Piotr Bibro Tarnów, 25.11.2006 r.
Rok I
Średniowieczne dowody na istnienie Boga
- praca kontrolna -
Wydaje się, że problem istnienia Boga jest kwestią wiary. Gdyby bowiem człowiek posiadał dowody na Jego istnienie, nie potrzebna byłaby wiara. Z pewnością zatem trudno o dowody empiryczne, które pozwalały by człowiekowi zobaczyć, dotknąć, czy np. policzyć Boga. Nie mniej jednak prócz wiary, również rozum ludzki poszukuje argumentów przemawiających za istnieniem Boga. Taki rodzaj dowodzenia jest dochodzeniem do istnienia Boga na sposób rozumowy. Na przestrzeni wieków filozofowie próbowali dowodzić istnienia Istoty Najwyższej. Wszelkie próby dowodzenia dzieli się zwykle na dwie grupy: argumenty aposterioryczne (wychodzące od doswiadczenia wewnętrznego i zewnętrznego) i argumenty aprioryczne (nie oparte o żadne doświadczenie, natomiast wychodzące od analizy samego pojęcia Boga).
Prekursorem argumentowania apriorycznego był Św. Augustyn, ale za autora powszechnie uznano benedyktyńskiego mnicha, a późniejszego arcybiskupa św. Anzelma z Canterbury. Według niego chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary. Powinien próbować zrozumieć i ująć na sposób rozumowy to wszystko, w co wierzy, w tej mierze, w jakiej jest to możliwe dla ludzkiego rozumu. Święty Anzelm próbował doprowadzić do uznania istnienia Istoty Najwyższej przy pomocy tylko logicznych środków. Argument ten przez Kanta został nazwany „dowodem ontologicznym” i był w ciągu wieków wielokrotnie komentowany. „Niektórzy go przyjmowali, inni wyśmiewali, a większość, nie odmawiając mu pewnego uroku, ostatecznie go odrzucała. W czasach współczesnych wzbudził znowu duże zainteresowanie w kręgach logików i historyków fizozofii. Zarówno ci, którzy go nie przyjmują jak i ci, którzy odkrywają jego trwałą wartość, za podziwu godne uznają to, iż człowiek był w ogóle zdolny do wskazania takiej drogi poznania Boga”.
Święty Anzelm zawarł swój dowód ontologiczny w dziele pt. „Proslogion”. Ta niewielka książeczka nie zamierzała przekonywać wątpiących i ateistów do istnienia Boga, ale miała być tekstem modlitwy człowieka poszukującego prawdy w istnienie Boga. Pierwotny tytuł brzmiał „Fides querens intellectum” (wiara poszukująca zrozumienia), wskazując na myśl, że wiara jest pierwsza, a argumentacja jest możliwa dzięki wierze.
Święty Anzelm podjął próbę dowiedzenia istnienia Boga bez odwołania się do świata (nie poprzez wnioskowanie na podstawie obserwacji czegoś co jest dostępne), lecz wyłącznie na podstawie pojęcia Boga. Opierał się on na pojęciu Boga jako istoty najdoskonalszej. To pojęcie wyraża zdanie, zawarte w drugim rozdziale Proslogionu: „aliquid quo nihil maius cogitari possit” (coś ponad co nic większego nie można pomyśleć). Jest zatem dowód św. Anzelma przedstawiony za pomocą sylogizmu. Święty Anzelm przeprowadzał ten dowód w nastepujący sposób: „Jesli posiadamy pojęcie istoty najdoskonalszej, to istnieje ona w naszej myśli. Ale: czy istnieje tylko w naszej myśli, czy również w rzeczywistości? Jesli istota najdoskonalsza istnieje w rzeczywistośći, to posiada własność, której pozbawiona byłaby istota najdoskonalsza istniejąca tylko w naszej myśli, mianowicie własność istnienia rzeczywistego; jest więc od niej o tę własnośc dosknalsza. Przeto istota najdoskonalsza gdyby stniała tylko w myśli, nie była by najdoskonalsza; byłaby więc czymś sprzecznym. Zatem istota najdoskonalsza nie moze istnieć tylko w myśli, lecz musi istnieć w rzeczywistośći: wynika to z pojęcia Boga”.
Dowód ontologiczny Świętego Anzelma doczekał się krytyki benedyktyńskiego mnicha Gaunilona, którą zawarł w dziele pt. „Liber pro insipiente” (Księga w obronie głupiego). Zarzucił Anzelmowi, że z posiadania przez umysł pojęcia istoty doskonałej nie wynika jej istnienia w rzeczywistośći, co w konsekwencji burzy dalsze wywody Anzelma. Do dowodu ontologicznego św. Anzelma ustosunkowali się w późniejszych wiekach różni filozofowie. W XIII w. posłużył się nim św. Bonawentura, św. Tomasz odrzucił go, a Duns Szkot wykorzystał go połowicznie. Nie mniejszym zaintereowaniem cieszył się także w późniejszych wiekach, kiedy to przyjął go i przystosował do własnych potrzeb Kartezjusz, w ostrożny i pomysłowy sposób bronił go Leibniz, a Kant zwalczał.
Średniowiecze przyniosło również znakomitego myśliciela chrześcijańskiego - świętego Tomasza z Akwinu. Według niego Bóg jest po prostu istnieniem (byciem), które to rozumowanie św. Tomasz oparł na imieniu, jakim nazwał siebie sam Bóg (JESTEM, KTÓRY JESTEM), co zapisali w Biblii natchnieni autorzy. Św. Tomasz był przekonany, że istnienie Boga nie jest oczywiste, stąd potrzeba je udowodnic. Uznał za błędne rozumowanie św. Anzelma, argumentując to faktem niemożliwości przejścia ze sfery myśli (z pojęcia Boga) do sfery rzeczywistego istnienia Boga. Przyjął zatem potrzebę odszukania dowodu na istnienie Boga na innej drodze: na drodze doświadczenia. W swoim wielkim dziele pt. „Suma Teologiczna” zawarł m.in. tzw. dowody na istnienie Boga znane jako „pięć dróg” do Boga. Są one klasycznym argumentem kosmologicznym ponieważ wychodzą od istniejącego świata. Różnią się miedzy sobą punktem wyjścia, ale dążą do tego samego celu - wykazania, że istnieje Bóg, który może być różnorako nazywany: Pierwszy Poruszyciel, Praprzyczyna, Byt Konieczny. Wszystkie jego dowody opierają się na założeniu, że szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność, lecz musi istnieć przyczyna pierwsza.
Święty Tomasz posłużył się następującym rozumowaniem, gdy chodzi o pierwszą drogę z istnienia ruchu (Ex motu):
Jest rzeczą pewną i zmysłowo spostrzegalną istnienie w świecie ruchu i zmian.
Jeśli coś się porusza, to znaczy, że istnieje coś poza nim, dzięki czemu to coś zostało wprowadzone w ruch.
Ten zaś poruszyciel sam musi być obdarzony ruchem przez innego poruszyciela, a ten przez następnego itd.
Łańcuch poruszycieli nie może jednak postępować w nieskończoność.
Jest zatem rzeczą konieczną dojść do jakiegoś pierwszego bytu poruszającego, który przez żaden byt nie jest poruszany: i wszyscy rozumieja, że ten byt jest Bogiem.
Tym samym schematem posłużył się święty Tomasz wyprowadzając pozostałe dowody na istnienie Boga. Pozostałe cztery „drogi” świętego Tomasza to:
- druga: z pojęcia przyczyny sprawczej (ex ratione causae efficientis),
oparta na doświadczeniu, że między bytami istnieją związki
przycznowe;
- trzecia: z bytu możliwego i koniecznego (ex possibili et necessario),
oparta o doswiadczenie, istnienia w świecie bytów przygodnych,
dla których istnienie nie jest konieczne i Bytu Koniecznego, który
nie może nie istnieć, ponieważ istnienie należy do jego ścisłej
istoty;
-czwarta: ze stopni doskonałośći, które znajdują się w rzeczach (ex
gradibus perfectionis), oparta o obserwowane w świecie bogactwo
rzeczy, które człowiek może uporządkować według stopnia
doskonałości, zdając sobie sprawę z istnienia Bytu
najdoskonalszego, w którym wszystkie doskonałości osiągają
pełnię;
-piąta: z faktu kierowania rzeczami (ex gubernatione rerum), oparta na
obserwowanej celowości bytów, których źródłem jest Intelekt nimi
rządzący czyli Bóg.
Przedstawiane przez średniowiecznych myślicieli dowody na istnienie Boga do niektórych przemawiają, przez innych zaś są krytykowane. Nie mniej jednak są potwierdzeniem przekonania, że wiara domaga się zrozumienia.
zob. F. Copleston, Historia filozofii, T. II, Warszawa 2000, s. 186.
cyt. S. Wszołek, Pytając o Boga, Tarnów 1999, s. 17.
zob. S. Kowalczyk, Filozofia Boga, Lublin 1972, s. 143.
zob. F. Copleston, dz. cyt., s. 191.
cyt. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, T.1, Warszawa 1981, s. 224.
zob. F. Copleston, dz. cyt., s. 193-194.
zob. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, Warszawa 1966, s. 361-362.
zob. Wj 3,14.
zob. J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, Kraków 1992, s. 459.
zob. L.J.Elders, Filozofia Boga, Warszawa 1992, s. 36-97.
zob. J. Galarowicz, dz. cyt., s. 459-460.