ROZDZIAŁ XIV - ZBIEG PRZEPISÓW USTAWY ORAZ ZBIEG PRZESTĘPSTW

Pojęcie jedności i wielości czynów

• Jedną z najważniejszych zasad odpowiedzialności karnej jest zasada, zgodnie z którą ten sam czyn stanowić może tylko jedno przestępstwo (art. 11 KK). Jej znaczenie uwidocznia się zwłaszcza wtedy, gdy jeden czyn realizuje jednocześnie znamiona dwóch lub więcej typów czynów zabronionych określonych przez prawo. Mając na względzie tego typu sytuacje ustawodawca opowiada się jednoznacznie za konstrukcją tzw. zbiegu przepisów, odrzucając jednocześnie możliwą koncepcję tzw. idealnego zbiegu przestępstw.

• Już w KK z 1969 roku przyjęto, że jeden czyn stanowić może tylko jedno przestępstwo. Jednocześnie jednak kryteria owej „jedności” pozostawały niejasne. Z uwagi na stopień skomplikowania tego zagadnienia wypracowane w nauce kryteria jedności czynu (m.in. kryterium prawne czy naturalistyczne) okazały się nieprzydatne w większym stopniu. Z tego powodu ustawodawca w KK z 1997 roku odszedł od pojęcia „jednego czynu” na rzecz sformułowania „ten sam czyn” - do ustalenia pozostają nie kryteria jedności czynu, ale tożsamość czynu jako fragmentu ludzkich zachowań. W rzeczywistości obiektywnej nie ma bowiem czynów w postaci realnej, a jedynie takie czy inne zachowania ludzi, tworzące pewną ciągłość.

• Wśród kryteriów mających służyć do wyodrębnienia jednego czynu wyróżnia się, m.in. możliwość wyodrębnienia zespołu aktywności sprawcy, który nie ulega rozbiciu na mniejsze elementy, tożsamość motywacji względem planu sprawcy, zwartość czasu i miejsca. Kwestię jedności-wielości czynów można więc ustalać w następujący sposób:

• z zachowań stanowiących continuum wyodrębniamy co najmniej dwa różne fragmenty, z których każdy stanowi realizację znamion określonego typu czynu zabronionego

• oba fragmenty krzyżują się lub nakładają na siebie w taki sposób, że fragment wyodrębniony przez pryzmat jednego przepisu pokrywa się z fragmentem wyodrębnionym przez pryzmat drugiego - jednoczynowy zbieg przestępstw

• oba fragmenty zachowania wykluczają się (nie ma żadnych punktów stycznych) - wielość czynów prowadząca do wieloczynowego zbiegu przestępstw

Czyn ciągły

• Zgodnie z art. 12 KK dwa lub więcej zachowań podjętych w krótkich odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego zamiaru uważa się za jeden czyn zabroniony. Jeżeli przedmiotem zamachu jest określone dobro osobiste warunkiem uznania wielości zachowań za czyn ciągły jest ponadto tożsamość pokrzywdzonego. Konstrukcja ta nawiązuje do tzw. jednoczynowej koncepcji przestępstwa ciągłego, która przez część doktryny i orzecznictwo SN była w różnym stopniu odrzucana. Opiera się ona na założeniu, że czyn stanowiący pewną ciągłość może mieć złożoną strukturę, której elementami są właśnie współtworzące go zachowania.

• W literaturze wyrażany jest pogląd, że w niektórych przypadkach zachowanie jest synonimem czynu (jeden czyn = jedno zachowanie), w innych zaś jedynie jego częścią składową (jeden czyn = wielość zachowań). O relacji tej rozstrzygać mają znamiona typu czynu zabronionego, a ściślej znamię czasownikowe. O tym, że zachowania składające się na czyn ciągły same w sobie nie są czynami rozstrzygają bowiem nie jakieś ich pozanormatywne właściwości, ale właśnie przesłanki określone w KK. Jeżeli nie są one spełnione, to fragmenty aktywności sprawcy staną się na powrót samodzielnymi czynami.

• Czyn zabroniony składający się z dwu lub więcej zachowań stanowi czyn ciągły przy spełnieniu następujących przesłanek:

• Zachowania podjęte są w krótkich odstępach czasu.

• Jest to stwierdzenie typowo ocenne. W literaturze wyrażane są na ten temat różne poglądy, od kilku dni do nawet kilku miesięcy. Tendencja do takiego wydłużania tego okresu pojawiła się w orzecznictwie SN pod rządami KK z 69 r. Rodzi to obawę zbytniego zrelatywizowania tej przesłanki i dopiero konieczność wypracowania jej kryteriów. Istotniejsza w efekcie może się okazać sama ocena niż jej przedmiot. W pełni zaś należy się zgodzić ze stwierdzeniem, że określenie „krótki odstęp czasu” odnosi się do okresu pomiędzy kolejnymi następującymi po sobie zachowaniami, a nie, np. pierwszym a ostatnim. Trudno natomiast zaakceptować twierdzenie, że określenie to oznacza co innego w odniesieniu do ciągu przestępstw. Byłoby to ewidentnie sprzeczne z wykładnią językową, która nie może ustępować bezwzględnie względom pragmatycznym i celowościowym.

• Stanowią realizację z góry powziętego zamiaru.

• Sprawca powinien z góry obejmować swym zamiarem wszystkie zachowania składające się na czyn ciągły, a więc powinien już na wstępie zakładać, że je zrealizuje bądź możliwość taką dopuszczać. Oznacza to, że konstrukcja ta nie znajduje zastosowania do czynów nieumyślnych. Słuszny natomiast wydaje się pogląd, że możliwe jest łączenie zachowań o mieszanej stronie podmiotowej. W literaturze rodzą się zaś wątpliwości w odniesieniu do marginesu „ogólnego zarysu” zamiaru, a w efekcie pytanie - dlaczego sprawcę, który decyduje się od razu na popełnienie wielu zachowań niezgodnych z prawem traktować łagodniej niż tego, u którego zamiar rodzi się stopniowo. Jest to problem dla praktyki ze względu na trudności dowodowe, ponieważ w obliczu łagodniejszej kary sprawca będzie ex post taki zamiar deklarować.

• W przypadku, gdy przedmiotem zamachu jest dobro osobiste, zachodzi tożsamość osoby pokrzywdzonej (próbując zdefiniować dobro osobiste należy sięgnąć do KC; ujęcie to jest w doktrynie krytykowane ze względu na niejednorodność dóbr osobistych oraz trudności procesowe)

• Podstawę wartościowania stanowi tu kompleks zachowań stanowiący jedną, integralną i nierozerwalną całość. Znaczenie ma więc suma zachowań objęta w granice jednego czynu. W literaturze wyrażany jest pogląd, że jest to szczególna dyrektywa interpretacyjna, która uzupełnia opis typu czynu zabronionego o znamię pewnej ciągłości, co pozwala uznać wielość zachowań za jednorazową realizację jego znamion. Jest to jednak pogląd o wysokim poziomie abstrakcji, który ponadto nie daje się zastosować we wszystkich przypadkach, np. co do bigamii czy składania fałszywych zeznań.

• Dotychczasowa praktyka wskazuje na to, że ciągłość przyjmowana jest wówczas, gdy elementem integrującym szereg zachowań jest dość trudno uchwytny, ale intuicyjnie wyczuwalny element, który pozwala zakwalifikować je jako fragment większej całości. Całość taką tworzy bowiem nie sam zamiar podjęcia dwu lub więcej zachowań, ale wzajemne między nimi powiązanie, wynikające z okoliczności przedmiotowych.

• Konsekwencje prawne konstrukcji czynu ciągłego są w większości przypadków dla sprawcy korzystne. Zasadniczą przesłanką tego uprzywilejowania jest właśnie jeden, powzięty z góry zamiar. Przyjęciu tej konstrukcji nie przeszkadza jednak także fakt, że poszczególne zachowania sprawcy wprawdzie wypełniają znamiona typu czynu zabronionego, ale rozpatrywane jednostkowo nie są szkodliwe społecznie w stopniu wyższym niż znikomy. Jeśli więc suma tę szkodliwość wyczerpuje i przyjmiemy istnienie czynu ciągłego, jest to sytuacja dla sprawcy mniej korzystna.

• Szczególnego rodzaju problem stanowi kwestia czasu popełnienia czynu ciągłego. W przypadku działań czasem będzie czas zakończenia ostatniego działania, w przypadku zaniechań zaś - pierwszy moment, w którym sprawca nie miał już możliwości zrealizowania swojego obowiązku.

• Konstrukcja czynu ciągłego z natury rzeczy nie znajduje zastosowania do tzw. przestępstw zbiorowych (wieloczynowych), bowiem powtarzalność należąca do ich istoty została już ujęta w ich ustawowym opisie, jest więc elementem zespołu znamion.

• Wobec faktu, że ustawodawca przyjął jednoczynową konstrukcję czynu ciągłego należy zauważyć, że mają do niej zastosowanie zasady kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy. Konstrukcja ta wpływa jednak modyfikująco na stosowanie reguł wyłączania wielości ocen decydujących o kwalifikacji prawnej danego przestępstwa. Sprawca może - w ramach czynu ciągłego - zrealizować różne typy zachowań (np. kradzież i kradzież z włamaniem), co rodzi pytanie o to, czy zbieg rzeczywisty ma tu charakter właściwy, czy niewłaściwy. Zagadnienie to nie jest w doktrynie jednoznacznie rozstrzygnięte.

• Prawomocne zakończenie postępowania, którego przedmiotem był czyn ciągły, wyklucza możliwość wszczęcia lub prowadzenia innego postępowania co do zachowań popełnionych przez sprawcę w okresie od pierwszego do ostatniego zachowania objętego tą konstrukcją, byłoby to bowiem postępowanie „co do tego samego czynu tej samej osoby”.

Zbieg przepisów oraz jego postacie

• Popełniony przez sprawcę czyn może wypełniać znamiona tylko jednego przepisu lub wyczerpywać znamiona dwóch lub większej ilości artykułów, aktualizując problem tzw. zbiegu przepisów ustawy. Z punktu widzenia ich wzajemnych relacji wyróżnić można następujące sytuacje:

• tym samym czynem sprawca realizuje znamiona zawarte w dwóch przepisach, z których żaden nie wyczerpuje w pełni zawartości kryminalnej tego czynu, co sprawia, że konieczne staje się ich łączne uwzględnienie (tzw. zbieg właściwy)

• tym samym czynem sprawca realizuje znamiona wyróżnione w co najmniej dwóch przepisach, ale ze względu na zachodzące między nimi relacje zbyteczne jest ich łączenie przy kwalifikacji prawnej (tzw. zbieg niewłaściwy)

• tym samym czynem sprawca wyczerpuje znamiona określone w jednym tylko przepisie, ale odnosimy wrażenie, że nieuniknione byłoby też zrealizowanie znamion innego przepisu, bardziej ogólnego (tzw. zbieg pozorny)

Rzeczywisty zbieg przepisów

• Zbieg właściwy - podlegający uwzględnieniu - zachodzi np. wtedy, gdy sprawca gwałci osobę poniżej 15 roku życia pozostającą w stosunku pokrewieństwa, realizując tym samym znamiona ujęte w 3 różnych przepisach. W odniesieniu do tej sytuacji, tak jak w KK z 69, przyjęto koncepcję tzw. zbiegu kumulatywnego. Sąd skazuje za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. W ten sposób tworzy kumulatywną kwalifikację, która odzwierciedla całą kryminalną treść bezprawia danego czynu. Alternatywę dla zbiegu kumulatywnego stanowić mógłby zbieg eliminacyjny przepisów, zastosowany w KK z 32. Prowadzi on do kwalifikowania czynu poprzez najsurowszy przepis (obecnie w Kodeksie wykroczeń). Dokonanie kwalifkacji kumulatywnej jest obowiązkiem sądu. Istotny problem stanowi kwestia dopuszczalności powołania w tej kwalifikacji przestępstw wnioskowych, co do których uprawniona osoba nie złożyła wniosku. Wyraźną przewagę uzyskał pogląd, że nie stosuje się do nich kumulatywnej kwalifikacji ze względu na brak skargi/wniosku uprawnionego podmiotu.

• Zbieg niewłaściwy - pomijalny - pozwala na redukcję wielości możliwych ocen poprzez zastosowanie dwóch reguł: subsydiarności i konsumpcji. Zgodnie z regułą subsydiarności przepis pierwotny wyłącza zastosowanie dopełniającego. O takim charakterze przepisu przesądzić może sam ustawodawca (subsydiarność ustawowa) bądź wynikać może on z wzajemnej relacji przepisów (subsydiarność milcząca/pozaustawowa). Subsydiarność milcząca nie jest regułą powszechnie akceptowaną. Zgodnie z regułą konsumpcji przepis konsumujący wyłącza zastosowanie przepisu konsumowanego. O konsumpcji nie decydują jakiekolwiek relacje logiczne zachodzące między przepisami, a względy natury celowościowej. Relacja konsumcji nie jest jednak bezwgzlędna, w związku z czym koniecznym stało się wypracowanie pewnych reguł, według których będzie do niej dochodzić - dwa stanowiska, które należałoby kompromisowo łączyć:

• konsumpcja możliwa jest tylko wtedy, gdy stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu w przepisie pochłoniętym był znacznie niższy niż w przepisie pochłaniającym

• przepis zawierający łagodniejszą sankcję nie może pochłaniać surowszego

• Pozorny zbieg przepisów zachodzi przy pozornej wielości ocen, pojawiającej się z reguły w odniesieniu do zmodyfikowanych typów przestępstw w ich relacji do ich typów podstawowych. Znaczna część doktryny stoi na stanowisku, że zachodzi tu przypadek lex specialis derogat legi generali - rzecz jednak w tym, że w istocie wszystkie przpisy mają ten sam poziom uogólnienia. Chcąc ustalić krąg desygnatów tzw. przepisu ogólnego trzeba uwzględnić znamiona tzw. przepisu szczególnego. Typ ogólny jest bowiem niczym innym jak dopełnieniem zakresów typów szczególnych. Jego pozorne występowanie nie wymaga zatem stosowania reguł wyłączających wielość ocen, gdyż nie mamy z nią w ogóle do czynienia.

Zbieg przestępstw oraz jego postacie

• Wielość przestępstw (stanowiąca podstawę ich ewentualnego zbiegu) musi iść w parze z wielością popełnionych przez sprawcę czynów. O zbiegu takim będziemy mówić więc wtedy, gdy sprawca popełni kilka czynów, naruszając każdym z nich jakiś przepis ustawy karnej. Z woli samego ustawodawcy wykluczona została konstrukcja jednoczynowego zbiegu przestępstw. Konstrukcja zbiegu przestępstw jest więc konstrukcją wieloczynową, odróżniającą wyraźnie zbieg przestępstw od zbiegu przepisów.

• Z właściwym zbiegiem przestępstw mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca popełnia dwa lub więcej czynów, naruszając każdym z nich jakiś przepis, oraz wielość ta nie podlega jakiejkolwiek redukcji. Może on występować w swej klasycznej postaci - jako realny zbieg przestępstw - bądź też stanowić jego swoistą odmianę, czyli ciąg przestępstw.

• Realny zbieg przestępstw ma miejsce wówczas, gdy sprawca popełnia dwa lub więcej przestępstw zanim zapadnie pierwszy wyrok, choćby nieprawomocny, co do któregokolwiek z nich. Jedynym w istocie warunkiem tego zbiegu jest więc brak „przecięcia” przez wyrok skazujący. W literaturze słusznie podkreśla się, że może to prowadzić do multiplikacji zbiegów. Dodać należy, że nie ma znaczenia kwalifikacja prawna przestępstw pozostających w zbiegu realnym, zbieg może mieć charakter jednorodny lub różnorodny. Konsekwencją popełnienia przestępstw pozostających w zbiegu realnym jest wymiar tzw. kary łącznej. W pierwszym etapie wymierza się karę za każde z tych przestępstw, a na drugim etapie - jeśli podlegają one łączeniu - karę łączną. Może mieć to miejsce systemem absorpcji (kara w granicach najwyższej z kar jednostkowych) lub kumulacji (ich suma). Sięgnięcie wyłącznie tylko do jednego z tych rozwiązań jest rozstrzygnięciem skrajnym, które może być stosowane tylko wyjątkowo i wymaga dobrego uzasadnienia. Zasady te odnoszą się także do wydania tzw. wyroku łącznego - sprawca został skazany prawomocnymi wyrokami różnych sądów, ale zachowano warunki do orzeczenia kary łącznej.

• Ciąg przestępstw jest konstrukcją stanowiącą szczególny przypadek realnego zbiegu przestępstw, z nieco inaczej określonymi konsekwencjami. Przy ciągu przestępstw wymierzana jest od razu jedna kara na podstawie przepisu, którego znamiona każde z przestępstw wyczerpuje, w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Uprzywilejowanie to jest kwestionowane, wskazuje się bowiem na większą determinację i specjalizację sprawcy działającego w ramach ciągu przestępstw. Musi on spełniać wszystkie przesłanki określone przez klasyczną formę realnego zbiegu przestępstw, a ponadto:

• podobny sposób popełnienia przestępstw składających się na ciąg (np. sprawca wykorzystuje powtarzającą się sytuację, a sposób jego działania jest za każdym razem zbliżony)

• krótkie odstępy czasu, w jakich są one popełniane (interpretowane tak, jak przy czynie ciagłym)

• tożsamość kwalifikacji każdego z przestępstw składających się na ciąg (nie może być zbieg różnych form zjawiskowych, mogą być różne formy stadialne; nie jest możliwe łączenie typów podstawowych i kwalifikowanych)

• Niewłaściwy zbieg przestępstw (tzw. zbieg pozorny) różni się od zbiegu właściwego tym, że choć jest także konstrukcją wieloczynową, to niektóre ze współtworzących go przestępstw zostają przy wymiarze kary pominięte. Relacje między nimi są bowiem takie, że wyraźnie dostrzec można przestępstwo główne oraz przestępstwa poboczne. Stąd też skazanie za przestępstwo główne wyczerpuje z reguły całą zawartość bezprawia. Przestępstwa te - poprzez wymierzenie kary za przestępstwo główne - stają się współukarane. Mogą mieć charakter uprzedni (np. usiłowanie zabójstwa poprzez strzał, a następnie oddanie drugiego strzału celnego i zabójstwo) lub następczy (np. wykorzystanie owoców przestępstwa poprzez ich zniszczenie).

ROZDZIAŁ XVIII - ŚRODKI ZWIĄZANE Z PODDANIEM SPRAWCY PRÓBIE

Pojęcie i systemy probacji

• KK z 1997 nie wyodrębnia wyraźnie pojęcia czy instytucji probacji lub środków probacyjnych, jednak wymienione w odrębnym rozdziale „środki związane z poddaniem sprawcy próbie” pozostają w ścisłym związku z tą instytucją. Instytucja probacji (łac. probation) pojawiła się początkowo w praktyce sądów amerykańskich i angielskich, a sprawdzone w praktyce doczekały się po pewnym czasie regulacji ustawowych w państwach europejskich. Nauka prawa karnego wymienia trzy główne, i niekiedy także czwarty, systemy probacji, które stały się później podstawą unormowań probacyjnych we współczesnych ustawodawstwach:

• System anglo-amerykański → probacja występowała tu w różnych odmianach: sąd orzekał o winie, a zawieszeniu ulegało orzeczenie o karze lub sąd zawieszał wydanie orzeczenia i o winie, i o karze. Różnie traktowano także okres próby - jako wyłącznie dobre sprawowanie, przebywanie pod dozorem czy wypełnianie określonych obowiązków.

• System francusko-belgijski → sąd wymierzał karę zawieszając jej wykonanie na okres próby, podczas której nie stosowano ani dozoru, ani nie nakładano dodatkowych obowiązków (rozstrzygnięcie w bliskim czasie od przestępstwa, ale mniejsza rola wychowawcza)

• System norwesko-duński → warunkowe zawieszenie ścigania przez oskarżyciela publicznego, dozór i inne środki probacyjne leżały w gestii organów ścigania.

• System niemiecki → dotyczył wyłącznie etapu wykonywania kary na okres próby. Po jego pomyślnym upływie następowało ułaskawienie.

• Polski ustawodawca nawiązuje w KK z 1997 roku do różnych systemów probacji.

• Warunkowe zawieszenie wykonania kary jest najistotniejsze. Opiera się wyraźnie na systemie francusko-belgijskim, uzupełnionym o możliwość orzeczenia dozoru i obowiązków probacyjnych.

• Warunkowe umorzenie postępowania ma pewne cechy systemu norwesko-duńskiego.

• Warunkowe przedterminowe zwolnienie polegające na warunkowym zwolnieniu sprawcy od reszty kary. W nauce istnieją wątpliwości, czy instytucję tą można zaliczyć do probacyjnych, nie stanowi ona bowiem reakcji na przestępstwo. Wydaje się jednak, że można tu skorzystać z pojęcia instytucji probacyjnych sensu largo.

Warunkowe umorzenie postępowania

• Warunkowe umorzenie postępowania wprowadzone zostało do prawa polskiego dopiero w KK z 1969 roku. Jego istotą jest odstąpienie - na próbę - od skazania i kary. Stosowanie tej instytucji opiera się na założeniu, że czyn i wina sprawcy są niekwestionowane - jest to bowiem tylko inna forma odpowiedzialności karnej, która polega na zastąpieniu kary środkami probacyjnymi. W zależności od liczby i rodzaju zastosowanych obowiązków probacyjnych czy kwestii zastosowania nadzoru, stopień kontroli może być różny, w zależności od indywidualnego przypadku.

• W poprzednim stanie prawnym możliwość stosowania tego środka, oprócz sądu, miał także prokurator. Obecnie z tego zrezygnowano, zgodnie z postulatami doktryny. Odmiennie sformułowano przesłanki, wzmocniono probacyjny charakter wprowadzając dozór i szerszy katalog obowiązków dodatkowych.

• Warunkowe umorzenie postępowania może być spełnione przy zaistnieniu określonych przesłanek. Są one klasyfikowane w różny sposób (materialne i formalne, względne i bezwzględne, dodatnie i ujemne). Zgodnie z jedną z klasyfikacji podzielić je można na:

• związane z czynem sprawcy

• stopień winy i społecznej szkodliwości nie jest znaczny - wg części doktryny oznacza to „nieznaczny”, wg pozostałej części „niższy niż znaczny” (dominujące, na korzyść sprawcy)

• zarzucany czyn nie jest zagrożony karą wyższą niż 3 lata pozbawienia wolności

• zarzucony czyn nie jest zagrożony karą wyższą niż 5 lat pozbawienia wolności - w wypadku gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub uzgodniono naprawienie szkody (zgodnie z nową polityką karną akcentującą wpływ postawy sprawcy na jego odpowiedzialność karną)

• związane z osobą sprawcy (przesłanki te są ściśle związane)

• niekaralność sprawcy za przestępstwo umyślne (warunek ten będzie spełniony także wtedy, gdy sprawca był co prawda karany, ale nastąpiło zatarcie skazania lub gdy był skazany, ale odstąpiono od wymierzenia kary lub wymierzono samoistnie środek karny)

• dodatnia prognoza kryminologiczna (oparta nie tylko na wcześniejszej niekaralności, ale ocenie postawy, właściwości, warunków osobistych i dotychczasowym trybie życia sprawcy; poszczególne przesłanki podlegają osobnej ocenie i mogą mieć różne znaczenie, pozytywne lub negatywne - wszechstronna analiza i ocena całości)

• mające charakter procesowy

• brak wątpliwości co do okoliczności popełnienia przestępstwa (sprawcy można przypisać winę, fakt popełnienia został udowodniony, a wszystkie okoliczności dostatecznie wyjaśnione - nie jest wymagane przyznanie; jeśli jednak zachodzą jakiekolwiek wątpliwości co do okoliczności podmiotowych czy przedmiotowych, warunkowe umorzenie postępowania nie może być stosowane)

• Warunkowe umorzenie postępowania następuje na okres próby od 1 roku do 2 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. W okresie próby sąd może oddać sprawcę pod dozór kuratora (nowe rozwiązanie), osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji i pomoc skazanym.

• KK z 1997 znacznie rozbudował katalog obowiązków, które mogą być nałożone na sprawcę w okresie próby (obligatoryjnie bądź fakultatywnie).

• W przypadku, gdy sprawca powoduje szkodę - obligatoryjne naprawienie szkody.

• Fakultatywnie większość obowiązków z art. 72:

• informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby,

• przeproszenia pokrzywdzonego,

• wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,

• powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,

• powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób,

• opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,

• Inne dolegliwości, które mogą być zastosowane, to świadczenie pieniężne, zakaz prowadzenia pojazdów do lat 2, przepadek. Należą one do katalogu środków karnych, tutaj stosowane są jednak jako środki probacyjne, tylko i wyłącznie.

• Czas i sposób nałożonych środków określa sąd po wysłuchaniu skazanego. Sąd może także w okresie próby ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać nałożone na skazanego obowiązki, oddawać pod i uwalniać spod dozoru. Nie dotyczy to jednak świadczenia pieniężnego, zakazu prowadzenia pojazdów i przepadku.

• Podjęcie warunkowego umorzenia postępowania może być obligatoryjne lub fakultatywne. Sąd obligatoryjnie podejmuje postępowanie karne, jeśli sprawca popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany. Fakultatywnie zaś może to nastąpić, jeśli sprawca w okresie próby:

• rażąco narusza porządek prawnym, w szczególności popełniając inne przestępstwo (nie jest tu istotne prawomocne skazanie, ani nawet skazanie)

• uchyla się od dozoru

• uchyla się od wykonywania obowiązków lub orzeczonego środka probacyjnego

• nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody

• po wydaniu, lecz przed uprawomocnieniem orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności popełnia w tym czasie przestępstwo (jw.)

• Podjęcie postępowania może nastąpić tylko w czasie próby i 6 miesięcy od jej zakończenia, w obu przypadkach. Podjęte postępowanie toczy się wtedy od nowa przed właściwym sądem. Jeżeli natomiast w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby postępowanie nie zostało podjęte, umorzenie ma charakter ostateczny i sprawca nie może już być pociągnięty do odpowiedzialności za to przestępstwo.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary

• Warunkowe zawieszenie wykonania kary było przewidziane zarówno w KK z 1932 roku, jak i w KK z 1969 roku. Sama istota tej instytucji nie uległa zasadniczej zmianie. Jest to środek karnoprawny za popełnienie przestępstwa o walorach szczególnoprewencyjnych. Polega on na orzeczeniu kary za popełnione przestępstwo przez sąd z jednoczesnym zawieszeniem jej wykonania na okres próby, jeśli będzie to wystarczające do osiągnięcia celów penalnych. Podstawą stosowania tej instytucji jest przede wszystkim pozytywna prognoza kryminologiczna, która zakłada, że sprawca nie powróci na drogę przestępstwa pomimo niewykonania kary.

• Ta „kontrolowana wolność” ma wiele cech pozytywnych, nie izoluje sprawcy i pozwala dostosować dolegliwość do indywidualnej jego sytuacji. Najistotniejszą zmianą w nowym porządku prawnym jest możliwość zawieszenia wykonania nie tylko kary pozbawienia wolności, ale i ograniczenia wolności czy grzywny samoistnej. Zniesiono także ograniczenia w jej stosowaniu co do recydywy szczególnej podstawowej oraz wprowadzono możliwość orzeczenia tej instytucji w nowym przypadku związanym z przestępczością zorganizowaną.

• Doktryna zna wiele klasyfikacji przesłanek stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary (dodatnie i ujemne, obiektywne i subiektywne, …). Najogólniej rzecz biorąc są one jednak związane z rodzajem i wysokością orzeczonej kary oraz z osobą sprawcy, a w wyjątkowych przypadkach z przestępczością zorganizowaną:

• orzeczona kara jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą dwóch lat, karą ograniczenia wolności lub grzywny (możliwość zawieszenia dwóch ostatnich budzi liczne wątpliwości, jako nieznajdujące uzasadnienia ani w genezie, ani tradycjach regulacji; są nieizolacyjne, więc mogą oddziaływać wychowawczo bez zawieszenia; maksimum możliwości dla sędziego)

• orzeczenie kary z warunkowym zawieszeniem jest wystarczające do osiągnięcia celów penalnych (w szczególności zapobieżenie powrotowi do przestępstwa, ale i pozostałe)

• istnieje pozytywna prognoza kryminologiczna pozwalająca przypuszczać, że sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego i nie popełni ponownie przestępstwa

• orzeczona kara jest karą pozbawienia wolności do lat 5 - w ustawowo określonych przypadkach związanych z przestępczością zorganizowaną (fakultatywnie lub obligatoryjnie)

• sąd może zastosować warunkowe zawieszenie wykonania kary także bez przeprowadzenia rozprawy (KPK) - przy przestępstwach do 5 lat pozbawienia wolności! (skazanie sprawcy bez rozprawy na wniosek prokuratora, dotyczący uzgodnionej kary za występek zagrożony karą do 10 lat pozbawienia wolności; niezależnie od innych przesłanek)

• Warunkowego zawieszenia wykonania kary nie stosuje się do recydywisty wielokrotnego, sprawcy, który uczynił sobie z przestępstwa źródło dochodu, a także sprawcy uczestniczącego w przestępczości zorganizowanej, chyba że zachodzi przypadek uzasadniony szczególnymi okolicznościami. Zawieszenia kary ograniczenia wolności lub grzywny nie stosuje się do sprawcy występku o charakterze chuligańskim, a pozbawienia wolności ponadto do sprawcy, który ponownie prowadzi pojazd pod wpływem - chyba że zachodzi szczególnie uzasadniony przypadek.

• Warunkowe zawieszenie następuje na okres próby, który biegnie od uprawomocnienia się wyroku i zależy od różnych czynników. Ostatecznie decydujące jest uznanie sędziego, oparte o sylwetkę sprawcy i jego dotychczasowe postępowanie:

• w wypadku orzeczenia kary pozbawienia wolności - od 2 do 5 lat

• w wypadku orzeczenia kary ograniczenia wolności lub grzywny - od 1 do 3 lat

• w wypadku pozbawienia wolności wobec młodocianych, multirecydyiwstów, sprawców zawodowych oraz przestępczości zorganizowanej - od 3 do 5 lat

• w wypadkach orzeczenia pozbawienia wolności z art. 60 par. 3 i 4 - od 2 do 10 lat

• w wypadkach określonych w KPK - nie więcej niż 10 lat

• Cele okresu próby mogą być różne. Sąd może oddać skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, … . Dozór jest obowiązkowy wobec młodocianych, multirecydywistów i sprawców z zaburzeniami preferencji seksualnych. Katalog obowiązków dodatkowych, które można nałożyć na sprawcę nie jest zamknięty, co jest swoistym wyłomem od zasady określoności kar. Nie powinny być więc one zbytnio kumulowane, ażeby warunkowe zawieszenie nie stało się bardziej dolegliwe niż sama kara. Czas i sposób wykonywania obowiązków określa sąd po wysłuchaniu skazanego i - w odniesieniu do niektórych - za jego zgodą. Obowiązki te mogą być modyfikowane w trakcie trwania zawieszenia, a dozór nałożony bądź odjęty (jedynie co do zawieszenia pozbawienia wolności). Stosować można także tradycyjne obowiązki dodatkowe wymienione w art. 72, zobowiązując do:

• informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby,

• przeproszenia pokrzywdzonego,

• wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,

• wykonywania pracy zarobkowej, nauki lub przygotowania do zawodu

• powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,

• poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym

• uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych

• powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach

• powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób,

• opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,

• innego stosownego postępowania w okresie próby, jeśli może to zapobiec popełnieniu przestępstwa

• naprawienie szkody w całości lub części, chyba że zostało to orzeczone jako środek karny

• uiszczenie świadczenia pieniężnego

• Możliwość orzeczenia grzywny przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary przewidziana była już w KK z 1969 roku, ale konstrukcja ta budziła wtedy liczne wątpliwości interpretacyjne. KK z 1997 sformułował więc samodzielną podstawę jej orzeczenia w takim przypadku - pod warunkiem, że orzeczenie grzywny na innej podstawie było niemożliwe. Jeżeli bowiem takie podstawy istniały, a grzywny nie wymierzono, to widocznie były ku temu powody. Wysokość kary grzywny obok warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności wynosi do 270 stawek dziennych, a ograniczenia wolności - 135. Wysokość stawki określa się na zasadach ogólnych. Grzywna ta jest ściśle związana z warunkowym zawieszeniem kary, jeśli więc ją „odwieszono”, to nie podlega wykonaniu, a już wykonana zostaje zaliczona na poczet innych kar.

• Wyznaczony przez sąd okres próby może zakończyć się sukcesem lub porażką. W przypadku pozytywnego wyniku okresu próby, gdy nie nastąpiło zarządzenie wykonania warunkowo zawieszonej kary ani w czasie próby, ani 6 miesięcy po jej zakończeniu, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa po upływie tych 6 miesięcy. Jeśli jednak orzeczono dodatkowo grzywnę lub środek karny, zatarcie nie następuje przed ich wykonaniem. W przypadku negatywnego wyniku próby następuje fakultatywne lub obligatoryjne wykonanie kary.

• Obligatoryjnie sąd zarządza jej wykonanie, jeśli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności, a także w przypadku, gdy skazany za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej małoletniej zamieszkującej wspólnie ze sprawcą w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, ponownie używając przemocy w tych okolicznościach.

• Fakultatywne zarządzenie kary następuje wtedy, gdy sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełni inne przestępstwo umyślne i podobne, albo uchyla się od nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, od dozoru bądź uiszczenia grzywny, a także po wydaniu wyroku, a przed jego uprawomocnieniem, gdy rażąco narusza porządek prawny, a zwłaszcza popełnia przestępstwo.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie

• Warunkowe przedterminowe zwolnienie jest instytucją, której genezy można dopatrywać się w systemie progresywnym wykonywania kary pozbawienia wolności. Jest to rezygnacja z wykonania reszty kary i poddanie sprawcy próbie. Stanowi zatem przedłużenie procesu resocjalizacji, mające przystosować sprawcę do życia na wolności przy pomocy kuratora i nałożonych na niego obowiązków. Instytucja ta występowała zarówno w KK z 1932, jak i z 1969 roku. Współczesne unormowanie znacznie różni się jednak od poprzednich. Nowością jest zwłaszcza możliwość ograniczenia przez sąd warunków zwolnienia i ustalenia surowszych niż przewidują to zasady ogólne. W związku z tym, że jest to instytucja związana z wykonaniem, a nie orzekaniem kary, jej uregulowanie znajduje się zarówno w KK, jak i w KPK.

• Przesłanki:

• materialne → tylko wówczas, gdy pozytywna prognoza kryminologiczna (zachowanie sprawcy podczas odbywania kary ma bardzo znaczące, ale nie wyłączne znaczenie - część przesłanek została bowiem uwzględniona już przy jej wymierzaniu; zachowanie podczas odbywania kary wskazuje zaś na współudział sprawcy w procesie resocjalizacyjnym i zmianę w jego ustawie)

• formalne → podstawową przesłanką jest odbycie określonego czasu kary (także odpowiednio do sumy kar niepodlegających łączeniu, które sprawca ma odbywać kolejno; istnieje możliwość zaostrzenia tych granic przez sąd w szczególnych przypadkach, np. 30 lat z powodu wysokiego stopnia demoralizacji)

• połowa kary

• dwie trzecie - wobec recydywistów

• trzy czwarte - wobec multirecydywistów

• 15 lat - wobec skazanych na 25 lat pozbawienia wolności

• 25 lat - wobec skazanych na dożywocie

• Warunkowe przedterminowe zwolnienie następuje na okres próby, którym jest czas pozostały do końca kary. Okres ten nie może być:

• krótszy niż 2 lata i dłuższy niż 5 lat

• jeżeli skazanym jest multirecydywista lub sprawca zawodowy - nie krótszy niż 3 lata

• w razie zwolnienia osoby skazanej na dożywocie okres ten wynosi 10 lat

• Kwestie związane z dozorem, obowiązkami i odwołaniem warunkowego przedterminowego zwolnienia reguluje KKW. Oddanie pod dozór jest z reguły fakultatywne, a obowiązkowe przy: recydywistach, młodocianych skazanych za przestępstwo umyślne, skazanych na dożywocie, osób, do których wcześniej stosowano środek zabezpieczający i skazanych za określone przestępstwa popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych. Obowiązki takie same, jak przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary, z wyjątkiem naprawienia szkody i świadczenia pieniężnego.

• Przebieg okresu próby może być pozytywny lub negatywny. Jeżeli przez okres próby i następne 6 miesięcy nie odwołano warunkowego zwolnienia, to uznaje się karę za odbytą z chwilą zwolnienia. Podstawy odwołania są zaś określone w KKW:

• Obligatoryjnie, jeśli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności.

• Fakultatywnie, jeśli rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności popełnił inne przestępstwo, popełnił przestępstwo, za które orzeczono inną karę, uchyla się od dozoru, uchyla się od obowiązków lub środków karnych

• Instytucja warunkowego przedterminowego zwolnienia jest zasadniczo związana tylko z karą pozbawienia wolności, KK przewiduje jednak także inne możliwości skrócenia kary ograniczenia wolności i terminowych środków karnych - nie są to jednak, mimo pewnych podobieństw, środki związane z poddaniem sprawcy próbie. Sąd czyni to bowiem bezwarunkowo.

• Zwolnienie od reszty kary ograniczenia wolności zależy od odbycia przynajmniej połowy kary oraz spełnienia nałożonych obowiązków i orzeczonych środków karnych, przestrzegania porządku prawnego i sumiennego wykonywania wskazanej pracy. Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o zwolnieniu karę uznaje się za wykonaną.

• Podstawą skrócenia terminowych środków karnych jest wykonywanie środka przynajmniej przez połowę okresu, na który został orzeczony, nie mniej niż rok i przestrzeganie przez skazanego porządku prawnego. Skrócenie to nie dotyczy zakazu wykonywania zawodu związanego z wychowaniem, leczeniem i edukacją małoletnich i opieką nad nimi, jeśli został orzeczony na zawsze, orzeczonych na zawsze zakazów związanych z miejscem przebywania oraz kontaktowaniem się (wyjątek - po min. 10 latach, jeżeli zachowanie skazanego wskazuje, że nie popełni on już takiego przestępstwa), a także obligatoryjnymi zakazami prowadzenia pojazdów.

ROZDZIAŁ XX - Nadzwyczajne złagodzenie i nadzwyczajne zaostrzenie kary

Nadzwyczajne złagodzenie kary

• Kodeks karny przewiduje w wielu wypadkach korektę ustawowego wymiary kary, polegającej na złagodzeniu sankcji karnej. Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia lub kary łagodniejszego rodzaju. Instytucja ta umożliwia wymierzenie kary celowej dostosowanej do osoby sprawcy jego czynu oraz odpowiadającej wskazaniom kary humanitarnej. Nazdwyczajne złagodzenie kary występowało zarówno w KK z 1932, jak i 1969 roku, ale jego podstawy uległy zasadniczym zmianom. Kodeks wprowadził dwie podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary: fakultatywną i obligatoryjną.

• Sąd może - fakultatywnie! - zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary:

• w wypadkach wskazanych w ustawie

• nieletni 15-17 lat, usiłowanie nieudolne, nieskuteczny czynny żal usiłującego, współdziałający ekstraneus, brak usiłowania czy dokonania przy podżeganiu i pomocnictwie, nieskuteczny czynny żal współdziałającego, eksces przy obronie koniecznej, zabójstwo eutanatyczne, dobrowolne uchylenie zagrożenia przy przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i bezpieczeństwu w komunikacji, dobrowolne naprawienie szkody lub zwrócenie rzeczy mającej szczególne znaczenie dla kultury w stanie nienaruszonym przy przestępstwach przeciwko mieniu

• w stosunku do młodocianego, jeśli przemawiają za tym względy związane z wychowawczym celem kary (względy te nie oznaczają jednak ani jednostronności, anie pobłażliwości i nie przesądzają o zastosowaniu tej instytucji; wnikliwa ocena wszystkich okoliczności i właściwości sprawcy)

• w szczególnie uzasadnionych przypadkach, kiedy nawet najniższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa (w szczególności gdy sprawca pojednał się z pokrzywdzonym, szkoda została naprawiona albo uzgodniono sposób jej naprawienia, ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub jej zapobieżenie, albo jeżeli sprawca lub jego najbliższy poniósł uszczerbek w związku z popełnionym przestępstwem) → sposób pojednania nie został określony, ale najpóźniej na rozprawie głównej, naprawienie szkody nie musi być dobrowolne; poważny uszczerbek to ciężki lub średni uszczerbek na zdrowiu lub uszczerbek majątkowy (zasada humanitaryzmu)

• w przypadku złożenia wniosku przez prokuratora w stosunku do sprawcy, który niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotąd temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą pow. 5 lat pozbawienia wolności („premia” za współpracę; wniosek nie jest wiążący dla sądu nawet przy spełnieniu wszystkich przesłanek)

• w przypadku uwzględnienia wniosku prokuratora o wydanie wyroku skazującego bez przeprowadzania rozprawy (KPK)

• Obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary przewiduje KK oraz przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich:

• sprawca współdziałający z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia → budzi wiele kontrowersji i wątpliwości interpretacyjnych; miał godzić w przestępczość zorganizowaną, ale legislacyjny niewypał - nie wiadomo, czy sprawca musi współpracować z min. 2 osobami, czy ujawnione informacje mają być organowi nieznane, itp.

• sprawca, który czynił starania zmierzające do ujawnienia informacji i okoliczności dotyczących uczestniczenia w transakcjach mających na celu ukrycie przestępczego pochodzenia środków finansowych → w praktyce jest to sytuacja, gdy sprawca wprawdzie ujawni te informacje, ale nie zapobiegną one popełnieniu przestępstwach

• rezygnacja z orzekania zakładu poprawczego na rzecz kary sprawcy, który w chwili orzekania ukończył 18 lat, a zachodzą podstawy do orzeczenia zakładu poprawczego

• rezygnacja z wykonania orzeczonego środka poprawczego i wymierzenie kary sprawcy, który przed wykonaniem orzeczonego zakładu ukończył 18 lat

• Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju. Całkowitą nowością jest możliwość warunkowego zawieszenia kary nadzwyczajnie złagodzonej, na warunkach określonych w art. 60, a więc z pominięciem zwykłych przesłanek. Karę łagodzi się według następujących zasad:

• jeżeli czyn stanowi zbrodnię zagrożoną co najmniej karą 25 lat pozbawienia wolności, sąd wymierza karę nie niższą niż 8 lat pozbawienia wolności

• jeżeli czyn stanowi inną zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia

• jeżeli czyn stanowi występek zagrożony karą nie niższą niż 1 rok pozbawienia wolności, sąd orzeka grzywnę, karę ograniczenia lub pozbawienia wolności

• jeżeli czyn stanowi występek zagrożony karą poniżej 1 roku pozbawienia wolności, sąd orzeka grzywnę lub karę ograniczenia wolności

• jeżeli czyn zagrożony jest alternatywnie grzywną, ograniczeniem i pozbawieniem wolności, sąd odstępuje od wymierzenia kary i orzeka środek karny, od którego nie może odstąpić na mocy przepisów odrębnych

Nadzwyczajne obostrzenie kary

• Modyfikacja ustawowego wymiaru kary polegać może także na jej nadzwyczajnym obostrzeniu - dotyczy wtedy górnej granicy sankcji karnej bądź dolnej, albo obu. Nadzwyczajnym obostrzeniem kary może być też zakaz orzekania sankcji łagodniejszego rodzaju. W porównaniu do poprzedniego, obecny KK znacznie ogranicza jednak represyjny charakter obostrzenia kary. Ponadto przewidziane przez ustawodawcę przypadki obostrzenia kary nie zawsze zmuszają sędziego do wymierzenia jej w pobliżu górnej granicy - jego swoboda ulega znacznemu ograniczeniu tylko przy podwyższeniu granicy dolnej.

• Obostrzenie kary przewidziane jest w następujących przypadkach:

• recydywa specjalna

• przestępstwo zawodowe (już w KK z 1932, w 1969 jedynie jedno ze znamion kwalifikujących przy niektórych przestępstwach; SN: przesłanka stałego źródła dochodu jest spełniona zarówno, gdy działalność przestępcza stanowi główne, jak i uboczne jego źródło, musi być jednak stałość jego uzyskiwania), w grupie lub związku przestępczym (w celu zwalczania związanych z nią zagrożeń, zazwyczaj w bliskiej relacji z zawodowym; nie zdefiniowane ustawowo, ale opracowane przez doktrynę i orzecznictwo) oraz wobec sprawcy przestępstwa o charakterze terrorystycznym→ stosuje się przepisy dotyczące multirecydywistów

• ciąg przestępstw - nadzwyczajne obostrzenie kary w wysokości do górnej granicy zagrożenia ustawowego zwiększonego o połowę

• w związku z popełnieniem niektórych przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środków odurzających lub zbiegnięciem z miejsca zdarzenia - nadzwyczajne obostrzenie w wysokości od dolnej granicy zwiększonej o połowę do górnej granicy zwiększonej o połowę, a ponadto sąd musi zawsze orzec karę pozbawienia wolności

• chuligański charakter występku - w wysokości nie niższej od dolnej granicy zagrożenia ustawowego zwiększonego o połowę, sąd zachowuje prawo wyboru kary

• Recydywą nazywamy powrót jednokrotny lub wielokrotny do przestępstwa. Należy przy tym wyróżnić recydywę kryminologiczną, jurydyczną i penitencjarną. W doktrynie prawa karnego zjawisko recydywy stanowi wyraz nieskuteczności polityki kryminalnej i pod tym względem stanowi jeden z najpoważniejszych jej problemów. KK z 1932 traktował recydywę dość liberalnie, nie każdy jej przypadek wymagał surowej represji karnej. W KK z 1969 wyodrębniono recydywę ogólną i specjalną oraz surowe sankcje wobec tej drugiej, co nie wpłynęło jednak na zmniejszenie zjawiska recydywy. KK z 1997 uwzględnił, proponowany już wcześniej, nowy model zmieniający podejście do przestępczości powrotnej - przede wszystkim zwiększono rolę sądu w doborze środków reakcji karnej wobec recydywistów. KK z 1997 wyróżnia recydywę szczególną podstawową i szczególną wielokrotną (multirecydywę).

• Konsekwencje recydywy szczególnej podstawowej zostały zmienione - sąd może wymierzyć (fakultatywnie!) karę w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Sąd może wymierzyć każdą karę, która jest przewidziana za to przestępstwo, w granicach ustawowych. Warunkowe zawieszenie wykonania kary kształtuje się zwyczajnie, warunkowe przedterminowe zwolnienie możliwe jest zaś dopiero po odbyciu 2/3 kary. Recydywa szczególna podstawowa zachodzi wtedy, gdy spełnione są następujące przesłanki:

• skazanie za poprzednie umyślne przestępstwo na karę pozbawienia wolności

• odbycie co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia wolności (rozumiane jako faktyczne odbycie kary, a nie kara zastępcza czy okres aresztowania w innej sprawie)

• popełnienie nowego przestępstwa przed upływem 5 lat od zakończenia odbywania kary

• nowe przestępstwo jest umyślne i podobne do wcześniejszego

• W przypadku recydywy wielokrotnej sąd wymierza (obligatoryjnie!) karę pozbawienia wolności w wysokości powyżej dolnej granicy zwiększonej o połowę do górnej granicy zwiększonej o połowę, tylko pozbawienie wolności. Kara taka nie może jednak przekroczyć granic ustawowych co do kary zaostrzonej. Recydywa wielokrotna nie wyklucza możliwości warunkowego zawieszenia wykonania kary, ale ma to miejsce tylko w wyjątkowych okolicznościach, dozór jest wtedy obowiązkowy. Przedterminowe warunkowe zwolnienie może zaś nastąpić po odbyciu 3/4 kary. Recydywa szczególna wielokrotna zachodzi wtedy, gdy:

• sprawca był uprzednio skazany w warunkach recydywy podstawowej

• łącznie odbył co najmniej rok kary pozbawienia wolności (nie jest istotne, jaka część pierwszego, a jaka drugiego wyroku - liczy się suma)

• nowe przestępstwo popełnił przed upływem 5 lat od odbycia ostatniej kary (w całości lub w części)

• nowe przestępstwo jest umyślne

• sprawca ponownie popełnia przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźby jej użycia (tożsamość jednostkowa lub rodzajowa przestępstw)

• Zorganizowana grupa jest zgrupowaniem co najmniej 3 osób, o niskim stopniu zorganizowania, którego celem jest popełnianie przestępstw. Nie muszą znać się osobiście, ale muszą zdawać sobie sprawę, że działają w takiej grupie.

• Związek przestępczy posiada zorganizowaną strukturę, trwałe kierownictwo, ustaloną dyscyplinę oraz podział zadań. Jego istotą jest porozumienie co najmniej 3 osób o wyraźnych rygorach organizacyjnych i karach za niewykonywanie poleceń.

• Przestępstwem o charakterze terrorystycznym jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, popełniony w celu:
  1) poważnego zastraszenia wielu osób,
  2) zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności,
  3) wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej - a także groźba popełnienia takiego czynu.

• Występkiem o charakterze chuligańskim jest występek polegający na umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego.

Zbieg podstaw nadzwyczajnego wymiaru kary

• W przypadku zbiegu kilku podstaw nadzwyczajnego złagodzenia kary sąd może karę nadzwyczajnie złagodzić tylko raz, biorąc pod uwagę, że co do sprawcy w konkretnych okolicznościach ma zastosowanie kilka podstaw do złagodzenia, co powinno wpływać na rodzaj i wymiar kary.

• Jeżeli zachodzi kilka podstaw do nadzwyczajnego obostrzenia, sąd wymierza karę tylko raz nadzwyczajnie obostrzoną.

• Najbardziej sporny jest zbieg nadzwyczajnego obostrzenia i złagodzenia kary. Obowiązujące przepisy przewidują bowiem obie te instytucje zarówno w konfiguracjach fakultatywnych, jak i obligatoryjnych, przy wielości podstaw. KK przyznaje sądowi prawo zdecydowanie, którą z instytucji zastosować w konkretnym przypadku; nie można tu stosować żadnych „kombinacji”. Sąd powinien kierować się dyrektywami wymiaru kary, a więc może także, np. pozostać przy zwyczajnym wymiarze kary.
  

ROZDZIAŁ XXI - Uchylenie karalności i darowanie kary. Zatarcie skazania

Okoliczności uchylające karalność i darowanie kary

• Konsekwencją przypisania przestępstwa jest z reguły orzeczenie i wykonanie kary lub środków karnych. Przepisy prawa przewidują jednak wiele okoliczności, które uniemożliwiają lub ograniczają realizację odpowiedzialności karnej. Są też okoliczności, na podstawie których dochodzi do darowania kary. Uregulowane są w różnych aktach prawnych i mogą mieć charakter procesowy lub materialny.

• Okoliczności procesowe: ekstradycja, immunitety procesowe, abolicja

• Okoliczności materialne: amnestia, ułaskawienie, przedawnienie

• Najistotniejsze jest jednak wyróżnienie okoliczności uchylających karalność (immunitety, przedawnienie, abolicja) i umożliwiających darowanie lub złagodzenie kary (amnestia, ułaskawienie, odstąpienie od wymiaru kary). Z punktu widzenia prawa karnego materialnego największe znaczenie mają przedawnienie, abolicja, amnestia oraz ułaskawienie.

• IMMUNITET oznacza albo bezwarunkowe uchylenie karalności pewnych osób, albo wyłączenie warunkowe uzależnione od zgody konkretnego organu. Rozróżnia się immunitety formalne i materialne. Immunitet materialny na stałe wyłącza możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności za pewne/ wszystkie czyny, najczęściej w celu prawidłowego wykonywania jakiegoś zawodu oraz ochrony przed ewentualnymi szykanami z powodu jego wykonywania (np. ustawa o prokuraturze). Immunitet formalny zaś wyłącza karalność jedynie warunkowo, czasowo. Oznacza to, że może ona być przywrócona po uzyskaniu zgody określonego organu na pociągnięcie danej osoby do odpowiedzialności lub zaprzestania pełnienia określonej funkcji przez tą osobę (najszerszy - Prezydent RP).

• Do okoliczności uchylających karalność należą też USTAWOWE PRZYPADKI NIEPODLEGANIA KARZE, przewidziane w wielu przepisach KK i ustaw szczególnych. Najczęściej wiążą się one z: czynnym żalem sprawcy, z poniechaniem dalszej działalności przestępczej lub współpracą z organami ścigania, chronieniem osoby najbliższej, przekroczeniem granic obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. Klauzula ta ma zachęcić sprawcę do zaniechania działalności przestępczej, naprawienia szkody, jest też wyrazem humanitaryzmu. Instytucja niepodlegania karze oznacza, że nie można wszcząć postępowania, a wszczęte należy umorzyć.

• Szczególnym przypadkiem „darowania” kary jest przewidziane w KK odstąpienie od wymierzenia kary, zwane też w literaturze sądowym prawem łaski. Decyzja w tym zakresie należy do sądu, który ustala winę, wydaje wyrok, ale na mocy szczególnego przepisu może odstąpić od wymierzenia kary. Sądowe prawo łaski obejmuje tylko karę, poza jego zasięgiem są środki karne - sąd może jednak odstąpić od wymierzenia kary, jak i środków karnych, chociażby ich wymierzenie było obowiązkowe. Odstąpienie od wymierzenia kary jest fakultatywne i niemal zawsze występuje w ustawie obok nadzwyczajnego złagodzenia kary. Może to być także jeden ze sposobów nadzwyczajnego złagodzenia kary. Najszerszy zakres odstąpienia od wymierzenia kary z jednoczesnym orzeczeniem środka karnego przewiduje art. 59 w stosunku do przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności do lat 3 lub alternatywnie grzywną, ograniczeniem i pozbawieniem wolności. Sąd może wówczas odstąpić od wymierzenia kary przy jednoczesnym orzeczeniu środka karnego, który spełni jej cele. Przepis ten ma najszersze zastosowanie, nie dotyczy bowiem ściśle określonego przypadku.

Przedawnienie

• Przedawnienie jest tradycyjną instytucją prawa karnego, która występowała we wszystkich trzech kodeksach (32, 69, 97). Zajmuje znaczące i niekwestionowane miejsce w prawie karnym. Przedawnienie polega na tym, że z upływem określonego w ustawie czasu sprawca nie może być za dane przestępstwo ukarany bądź też nie można wykonywać orzeczonej wobec niego kary. Uzasadnienia tej instytucji można więc szukać zarówno w płaszczyźnie materialnoprawnej (upływ czasu dezaktualizuje cele kary), jak i procesowej (kwestie dowodowe, ryzyko błędu). W literaturze nie ma zgodności, które z tych względów przeważają - należałoby więc przyjąć, że odgrywają one jednakowo istotną rolę i pozostają we wzajemnej relacji.

• KK z 1969 r. przewidywał dwa rodzaje przedawnienia: przedawnienie karalności i przedawnienie wykonania kary. Podział ten został utrzymany przez obecnie obowiązujący KK. W nauce występuje też podział na trzy rodzaje przedawnienia: przedawnienie ścigania, przedawnienie wyrokowania, przedawnienie wykonania kary. Przedawnienie ścigania pomijane jest przez większość autorów i ujmowane łącznie z przedawnieniem karalności, jednak nie są to pojęcia tożsame (jedno procesowe, drugie materialnoprawne)!

Przedawnienie karalności

• Przedawnienie karalności oznacza upływ czasu określonego w ustawie, po którym karalność przestępstwa ustaje. Okres przedawnienia uzależniony jest od tego, czy jest to przestępstwo publicznoskargowe, czy też prywatnoskargowe, oraz od ustawowego zagrożenia karą.

• Przedawnienie karalności przestępstwa publicznoskargowego następuje, jeśli od czasu jego popełnienia upłynęło (po nowelizacji z 2005 roku, która je wydłużyła):

• 30 lat - jeżeli czyn stanowi zbrodnię zabójstwa

• 20 lat - gdy czyn stanowi inną zbrodnię

• 15 lat - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat

• 10 lat - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą przekraczającą 3 lata pozbawienia wolności

• 5 lat - gdy chodzi o pozostałe występki

• Okres przedawnienia karalności biegnie od czasu popełnienia przestępstwa, bądź - przy przestępstwach skutkowych - od momentu wystąpienia skutku. Przy przestępstwach ciągłych, przestępstwach trwałych oraz o zbiorowo oznaczonym czynie czas biegnie od chwili zakończenia ostatniego działania lub zaniechania składającego się na dane przestępstwo (SN). Dla przestępstw formalnych z działania początkiem biegu przedawnienia jest czas działania, a dla przestępstw formalnych z zaniechania - ostatni dzień, w którym sprawca mógł jeszcze podjąć zobowiązane działanie. Odnosi się to do wszystkich form stadialnych i zjawiskowych przestępstwa.

• Karalność przestępstwa prywatnoskargowego ustaje z upływem roku od czasu, kiedy pokrzywdzony dowiedział się o sprawcy przestępstwa, jednak nie później niż 3 lata od jego popełnienia. W stosunku do regulacji z 1969 czas ten został znacznie wydłużony.

• Wymienione okresy przedawnienia mają charakter względny i ulegają przedłużeniu w sytuacjach wskazanych w KK.

• Jeżeli przeciwko sprawcy wszczęto postępowanie in personam - o 10 lat w stosunku do zbrodni i występków pow. 5 lat pozbawienia wolności; o 5 lat w stosunku do pozostałych przestępstw.

• W stosunku do niektórych przestępstw, jeśli pokrzywdzonym jest małoletni, przedawnienie nie może nastąpić szybciej niż w ciągu 5 lat od ukończenia przez niego 18 roku życia.

• Przedawnienie karalności należy do przeszkód procesowych, czyli do ujemnych przesłanek procesowych i powoduje, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza (postępowaniem lub wyrokiem sądu). Przedawnienie karalności uniemożliwia nie tylko orzeczenie kary, ale również środków. Wyjątkowo można orzec przepadek tytułem środka zabezpieczającego o charakterze administracyjnym.

Przedawnienie wykonania kary

• Przedawnienie wykonania kary oznacza określony upływ czasu, po którym orzeczona kara nie podlega wykonaniu. Okres ten zależy od rodzaju kary i jej wysokości. Nie można wykonać kary, jeżeli od jej uprawomocnienia się minęło:

• 30 lat - w razie skazania na karę pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat lub surowszą

• 15 lat - w razie skazania na karę pozbawienia wolności nie przekraczającą 5 lat

• 10 lat - w razie skazania na inną karę (przedawnienie kary grzywny następuje w tym terminie niezależnie od tego, czy orzeczono ją samoistnie czy obok kary pozbawienia wolności)

• Regulacja przedawnienia środków karnych budzi zaś liczne kontrowersje. Wykonanie niektórych z nich podlega bowiem zawieszeniu na okres wykonywania kary pozbawienia wolności, chociażby za inne przestępstwo. Należy zatem przyjąć, że i bieg przedawnienia powinien tu ulec zawieszeniu. W razie orzeczenia środków karnych termin ich przedawnienia zależy od rodzaju środka i wynosi:

• 15 lat - w odniesieniu do obowiązku naprawienia szkody

• 10 lat - w razie orzeczenia pozostałych środków karnych, z wyjątkiem podania wyroku do publicznej wiadomości

• KK nie reguluje przedawnienia wykonania środków zabezpieczających. W literaturze poglądy w tej kwestii są wyraźnie podzielone: część odnosi przepisy o przedawnieniu do tej grupy środków, część twierdzi, że nie ulegają one przedawnieniu w ogóle. Wydaje się jednak, że pominięcie tej kwestii przez ustawodawcę było zabiegiem celowym - ze względu na niejednorodność tej grupy, jej istotę i cel, przez co nie miały one ulegać przedawnieniu.

• Terminy przedawnienia wykonania kary biegną od chwili uprawomocnienia się wyroku. Przyjmowało się (jeszcze pod rządami KK z 69, SN), że terminy przedawnienia mają tu charakter bezwzględny, nie ulegają zatem przerwaniu ani ze względu na podstawy faktyczne, ani prawne. Obecnie, pod rządami KK z 1997 roku stanowisko to uległo zmianie, zaakceptowanej przez doktrynę - przedawnienie wykonania kary nie biegnie w czasie jej odbywania.

Spoczywanie i wyłączenie biegu przedawnienia

• Spoczywanie biegu przedawnienia polega na tym, że terminy przedawnienia nie biegną w przypadku zaistnienia ustawowych przeszkód do wszczęcia lub dalszego prowadzenia postępowania. Dotyczy to jednak wyłącznie przeszkód natury prawnej (np. immunitet), a nie faktycznej. Bieg przedawnienia nie ulega jednak spoczywaniu, jeśli przeszkodą jest brak wniosku lub oskarżenia prywatnego, czy też zawieszenie postępowania karnego.

• Inną podstawę przewidują przepisy wprowadzające KK. Zgodnie z nimi bieg terminu przedawnienia ulega spoczywaniu w stosunku do funkcjonariuszy publicznych, którzy dopuścili się w czasie lub w związku z pełnieniem swych funkcji przestępstw umyślnych przeciwko życiu, zdrowiu, wolności i wymiarowi sprawiedliwości zagrożonych karą pow. 3 lat pozbawienia wolności w okresie od stycznia 1944 do grudnia 1989. Oznacza to pogorszenie sytuacji sprawcy, a więc dopatrzyć się można wyłączenia zasady humanitaryzmu.

• Spoczywanie biegu przedawnienia oznacza, że czas trwania przedawnienia ulega w ten sposób przedłużeniu o czas trwania danej przeszkody prawnej. Spoczywanie dotyczy zarówno terminów przedawnienia karalności, jak i wykonania kary.

• Oprócz zasad ogólnych uregulowano w KK także szczególne zasady określenia początku biegu terminu przedawnienia w odniesieniu do niektórych przestępstw. Rozpoczyna się on z chwilą, gdy sprawca uczynił zadość obowiązkowi lub z chwilą, od której obowiązek ten już na sprawcy nie ciąży - uzasadnione szczególną specyfiką tych przestępstw:

• niezgłoszenie się do odbycia służby wojskowej, opuszczenie miejsca służby wojskowej, samowolne opuszczenie jednostki lub wyznaczonego miejsca przebywania przez żołnierza, dezercja

• Wyłączenie przepisów o przedawnieniu dotyczy dwóch grup przestępstw:

• zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstw wojennych → Zasad nieprzedawnienia dotyczy zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości (nie wszystkich!) i zbrodni wojennych (wszystkich), a więc przestępstw zagrożonych niezwykle surowymi sankcjami.

• przestępstw umyślnych i zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności połączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych → Wątpliwości interpretacyjne odnośnie „zabójstwa”, przyjmuje się, że nie obejmuje postaci uprzywilejowanych.

• Wyłączenie dotyczy nie tylko przestępstw popełnionych w przeszłości (ze względu na jednoznacznie historyczną genezę), ale i obecnie. Nie jest to rozwiązanie nowe, występowało bowiem także w przepisach KK z 69 roku. O nieprzedawnieniu zbrodni wojennych i przeciwko ludzkości stanowi też Konstytucja. KK rozwija postanowienia Konstytucji, jednak powstaje wątpliwość, czy przepis odnośnie funkcjonariuszy nie jest z nią sprzeczny, nie wymienia ona bowiem takich wypadków nieprzedawnienia przestępstwa.

Abolicja, amnestia

• Abolicja oznacza uchylenie karalności poprzez zakaz wszczęcia postępowania lub jego umorzenie. Przepisy abolicyjne występują z reguły w jednym akcie prawnym o randze ustawy, łącznie z przepisami amnestyjnymi.

• Charakterystyczne dla abolicji jest sformułowanie „puszcza się w niepamięć i przebacza”, co oznacza nie tylko zakaz wszczęcia postępowania, ale również zatarcie skazania (abolicja pełna). Przepisy abolicyjne mogą być jednak sformułowane w taki sposób, że stanowić będą jedynie przeszkodę procesową do podjęcia/prowadzenia postępowania. Występują w nich niekiedy także takie sformułowania, które uzależniają zastosowanie zawartych w nich norm od spełnienia określonych warunków przez sprawcę (abolicja warunkowa)

• Amnestia nazywana jest w literaturze ogólnym prawem łaski mającym swą podstawę w ustawie. Amnestia dotyczy orzeczonych już kar i może polegać bądź na darowaniu całej kary, bądź jej złagodzeniu, czy też złagodzeniu zasad przedterminowego warunkowego zwolnienia. O ile abolicja uchyla karalność przestępstwa, o tyle amnestia darowuje lub łagodzi orzeczone już kary.

• Przepisy abolicyjne wyraźnie określają, jakie typy przestępstw obejmie abolicja, podając niekiedy warunki jej stosowania. Również amnestia ma zastosowanie tylko do określonych rodzajów kar lub kar w określonej wysokości, czy też do określonej grupy sprawców. Regulują to każdorazowo ustawy zawierające te przepisy. Mimo tych wyłączeń zarówno abolicja, jak i amnestia, mają charakter powszechny, gdyż nie dotyczą konkretnego skazanego, ale każdego, kto odpowiada określonym w nich warunkach. Ich uzasadnienia szukać należy w sferze kryminalnopolitycznej.

• Akty amnestyjne w pierwszym okresie po zakończeniu II WŚ miały przede wszystkim charakter polityczny i wydawane były dla upamiętnienia pewnych rocznic lub zdarzeń. Niejednokrotnie miały także łagodzić napięcia społeczne. Trudno jednoznacznie ocenić role przepisów abolicyjnych i amnestyjnych. Mogą one pełnić pozytywną rolę w polityce kryminalnej, łagodzić nadmierny represjonizm prawa karnego czy praktyki sądów. Ich częste i niewyważone uchwalanie może natomiast prowadzić do podważenia celów ogólnoprewencyjnych i sprawiedliwościowych kary. Powinny więc mieć charakter wyjątkowy.

Ułaskawienie

• Ułaskawienie, w odróżnieniu od abolicji i amnestii, jest aktem o charakterze indywidualnym, który należy do kompetencji Prezydenta RP. Przepisy KPK regulują postępowanie o ułaskawienie, wskazując kto może wnieść prośbę, do jakiego sądu, oraz określając szczegółowy tryb postępowania.

• KPK przewiduje dwa rodzaje postępowania: na podstawie prośby o ułaskawienie oraz z urzędu. Bieg postępowania zależy od opinii sądu pierwszej lub drugiej instancji. Jeżeli choć jedna z nich jest pozytywna, sąd przesyła prośbę Prokuratorowi Generalnemu, który przedstawia ją Prezydentowi. Prośba skierowana do Prezydenta bezpośrednio trafia zaś do Prokuratora w celu nadania jej zwykłego biegu. Postępowanie z urzędu może wszcząć także sam Prokurator Generalny.

• Poza kwestiami procesowymi prawo nie określa form czy zakresu prawa łaski. Nie robi tego także Konstytucja, poza wskazaniem, że nie dotyczy ono osób skazanych przez Trybunał Stanu. Słusznie zatem podkreśla się w literaturze, że ma ono bardzo szeroki, wręcz nieograniczony zakres (darowanie, złagodzenie, zatarcie skazania, ...). Wprawdzie ułaskawienie z reguły dotyczy prawomocnie orzeczonych kar, ale może polegać także na tzw. abolicji indywidualnej - uchyleniu karalności przestępstwa popełnionego przez konkretnego sprawcę.

• Uzasadnienia ułaskawienia nie należy łączyć tylko z potrzebą korygowania zbyt represyjnej polityki sądów, ale także ze względami humanitarnymi w przypadkach, których wymiar sprawiedliwości czy ustawa karna nie są w stanie przewidzieć. Jest to więc swoisty „wentyl bezpieczeństwa” wymiaru sprawiedliwości, leżący w rękach prezydenta.

Zatarcie skazania

• Skazanie za przestępstwo podlega rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Zatarcie skazania wprowadza fikcję prawną polegającą na tym, że skazanie uważa się za niebyłe. Oznacza to, że osoba, wobec której zatarcie skazania nastąpiło, może twierdzić, że jest osobą niekaraną. Z chwilą zatarcia skazania wpis o nim usuwa się bowiem z rejestru. Może to nastąpić - np. z przyczyn technicznych - później niż samo zatarcie, co nie zmienia sytuacji sprawcy. Skreślenie z rejestru jest bowiem czynnością techniczną o charakterze deklaratoryjnym.

• Instytucja skazania świadczyć ma o humanitaryzmie prawa karnego, pozwala bowiem zniwelować skutki stygmatyzujące skazania i ułatwić powrót do normalnego życia (np. w kontekście poszukiwania pracy).

• W 2005 nastąpiła nowelizacja KK, która budzi pewne wątpliwości. Zgodnie z nią bowiem nie ulega zatarciu skazanie na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni poniżej 15 roku życia. Miało to chronić takie osoby, ale godzi w zasadę humanitaryzmu.

• Zatarcie skazania może nastąpić:

• z mocy prawa

• jeśli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary

• z upływem 6 miesięcy od pozytywnego upływu okresu próby, na który warunkowo zawieszono wykonanie kary

• z chwilą upływu terminów określonych w KK:

• 10 lat od wykonania, darowania lub przedawnienia kary pozbawienia wolności i 25 lat pozbawienia wolności (na wniosek przy terminowej karze pozbawienia wolności nieprzekraczającej 3 lat, jeśli skazany przestrzegał porządku prawnego - 5 lat)

• 10 lat od uznania za wykonaną, darowania lub przedawnienia kary dożywocia

• 5 lat od wykonania, darowania lub przedawnienia kary grzywny lub ograniczenia wolności (na wniosek - 3 lata)

• w razie odstąpienia od wymierzenia kary z upływem roku od uprawomocnienia się orzeczenia

• z mocy postanowienia sądu

• w drodze łaski

• Okres niezbędny do zatarcia skazania może jednak ulec przedłużeniu (zarówno co do zatarcia z urzędu, jak i na wniosek). Jeżeli bowiem orzeczono środek karny, zatarcie nie może nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem lub przedawnieniem, chyba że orzeczono obowiązek naprawienia szkody. Podobnie wygląda sytuacja, gdy warunkowo zawieszono wykonanie kary i orzeczono grzywnę lub środek karny.

• KK wprowadza zasadę jednorazowego zatarcia wszystkich skazań, niezależnie od rodzaju kar. (zbiegi skazań). Może to nastąpić w 2 przypadkach:

• gdy sprawcę skazano za dwa lub więcej niepozostających w zbiegu przestępstw

• gdy sprawca ponownie popełnia przestępstwo po rozpoczęciu, lecz przed upływem okresu wymaganego do zatarcia (chodzi tutaj o prawomocne skazanie, w odmiennym wypadku dochodziłoby bowiem do naruszenia domniemania niewinności)

ROZDZIAŁ XXII - ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE

• Genezy środków zabezpieczających należy poszukiwać w koncepcjach pozytywizmu kryminologicznego przełomu XIX/XX wieku. Przedstawiciele tego nurtu główną uwagę w zwalczaniu przestępczości skupili na osobie sprawcy. Podstawą stosowania sankcji miał tutaj być nie czyn, ale przede wszystkim właściwości sprawcy i niebezpieczeństwo, jakie przedstawia on dla porządku prawnego. Przy takich założeniach reakcją na czyn sprawcy nie powinna być kara, ale różne prewencyjne środki zabezpieczające społeczeństwo przed sprawcą. W najbardziej radykalnym nurcie tzw. obrony społecznej środki zabezpieczające zastąpić miały karę całkowicie.

• Z czasem radykalne stanowisko odrzucono, co oznaczało, że w zwalczaniu przestępczości istotną rolę przyznano zarówno karom, jak i środkom zabezpieczającym. Koncepcja „dwutorowości” zwalczania przestępczości stała się podstawą wielu europejskich ustawodawstw karnych. Zaliczyć można do nich także wszystkie polskie kodeksy karne, które obok kar przewidywały środki zabezpieczające. Ich uregulowanie było już jednak różne.

• KK z 1932 roku wymieniał 3 grupy: środki o charakterze leczniczym wobec niepoczytalnych i wymagających leczenia odwykowego, izolacyjne - wobec, np. recydywistów (ostra krytyka) i administracyjne, np. przepadek przedmiotów.

• KK z 1969 przewidywał początkowo także 3 grupy: lecznicze, administracyjne i postpenalne. Środki zabezpieczające postpenalne były nowością przewidzianą dla recydywistów. Miały one oddziaływać resocjalizacyjnie i ułatwiać powrót do społeczeństwa, ale nie zdały egzaminu - były swoistą „przedłużoną” karą.

• KK z 1997 kontynuuje koncepcję dwutorowości, przewidując środki o charakterze leczniczym i nieleczniczym (administracyjnym).

• Wspólną cechą kar i środków zabezpieczających jest to, że stanowią reakcję na popełniony przez sprawcę czyn zabroniony. Różnice między karami a środkami zabezpieczającymi są zaś istotne. Zasadnicze z nich to:

• dla zastosowania środka zabezpieczającego nie jest niezbędne przypisanie sprawcy winy

• stosowanie środków zabezpieczających nie zawsze zależne jest od stopnia społecznej szkodliwości czynu, ale od zagrożenia ze strony sprawcy

• dolegliwość tych środków jest niezamierzona, choć niekiedy nieunikniona

• zasadniczym ich celem jest zabezpieczenie społeczeństwa przed sprawcą

Środki zabezpieczające o charakterze leczniczym

• KK wyróżnia kilka środków o charakterze leczniczym:

• umieszczenie sprawcy czynu zabronionego popełnionego w stanie niepoczytalności w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym

• umieszczenie sprawcy czynu zabronionego popełnionego w stanie ograniczonej poczytalności w zakładzie karnym, w którym stosuje się środki lecznicze lub rehabilitacyjne

• umieszczenie sprawcy w zakładzie zamkniętym lub skierowanie na leczenia ambulatoryjne sprawcy skazanego na karę pozbawienia wolności bez warunkowego jej zawieszenia za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej, popełnione w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych

• umieszczenie sprawcy uzależnionego od alkoholu lub innego środka odurzającego w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego

• Przy stosowaniu leczniczych środków zabezpieczających polegających na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym lub skierowaniu na odpowiednie leczenie ambulatoryjne obowiązuje zasada, że jest to możliwe tylko wtedy, gdy jest niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przestępstwa przez sprawcę czynu związanego z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeniem lub uzależnieniem. Warunkiem jest wysłuchanie co najmniej dwóch psychiatrów i psychologa, chociaż ich opinia nie jest wiążąca.

• KK reguluje także szczegółowe podstawy stosowania leczniczych środków izolacyjnych i nieizolacyjnych. I tak:

• podstawą obligatoryjnego umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym jest popełnienie czynu zabronionego w stanie niepoczytalności, znaczna szkodliwość społeczna czynu i wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca ponowie popełni czyn zabroniony

• czas pobytu w zakładzie nie jest określany z góry, sąd orzeka zwolnienie sprawcy, jeżeli jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie jest konieczne → regulacja ta uzasadniona jest specyfiką środka; jeżeli ustały przyczyny umieszczenia sprawcy w zakładzie, to sąd obligatoryjnie go zwalnia → konsekwencją takiej regulacji jest konieczność systematycznego sprawdzania, czy sprawca nadal powinien pozostawać w zakładzie; kierownik zakładu zawiadamia sąd o stanie zdrowia, postępach w leczeniu lub terapii co 6 miesięcy, a jeżeli dalszy pobyt przestał być konieczny - niezwłocznie, a sąd na podstawie opinii biegłych psychiatrów i psychologa orzeka co do dalszego wykonywania środka zabezpieczającego

• zwolnienie z zakładu psychiatrycznego odbywa się niejako „na próbę”, jeżeli bowiem w ciągu 5 lat ponownie wystąpią okoliczności wymagające umieszczenia w nim sprawcy, sąd ponownie może umieścić sprawcę w zakładzie; może także po upływie 5 lat, ale już na zasadach ogólnych

• Odmienne reguły dotyczą sprawcy, który popełnił przestępstwo w stanie ograniczonej poczytalności i został za nie skazany na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Sąd fakultatywnie może orzec o umieszczeniu takiego sprawcy w zakładzie karnym, w którym stosuje się środki lecznicze lub rehabilitacyjne. W ten sposób nastąpiło zdecydowane odciążenie szpitali psychiatrycznych. Prawidłowe funkcjonowanie tego środka zależeć będzie jednak od tego, czy istnieć będzie odpowiednia liczba oddziałów leczniczych w zakładach karnych. Przepisy KKW nie przewidują zaś żadnych szczególnych oddziałów czy systemów wykonywania kary dla takich sprawców, co jest poważną niespójnością i mankamentem takiego rozwiązania. Jeżeli wyniki leczenia lub rehabilitacji okażą się pomyślne, sąd może sprawcę skazanego na nie więcej niż 3 lata ograniczenia wolności zwolnić warunkowo, na zasadach ogólnych, ale z pominięciem minimów dotyczących odbytej już kary. Dozór jest wówczas obowiązkowy. Sprawców skazanych na kary wyższe zwalnia się już bez wyjątków na zasadach ogólnych.

• Umieszczenie sprawcy w zakładzie zamkniętym lub skierowanie na leczenie ambulatoryjne jest nowym środkiem, stosowanym fakultatywnie przy skazaniu na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia za popełnienie przestępstwa przeciwko wolności seksualnej w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych. Środek ten staje się obligatoryjny przy gwałcie kazirodczym lub wobec małoletniego poniżej 15 lat. Stosuje się psychoterapię lub leczenie farmakologiczne, chyba że spowodowałoby ono zagrożenie dla życia lub zdrowia skazanego. Stosowanie tego środka następuje po odbyciu kary lub warunkowym zwolnieniu, a sposób jego wykonania sąd ustala w okresie do 6 miesięcy przed takim zdarzeniem. Sąd może zarządzić także zmianę wykonywania takiego, czasu nie określa się z góry - jeśli pobyt w zakładzie nie będzie dłużej konieczny, sąd orzeka zwolnienie z zakładu. Sąd może jednak zarządzić ponowne w nim umieszczenie, jeśli na powrót wystąpią uzasadniające je okoliczności, a obligatoryjne zarządza, jeśli sprawca uchyla się od leczenia ambulatoryjnego.

• Podstawą do umieszczenia sprawcy w zamkniętym zakładzie odwykowym jest: popełnienie przestępstwa w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego (z tym, że tu wchodzą jako lex specialis przepisy ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii), wysokie prawdopodobieństwo popełnienia ponownie przestępstwa związanego z tym uzależnieniem, skazanie na karę nie wyższą niż 2 lata pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia, uznanie umieszczenia w tym zakładzie za niezbędne zgodnie z zasadami ogólnymi. Przed orzeczeniem tego środka sąd wysłuchuje biegłych psychiatrów i psychologa. Czas pobytu w zakładzie nie może trwać krócej niż 3 miesiące i dłużej niż 2 lata. O zwolnieniu rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia, po zapoznaniu się z opinią lekarza prowadzącego. Kierownik zaś nie rzadziej niż co 6 miesięcy udziela informacji o postępach w leczeniu, a sąd orzeka w przedmiocie stosowania środka.

• Istotną nowością jest możliwość wcześniejszego zwolnienia z zakładu zamkniętego i skierowania do leczenia w placówkach leczniczo-rehabilitacyjnych. Zwolnienie dokonuje się na okres próby od 6 miesięcy do 2 lat, przy czym dozór jest obligatoryjny. Jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 6 miesięcy nie zarządzono ponownego umieszczenia w zakładzie zamkniętym leczenia odwykowego lub zakładzie karnym, karę uważa się za odbytą z chwilą upływu okresu próby. Jeżeli próba jest nieudana, czyli sprawca uchyla się od poddania leczeniu lub rehabilitacji, popełnia przestępstwo, narusza rażąco porządek prawny albo regulamin placówki leczniczo-rehabilitacyjnej, sąd ma możliwość zarządzić ponowne umieszczenie w którymś z ww. zakładów.

• Obecnie okres pobytu w zakładzie zamkniętym zostaje zaliczony na poczet kary. Skazany zostaje wcześniej warunkowo zwolniony z pozostałej do odbycia kary na zasadach ogólnych, jeżeli przemawiają za tym dodatkowo wyniki leczenie - nie dotyczy go wymagane minimum odbycia kary. Zwolnienie z zakładu odwykowego nie obliguje jednak sądu do warunkowego zwolnienia z reszty odbytej kary.

• W stosunku do sprawców uzależnionych od środków odurzających w grę wchodzą przepisy ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Jeżeli takiego sprawcę skazano na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, sąd zobowiązuje sprawcę do poddania się leczeniu, rehabilitacji lub readaptacji w odpowiednim zakładzie. Dozór jest wówczas obowiązkowy. W razie uchylania się od tych obowiązków, sąd może „odwiesić” karę. Jeżeli zaś kara orzeczona była bez warunkowego zawieszenia, sąd może orzec umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie zdrowotnym przed jej wykonaniem. Okres pobytu w nim określa się z góry, nie dłużej niż 2 lata. O zwolnieniu decyduje sąd na podstawie wyników leczenia i rehabilitacji. Po zakończeniu sąd decyduje zaś, czy istnieje konieczność odbycia kary pozbawienia wolności - co rozumieć należy jako zaliczenie pobytu w zakładzie na poczet kary i warunkowe zwolnienie z reszty kary.

Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym

• Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym przewidywał również KK z 1969 roku. Nazwa ta nie wiąże się z charakterem podmiotu, ale z sytuacją, która uzasadnia stosowanie tych środków, a w konsekwencji z ich charakterem. Wymienić tu można:

• zakaz prowadzenia pojazdów

• zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności

• zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi

• obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu

• zakaz wstępu na imprezę masową

• zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych

• przepadek

• Środki administracyjne o charakterze zabezpieczającym nie mogą być orzekane jako środki karne, lecz wyłącznie jako środki zabezpieczające, które mają chronić społeczeństwo przed sprawcą.

• Podstawami do stosowania środków o tym charakterze są: dopuszczenie się przez sprawcę czynu zabronionego w stanie niepoczytalności, znikoma społeczna szkodliwość czynu, warunkowe umorzenie postępowania karnego, okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy. Każda z tych podstaw uzasadnia stosowanie poszczególnych środków. Środki te orzeka się fakultatywnie, chociażby orzeczenie odpowiadających im środków karnych było obligatoryjne. Nie podaje się czasu ich trwania, sąd uchyla je, jeżeli ustały przyczyny ich orzeczenia - obligatoryjnie.

• Nieco odmiennie kształtują się podstawy przepadku jako środka zabezpieczającego o charakterze administracyjnym: sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności spowodowanym upośledzeniem, chorobą psychiczną lub innym zaburzeniem czynności psychicznych, społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, orzeczono warunkowe umorzenie postępowania, zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy. Każda z tych sytuacji umożliwia orzeczenie przepadku. Niektóre z nich budzą jednak w nauce poważne zastrzeżenia, np. co do znikomej szkodliwości czynu (która powinna przecież świadczyć o indyferentnym znaczeniu czynu dla prawa karnego), okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy (jakie?). Przepadek obejmuje tu wszystkie rodzaje przepadku wymienione w KK, a jego celem ma być ochrona społeczeństwa i zadośćuczynienie społecznemu poczuciu sprawiedliwości.

ROZDZIAŁ XXIII - ZASADY TRAKTOWANIA I ŚRODKI STOSOWANE WOBEC NIELETNICH

Kształtowanie się zasad traktowania nieletnich

• Do połowy XIX wieku problematyka nieletnich nie była przedmiotem szczególnego zainteresowania ani nauki prawa karnego, ani praktyki wymiaru sprawiedliwości. W rezultacie nieletni byli karani przez sądy tak, jak dorośli i skazywani na wieloletnie niekiedy kary pozbawienia wolności. Z czasem, wraz z rosnącymi wpływami szkoły socjologicznej, zwrócono baczniejszą uwagę na osobę sprawcy, zjawisko przestępczości i jego przyczyny. Ukształtowały się dwie grupy poglądów na kwestię traktowania nieletnich.

• Pierwszy, radykalny, pozostawiał jedynie środki wychowawcze i poprawcze.

• Drugi, bardziej umiarkowany, dzielił nieletnich na działających bez rozeznania, wobec których stosowano środki wychowawcze i poprawcze, i działających z rozeznaniem, wobec których należało zastosować złagodzoną karę.

• Początek XX wieku cechował się więc rozwojem i przekształcaniem ustawodawstw europejskich w zakresie problematyki nieletnich. Pierwsze próby unormowania tego zagadnienia w niepodległej Polsce sięgają 1919 roku i powołania Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej. W jej obrębie reprezentowany był zarówno nurt radykalny, jak i umiarkowany. Projekt komisji nie został jednak uchwalony, wypracowane przez nią rozwiązania zawarto w innych aktach prawnych, a sytuację nieletnich kompleksowo unormował dopiero KK z 1932 roku.

• KK z 32 przewidywał odpowiedzialność warunkową nieletnich, wzorowaną na postulatach szkoły socjologicznej. Zostali oni podzieleni na trzy grupy w zależności od rozeznania jako kryterium decydującego. Samo pojęcie „rozeznania” było jednak krytykowane.

• Nieletni poniżej 13 roku życia uznani zostali za bezwzględnie nieodpowiedzialnych - odnosiły się do nich tylko środki wychowawcze.

• Nieletni, którzy ukończyli 13 lat, a nie mieli jeszcze lat 17, ale działali bez rozeznania, tj. nie mogli rozpoznać znaczenia czynu i kierować swoim postępowaniem, traktowani byli jak nieletni z pierwszej grupy.

• Nieletni między 13 a 17 rokiem życia, działający z rozeznaniem - umieszczenie w zakładzie poprawczym, a jeśli nie byłoby to celowe, to środki wychowawcze.

• Po II WŚ wielokrotnie podejmowano próby nowego uregulowania problematyki nieletnich, a trwające wiele lat prace doprowadziły w efekcie do uchwalenia ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, która jest pierwszym polskim aktem prawnym w tej materii o kompleksowym charakterze. Zasadniczym celem ustawy jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stworzenie warunków do normalnego życia, a także umocnienie funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodziców.

Podstawy stosowania środków wychowawczych i opiekuńczych

• Podstawą interwencji sądu rodzinnego i stosowania środków przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich są objawy demoralizacji i dopuszczenie się przez nieletniego czynu karalnego.

• Pojęcie demoralizacji odgrywa w postępowaniu z nieletnimi wręcz decydującą rolę. Stanowi podstawę do wszczęcia postępowania, jest niezbędną przesłanką do ewentualnego zastosowania zakładu poprawczego, do odwołania warunkowego zawieszenia umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, a także odwołania warunkowego zwolnienia z zakładu poprawczego. Pojęcie to jednak pozostaje nie do końca jasne i budzi wiele wątpliwości.

• Ustawa nie definiuje wyraźnie pojęcia demoralizacji. Chcąc jednak uniknąć kłopotów związanych z interpretacją pojęcia demoralizacji, posłużono się tzw. definicją objawową. Zgodnie z ustawą o demoralizacji świadczy w szczególności naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych. Podane w tym przepisie okoliczności nie muszą jednak świadczyć o demoralizacji nieletniego w konkretnej sytuacji.

• Demoralizacja jest w świetle psychologii i pedagogiki stanem zaburzonej osobowości przejawiającej się w różnych negatywnych zachowaniach, procesem, w którym kształtuje się podatność na wpływy destruktywnego środowiska. O demoralizacji przesądza z reguły występowanie kilku przesłanek łącznie, bądź też systematyczność i wielokrotność określonego zachowania. W literaturze zwraca się uwagę, że jest wynikiem i zarazem przejawem nieprzystosowania społecznego.

• Sąd rodzinny dokonuje tej oceny zgodnie z definicją objawową demoralizacji, korzystając przy zbieraniu materiałów z pomocy kuratorów, policji i innych podmiotów, a przede wszystkim z opinii rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych.

• Drugą podstawą podjęcia postępowania w sprawach nieletnich jest dopuszczenie się przez niego czynu karalnego, który ustawa określa jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe albo określone wykroczenie. Zakres ten jest bardzo szeroki. Popełnienie czynu jest tutaj niezbędną przesłanką przedmiotową, w zasadzie jedyną ze względu na brak możliwości przypisania winy. Nie ulega jednak wątpliwości, że przy ocenie czynu pod uwagę należałoby wziąć nie tylko okoliczności związane z osobą sprawcy, ale i podmiotowe elementy czynu.

Środki wychowawcze

• Środki wychowawcze zajmują szczególne miejsce w systemie sądowych środków zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich, co wynika głównie z szerokiego zasięgu ich stosowania oraz cennego waloru wychowawczego. Ustawa zdecydowanie zmieniła katalog takich środków, wprowadzając wiele nowych o zróżnicowanym charakterze. W świetle przepisów ustawy środki wychowawcze mogą być stosowane wobec:

• nieletniego, który nie ukończył 18 lat i wykazuje przejawy demoralizacji

• nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem lat 17

• Ustawa wymienia następujące środki wychowawcze, o charakterze otwartym, półotwartym i zamkniętym, które sąd może zastosować:

• upomnienie

• określonego postępowania, m.in. do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy

• ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna

• ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy lub osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego

• nadzór kuratora

• skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją

• zakaz prowadzenia pojazdów

• przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego

• umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim

• Środki można też podzielić według zmiany lub braku zmiany środowiska wychowawczego nieletniego. Sąd rodzinny może zastosować kilka środków kumulatywnie, powinien jednak kierować się względami wychowawczymi, a przede wszystkim dobrem nieletniego jako podstawowym celem ich stosowania. Sąd może również w postępowaniu wychowawczym zmieniać te środki, a nawet je uchylać. Czas trwania orzeczonego środka zależy od jego rodzaju, część z nich może być wykonywana tylko do momentu ukończenia przez sprawcę 18 roku życia (np. środki związane z władzą rodzicielską lub opiekuńczą). Pozostałe, w tym najważniejszy dozór kuratora, trwają do ukończenia 21 roku życia.

Środki poprawcze

• Sposób regulacji umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym w KK z 1932 roku wskazywał na quasi-karny charakter tego środka. Obowiązująca ustawa utrzymała zakład poprawczy jako środek stosowany wobec nieletnich, zasadniczej zmianie uległy jednak przesłanki jego stosowania. Sąd może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem lat 17, jeżeli przemawiają za tym:

• wysoki stopień demoralizacji nieletniego

• okoliczności i charakter czynu

• Ustawa podkreśla przy tym, że umieszczenie w zakładzie poprawczym może być orzeczone zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego. Jednocześnie sąd rodzinny zawsze bierze pod uwagę w pierwszej kolejności dobro nieletniego.

• Nieletni, wobec którego orzeczono zakład poprawczy, przebywa w nim do ukończenia 21 lat. Orzeczenie tego środka uważa się za niebyłe z mocy prawa z chwilą ukończenia przez sprawcę 23 lat.

• Umieszczenie w zakładzie poprawczym ma, mimo wielu elementów wychowawczych, wyraźnie dolegliwy charakter. Stąd też w nauce i orzecznictwie wskazuje się na konieczność ograniczenia izolacyjnego charakteru tego środka, wprowadzając, np. warunkowe zawieszenie wykonania orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym. Z uwagi na swój szczególny probacyjny charakter można przyjąć, że obok umieszczenia w zakładzie poprawczym jest to dodatkowy środek poprawczy, polegający na umieszczeniu w zakładzie z warunkowym zawieszeniem jego wykonania. Warunkowe zawieszenie następuje na okres próby od roku do 3 lat. W tym okresie sąd obligatoryjnie stosuje środki wychowawcze. Za zastosowaniem tego środka przemawiać musi pozytywna prognoza kryminologiczna, ustawa określa obligatoryjne i fakultatywne „odwieszenie”. Jeżeli w okresie próby i następnych 3 miesięcy odwieszenie nie nastąpiło, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie uważa się za niebyłe.

• Inną podobną instytucją jest warunkowe zwolnienie z zakładu poprawczego. Sąd rodzinny może o nim orzec po upływie 6 miesięcy od momentu umieszczenia w tym zakładzie. Zwolnienie następuje na okres próby od roku do lat 3, ale nie dłużej niż do ukończenia przez sprawcę 21 lat. Stosuje się wtedy obligatoryjnie środki wychowawcze. Odwołanie może być fakultatywne lub obligatoryjne, na zasadach określonych w ustawie. Jeżeli w okresie próby i następnych 3 miesięcy odwieszenie nie nastąpiło, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie uważa się za niebyłe.

• Wyrazem tendencji do ograniczania izolacyjnego charakteru tego środka jest także warunkowe odstąpienie od wykonania orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym. Może być stosowane w obliczu istotnej poprawy w zachowaniu nieletniego. Również tu sąd stosuje obligatoryjnie środki wychowawcze.

• Poza zakładem poprawczym nieletniego umieścić może także dyrektor zakładu, jeśli przemawiają za tym ważne względy wychowawcze określone w ustawie.

Odpowiedzialność karna nieletnich

• Kara odgrywa w systemie środków stosowanych wobec nieletnich rolę wyjątkową. Ustawa reguluje trzy wypadki stosowania kary wobec nieletnich, natomiast KK zawiera fundamentalną podstawę prawną dla odpowiedzialności nieletnich powyżej 15 roku życia. Jak wynika z ustawy, kara może być stosowana tylko:

• w wypadkach prawem przewidzianych

• w sytuacji, gdy inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego

• Pierwszy wypadek odnosi się do nieletnich sprawców czynów karalnych zagrożonych jako przestępstwo, którzy w chwili orzekania ukończyli 18 lat i zachodzą podstawy do umieszczenia w zakładzie poprawczym. Sąd może wówczas orzec karę, jeśli uzna że umieszczenie w zakładzie karnym jest niecelowe. Konieczne jest wtedy przypisanie sprawcy winy, a sąd obligatoryjnie stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary.

• Jeżeli nieletni, wobec którego orzeczono zakład poprawczy, ukończy 18 lat przed rozpoczęciem wykonywania tego środka, sąd rodzinny może odstąpić od jego wykonania i orzec karę, obligatoryjnie stosując jej nadzwyczajne złagodzenie. Kara ograniczenia i pozbawienia wolności nie może przekroczyć okresu, jaki pozostał sprawcy do ukończenia 21 roku życia. Także tu konieczne jest przypisanie winy.

• Trzecia sytuacja zachodzi wtedy, gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego określonego w ustawie, natomiast postępowanie przeciwko niemu wszczęto, gdy już ukończył 18 lat.

• KK z 1997 roku przewiduje w art. 10 obniżenie wieku odpowiedzialności karnej do 15 lat w ściśle określonych przypadkach, za czym przemawia stopień zagrożenia społeczeństwa ze strony zdemoralizowanych i często bardzo brutalnych młodych sprawców. Do przesłanek ogólnych tego przepisu należą:

• popełnienie przestępstwa po ukończeniu 15 roku życia

• spełnienie znamion jednego z przestępstw określonych w tym przepisie

• okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste przemawiają za pociągnięciem nieletniego do odpowiedzialności karnej

• Nieletni odpowiadają karnie za popełnienie tylko najcięższych przestępstw:

• zamach na życie Prezydenta RP

• zabójstwo

• gwałt w typie kwalifikowanym

• terrorystyczny zamach na statek wodny lub powietrzny

• rozbój

• spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu oraz uszczerbku skutkującego śmiercią

• sprowadzenie pożaru lub innej katastrofy oraz skutkujące śmiercią lub uszczerbkiem wielu osób

• sprowadzenie katastrofy w komunikacji + śmierć lub uszczerbek wielu osób

• branie lub przetrzymywanie zakładnika + ze szczególnym udręczeniem

• Za pociągnięciem małoletniego do odpowiedzialności przemawiać muszą zarówno okoliczności podmiotowe (związane z osobowością sprawcy właściwościami i warunkami osobistymi, stopniem rozwoju i demoralizacji sprawcy, a zwłaszcza nieskutecznością dotychczas stosowanych środków wychowawczych i poprawczych), jak i przedmiotowe (okoliczności sprawy). Odpowiedzialność ta nie jest więc regułą.

• Wobec nieletniego, który odpowiada na tej podstawie, można zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, uwzględniając zwłaszcza cel wychowawczy. Kara ta nie może ponadto przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo. Ograniczenie to budzi wiele kontrowersji, ze względu na zmniejszenie swobody sądu. W stosunku do nieletniego nie można także orzec kary dożywocia, aczkolwiek - zgodnie z SN - możliwe jest wymierzenie kary 25 lat pozbawienia wolności.

ROZDZIAŁ XXVII - Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu

• Przestępstwa te umieszczone zostały w rozdziale XIX KK. Zakres ich penalizacji jest szeroki. Obejmuje zarówno przestępstwa dotyczące narażenia życia czy zdrowia człowieka, jak i znamienne skutkiem pozbawienia życia czy spowodowania uszczerbku na zdrowiu. Ustawodawca, zdając sobie sprawę z możliwości różnych naruszeń, przewidział zarówno ich typy podstawowe, jak i kwalifikowane/uprzywilejowane. Część z tych przestępstw znalazła się poza tym rozdziałem.

Zabójstwo

Art. 148. § 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 2. Kto zabija człowieka:

• ze szczególnym okrucieństwem,

• w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,

• w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,

• z użyciem materiałów wybuchowych,

podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo oraz sprawca zabójstwa funkcjonariusza publicznego popełnionego podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego.

§ 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

• Przepis art. 148 ma na celu ochronę życia człowieka. Jego sprawcą może być każdy - jest to przestępstwo powszechne. Zachowanie się sprawcy polega na zabójstwie człowieka, a więc na przerwaniu jego funkcji życiowych.

• Przerwanie tych funkcji może mieć miejsce w każdym czasie, kiedy człowiek żyje. Wg dominującego poglądu z początkiem życia człowieka mamy do czynienia w przypadku uzyskania przez narodzonego człowieka zdolności do samodzielnego życia poza ciałem matki.

• Jeśli chodzi o zakończenie życia - śmierć polega na trwałym, czyli nieodwracalnym, ustaniu czynności narządów niezbędnych dla życia. Są to przede wszystkim praca mózgu, serca i płuc, a następnie nerek i wątroby. Konsekwencją tego jest ustanie czynności całego ustroju. Rozciągnięty w czasie proces umierania rozpoczyna się od ustania czynności serca, pracy płuc lub mózgu. Obecnie czynności niektórych organów można zastąpić aparaturą, dlatego przyjęto, że nieodwracalne i całkowite ustanie czynności mózgu, a więc obumarcie mózgu, równoznaczne ze śmiercią człowieka.

• Art. 148 przewiduje także kwalifikowane typy przestępstwa zabójstwa. Z zabójstwem ze szczególnym okrucieństwem mamy do czynienia, gdy ustali się, że sprawca, zamierzając pozbawić inną osobę życia, podjął także działania, których charakter i intensywność wykraczały poza potrzebę realizacji danego skutku. O działaniu ze szczególnym okrucieństwem decyduje całokształt postępowania sprawcy, który wyrządza ofierze świadomie dodatkowe znaczne cierpienia fizyczne lub moralne. Za szczególnie okrutne uznać należy te działania, które są podejmowane wobec osoby jeszcze żyjącej, ale już nieprzytomnej lub pozostającej w głębokim upojeniu alkoholowym. Objęcie szczególnego okrucieństwa zamiarem sprawcy jest warunkiem koniecznym zastosowania tej kwalifikacji prawnej do określonego zachowania.

• Pozostałe kwalifikowane typy przestępstwa zabójstwa nawiązują do popełnienia jeszcze innego przestępstwa. Nie musi tu zachodzić tożsamość pokrzywdzonych, zabita może zostać, np. osoba broniąca zakładnika.

• Zabójstwo kwalifikowane ze względu na motywację sprawcy zasługującej na szczególne potępienie może budzić wątpliwości interpretacyjne, bowiem ustawodawca bliżej tego znamienia nie określa, należy ono zaś do składowych społecznej szkodliwości czynu.

• Zabójstwo z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych może być objaśnione przy odwołaniu do przepisów pozakodeksowych, np. ustawy o broni i amunicji.

• Jednoczynowe zabójstwo więcej niż jednej osoby także budzi liczne kontrowersje. W praktyce należy ustalić, że sprawca miał zamiar spowodować śmierć więcej niż jednej osoby.

• Kwalifikowane zabójstwo ze względu na wcześniejsze skazanie może mieć miejsce w przypadku wcześniejszego skazania za podstawowy typ przestępstwa, a także kwalifikowany, jak i uprzywilejowany - niezależnie od formy stadialnej czy zjawiskowej.

• Ostatnia zmiana KK, polegająca na przewidywaniu wobec sprawcy zabójstwa tylko kary 25 lat pozbawienia wolności lub dożywocia, doprowadziła do sytuacji - jak zauważono w literaturze - sprzecznej z systemem przyjętym w kodeksie. Założenie to, zdaniem Andrzeja Marka, jest jawnie sprzeczne z zasadą indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Nawet gdyby zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, rodzi się pytanie o sposób jej złagodzenia - jak powiem obniżyć dolną granicę do 1/3, skoro mamy „sztywną” sankcję 25 lat?

• Oprócz typów kwalifikowanych ustawodawca przewidział także typ uprzywilejowany, gdy sprawca działa pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami (działanie w afekcie). Mamy tu do czynienia z istotnym zaburzeniem równowagi psychicznej i zdominowaniem elementów intelektualnych przez emocjonalne. Do zastosowania tej konstrukcji niezbędne jest ustalenie przez sąd 3 przesłanek: silnego wzburzenia (afekt fizjologiczny ograniczający kontrolę rozumu), stan ten został wywołany czynnikami zewnętrznymi niezawinionymi przez sprawcę, wzburzenie to jest usprawiedliwione okolicznościami (społecznie usprawiedliwione!). W wypadku, gdy podłożem zachowania sprawcy jest stan nietrzeźwości, który determinuje jego zachowanie i wywołuje niewspółmierną reakcję, to wykluczona jest możliwość przyjęcia, że oskarżony działał pod wpływem wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami. Silne wzburzenie musi obejmować swoim zasięgiem także zamiar popełnienia przestępstwa, pozostający z reguły w bliskim kontakcie czasowym z samym czynem.

Dzieciobójstwo

Art. 149. Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

• Przedmiotem ochrony jest życie dziecka w okresie porodu. Sprawcą przestępstwa może być tylko matka, jest więc to przestępstwo indywidualne. Polega na zabójstwie dziecka w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu. W teorii zwracano uwagę, że całokształt okoliczności psychofizycznych (ból, osłabienie, utrata krwi, troska o przyszłość dziecka, rozterki rodzinne, itp.) ma duże znaczenie przy ocenie stanu psychicznego rodzącej kobiety. Okres porodu nie jest ściśle określony, a więc nie kończy się z chwilą wydania dziecka na świat.

Eutanazja

Art. 150. § 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. W wyjątkowych wypadkach sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

• Przedmiotem ochrony jest życie człowieka. Sprawcą tego przestępstwa może być każdy - przestępstwo powszechne. Zachowanie się sprawcy tego przestępstwa polega na zabiciu człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego. Zaistnienie dopiero obu przesłanek uzasadnia przyjęcie łagodniejszej kwalifikacji czynu. Konieczne jest ustalenie, że żądający jest osobą poczytalną, że żądanie jest konkretne w treści i dotyczy pozbawienia życia. Drugą przesłanką jest współczucie, uzasadnione, np. chęcią ulżenia w cierpieniu. W literaturze zwraca się uwagę, że czynna eutanazja jest zabroniona. Można jednak nie podejmować czynności leczniczych wobec chorego, który oświadczył taką wolę, a także wtedy, gdy tylko przedłużają umieranie.

Namowa do samobójstwa

Art. 151. Kto namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

• Przedmiotem ochrony jest życie człowieka. Jest to przestępstwo powszechne. Zachowanie się sprawcy polega tutaj na doprowadzeniu innego człowieka do targnięcia się na własne życie poprzez namówienie go do tego lub przez udzielenie mu w tym celu pomocy. Namowa oraz pomoc traktowane są jako sui generis przestępstwa dokonane, ale warunkiem odpowiedzialności jest ustalenie, że na skutek tego zachowania nastąpiło targnięcie się na własne życie, choćby nieskuteczne. Zachowanie sprawcy musi być jednak tego rzeczywistym powodem.

Przerwanie ciąży

Art. 152. § 1. Kto za zgodą kobiety przerywa jej ciążę z naruszeniem przepisów ustawy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto udziela kobiecie ciężarnej pomocy w przerwaniu ciąży z naruszeniem przepisów ustawy lub ją do tego nakłania.

§ 3. Kto dopuszcza się czynu określonego w § 1 lub 2, gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

• Przedmiotem ochrony jest życie w fazie prenatalnej, sprawcą może być każdy. Sama kobieta, u której przerwano ciążę, nie ponosi odpowiedzialności karnej. Zachowanie się sprawcy tego przestępstwa polega na przerwaniu ciąży z naruszeniem przepisów ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. W myśl tej ustawy przerwanie ciąży może być dokonane tylko przez lekarza i za zgodą kobiety (lub jej przedstawicieli ustawowych), w przypadku gdy:

• ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej

• badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (w obu przypadkach do momentu osiągnięcia zdolności do samodzielnego życia przez płód, wymagana opinia innego lekarza)

• zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego (jeżeli od początku ciąży nie upłynęło więcej niż 12 tygodni, stwierdzenie prokuratora)

• Z kwalifikowanym typem tego przestępstwa mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca dopuszcza się tego czynu po osiągnięciu przez dziecko zdolności do samodzielnego życia, a także wtedy, jeśli następstwem tego czynu jest śmierć ciężarnej.

Przerwanie ciąży bez zgody kobiety

Art. 153. § 1. Kto stosując przemoc wobec kobiety ciężarnej lub w inny sposób bez jej zgody przerywa ciążę albo przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza kobietę ciężarną do przerwania ciąży, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 2. Kto dopuszcza się czynu określonego w § 1, gdy dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Art. 154. § 1. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 152 § 1 lub 2 jest śmierć kobiety ciężarnej, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 2. Jeżeli następstwem czynu określonego w art. 152 § 3 lub w art. 153 jest śmierć kobiety ciężarnej, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

• Przedmiotem ochrony jest zarówno życie w fazie prenatalnej, jak i prawo kobiety do urodzenia dziecka. Jest to przestępstwo powszechne. Zachowanie sprawcy polega na przerwaniu ciąży poprzez zastosowanie przemocy lub w inny sposób bez zgody kobiety, przemocą, groźbą lub podstępem. Z kwalifikowanym typem mamy do czynienia, jeśli dziecko osiągnęło zdolność do samodzielnego życia lub kobieta zmarła.

Nieumyślne spowodowanie śmierci

Art. 155. Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

• Przedmiotem ochrony jest życie człowieka. Jest to przestępstwo powszechne. Przestępstwo polega na spowodowaniu śmierci człowieka (nie zabójstwie, ponieważ nie jest to przestępstwo umyślne). Przy nieumyślnym spowodowaniu śmierci SN zwraca uwagę, że przepis nie podaje zachowania człowieka, może to być zarówno działanie, jak i zaniechanie.

Ciężkie uszkodzenie ciała

Art. 156. § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:

• pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,

• innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

• Przedmiotem ochrony jest zdrowie ludzkie. Jest to przestępstwo powszechne. Zachowanie się sprawcy polega na spowodowaniu ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci wymienionej w przepisie. Jeżeli następstwem tego jest śmierć człowieka, mamy do czynienia z typem kwalifikowanym tego przestępstwa, poprzez następstwo objęte nieumyślnością. W orzecznictwie podkreśla się, że kwalifikację tę należy przyjąć także wtedy, gdy sprawca spowodował zniesienie lub znaczne ograniczenie funkcji narządu, nawet gdy jest to jeden z pary (np. oko).

• W wypadku, gdy sprawca najpierw znęcał się fizycznie i psychicznie nad ofiarą, a ostatnią fazą była zbrodnia zabójstwa, zasadne jest przyjęcie kumulatywnej kwalifikacji prawnej.

Uszkodzenie ciała

Art. 157. § 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.

§ 5. Jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwał dłużej niż 7 dni, a pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na jej wniosek.

• Przedmiotem ochrony jest zdrowie człowieka, jest to przestępstwo powszechne. Zachowanie sprawcy polega na naruszeniu czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia innego niż przy ciężkim uszczerbku na zdrowiu. Gdy pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie drobnych naruszeń ciała następuje na wniosek tego pokrzywdzonego.

Uszkodzenie ciała dziecka poczętego

Art. 157a. § 1. Kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Nie popełnia przestępstwa lekarz, jeżeli uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka poczętego są następstwem działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego.

§ 3. Nie podlega karze matka dziecka poczętego, która dopuszcza się czynu określonego w § 1.

• Przedmiotem ochrony jest zdrowie dziecka w fazie prenatalnej, jest to przestępstwo powszechne.

Bójka i pobicie

Art. 158. § 1. Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie skutku określonego w art. 156 § 1 lub w art. 157 § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 3. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

• Przedmiotem ochrony jest życie i zdrowie człowieka. Jest to przestępstwo powszechne. Z kwalifikacją z tego przepisu mamy do czynienia tylko wtedy, gdy w zdarzeniu tym bierze udział więcej niż dwóch uczestników (zarówno bójka, jak i pobicie). SN: taka konfiguracja nie oznacza, że w przypadku większej liczby pokrzywdzonych każdy ze sprawców musiał wziąć udział w pobiciu każdego z nich. Wystarczające jest działanie przeciwko jednemu z nich, oczywiście z zachowaniem tożsamości miejsca i czasu. Z odpowiedzialnością za uczestnictwo w bójce lub pobiciu mamy ponadto do czynienia tylko wtedy, gdy ma ona charakter niebezpieczny. Przepis nie określa formy udziału, a więc może to być każda forma świadomego współdziałania uczestników bójki lub pobicia, z zastosowaniem każdego środka, jeżeli wypełnione są pozostałe przesłanki. Odpowiedzialność ta ma charakter odpowiedzialności wspólnej, co stanowi odstępstwo od zasady indywidualizacji kary.

• Z surowszą odpowiedzialnością mamy do czynienia, jeśli skutek nastąpił w wyniku wspólnej akcji wszystkich uczestników zajścia, a nie wtedy, gdy były one skutkiem czynu dokonanego przez jednego z uczestników, ale już po zakończeniu zbiorowego działania.

Użycie w bójce niebezpiecznego narzędzia

Art. 159. Kto, biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka, używa broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

• Przedmiotem ochrony jest życie i zdrowie człowieka, przestępstwo powszechne. W teorii stoi się na stanowisku, iż niebezpiecznym przedmiotem może być każdy przedmiot, którego użycie w bójce może narazić człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia czy spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

Narażenie na niebezpieczeństwo

Art. 160. § 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

§ 4. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1-3 sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

§ 5. Ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

• Przedmiotem ochrony jest życie lub zdrowie człowieka. Jest to przestępstwo powszechne, ale typ kwalifikowany przekształca się w przestępstwo indywidualne (osoba zobowiązana do opieki). Zachowanie sprawcy polega na narażeniu człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Wymagane jest, aby niebezpieczeństwo było bezpośrednie, a więc natychmiastowe, realne, konkretnie istniejące w sytuacji stworzonej przez sprawcę bez jego dalszych możliwych działań. Ustawodawca w odniesieniu do takiego zachowania przewiduje możliwość niepodlegania karze, jeśli sprawca dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

Narażenie na zarażenie

Art. 161. § 1. Kto, wiedząc, że jest zarażony wirusem HIV, naraża bezpośrednio inną osobę na takie zarażenie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Kto, wiedząc, że jest dotknięty chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, naraża bezpośrednio inną osobę na zarażenie taką chorobą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

§ 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

• Przedmiotem ochrony jest życie i zdrowie człowieka. Sprawcą może być tylko osoba spełniająca określone w tym przepisie warunki - przestępstwo indywidualne. Zgodnie z ustawą o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi „choroby zakaźne to choroby wywołane przez drobnoustroje, ich toksyczne produkty, a także przez pasożyty lub inne biologiczne czynniki chorobotwórcze, które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi”. Ustawa nie odróżnia HIV od innych chorób, ale prawo karne karze zarażenie HIV o wiele surowiej.

Nieudzielenie pomocy

Art. 162. § 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej.

• Przedmiotem ochrony jest życie i zdrowie ludzi. Jest to przestępstwo powszechne. Artykuł ten nie nakazuje powstrzymywania samobójców przed dokonaniem czynu społecznie szkodliwego, ale każe ratować przed „bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu”. Kryminalizowana jest bowiem wyłącznie bezczynność, nie samo zagrożenie. Nie ma rozróżnienia na niebezpieczeństwo sprowadzone dobrowolnie i powstałe niezależnie od woli osoby zagrożonej. Krótko mówiąc, przepis ten nie potępia ani prawnie, ani moralnie, samobójstwa jako takiego.

---