszynką. Melatonina może być wytwarzana w gruczołach łzowych, siatkówce, krwinkach czerwonych i w niektórych rejonach układu pokarmowego. Wytwarzana w tych narządach jest wykorzystywana parakrynnie i nie trafia do krwiobiegu.

3. Większość substancji nie przechodzi z krwi do szyszynki, ponieważ istnieje bariera krew - szyszynka. Jej budowa jest podobna do bariery krew - mózg.

4. Szyszynka z wiekiem ulega fizjologicznemu zwapnieniu widocznemu w RTG i TK (3-5 mm). Zwapnienia powyżej 1 cm wskazują na guzy szyszynki.

5. Hormony tarczycy powodują zwiększenie liczby i powinowactwa β-adrenergicznych receptorów występujących w sercu, co powoduje zwiększenie siły skurczu i częstości akcji mięśnia sercowego. Objawy te mogą być zmniejszone po zastosowaniu leków blokujących receptory β-adrenergiczne (np. propranolol). Leki blokujące receptory β-adrenergiczne znalazły zastosowanie w leczeniu nadczynności tarczycy. Zapadalność na jawną nadczynność tarczycy szacuje się u kobiet na około 100 000/rok, a u mężczyzn na 10 razy mniej. Uważa się, iż co 60 kobieta zachoruje w ciągu życia na nadczynność tarczycy. Natomiast najczęściej występującym typem zapalenia tarczycy i najczęstszą przyczyną niedoczynności tarczycy jest choroba Hashimoto. Jest to przewlekle autoimmunologiczne zapalenie tarczycy związane z obecnością przeciwciał przeciwko tyreoperoksydazie i tyreoglobulinie.

6. Głównym regulatorem wydzielania parathormonu przez przytarczyce jest stężenie wapnia zjonizowanego w surowicy - hipokalcemia pobudza, a hiperkalcemia hamuje wydzielanie parathormonu. Zwiększenie wydzielania parathormonu spowodowane przez hipokalcemię zachodzi tylko wtedy, gdy nie ma niedoboru magnezu.

7. Najczęstszą przyczyną pierwotnej nadczynności przytarczyc jest pojedynczy gruczolak (85%), rzadziej mnogie gruczolaki lub przerost przytarczyc (15%), rzadko rak przytarczyc (1%). Leczenie operacyjne polega na usunięciu gruczolaka lub raka, a w razie przerostu wszystkich przytarczyc z przeszczepieniem niewielkiego fragmentu jednej z nich do mięśnia kończyny górnej. Pozostałe gruczoły zamraża się i przechowuje, by móc je wszczepić w razie wystąpienia pooperacyjnej niedoczynności przytarczyc.

8. Przewlekła niedoczynność przytarczyc może przez długi czas pozostawać niezauważona. Pierwszym zauważanym objawem bywa zaćma, bądź zmiany troficzne skóry, paznokci lub włosów. Następstwem przewlekłej niedoczynności przytarczyc są także zaburzenia neurologiczne (pląsawica, parkinsonizm), zaburzenia psychiczne (depresja, nerwica). Najczęstszą przyczyną niedoczynności przytarczyc jest operacyjne usunięcie przytarczyc podczas usunięcia tarczycy (strumektomii). Ta przyczyna niedoczynności przytarczyc jest uznawana za 80% wszystkich przypadków niedoczynności. Objawy choroby mogą wystąpić najczęściej po 2-3 dniach po operacji i objawiają się tężyczką. Napad tężyczkowy polega na wystąpieniu drętwienia i symetrycznych kurczach tonicznych mięśni rąk, następnie przedramion, ramion, twarzy, klatki piersiowej i kończyn dolnych. Jest to zespól objawów nazywany „marszem tężyczkowym”

9. Obecnie znany jest molekularny profil działania kortyzolu, do którego zaliczamy: wpływ na transkrypcje określonych genów i modulację potranskrypcyjną, stabilizacja błon biologicznych (lizosomów i mitochondriów), rola „przyzwalająca” na działanie innych czynników biologicznych (np. umożliwienie presyjnego działania noradrenaliny).

10. Zespół objawów klinicznych wywołanych długotrwałym niedoborem hormonów kory nadnerczy prowadzi do rozwoju choroby Addisona (cisawicy). Obecnie najczęstszą przyczyną choroby Addisona (70-90% przypadków) jest autoimmunizacja. Rolę autoantygenów spełniają: 21-hydroksylaza, 17-hydroksylaza, 20-21 liaza. Nazwa cisawica pochodzi od cisawego zabarwienia skóry u chorych. Ciemnienie skóry dotyczy głównie okolic eksponowanych na światło słoneczne. Warto zaznaczyć, iż aby doszło do wystąpienia objawów przewlekłej niedoczynności nadnerczy musi ulec zniszczeniu ponad 90% kory nadnerczy. Należy przy tym uwzględnić fakt, iż kora nadnerczy ulega regeneracji. Zespół objawów klinicznych wynikających z kolei z nadmiaru glikokortykosteroidów to zespół Cushinga. Przyczynami zespołu Cushinga mogą być: gruczolak lub rak kory nadnerczy, nowotwór złośliwy, umiejscowiony poza układem dokrewnym wydzielający ektopowo ACTH lub długotrwałe podawanie kortykosterydów w celach leczniczych.

11. W roku 1953 polski uczony Lityński sugerował, iż gruczolak warstwy kłębuszkowej może powodować zespół charakterystycznych objawów klinicznych. W 2 lata później zespół ten został wyodrębniony i opisany przez Conna i popularnie zwany jest zespołem Conna. Do najważniejszych objawów zespołu należą: nadciśnienie tętnicze, osłabienie siły mięśniowej, pragnienie, wielomocz, parestezje, objawy tężyczkowe.

12. Wchłonięta glukoza jest metabolizowana w komórkach ustroju. W hepatocytach, komórkach mięśniowych i tłuszczowych potrzebna jest do tego insulina. W tkance mózgowej, erytrocytach insulina nie jest niezbędna. Po spożyciu węglowodanów tkanki obwodowe, głównie tkanka mięśniowa, przejmują około 50-70% wchłoniętej glukozy, glukoza jest transportowana przez błonę komórkową dzięki przezbłonowym białkom tzw. transporterom glukozy (GLUT) 1-10, które łączą się z glukozą i przemieszczają ją przez błonę komórkową. Insulina jest wydzielana przez komórkę B dwufazowo. Faza pierwsza, szybka, trwająca do 10 min, to wyrzut insuliny zgromadzonej w dojrzałych ziarnistościach. W drugiej fazie wydzielana jest insulina wytwarzana de novo. Proces ten trwa dłużej do 2 h po podaniu glukozy i dostarcza więcej insuliny. Upośledzenie pierwszej fazy może być pierwszym sygnałem zaburzeń czynności komórek B. Glukagon to 29-aminkwasowy peptyd powstający z proglukagonu. Glukagon jest silnym stymulatorem wydzielania insuliny działającym w powiązaniu z układem cyklazy adenylowej i cyklicznego AMP poprzez białka G. Naturalnymi analogami glukagonu są GLP-1 i GLP-2, wydzielane przez komórki ściany jelita. Insulina wywiera swoje działanie metaboliczne łącząc się ze swoistym receptorem błonowym komórek docelowych. Receptor insulinowy jest heterotetrapeptydem składającym się z dwóch podjednostek α i 2 podjednostek β. Podjednostka α receptora znajduje się na zewnątrz błony komórkowej, natomiast podjednostka β przechodzi przez błonę komórkową.

Pytania na które warto odpowiedzieć:

1. Jakie dwie zasadnicze części anatomiczne i histologiczne wyróżnia się w przysadce?

2. Ze względu na fakt, iż przysadka mózgowa jest otoczona torebką łącznotkankową wskaż, która z opon mózgu ma łączność z tą torebką?

3. Jaki typ naczyń krwionośnych występuje w części gruczołowej przysadki mózgowej i dlaczego sieć naczyń w przysadce jest tak rozbudowana?

4. Które hormony wytwarzane przez komórki płata przedniego przysadki mają wpływ na działalność innych gruczołów dokrewnych?

5. Czy w przysadce występuje zjawisko polegające na tym, iż jeden typ komórek może produkować dwa różne rodzaje hormony?

6. Czy znaczenie funkcjonalne szyszynki jest dokładnie wyjaśnione?

7. Co to jest piasek szyszynkowy?

8. Jakie rodzaje komórek budują miąższ szyszynki?

9. Czy szyszynka z wiekiem ulega stopniowemu zanikowi?

10. Z jakiego nabłonka jest zbudowana ściana pęcherzyków tarczycy i jakim podlega zmianom w zlewności od czynności tarczycy?

11. Jaki hormon i gdzie wytwarzany reguluje działalność wydzielniczą tarczycy?

12. Co to jest tyreoglobulina, gdzie występuje i jakie jest jej znaczenie?

13. Jak sądzisz, co może oznaczać określenie, iż komórki tarczycy działają dwukierunkowo?

14. Jakie znasz hormony tarczycy i jaki jest ich wpływ na funkcjonowanie organizmu?

15. Jaki hormon jest wydzielany przez przytarczyce i na jaką gospodarkę ma on szczególny wpływ w organizmie?

16. Jakie typy komórek wyróżnia się w przytarczycach?

17. Z jaka witaminą wiąże się działanie parathormonu?

18. Hormon jakiego gruczołu działa antagonistycznie w stosunku do parathormonu i jaki gruczoł go produkuje?

19. Jak uważasz jaki składnik cytoplazmy komórek głównych decyduje o zabarwieniu cytoplazmy w preparatach histologicznych?

20. Jaki charakter chemiczny mają hormony kory nadnerczy?

21. Co jest głównym czynnikiem sterującym wydzielanie hormonów przez komórki warstwy pasmowatej?

22. Jak adrenalina działa na naczynia krwionośne, częstość akcji serca i ciśnienie tętnicze krwi?

23. Jak uważasz, która część nadnercza (korowa czy rdzenna) jest niezbędna do życia?

24. Który z hormonów części rdzennej nadnerczy ma antagonistyczne działanie do działania insuliny?

25. Jaki charakter chemiczny mają hormony kory nadnerczy?

26. Co jest głównym czynnikiem sterującym wydzielanie hormonów przez komórki warstwy pasmowatej?

27. Jak adrenalina działa na naczynia krwionośne, częstość akcji serca i ciśnienie tętnicze krwi?

28. Jak uważasz, która część nadnercza (korowa czy rdzenna) jest niezbędna do życia?

29. Który z hormonów części rdzennej nadnerczy ma antagonistyczne działanie do działania insuliny?

30. Jakie części wyróżniamy w trzustce?

31. Wymień znane komórki trzustkowe podaj ich lokalizację w wyspach trzustkowych.

32. Jak wydostaje się wydzielina komórek pęcherzykowych do przewodu trzustkowego Wirsunga?

33. Opisz główne kierunki dziania hormonów trzustkowych?

---