POTOCZNE WYOBRAŻENIA O PRZEDMIOCIE SOCJOLOGII. MIEJSCE SOCJOLOGII W KLASYFIKACJI NAUK.

Socjologia pojawiła się u Comte'a jako wynik refleksji nad kryzysem społeczeństwa i dopełnienie systemu filozoficznego, który dzięki niej miał uzyskać praktyczne znaczenie społeczne; była zarazem podsumowaniem poszukiwań jego poprzedników.

Socjologię określano jako barbarzyński, nie do przyjęcia neologizm - złożony z łacińskiego „socjo” i greckiego „logia”, Comte używał tej nazwy zamiennie z „filozofią społeczną”, „filozofią polityczną”, wprowadził ją dopiero w IV tomie „Cours de philosophie positive” w roku 1837.

Potoczne wyobrażenia o roli socjologii dotyczą głównie działań praktycznych będących w zasadzie działaniami socjografii, socjotechniki; mówi się np.:

* socjologia, jako sztuka manipulacji społecznej;

* badanie sytuacji i nastrojów społecznych dla polityki, handlu, itd..

* wypracowywanie metod doskonalenia stosunków społecznych;

* badania statystyczne na zlecenie;

W klasyfikacji nauk dzielącej je na nauki teoretyczne - szukające odpowiedzi na pytanie „jak jest ?” i zajmujące się badaniem i opisywaniem rzeczywistości, wyjaśnianiem zachodzących w niej procesów; i na nauki praktyczne - które pytają „jak być powinno ?” oraz badają te rejony świata rzeczywistego, które wymagają zmiany lub poprawy, starają się wypracować sposób tejże zmiany czy poprawy; socjologia na pewno znajdzie się w grupie nauk teoretycznych.

Klasyfikacja wg. prof. J.Kosznicy z UJ z roku 1862:

* nauki dotyczące przyrody - fizyka, chemia, biologia - nauki przyrodnicze;

* nauki dotyczące człowieka jako indywiduum - psychologia;

* nauki dotyczące człowieka jako zbiorowości ludzkiej - socjologia;

* nauki dotyczące Boga - teologie;

Przy czym ostatnie dwie określił dodatkowo jako nauki humanistyczne.

Klasyfikacja wg. Ampere:

* nauki o świecie materialnym;

* nauki o świecie duchowym;

Klasyfikacja wg. Comte'a:

* nauki podstawowe (abstrakcyjne, teoretyczne) - matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia;

* nauki pochodne (konkretne, praktyczne) - geologia, botanika, socjografia;

Wg. Comte'a miejsce każdej nauki w systemie jest wyznaczone dwojako; historycznie i logicznie. Nauki tworzą określoną hierarchię, która zależy z jednej strony od kolejności ich powstawania ( każda nauka przygotowuje następną i stanowi warunek jej powstania ), a z drugiej strony od tego, w jaki sposób - mając przed oczami je wszystkie - możemy je najbardziej logicznie uporządkować, biorąc pod uwagę niezbędność nauk usytuowanych wyżej w hierarchii dla nauk będących w niej niżej.

Do klasyfikacji Comte'a Herbert Spencer dodał jeszcze psychologię oraz logikę formalną:

* nauki podstawowe (abstrakcyjne, teoretyczne) - matematyka, logika formalna, astronomia, fizyka, chemia, biologia, psychologia, socjologia;

* nauki pochodne (konkretne, praktyczne) - geologia, botanika, socjografia;

Spencer podzielił także nauki na aprioryczne, do których zaliczył matematykę i logikę formalną, oraz empiryczne, czyli pozostałe nauki podstawowe.

SŁOWA KLUCZOWE

NAUKI:

PRZYRODNICZE - HUMANISTYCZNE

PRAKTYCZNE - TEORETYCZNE

ABSTRAKCYJNE - KONKRETNE

APRIORYCZNE - EMPIRYCZNE

APRIORYCZNY - założenia przyjęte z góry, niezależnie od doświadczeń, poprzedzające je, założenia abstrakcyjne.

EMPIRYCZNY - oparty na doświadczeniach, praktycznie doświadczalny.

OPIS:

ANALITYCZNY - oparty na badaniu przyczyn, składników zjawiska po jego rozłożeniu;

DIAGNOSTYCZNY - wnioskujący na podstawie symptomów;

PROJEKTOWANIE

WYJAŚNIANIE

LEKTURY

K.Ajdukiewicz - Metodologiczne typy nauk w „Język i poznanie” lub „Logiczne podstawy nauczania”;

Podgórecki - „Charakterystyka nauk praktycznych”.

KŁOPOTY Z OKREŚLENIEM PRZEDMIOTU SOCJOLOGII

I. CZY SPOŁECZEŃSTWO ISTNIEJE REALNIE ?

Socjologia zajmuje się badaniem „grup społecznych”, ale czy istnieją one realnie. Jako „grupę społeczną” możemy rozumieć np. naród. Określić go można poprzez kilka definicji:

* wspólnota ludzi o nieskrępowanej woli;

* zespół ludzi, ich możliwości intelektualnych i wyrobienia etycznego;

* wspólnota ludzi związanych wspólną historią;

J.S.Bystroń uważa, że podstawę grupy społecznej istnienie co najmniej dwóch osób, idei prawa zwyczajowego i percepcji między tymi osobami.

Nauka zajmuje się:

* opisem rzeczywistości i związków między jej elementami (wiedza merytoryczna)

* badaniem, co jest substratem obserwowanej rzeczywistości, jak jest ich geneza (wiedza ontologiczna )

Zatem pytanie o przedmiot badań socjologicznych jest pytaniem natury ontologicznej. Szuka ono odpowiedzi na to, czy grupa społeczna jest tylko nazwą określającą pewną ilość jednostek, skrótem myślowym ułatwiającym komunikację, czy posiada w rzeczywistości swój desygnat.

STANOWISKA METASOCJOLOGICZNE:

I. Nominalizm socjologiczny uznawał, że „grupa, społeczeństwo, naród, etc.” są nazwami pustymi, nie mają desygnatu w rzeczywistości. Realnie istnieją tylko jednostki i ich behaviour, stosowane pojęcia („grupa, społeczeństwo, naród, etc.”) są tylko skrótami myślowymi, funkcjonują jedynie jako pojęcia zastępcze.

KRYTYKA NOMINALIZMU - sprowadza się do dwóch podstawowych zagadnień :

jednostki we współdziałaniu wykazują organizację i zachowanie stałej struktury;

* hierarchia i współpraca nie dają się zredukować do kategorii jednostkowych.

* jeżeli życie sprowadzałoby się do jednostek, to jak wytłumaczyć zmienność historyczną form ustrojowych ? ( rożne role społeczne np. matka, brat, nauczyciel, dziekan, etc. zmieniają się w różnych okresach i formach ustrojowych )

II. Fikcjonizm socjologiczny - bliski realizmowi, nie uznaje realnego bytu grupy społecznej. Umysł ludzki ma tendencję do przyjmowania pewnych fikcji i uważania ich za realne.

W przeciwieństwie do nominalizmu, fikcjonizm nie wysuwa obowiązku sprowadzania grupy społecznej do pewnej ilości poszczególnych jednostek. Jako zasadę metodologiczną przyjmuje on obowiązek badania grup jako całości stanowiących fikcyjne wyobrażenia społeczne, ponieważ istnienie tego fikcyjnego wyobrażenia ma wpływ na zachowanie się jednostek. Fikcjonizm doprowadził do powstania stanowiska metodologicznego - współczynnika humanistycznego (F.Znaniecki), czyli badania czynnika ludzkiego bez względu na rzeczywiste fakty.

III. Modalizm socjologiczny - sceptyczny do uznania grupy społecznej jako istniejącego samoistnie bytu, rzeczywistość nie sprowadza się też do sumy indywidualności czy fikcyjnych obrazów. Człowiek składa się z dwóch niesprowadzalnych do siebie płaszczyzn egzystencji:

* indywidualnej (izolowanej) - uznającej świadomość własnego „ja” niepowtarzalnego, subiektywnego;

* kolektywnej (społecznej) - uznającej świadomość „my” (behaviour zbiorowy), wtapianie się w jedność ( np. języka, historii i jej skutków, powtarzalnego u pewnej liczby jednostek sposobu zachowania się w określonych sytuacjach );

Ten dualizm świadomości wynika z uwewnętrzniania fikcji, przyjmowania jej jako rzeczywistości, powstaje wtedy „świadomość kolektywna”, czyli zbiór cech wspólnych ludzi żyjących w danym społeczeństwie.

IV. Realizm socjologiczny - Grupa społeczna posiada swoisty byt, stanowi jedność - całość ponadjednostkową, która ma desygnat w rzeczywistości. Zakładano to apriorycznie, nie daje się to przecież udowodnić. H.Spencer uważał nadorganizm społeczny za najwyższe stadium ewolucji.

Zakładano, że grupa społeczna jako byt podlega prawom ewolucji organicznej i zachowuje się w jej procesie analogicznie jak inne organizmy - bioorganicyzm ( Gulpowicz )

Psychologizm - duch grupy, świadomość zbiorowa (Durkheim)

Realizm teoretyczny - wiara ewolucjonistów w superorganizm społeczny

Realizm metodologiczny - postawa badawcza, gdzie zakłada się realne istnienie grupy społecznej, kwestie ontologiczne „odkładając na później”

Socjologia bada zjawiska ludzkie mające charakter zbiorowy, który sam z siebie także wpływa na kształt tych zjawisk. Nie miałaby przedmiotu badań, gdyby ludzie żyli w izolacji - bez wzajemnego kontaktu, współdziałania itd. Nie oznacza to jednak, że nie używa ona pojęcia „jednostka”.

Poziomy analizy socjologicznej:

jednostkowa - jednostka nie ujmowana w izolacji, ale:

a) jako element zbioru społecznego - twór policzalny ze względu na jakąś cechę, np. mieszkaniec Torunia.

b) jako istota społeczna ( od arystotelesowskiego „zwierzęcia społecznego” ), która wchodzi w kontakt i wzajemne działanie z innymi ludźmi.

c) jako twórca, kreator przedmiotów i zjawisk o znaczeniu społecznym .

„grupowa” - badanie tworów społecznych, których jednostka jest elementem:

a) rodzina, sąsiedztwo, społeczności lokalne - badane przez mikrosocjologię

b) naród, klasa, ludzkość -badane przez makrosocjologię

kulturowa - gdzie kultura rozumiana jest jako ład narzucony człowiekowi, sposób realizacji jego potrzeb i celów tworzony nie przez indywidualności ale wzajemne oddziaływania, współżycie, przekazywany z pokolenia na pokolenie, stający się tradycją historyczną.

SŁOWA KLUCZOWE

AGNOSTYCYZM - idealistyczny pogląd filozoficzny negujący częściowo możliwość poznania świata i rządzących nim praw, związków przyczynowych, „istoty rzeczy”

BYT

DESYGNAT - przedmiot istniejący w rzeczywistości, do którego stosuje się dana nazwa (zgodnie z regułami języka)

FIKCJONIZM

METASOCJOLOGIA

MODALIZM

NAZWA

NOMINALIZM

ONTOLOGIA - nauka o podstawach bytu

REALIZM

REDUKCJA INDYWIDUALIZUJĄCA - uważanie społeczeństwa tylko za grupę jednostek, suma indywidualności

WSPÓŁCZYNNIK HUMANISTYCZNY - w koncepcji rzeczywistości kulturowej Znanieckiego, która niemożliwa była do pojęcia analogicznie do rzeczywistości przyrodniczej, wymagała uwzględniania właśnie współczynnika humanistycznego, który powodował, że nie była światem rzeczy, ale wartości. Można go rozważać dwojako:

epistemologicznie, jako postawę badacza kultury, który ujmuje każdy fakt empiryczny ze współczynnikiem humanistycznym, tzn. tak, jak jawi się ten fakt jednostkom i grupom, które go doświadczają.

ontologicznie, czyli jako cechy konstytutywne badanej rzeczywistości, która jako system istnieje w sferze doświadczenia jakiejś określonej społeczności.

LEKTURY

T.Szczurkiewicz, „Studia socjologiczne”, s.337-366

KŁOPOT NATURY POZNAWCZEJ

SPOŁECZNY KONTEKST POZNANIA W SOCJOLOGII.

CZY ISTNIEJĄ SOCJOLOGIE NARODOWE ?

Trudności z określeniem przedmiotu socjologii wynikające z procedury poznania.

1.Jakie są siły napędowe ludzkiego poznania ?

* przedmiot poznania oddziaływując na zmysły podmiotu wprowadza w ruch ludzki aparat poznania i inicjuje tym cały proces poznania;

* podmiot jest kreatorem wyjściowych hipotez i propozycji teoretycznych, ( ja, sam z siebie znając jakąś rzeczywistość, tworzę jakieś związki między jej elementami, zastanawiam się nad przyczynami zjawisk , itd.);

* motywy poznania sprowadzone równocześnie do podmiotu i przedmiotu, które wzajemnie na siebie oddziaływują, wtedy proces poznawczy jest rodzajem wzajemnego sprzężenia; jest to najczęściej występujący mechanizm; waga poszczególnych sił ( podmiotu i przedmiotu ) może być różna;

Wzajemne relacje między podmiotem i przedmiotem poznania to relacje epistemologiczne - wyjaśniają procesy poznania najczęściej w szeroko pojętych naukach przyrodniczych, pochodzą podobno od Heraklita z Efezu (około 500 r.p.n.e. ).

Relacje epistemologiczne są jawne, zazwyczaj artykułowane przez badacza explicite.

W teorii poznania istnieje też relacja determinowana, wyjaśnia ona proces poznania w szeroko pojętych naukach społecznych, jest związana z rozwojem ich metodologii ,jej twórcami są; Karol Manheim i Karol Marks ( około połowy XIX w ).

Umysł ludzki pozostaje w podwójnym układzie odniesienia: do przedmiotu poznania i do bytu społecznego ( kontekstu społeczno - kulturowego ), przez który determinowany.

Stosunek determinowany jest „ukryty”, zazwyczaj mało lub wcale nie uświadamiany sobie przez badacza, włączonym przez niego implicite w proces poznawczy. Stosunek do przedmiotu badanego jest determinowany względami nie związanymi z nim samym. Badacz, jeśli chodzi o sprawy społeczne, nie jest w stanie wyzwolić się od pewnych ocen, nazywanych założeniami ukrytymi, które uwewnętrznione mu zostały w procesie socjalizacji we własnej kulturze.

GOLDNER:

Założenia ukryte stanowią odziedziczony kapitał intelektualny, w który teoretyk wyposażony jest na długo przedtem, zanim stanie się teoretykiem, i który inwestuje następnie w swoje intelektualne i naukowe role wtapiając go w swoje kwalifikacje techniczne. Na założenia ukryte składają się :

* ogólne hipotezy o świecie;

* ogólna wiedza o człowieku i społeczeństwie;

Należy zdawać sobie sprawę z istnienia założeń ukrytych i brać je pod uwagę przy interpretacji i przeprowadzaniu badań.

GOLDNER:

O doborze założeń ukrytych nie decyduje kalkulacja ich przydatności. Dzieje się tak dlatego, że uwewnętrzniono je często na długo przed osiągnięciem wieku intelektualnej dojrzałości. Stanowią one naładowane emocjonalnie narzędzia poznawcze wcześnie ukształtowane w procesie naszej socjalizacji, wychowania, socjalizacji do określonej kultury i wbudowane głęboko w naszą strukturę psychiczną.

W procesie poznania socjologicznego, gdzie występuje relacja determinowana, zazwyczaj nie wyzbywamy się emocji, utrudnia to obiektywność.

Socjologia Comte'a była nauką pozytywną, zakładała empiryzm badań i rozwój równoległy do nauk przyrodniczych. Aktualnie coraz większą uwagę zwraca się na społeczny kontekst badań. Najnowszy pogląd głosi, że przedmiot poznania jawi się podmiotowi dopiero wtedy, gdy jego zainteresowanie ustawi się dzięki doświadczeniu na ten właśnie cząstkowy aspekt świata.

W przestrzeni społecznej prawda tonie tylko pewien rodzaj zgodności między myśleniem a bytem, lecz jest ona z reguły zabarwiona zainteresowaniem badacza, jego umiejscowieniem społecznym, jego wartościowaniem, tj. tym wszystkim, co zarysowuje przedmiot w jego uwadze.

Jaki wpływ ma relacja determinowana na przedmiot socjologii ?

Powstawanie różnych gałęzi socjologii, np.:

* socjologia zorientowana z uwagi na punkt widzenia światopoglądowy ( rozumienie zjawisk społecznych ), badająca zróżnicowanie społeczne ( np. socjologia marksistowska i społeczna nauka Kościoła Kat. );

* socjologie narodowe ( państwowe );

* socjologia badająca społeczności miejskie, robotnicze, ( Europa Zach. );

* socjologia badająca społeczności wiejskie, chłopskie, ( Europa Śr.-Wsch. );

JAN SZCZEPAŃSKI:

Socjologia jako nauka powstaje najpierw na poziomie szkół narodowych. Jest ona tworzona przez konkretnych ludzi żyjących w określonym narodzie i uczestniczących w doświadczeniach historycznych tego narodu. Socjolog bada rzeczywistość społeczną tego narodu, pojęcia, którymi się posługuje, są zaczerpnięte z tradycji kulturowej i języka tego narodu. Uwaga jego jest skierowana na zagadnienia pojawiające się w życiu zbiorowym tego narodu. Do założeń ontologicznych i metodologicznych socjologa przenikają zinternalizowane systemy wartości istniejące w dziedzictwie kulturowym narodu oraz techniczne zwroty i sposoby myślenia charakterystyczne dla danego narodu. Tak więc rodzi się styl uprawiania socjologii w danym kraju określony przez dziedzictwo kulturowe, problemy społeczne, ekonomiczne i polityczne tego narodu.

W tej chwili w socjologii zaczyna dominować socjologia amerykańska i języka angielski, nie można jednak przenosić bezkrytycznie pewnych obcych wzorów do wyjaśniania rzeczywistości, która jest naszym udziałem. Jednak poznanie własnego kraju, własnej socjologii jest znakomicie ułatwione, jeżeli znamy relacje, które mają miejsce w innych krajach, innych społeczeństwach.

SŁOWA KLUCZOWE

ANALIZA KONTEKSTUALNA

EPISTEMOLOGIA ( TEORIA POZNANIA, GNOZEOLOGIA)

EXPLICITE

IMPLICITE

INTERNALIZACJA

KONTEKST SPOŁECZNY ( KULTUROWY )

PRZEDMIOT I PODMIOT POZNANIA

RELACJA DETERMINISTYCZNA

RELACJA EPISTEMOLOGICZNA

ZAŁOŻENIA UKRYTE

LEKTURY

Przedmowa do wydania angielskiego W.Manheima, „Ideologia i utopia”

Rainko, Poznanie i determinacja w „Problemy socjologii i wiedzy”

„WIELKA” I „MAŁA” SOCJOLOGIA

(COMTE'OWSKA I LEPLAYOWSKA PROWENIENCJA), CZYLI SOCJOLOGIA NAUKĄ TEORETYCZNĄ.

SPOŁECZEŃSTWO I SOCJOGRAFIA.

O TZW. ”TEORIACH ŚREDNIEGO ZASIĘGU”.

Jak badać rzeczywistość społeczną ?

A.Comte, 1837, „Kurs filozofii pozytywnej”:

„Trzeba na mocy tymczasowej abstrakcji badać najpierw porządek ludzki tak, jak gdyby był on nieruchomy. W ten sposób zdamy sobie sprawę z jego różnych praw podstawowych, które są z konieczności takie same we wszystkich czasach i miejscach. Ta systematyczna podstawa pozwoli nam następnie na ogólne wyjaśnianie stopniowej ewolucji, która musi zawsze polegać na urzeczywistnianiu w coraz większym stopniu ustroju odpowiadającego prawdziwej ludzkiej naturze, którego zalążki zasadnicze zawsze istniały.”

Pojęcie „porządku ludzkiego” to rzeczywistość społeczna, czyli ład społeczny. Comte przyjmuje apriori istnienie w świecie społecznym do wykrycia uniwersalne prawa podstawowe, które będą wyjaśniały rzeczywistość bez względu na miejsce i na czas, w których zjawiska społeczne będą się rozgrywały, analogicznie do nauk przyrodniczych, gdzie funkcjonują prawa uniwersalne, np. zasady fizyczne.

Dział nauki, który miał badać świat, jak gdyby był on nieruchomy, nazwał Comte „statyką społeczną”, a ogólnym wyjaśnianiem stopniowej ewolucji miała zajmować się „dynamika społeczna” i postulował odkrywanie przez nie zasadniczych praw rozwoju, których podstawy zawsze istniały.

A.Comte, 1837, „Kurs filozofii pozytywnej”:

„Wobec tego, że zjawiska społeczne są powiązane ze sobą, badania między nimi nie mogą być rozdzielane. Wynika z tego konieczność jednoczesnego rozpatrywania różnych aspektów. Żadne zjawisko Społeczne badane jakimkolwiek sposobem nie może wejść w zakres nauki, dopóki jest ujmowane w sposób odosobniony.”

Jest to bardzo ważna zasada metodologiczna nazywana podejściem holistycznym - należy badać rzeczywistość w całym jej bogactwie. W zjawiskach społecznych za każde zdarzenie nie jest odpowiedzialna tylko jedna przyczyna, nawet jeśli akurat ona dominuje, to zazwyczaj jest to cały splot przyczyn wzajemnie ze sobą powiązanych. Niemożliwe jest naukowe badanie społeczeństwa, jeśli dzieli się je na części i każda z nich bada osobno.

A.Comte zaproponował tzw. ”wielką socjologię” - naukę uniwersalną badającą powszechne, ogólne prawa, które rzekomo rządzą rzeczywistością społeczną. Socjologia w jego systemie metodologicznym była jedną z podstawowych sześciu nauk badających rzeczywistość.

Ale oprócz scjentystycznych motywów badania społeczeństwa, którymi powodował się m.in. Comte, można wskazać na kształtowanie się w tym samym czasie innej tendencji rodzącej się w badaniach rzeczywistości społecznej. We Francji Fryderyk Le Play, w Anglii Charles Booth, oraz Marks i Engels zaczęli kierować się tzw. ”demaskatorskimi” motywami badania rzeczywistości społecznej. Chodziło im o ukazywanie faktów, które ukazywałyby niesprawiedliwości ówczesnego systemu.

Fryderyk Le Play był inżynierem pracującym w fabrykach rozwijających się wokół Paryża, gdzie badał warunki życia i budżety domowe rodzin robotniczych w osiedlach przyfabrycznych. Był autorem pierwszych monografii rodzin robotniczych, którymi chciał poruszyć opinię publiczną i wpłynąć na polepszenie warunków egzystencji robotników.

W Londynie w Armii Zbawienia działał Charles Booth, syn założyciela tej organizacji - Williama Bootha. Postanowił on rozszerzyć pole działania Armii i poprawić warunki ekonomiczne swoich podopiecznych. Inwentaryzował i opisywał fakty z życia najbiedniejszych, które zebrał następnie w wielotomowym dziele pt.”Życie robotników w Londynie”, którego raport składano nawet przed angielskim parlamentem.

Również ruch socjalistyczny zajmował się badaniem warunków życia robotników, w Anglii badania w miastach przemysłowych prowadził Engels.

Różnice pomiędzy socjologią i socjografią - badaniami i opisami prowadzonymi z pobudek demaskatorskich.

Socjologia ma ambicje teoretyczne - wyjaśnianie i odkrywanie praw. Socjografia jedynie lustruje rzeczywistość społeczną, inwentaryzuje ją; nie interesuje jej wyjaśnienie, dlaczego dane zjawisko zachodzi, lecz przedstawienie go dla osiągnięcia zamierzonego celu, np.(zmiany tego zjawiska). Wielka socjologia ma ambicje badania społeczeństwa jako całości, natomiast mała socjologia podejmuje badania małych fragmentów rzeczywistości. Jednak te badanie nie były zupełnie wyzbyte ambicji teoretycznych, stosowano w nich pojęcie „jednostki obserwacji”. Starano się pokazać jakiś ważny element budowy struktury społecznej, budowę „komórki” społecznej, w której ogniskują się istotne problemy społeczne. Uważano, że na podstawie badania fragmentu można odtworzyć budowę całego społeczeństwa; badania typowych rodzin miało pozwolić na budowę teorii dotyczących całości złożonych przecież właśnie z takich typowych komórek.

Zarówno mała, jaki wielka socjologia nie dały jednak spodziewanych po nich efektów. W ciągu pierwszych dwudziestu lat XX wieku mówiono o kryzysie w socjologii, ponieważ nadzieje, jakie nauka XIX-wieczna wiązała z socjologią, nie sprawdziły się:

* nie odkryto żadnych uniwersalnych praw rządzących rzeczywistością społeczną:

* badania socjograficzne, choć obserwowane z dużą uwagą, nie przyniosły żadnych realnych efektów.

W pierwszy dwudziestoleciu XX w. pracowano w USA nad wyjaśnieniem przyczyn bardzo wysokiego wskaźnika przestępczości w wielkich miastach wśród emigrantów z Europy Środkowo - Wschodniej. W latach 1918-20 powstało wspólne dzieło socjologa amerykańskiego Williama Izaaka Thompsona i polskiego filozofa Floriana Znanieckiego pt.”Chłop polski w Europie i Ameryce”, które łączyło w sobie teorię społeczną z badaniami socjograficznymi. Poprzedzała je „Nota metodologiczna”, w której autorzy wyprowadzili tzw. ”Teorię adaptacji społecznej”, która była przykładem tzw. ”teorii średniego zasięgu”. Przyjmuje ona formę pośrednią pomiędzy wielką socjologią Comte'a a małą socjologią Le Play:

* opierała się na metodycznie prowadzonych badaniach;

* kierowała się określoną koncepcją procesu społecznego jako całości;

* przyjmowała wszelkie fakty w ich powiązaniu z innymi faktami, z kulturą jako całością;

* zakładała, że wpływ warunków na jednostki, jak również jednostek na warunki wymaga dopiero zbadania, ponieważ nie występuje żadna prosta zależność, lecz skomplikowany proces oddziaływania wzajemnego;

Znaniecki i Thompson nie mieli ambicji do opisywania ogólnych praw rządzących społeczeństwem, nie ograniczyli się też tylko do przedstawienia zachodzących faktów, ale starali się je wyjaśnić.

Socjologia lat 20 i 30 stała się socjologią teorii średniego zasięgu , okres ten trwał do lat 60 - 70. Pojawiła się z tym nowa klasyfikacja socjologii:

* socjologia empiryczna - prowadząca badania i wyjaśniająca procesy społeczne przy pomocy teorii średniego zasięgu;

* socjologia teoretyczna - socjologia nauki, wiedzy.

SŁOWA KLUCZOWE

AUGUST COMTE

CHARLES BOOTH

FRYDERYK LE PLAY

PODEJŚCIE BADAWCZE

HOLISTYCZNE - przyjmujące, że twierdzenia dotyczące złożonych zjawisk społecznych nie dadzą się sprowadzić do wypowiedzi o zachowaniach jednostek i ich grup; głoszący, że prawidłowości zjawisk społecznych nie dają się wywnioskować z prawidłowości ich składników.

FRAGMENTARYCZNE

SOCJOGRAFIA

SOCJOLOGIA

EMPIRYCZNA

TEORETYCZNA

TEORIA ŚREDNIEGO ZASIĘGU

LEKTURY

S.Nowak, „Metodologia badań społecznych”, str. 404-406

J.Szacki, „Historia myśli socjologicznej”, rozdz. o A.Comte

J.Szczepański, „Socjologia. Rozwój problematyki i metod”, rozdz. o F.Le Play i Ch.Booth.

NAUKI SPOŁECZNE A SOCJOLOGIA.

SOCJOLOGIA NAUKĄ O PEWNYCH ASPEKTACH RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ.

SOCJOLOGIA - JEDNA DZIEDZINA, WIELE SCHEMATÓW:

DEMOGRAFIA

GEOGRAFIA SPOŁECZNA;

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA;

SOCJOLOGIA „WŁAŚCIWA”;

ANTROPOLOGIA KULTURY.

SOCJOLOGIE SZCZEGÓŁOWE

Potoczne określenie socjologii jako nauki o społeczeństwie jest podwójnie fałszywe:

* socjologia odchodzi od pojęcia społeczeństwa na rzecz pojęcia grup społecznych albo pojęcia systemów społecznych; pojęcie społeczeństwa nie ma nośności teoretycznej we współczesnej socjologii, funkcjonuje raczej w języku potocznym.

* socjologia jest tylko jedną z dyscyplin naukowych penetrujących społeczeństwo; oprócz niej funkcjonują np.: historia, prawo, ekonomia, politologia , pedagogika itd.

Model zależności pomiędzy naukami społecznymi a socjologią A.Comte'a :

Według tego schematu przez wiele następnych lat przypisywano socjologii rolę uniwersalnej nauki społecznej i wierzono, że zsyntetyzuje ona całą wiedzę o rzeczywistości społecznej.

Socjologia funkcjonuje głównie poprzez socjografię i teorie średniego zasięgu, nie może więc spełniać warunków uniwersalistycznej nauki o społeczeństwie.

Socjologia stanowi pewne „jądro” nauk o społeczeństwie i posiada dość wąski zakres penetracji.

W modelu comte'owskim socjologię rozumiemy jako naukę generującą ogólne prawa o społeczeństwie i syntetyzującą wyniki innych nauk o społeczeństwie, pozostających do niej w stosunku jako nauki szczegółowe. Natomiast w modelu współczesnym mamy pojęcie socjologii jako nauki o pewnych aspektach życia społecznego.

Na powyższych schematach zakresy badań nauk społecznych przecinają się w pewnym punkcie, jest to miejsce, gdzie te nauki zaczynają zadawać pytania wchodzące w zakres pojęcia socjologii. W tym miejscu powstają nauki, które są naukami pośrednimi pomiędzy socjologią a daną nauką społeczną:

* socjologia historyczna;

* socjologia prawa;

* socjologia ekonomii;

* socjologia wychowania;

* psychologia społeczna;

GOLDNER:

Socjologia zajmuje się „resztkami” po pozostałych naukach społecznych, gdyż pola inne były już przez te dyscypliny zajęte.

Treścią jej badania jest próba wyjaśniania zjawiska tworzenia się „ładu społecznego”, powstawania i trwania „więzi społecznych”. Wszystkie nauki społeczne dostrzegają zawsze w mechanizmach zjawisk, które je interesują tzw. ”czynnik ludzki”, czyli grupowy aspekt działań człowieka i aby móc go w pełni uwzględniać muszą sięgać do socjologii.

RELACJE MIĘDZY SOCJOLOGIĄ A INNYMI NAUKAMI SPOŁECZNYMI.

SOCJOLOGIA A HISTORIA

Historia jako nauka społeczna o rozwoju społeczeństw w przeszłości, pracująca na podstawie śladów, informacji z przeszłości. Może historyk przyjąć metodę historiograficzną, ale może też badać mechanizm zachodzenia faktów historycznych i ich przyczyny - proces społeczny.

SOCJOLOGIA A PRAWO

Prawo narodziło się jako nauka stricte praktyczna, która mówiła, jak należy organizować zachowania ludzki, aby stworzyć i utrzymać ład społeczny. Prawo funkcjonuje też jako reguły zachowań międzyludzkich, może zaistnieć jedynie przy zetknięciu się ze sobą przynajmniej dwóch istot ludzkich.

SOCJOLOGIA A EKONOMIA

Powstaje chociażby problem wymiany towarowej pomiędzy ludźmi - zachodzi między nimi interakcja, która jest już przedmiotem zainteresowania socjologii.

SOCJOLOGIA A PEDAGOGIKA

Zachodzi interakcja pomiędzy wychowankiem i wychowawcą - niekoniecznie tylko w jedną stronę.

Socjologia jest jedną dziedziną wiedzy, ale posługuje się wieloma schematami poznawczymi. Przedmiot socjologii nie jest w jakiś naturalny sposób dany w rzeczywistości społecznej, lecz jest produktem selektywnej identyfikacji aspektów świata empirycznego dla celów opisu naukowego. Dany schemat badawczy jest subiektywnym, selektywnym sposobem postrzegania rzeczywistości np.:

* schemat demograficzny (demografia, ekologia społeczna), wychodzi z założenia nominalistycznego, operuje wartościami liczbowymi; polega na interpretowaniu zdarzeń jako aspektów ludzkich organizmów, populacji, którymi rządzą prawidłowości, liczby, wielości w takich zakresach jak: narodziny, zgony, ruchliwość przestrzenna; definiowanie zjawisk masowych w schemacie demograficznym, określamy ludzi jako zbiór wyodrębniony na podstawie np.: liczebności, płci, wiek, zaangażowanie w produkcję, miejsce zamieszkania.

* schemat psychologii społecznej wywodzący się z fikcjonizmu społecznego; polega na interpretowaniu zachowania się ludzi, z punktu widzenia jego znaczenia psychologicznego dla jednostki traktowanej jako jaźń lub osoba; bierze się pod uwagę motywy, postawy, treści poznawcze, zdolności, poczucie tożsamości.

* schemat psychologii społecznej wywodzący się z modalizmu; interpretuje zjawisko pod kątem tworzenia się morale grupy, czyli stopień identyfikacji grupowej.

* schemat „socjologii właściwej” wywodzący się z realizmu społecznego; uznaje się realne istnienie grupy społecznej i bada się je pod kątem rozwoju, tworzenia i umacniania się więzi społecznej, spoistości grupowej, tworzenia się ról społecznych.

* schemat antropologii społecznej (kulturowej) przyjmuje, że każda grupa wytwarza swoją kulturę, normy, wzory postępowania, modę itd. i poprzez tę kulturę, bada daną grupę.

W zakresie teorii średniego zasięgu tworzą się pewne specjalne działy socjologii, które określamy jako socjologie szczegółowe, lub subdyscyplin socjologicznych ( istnieje ich około 36 )

SŁOWA KLUCZOWE

ANTROPOLOGIA

KULTURY

SPOŁECZNA

DEMOGRAFIA

EKOLOGIA SPOŁECZNA

EKONOMIA

ETNOGRAFIA

ETNOLOGIA

GEOGRAFIA

OSADNICTWA

SPOŁECZNA

HISTORIA

NAUKI SPOŁECZNE

POLITOLOGIA

PRAWO (TEORIA PAŃSTWA I PRAWA)

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA

SOCJOLOGIA SZCZEGÓŁOWA

SOCJOLOGIA WŁAŚCIWA (FORMALNA)

LEKTURY

Nowak, „Metodologia badań społecznych”; ss. 9-13, 38-39

Smelser, „Status pojęć socjologii”, rozdz. „Metodologia pojęć socjologii” s. 28 -33

Holzner, „Demografia” s. 11-14

Brett, „Historia psychologii” s. 671-678

Olszewska-Dyoniziak, „Antropologia kultury & socjologii” s. 57-56

SPOŁECZNE FUNKCJE SOCJOLOGII:

OPISOWA

TEORETYCZNA

KSZTAŁCĄCA

SOCJOTECHNICZNA

DEMASKATORSKA

APOLOGETYCZNA

DYGRESJA O ROLI EKSPERTA I ETYCE SOCJOLOGA.

STYLE UPRAWIANIA SOCJOLOGII:

MIĘKKI, SONDAŻOWY I TWARDY.

Rola poznawcza wzbogacanie kultury o wiedzę na temat rzeczywistości społecznej są podstawowymi funkcjami socjologii.

I. FUNKCJA OPISOWA - socjograficzna, konkretny opis rzeczywistości - miejsca lub problemu.

II. FUNKCJA TEORETYCZNA - próba wyjaśniania prawidłowości rządzących określonymi wycinkami rzeczywistości

* funkcja oświeceniowa - poszerzanie wiedzy, światopoglądu, kształtowanie filozofii społecznej i życiowej, wynikają wnioski:

ludzie z natury (biologicznie) nie są ani dobrzy ani źli

* nie ma podstaw do twierdzeń o różnej jakości ras pod względem przydatności w społeczeństwie

* różnice w społeczeństwie to wynik różnych okoliczności społeczno-ekonomicznych w wychowaniu.

III. FUNKCJA INSTRUMENTALNA

* funkcja socjotechniczna (inżynieria społeczna) - zajmuje się zestawieniem i doborem zasad, prawidłowości ogólnych z zakresu socjologii i nauk pokrewnych i przełożeniem ich na język dyrektyw praktycznych. Pojmowana także pejoratywnie jako machiawelizm - oddziaływanie na społeczeństwo w celu osiągnięcia określonych celów (np. przez TV).

* funkcja demaskatorska - uprawiana przez socjologów lub ludzi wykorzystujących działanie wyników badań socjologicznych prezentowanych w określonym kontekście dla osiągnięcia określonych celów.

* funkcja apologetyczna - służba socjologów panującemu reżimowi, zgoda na opis pozytywny lub jednostronny, nieujawnianie prawdziwych motywów działania władzy a jedynie opis ewentualnych pozytywnych efektów ubocznych.

W danym opisie występuje często nieostry podział funkcji, m.in. ze względu na uwikłania społeczno-kulturowe badacza zawarte implicite.

FUNKCJA EKSPERTA I ETYKA

Wykorzystywanie pracy socjologa w społeczeństwie:

* wyniki badań manipulowane i dowolnie interpretowane w zależności od aktualnych potrzeb; powstaje problem, czy zawsze należy ujawniać publicznie wyniki badań, jeśli wiadomo, że istnieją ludzie i zachodzi sytuacja, kiedy będą one mogły być wykorzystane przeciwko innym ludziom.

* autorytet naukowy - ekspert ; poprzez znajomość praw rządzących rzeczywistością społeczną socjologowi łatwiej włączyć się w proces inżynierii społecznej jako doradcy, wykonawcy ekspertyz itd.

WŁADZA POTRZEBUJE SOCJOLOGA JAK PIJANY LATARNI - ŻEBY SIĘ PODEPRZEĆ, A NIE OŚWIECIĆ.

SŁOWA KLUCZOWE

ETYKA

INŻYNIERIA SPOŁECZNA

SOCJOLOGIA ZAANGAŻOWANA

SPOŁECZNE FUNKCJE SOCJOLOGII:

POZNAWCZA

OPISOWA (SOCJOGRAFICZNA)

TEORETYCZNA

KSZTAŁCĄCA

INSTRUMENTALNA

SOCJOTECHNICZNA

DEMASKATORSKA

APOLOGETYCZNA

LEKTURY

S.Ossowski „Taktyka i kultura” w Przeglądzie Kulturalnym r. 1956/13 (też „Marksizm i twórczość naukowa w społeczeństwie socjalistyczny” W-wa 1957, s. 78-99 w J.Karpiński „Nie być w myśleniu posłusznym. Ossowscy, socjologia, filozofia.” Londyn 1989,s. 129-139.)

METODY BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

Przedmiot poznania w socjologii stanowi „wyzwanie” dla badacza, który przy zdobywaniu wiedzy o przedmiocie posługuje się metodą badania, czyli sposobem, w jaki należy ten przedmiot poznawać.

I. OBSERWACJA - przedmiot poznania zachowuje się biernie, zależy od tego w pewnym stopniu powodzenie badań.

1.zwykła - bierna -postrzeganie rzeczywistości „z zewnątrz”

2.uczestnicząca - najczęściej stosowana w antropologii, etnografii i socjologii w badaniach terenowych;

* jawna - badający występuje w swojej oficjalnej roli, pozwala mu to na swobodne zadawanie pytań; jeżeli badacz uzyska zgodę i poparcie lidera grupy, może to znacznie ułatwić prowadzenie badań;

* ukryta - badacz występuje jako „normalny” człowiek, stara się wejść do badanej grupy beż ujawniania swoich prawdziwych intencji; przedmiot poznania jest obserwowany w warunkach „naturalnych”, nie przyjmuje pewnych postaw fasadowych, które mogłyby sfałszować wyniki badań; stosowane we własnym kręgu kulturowym do badania innego środowiska.

II WYWIAD - zakłada aktywność przedmiotu poznania - respondenta

1.bezpośredni - jakość informacji udzielanych przez respondenta zależy od znajomości przez badacz charakteru, jaki mają one dla pytanego.

* ustny - zapisywanie odpowiedzi wpływa negatywnie na zachowanie respondenta

* kwestionariusz

a) otwarty - całkowita dowolność formy i zakresu odpowiedzi

b) półotwarty

c) zamknięty - testowy - wybór przez respondenta proponowanych wariantów odpowiedzi; jeśli na pytanie zawierające w sobie możliwość innych odpowiedzi niż wyszczególnione w pozostałych konkretnych pytaniach uzyskuje się powyżej 10% odpowiedzi - źle skonstruowany kwestionariusz; stosuje się badania pilotażowe w celu ustalenia optymalnego układu pytań.

2.Ankieta - kwestionariusz pośredni, wysyłany bądź dostarczany do respondenta.

Kwestionariusz składa się z dwóch części:

* merytorycznej - badane problemy, pytania, odpowiedzi

* metryczkowa - cechy położenia społecznego respondenta

III EKSPERYMENT - wywoływanie sztucznych zjawisk i badanie reakcji przedmiotu poznania.

1.klasyczny - z zachowaniem kanonu jednej różnicy

Przykład.

Badanie integracji społecznej i jej trwałości przy obecności jednostki dezintegrującej.

Wybór dwóch grup o identycznych cechach: skład społeczny, warunki działania, jednakowy stopień integracji

GRUPA KONTROLNA GRUPA EKSPERYMENTALNA

T1 A1 WI=6.0 A2 WI=6.0

T2 A1 WI=6.0 A2+ED WI=6.0

T3 A1 WI=6.0 A2 WI=1.1

WI - wskaźnik integracji

ED - element dezintegrujący

T1,2,3 -poszczególne etapy eksperymentu

Grupa eksperymentalna różniła się w trakcie trwania eksperymentu od grupy kontrolnej tylko jednym elementem, którego wpływ był badany.

2.bez grupy kontrolnej

3.eksperyment naturalny - nowy element, którego wpływ badamy wprowadzany jest przez grupę samoistnie lub w wyniku jej woli, np. powstanie nowego zakładu przemysłowego w rejonie typowo rolniczym.

4.eksperyment sztuczny - prowokowany

*** STYLE UPRAWIANIA SOCJOLOGII

„Styl miękki” (sondażowy) - obejmuje badania przeprowadzane przy pomocy obserwacji i wywiadu z kwestionariuszem otwartym; minimalna ingerencja i wpływ badacza na zachowanie przedmiotu badania.

„Styl twardy” - kwestionariusz zamknięty wywiadu i eksperyment; badacz bezpośrednio ingeruje w zachowanie przedmiotu lub ogranicza jego swobodne działanie.

IV ŹRÓDŁO

1.źródła „zastane” przez badacza

historyczne - ślady działania minionych cywilizacji

„socjologiczne” - tworzone synchronicznie z czasem życia badacza

2.źródła powstałe wskutek woli i działania badacza

wyniki obserwacji

wyniki wywołane ingerencją badacza - przez wywiady i eksperymenty

BADANIA REPREZENTACYJNE (sondaż socjologiczny) - obejmujące określone wycinki społeczeństwa spełniające określone warunki.

VI BADANIA PANELOWE - powtarzane co pewien okres czasu z taką samą próbą i tymi samymi ludźmi

* badania quasipanelowe - niewielkie zmiany w grupie badanych

VII MATERIAŁY AUTOBIOGRAFICZNE - analiza pamiętników i korespondencji (Thomas i Znaniecki „Chłop polski...”)

VIII MATERIAŁY STATYSTYCZNE - interpretacja danych statystycznych

SŁOWA KLUCZOWE

BADANIA REPREZENTACYJNE

PANELOWE

KWESTIONARIUSZ

ANKIETY

WYWIADU

EKSPERYMENT

KANON JEDNEJ RÓŻNICY

MATERIAŁY AUTOBIOGRAFICZNE

MATERIAŁY STATYSTYCZNE

METODY BADAWCZE

MONOGRAFICZNE BADANIA TERENOWE

OBSERWACJA

UCZESTNICZĄCA

TECHNIKA BADAWCZA

ŹRÓDŁA INFORMACYJNE

HISTORYCZNE

ZASTANE

LEKTURY

K.Dobrowolski „Studia nad życiem społecznym i kulturą”; Wrocław 1966, s. 53-60

S.Nowak Wstęp do „Metody badań socjologicznych”; Warszawa 1965, s. 9-23

J.Podgórecki „Pięć funkcji socjologii” (Studia Socjologiczne 66/3 s. 227-243 lub „Socjotechnika - praktyczne zastosowanie socjologii” pod red. A.Podgórecki W-wa 1968, s. 9-34)

PROCESY INSTYTUCJONALIZACJI W SOCJOLOGII I INFORMACJA NAUKOWA

W rozwoju nauk wyróżniamy dwa etapy:

* przedinstytucjonalny

* instytucjonalny

Wraz z rozwojem nauki tworzą się instytucje grupujące ludzi zajmujących się daną dziedziną, w których mogą oni wymieniać informacje i konsultować wyniki badań.

ETAPY INSTYTUCJONALIZACJI SOCJOLOGII

I. 1886 - warszawski tygodnik „Prawda” - rubryka „Socyologia”;

II. lata 90 - konferencje socjologów w skali międzynarodowej;

III. 1895 - USA - „American Journal of Sociology”;

IV. 1896 - Francja - „l'Anne Sociologique”;

V. 1925 - Poznań - „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”;@

VI. 1930 - Poznań - „Przegląd Socjologiczny”;@

VII. 1936 - Warszawa - „Roczniki Socjologii Wsi”;@

VIII. 1953 - Warszawa - „Kultura i Społeczeństwo”;@

IX. 1957-68 - Warszawa - „Studia Socjologiczno - Polityczne”;

X. 1960-70 - „Górnośląskie Studia Socjologiczne”;

XI. 1961 - „Studia socjologiczne”;@

@ - ciągle się ukazuje.

ŹRÓDŁA BIBLIOGRAFICZNE

„International Bibliography of Social Scients”, autonomiczny tom „Sociology” od 1955

bibliografia socjologiczna polska 1969-78

„Sociological Abstracts” od 1956 - streszczenia najważniejszych prac;

„Social Scients Citation Index” od 1963 - ranking najczęściej cytowanych autorów i prac;

CD-ROM - Sociofile by Silverplatter

SSCI dla Polski made by WW Ltd..

1. J.Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii”

2. S.Ossowski „O osobliwościach nauk społecznych”

3. A.Kłoskowska „Prasa i kultura masowa”

4. Robert Merton „Teoria socjologiczna i struktura społeczna”

5. J.Chałasiński „Młode pokolenie chłopów”

6-7. A.Kłoskowska „Socjologia kultury i społeczne ramy kultury”

W.I.Thomas & F.Znaniecki - wiadomo, co;

8. S.Ossowski „Z zagadnień psychologii społecznej”

9. F.Znaniecki „Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości”;

10. S.Nowak „Metodologia badań społecznych”

CZĘŚĆ II

FILOZOFICZNE PYTANIE : KIM JEST CZŁOWIEK ? ISTOTA CZŁOWIECZEŃSTWA W ŚWIETLE RÓŻNYCH TRADYCJI KULTUROWYCH I ŚWIATOPOGLĄDOWYCH. ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA, NAUKI EMPIRYCZNE

1935 - Carrel - „Człowiek - istota nieznana”

S.Ossowski -„istnieją poważne trudności w utrzymaniu jednolitej wiedzy o człowieku „

Max Sheller -„Niedefiniowalność leży w naturze człowieka”

Problem metodologiczny - w filozofii - rozważania istotnościowe - co jest istotą człowieczeństwa ?

NAUKI O CZŁOWIEKU

FILOZOFIA - abstrahujące od empirii rozważania o istocie człowieczeństwa w określonych systemach ustaleń światopoglądowych,

ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA - ( J.Stępień ) - metafizyka człowieka, mająca za swój przedmiot szczególnego typu byt, starająca się poznać jego istotę i sposób istnienia; funkcjonuje w ramach określonych opcji światopoglądowych, które determinują założenia i metody badawcze - tradycje ujmowania człowieka:

* tradycja grecko - antyczna - człowiek jest elementem świata realnego; od zwierząt różni się tylko pod względem ilościowym - natężenia cech ( takich samych, jakie posiadają wszystkie stworzenia na świecie ) ilość nie przechodzi w jakość; istotą człowieka - cechą świadczącą o jego wyjątkowości jest inteligencja; etc.

* tradycja judeo - chrześcijańska - człowiek jest stworem boskim; do jego istoty należy posiadanie podwójnej natury - ciało i dusza; charakterystyczne dla człowieka jest upodabnianie się duchem do Boga; koncepcja człowieka jako podmiotu ujawniającego się ducha, dla którego ciało jest jedynie więzieniem i który w całej pełni może zrealizować się jedynie po śmierci;

Istotą człowieka jest TRANSCENDENCJA - możliwość istnienia poza rzeczywistością, poza zasięgiem umysłu poznającego, możliwość wyjścia poza siebie - poza swoją naturę - objawia się to w zdolności człowieka do tworzenia; Świat jest tworem boskim, ewolucja - programowym działaniem Boga ale człowiek posiada możliwość redefiniowania i przekształcania świata poprzez twórczość;

* tradycja pozytywistyczna (scjentystyczna) - zakłada odrzucenie światopoglądu jako faktu nie podlegającego empiryczne weryfikacji, rezygnuje z dociekań istotnościowych aż do całkowitego zebrania faktów empirycznych,

BIOLOGIA - zajmuje się badaniem człowieka jako organizmu przyrodniczego - charakterystycznymi cechami człowieka, które odegrały specjalną rolę w ewolucji są ; dłoń, mózg, stopa

PSYCHOLOGIA - (prof.J.Pastuszko - „Człowiek - istota dziwna”) - dziwność i problematyczność występuje u człowieka w życiu świadomym - w dziedzinie myśli i woli. Te dwa elementy psychiki (najistotniejsze) są w ustawicznym ruchu - ten dziwny dynamizm myślenia i woli sprawia, że człowiek żyje w teraźniejszości i patrzy w przyszłość; nigdy nie jest - ciągle się staje.

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA - ( Helmut Plessner ) - człowiek jako istota ekscentryczna - zachowuje podwójny dystans do siebie - podobnie jak zwierzę przeżywa swoje ciało od wewnątrz(jaźń subiektywna), ale potrafi spojrzeć na siebie jako zewnętrzny obserwator (jaźń obiektywna)

SOCJOLOGIA - człowiek - istota, która zdolna jest do odczuwania jaźni zbiorowej - badanie, dlaczego grupy ludzi reagują jednakowo na pewne zjawiska

* socjokultura - ( R.Ingarden ) człowiek tym odróżnia się od zwierząt, że nie tylko opanowuje przyrodę w granicach szerszych niż zwierzęta, ale ją przekształca i przygotowuje do swoich potrzeb, a nadto - i w tym leży jego rys istotny - wytwarza sobie pewną zupełnie nową rzeczywistość - kulturę .

WNIOSECZEK

Przy poznawaniu rzeczywistości nie będziemy zajmowali się rozważaniami istotnościowymi - będzie interesował nas jedynie fragment rzeczywistości. Konieczne jest dokonanie operacjonalizacji pojęcia człowiek - nadania temu pojęciu takich treści, aby zakres naszych badań był adekwatny do przedmiotu socjologii ( badania zjawisk zbiorowych ), jej ustaleń oraz wypracowanych metod badawczych.

SŁOWA KLUCZOWE

ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA ( FILOZOFIA CZŁOWIEKA)

ANTROPOLOGIA TEOLOGICZNA

EMPIRYCZNE NAUKI

ORIENTACJA ŚWIATOPOGLĄDOWA

GRECKO-ANTYCZNA

JUDEO-CHRZEŚCIJAŃSKA

ORIENTACJA SCJENTYSTYCZNA

NA BIOLOGIĘ

NA PSYCHOLOGIĘ

NA PSYCHOLOGIĘ SPOŁECZNĄ

NA SOCJOLOGIĘ

NA EKONOMIĘ

ORIENTACJA SOCJOKULTUROWA

LEKTURY

R.Ingarden „Książeczka o człowieku” - rozdz. ”O naturze ludzkiej”; „Człowiek i jego rzeczywistość”

M.A.Krąpiec „Ja - Człowiek” - „Próby interpretacji faktu ludzkiego”, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1974.

SOCJOLOGICZNA OPERACJONALIZACJA POJĘCIA „CZŁOWIEK”.

OD KONCEPCJI NATURALISTYCZNYCH DO HUMANISTYCZNYCH.

I. CZŁOWIEK ISTOTĄ PRZYRODNICZĄ ( homo sapiens, psychika człowieka, rasy ludzkie ).

TEORIA OSOBOWOŚCI FREUDA - KONCEPCJA SUPEREGO.

Na początku swojego rozwoju nauki przyrodnicze starają się uniwersalnie odpowiedzieć na pytanie o istotę człowieka - praktycznie zastępują filozofię. Nauki przyrodnicze prowadziły badania w kierunku psychologii, socjologii, ekonomii - powstawały przekłamane teorie starające się całkowicie wyjaśniać zagadnienie esencji człowieczeństwa - biologizm, psychologizm, socjologizm,.

W wieku XIX - dominacja koncepcji scjentystycznej - prymat biologii wśród nauk o człowieku; główne założenia:

materializm - odrzucenie założenia dualizmu ciała & duszy

monizm - założenie, że świat zbudowany z jednego substratu

ewolucjonizm - z form prostych, dzięki działaniu pewnych sił, materia przekształca się w formy coraz bardziej złożone - proces nieuchronny.

Obowiązywały te same metody badania świata ludzi i przyrody - człowiek był po prostu jednym z gatunków zwierzęcych - jego zachowania badała antropologia.

Psychologia - zajmowała się psychiką, jako wysublimowanym tworem przyrody, osiągnięciem najwyższego etapu ewolucji, ulokowanej w mózgu - stąd szczegółowe badania budowy mózgu - pomiary jego masy, objętości, powierzchni zwojów.

* Wundt - badania zmysłów

* Pawłow - badania odruchów

* Hall - rekapitulacja przez dziecko ewolucji - odzwierciedlenie w rozwoju psychicznym dziecka poszczególnych etapów ewolucji cywilizacji ( w zabawie )

Założenia ogólne:

* człowiek - istota gatunkowo uformowane przez przyrodę, jeden z przejawów jej gatunkowego zróżnicowania

* człowiek podlega wyłącznie prawom przyrody

* energia dla ludzkich działań pochodzi od natury

* rozwój człowieka jest immanentny;

* jednostka przychodzi na świat wyposażono we wszystkie potencjalnie potrzebne jej cechy - posiada gotową strukturę osobowości, które w zależności od warunków zewnętrznych mogą się w różnym stopniu rozwinąć; te cechy to : zmysły, pamięć, inteligencja, emocje, wola, temperament.

Gatunek ludzki jest zróżnicowany jakościowo - poszczególne rasy wykazują sobie właściwe cechy rozwinięte w innym stopniu niż u ras odmiennych - Hr.Artur Gabineau.

KONCEPCJA OSOBOWOŚCI Z.FREUDA

Człowiek jest z natury istotą złą, jego życie jest walką o zaspokojenie popędów.

STRUKTURA OSOBOWOŚCI:

* ID - z natury zła aktywna warstwa najgłębsza zawierająca wiązkę popędów skierowanych na zewnątrz, niczym nie różni człowieka od zwierząt; jest dana od razu przy narodzinach;

ID napotyka w świecie zewnętrznym na opór, jest skazana na rywalizację.

* LIBIDO - energia dla ID, od szybkości jej wyczerpania zależy długość ludzkiego życia;

* EGO - (JAŹŃ) warstwa ochronna na około ID powstrzymująca od działania w przypadkach określonych na podstawie bezpośredniego doświadczenia w przeszłości - występuje także u zwierząt - hamuje realizację popędów w momentach, kiedy jest to niebezpieczne lub skazane na niepowodzenie;

* SUPEREGO - warstwa hamująca działanie zmierzające do realizacji popędów wynikająca z uwarunkowań społecznych - ponieważ człowiek żyje nie tylko w świecie przyrodniczym, lecz w świecie cywilizacji - kultury - sztucznie przez niego wytworzonym; jest zależna od środowiska w jakim jest tworzona.

EGO i SUPEREGO są uwewnętrzniane przez dziecko w procesie wychowania - wg Freuda w wieku do 3 lat - i pozostają w osobowości „najgłębiej” - wszystkie normy uwewnętrzniane w wieku starszym zachowują się jedynie na powierzchni osobowości.

Wraz z wiekiem może nastąpić bunt przeciw normom uwewnętrznionym w dzieciństwie, ale pod koniec życia, kiedy człowiek zaczyna się czuć źle - jest zagubiony itd. bardzo często wraca do okresu dzieciństwa i najwcześniejsze superego jest przyjmowane ponownie.

WNIOSECZEK

Nie należy za wszelką cenę badać całości istoty człowieczeństwa - każda dyscyplina naukowa poprzez badanie swego określonego wycinka dodaje do wiedzy ogólnej nowe wiadomości.

Freud - jeden z pierwszych badaczy natury TABU społecznego - systemu zakazów kategorycznych uwewnętrznianych w superego.

SŁOWA KLUCZOWE

WILLHELM DILTHEY

Z.FREUD

HOMO SAPIENS

KONCEPCJE

HUMANISTYCZNE

NATURALISTYCZNE

OSOBOWOŚĆ WG FREUDA

(ID, EGO, SUPEREGO, LIBIDO, POPĘDY, HAMOWANIE, PODŚWIADOMOŚĆ)

PSYCHIKA CZŁOWIEKA

RASY LUDZKIE

LEKTURY

Z.Freud „Poza zasadą przyjemności”; „Id i ego”

Z.Freud „Kultura źródłem cierpienia”

GENEZA OSOBOWOŚCI WG ZNANIECKIEGO.

STRUKTURA OSOBOWOŚCI.

KARDINERA KONCEPCJA OSOBOWOŚCI PODSTAWOWEJ.

SOCJOLOGICZNA TYPOLOGIA OSOBOWOŚCI.

Wg koncepcji skrajnie humanistycznych na „istotę” człowieka składają się wyłącznie treści uwewnętrznione przez niego w okresie dzieciństwa i późniejszego życia osobniczego.

ORTEGA Y GASSET - „Człowiek nie ma natury - ma jedynie historię. Treść człowieczeństwa, jego istota są kształtowane przez historię czyli przez dzieje ludzkiej kultury. Człowiek jest produktem okoliczności zewnętrznych, a nie odziedziczonych po przodkach biologicznych treści gatunkowych.” - dominujący w socjologii pogląd - wynik określonej operacjonalizacji - rezygnacja z badania treści biologicznych, które niewątpliwie mają miejsce, ale leżą poza obszarem naszych dociekań i kompetencji. Stąd przedmiotem naszych badań staje się pewien aspekt człowieczeństwa - osobowość społeczna

Przychodzący na świat człowiek to tabula rasa - dopiero jego kontakty ze środowiskiem społecznym i kulturalnym powodują uwewnętrznienie ( internalizację ) norm i wartości społeczne , które funkcjonują poza nim - w jego otoczeniu.

Zachowanie zwierząt reguluje natura, człowiek zachowuje się wg odpowiednich norm kulturowych określonych w danej grupie społecznej.

Osobowość ludzka kształtowana jest w wyniku internalizacji wartości i norm świata zewnętrznego. Np. koncepcja Eriksona - kształtowanie poszczególnych fragmentów osobowości w ciągu całego życia.

Zinternalizowane treści są na gruncie socjologii jeszcze bardziej ograniczane - sprowadzanie osobowości społecznej do:

* postawa - określony stosunek do danych zjawisk świata zewnętrznego, który wpływa bezpośrednio na określone aspekty działań;

* opinia - określony stosunek do danych zjawisk świata zewnętrznego, ale niekoniecznie pociągający za sobą określone działanie;

* rola społeczna - wyuczony sposób zachowania w danej sytuacji - pozwala na rozpoznanie przynależności społecznej;

Wg Znanieckiego osobowość społeczna - suma ról społecznych wyuczonych podczas procesu wychowania

KONCEPCJA STRUKTURY OSOBOWOŚCI WG ZNANIECKIEGO

We „Wstępie do socjologii” (1921) Znaniecki - socjologia jest nauką badającą tzw. „układy społeczne”:

I - czyn społeczny - tkwiący „najgłębiej w rzeczywistości społecznej,

II - stosunki społeczne - czyny społeczne na styku pomiędzy ludźmi,

III - grupa społeczna - skomplikowany układ stosunków społecznych,

IV - społeczeństwo ( kultura ) - historia, treści gromadzone i wytwarzane przez człowieka w trakcie rozwoju cywilizacji,

Nie można w socjologii zrozumieć człowieka bez ujmowania jego działań na tle jego całego układu społecznego, na tle którego człowiek działa i ujawnia swoją tożsamość.

JAŹŃ ODZWIERCIEDLONA - świadomość własnego „ja” - rodzi się w człowieku w związku z odzwierciedleniem przedstawienie, jakie, w naszym mniemaniu, inni ludzie mają o nas.

STAN SOCJALNY - całokształt „praw” zapewniony danej jednostce przez społeczeństwo :

* pozycja ekonomiczna

* autorytet

* prestiż

* sfera bezpieczeństwa

* sfera prywatności

FUNKCJA SPOŁECZNA - ogół zadań, jakie jednostka ma do wypełnienia wobec społeczeństwa

ZNACZENIE SPOŁECZNE - wpływ, jaki odgrywanie ról społecznych ma na nasze własne życie

Dotychczas człowiek był przez nas traktowany jako jednostka , ale nie istnieje pojęcie „jednostki społecznej”. Pojęcie osobowości społecznej nie jest też jasne - nie wiadomo, czy mamy do czynienia z jednostką, czy inną cholerą. VIERKHANDT - modalistyczna koncepcja świadomości „MY”, jako elementu osobowości społecznej - treści wspólne dla wszystkich członków danej grupy społecznej.

OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA - nie ma desygnatu w rzeczywistości - jest to typ idealny zawierający pewne cechy, do których poszczególne jednostki się upodabniają, ale nie jest w zasadzie możliwe ich dokładne odwzorowanie.

Wg ZNANIECKIEGO osobowość społeczna kształtowana przez odpowiednie kręgi społeczne - środowisko społeczne wywierające na jednostkę presję i dostarczające odpowiednie wzorce i treści kulturowe:

* krąg inteligencki - kształtuje typ osobowości człowieka „dobrze wychowanego” z uwagi na wzory panujące w danej grupie społecznej - typ skrajnego konformisty;

* krąg rodzin robotniczych i chłopskich - kształtuje typ osobowości człowieka pracy - przyzwyczajanego do pracy fizycznej i jej konieczności od lat najmłodszych;

* krąg arystokracji ( rodziny ziemiańskie ) - kształtuje typ osobowości „człowieka zabawy” z dużym akcentem na przestrzeganie reguł;

Powyższe trzy kręgi społeczne i typy osobowości nie wyczerpują całości społeczeństwa:

ludzie wyłamujący się spod uniformizującego wpływu kręgów społecznych - „ludzie - zboczeńcy” - dzięki umiejętności pewnej samorefleksji starali się kształtować swoją osobowość; jako jedyny potrafi być twórczy i jako jedyny dąży do pewnej określonej zmiany społecznej.

II RIESMAN - „SAMOTNY TŁUM”

Badania społeczeństwa amerykańskiego w latach `50 - dwa typy osobowości po zmianie historycznej:

* typ pioniera - osadnicy amerykańscy - zdobywcy kontynentu - typ człowieka „wewnątrzsterownego”

* typ człowieka nastawionego na konsumpcję - człowiek lat pięćdziesiątych - * typ człowieka „zzewnątrzsterownego' - manipulowanego przez media;

III. ADAM KARDINER - OSOBOWOŚĆ PODSTAWOWA

U poszczególnych ludzkich osobowości występują podobieństwa zachowań społecznych - każdy człowiek wyposażony jest w osobowość podstawową, wspólną dla całej grupy społecznej. jeśli odkrywamy regularność ludzkich zachowań - to znaczy, że odkryliśmy istnienie grupy społecznej.

SŁOWA KLUCZOWE

CHARAKTER SPOŁECZNY

KARDINER ADAM

KRĄG SPOŁECZNY

OSOBOWOŚĆ PODSTAWOWA

OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA

POSTAWY SPOŁECZNE

RIESMAN DAVID

ROLA SPOŁECZNA

ŚRODOWISKO SPOŁECZNE

THOMAS WILLIAM I.

UWEWNĘTRZNIENIE ( INTERNALIZACJA )

WZÓR OSOBOWOŚCI

JAŹŃ ODZWIERCIEDLONA

FUNKCJA SPOŁECZNA

STAN SOCJALNY

ZNACZENIE ŻYCIOWE

ZNANIECKI FLORIAN

LEKTURY

A.Kardiner „Elementy teorii socjologicznych”; rozdz. „Osobowość podstawowa”; Warszawa 1975; s. 85-102

S.Nowak „Teorie postaw” w „Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych”; Warszawa 1973; s. 17-33

D.Riesman „Samotny tłum”; rozdz. „Typy charakterów i społeczeństw”; Warszawa 1971

W.I.Thomas & F.Znaniecki „Chłop polski w Europie i Ameryce”; Nota metodologiczna - fragment; s. 39-63; t.I, Warszawa 1973

F.Znaniecki „Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości”; rozdz.”Osobowość społeczna”; wyd.1935

F.Znaniecki „Pojęcie roli społecznej” w J.Szacki „Znaniecki”; Warszawa 1986; s. 309-319

SOCJALIZACJA

AKT INTERNALIZACJI WARTOŚCI I NORM

SOCJALIZACJA PIERWOTNA I WTÓRNA

TOŻSAMOŚĆ

Operacjonalizacja pojęcia osobowość na gruncie socjologii - poruszaliśmy się po linii continuum - od koncepcji przyrodniczych do kulturowych.

NATURA KULTURA

DZIEDZICZNOŚĆ WYCHOWANIE

Na gruncie nauk przyrodniczych opracjonalizuje się pojęcie człowieka w kategoriach istoty gatunkowej, gotowej, ukształtowanej - jako gotowego tworu przyrody - homo sapiens erectus. Jednak obserwacja człowieka w jego codziennym zachowaniu nie daje nam możliwości obserwacji tych zachowań, jeśli przyjmiemy, że człowiek jest jedynie istotą biologiczną. Pierwsze próby, kiedy człowieka starano się traktować za Arystotelesem jako zwierzę społeczne, czy zwierzę polityczne i tłumaczyć go na tej samej płaszczyźnie, na której tłumaczy się zachowania zwierząt, okazały się nie w pełni przydatne i zadowalające badaczy. Kroeber już stwierdził, że kiedy obserwujemy działania człowieka, to stykamy się z pewnymi obszarami rzeczywistości, które w żaden sposób nie dadzą się wytłumaczyć czynnikami natury; np. makijaż u kobiet nie jest determinowany jakąkolwiek potrzebą naturalną, jego genezy należy szukać w uwarunkowaniach kulturowych.

Jeżeli obserwując człowieka w całym jego zachowaniu będziemy tłumaczyli wszystko jedynie przez pryzmat natury - to ograniczymy jego obraz jedynie do cech zwierzęcych. Natomiast obserwując jego zachowanie już Freud, który powiedział, że jest to zwierze egoistyczne, które zaspokaja swoje popędy i tak, jak inne zwierzęta wytwarza warstwę hamującą ego , ale fenomen człowieka polega na tym, że wytwarza warstwę superego (podwójne hamowanie). Superego na linii continuum od natury do kultury stanowi zupełnie nowe zjawisko, nieznane w świecie przyrody. Jest to coś, czego w kategoriach naturalistycznych nie jesteśmy w stanie wyjaśnić - jest to pewien ewenement, którego nie możemy wytłumaczyć na gruncie nauk przyrodniczych.

Uczniowie Freuda (linia psychoanalizy humanistycznej) zaczęli dopatrywać się w człowieku więcej źródeł osobowości pochodzących ze świata kultury, niż idących ze świata natury. Superego i ego jak gdyby poszerzały się, superego nachodziło nawet w sferę ego. Zaczęto przenosić akcenty istoty człowieczeństwa z istoty danej nam od przyrody w momencie zapłodnienia. Zaczyna się twierdzić, że człowiek, kiedy już jest istotą, która opuściła środowisko maciczne matki, zaczyna kształtować się na skutek kontaktu z kulturą; id zajmuje coraz mniej ważną pozycję, a to, co stanowi istotę człowieczeństwa okazuje się być nabyte, a nie dane raz na zawsze przez naturę.

Dla naszych potrzeb tworzymy sobie model tabula rasa i abstrahujemy zupełnie od naszego pochodzenia biologicznego. TO, co przychodzi na świat stanowi pewną masę percepcyjną, gotową do przyjęcia świata zewnętrznego. Człowiek przychodzący na świat nie jest jeszcze istotą ludzką w socjologicznym sensie, jest kandydatem na członka społeczeństwa. Jeżeli chcemy pokazać jak człowiek staje się człowiekiem, to potrzebujemy następujących pojęć:

* KANDYDAT NA CZŁONKA GRUPY SPOŁECZNEJ (tabula rasa)

* OTOCZENIE KULTUROWE

Proces stawania się członkiem grupy społecznej nazywamy najczęściej socjalizacją - prawie równoznaczne z uspołecznieniem. Jest to proces polegający na:

uczeniu się ról społecznych

* internalizacji (uwewnętrznianiu) wartości i norm społecznych

* interioryzacji kultury (przyjmowanie wzorów funkcjonujących w danej kulturze)

To wszystko, co dzieje się w efekcie uczenia się, internalizacji, interioryzacji możemy określić jako uwewnętrznienie. Uwewnętrzniamy treści będące z zewnątrz nas, które zaczynają kształtować naszą osobowość. Efektem socjalizacji bowiem jest osobowość.

Najprostszy schemat internalizacji norm i wartości:

* funkcjonujące w otoczeniu społecznym normy i wartości;

* osobnik wchodzący w życie danego otoczenia (grupy społecznej) nie zna funkcjonujących w nim norm i wartości; dopiero w wyniku długiego okresu socjalizacji uwewnętrznia je;

* zinternalizowane normy i wartości zaczynają stanowić wtedy strukturę jego osobowości, zaczynają być elementem jego samego;

Społeczeństwo istnieje zarówno jako rzeczywistość obiektywna, jak i rzeczywistość subiektywna;

* obiektywnie społeczeństwo istnieje niezależnie od nas, poza nami - jest to w pewnym stopniu wyraz realizmu socjologicznego;

* społeczeństwo możemy również analizować w aspekcie subiektywnym - społeczeństwo funkcjonuje w nas; cytata z KOGOŚ - „ Jeśli odkryjemy regularność zachowań jednostek, to znaczy, że odkryliśmy grupę społeczną.” - wystarczy obserwacja kilku osób i jeżeli one zachowują się względnie regularnie i podobnie, to znaczy, że odkryło się jakąś grupę, kulturę - ponieważ te osoby uwewnętrzniły te same wartości i normy społeczne - w tych kategoriach socjologia przyjmuje badanie ze stanowiska fikcjonistycznego - jak ludzie postrzegają pewne rzeczy.

Mając na myśli proces socjalizacji, wiemy, że społeczeństwo istnieje obiektywnie, ale cały proces socjalizacji jest próbą opisu subiektywizacji społeczeństwa. Uwewnętrznienie jest właśnie subiektywizacją - to, co poza człowiekiem funkcjonuje obiektywnie w wyniku określonych procesów staje się treścią subiektywną - czymś, co jest wewnątrz człowieka.

Jednostka nie rodzi się członkiem społeczeństwa - społeczeństwo nie nabywa gotowych swoich członków w wyniku prokreacji. Ono może nabyć ich w wyniku przyjęcia kogoś z zewnątrz tego społeczeństwa, który bardzo szybko zaadoptuje się i przystosuje. Jednostka staje się członkiem społeczeństwa w wyniku wieloletniego procesu socjalizacji. Jednostka jest członkiem społeczeństwa dopiero po osiągnięciu odpowiedniego stopnia internalizacji, który pozwoli innym postrzegać jej zachowanie jako naturalne.

DWA ETAPY SOCJALIZACJI

* socjalizacja pierwotna

* socjalizacja wtórna

Każda jednostka rodząc się wchodzi do obiektywnej struktury społecznej, w którym to społeczeństwie napotyka innych, decydujących o jej socjalizacji - nazywani są oni w teorii socjalizacji znaczącymi innymi. Innych w naszym otoczeniu, gdy się rodzimy, jest bardzo dużo, ale znaczenie szczególne dla naszej socjalizacji mają tylko niektórzy. Znaczący inni pośredniczą w przekazywaniu tego świata, w którym przyszło nam żyć. Socjalizacja w danym społeczeństwie jest zróżnicowana w domach w zależności od charakterów, poziomu, rodzaju kultury, jaki prezentują rodzice dziecka. Stosownie do własnego ich umiejscowienia w strukturze społecznej a także za względu na własną jednostkową szczegółowość wynikającą z ich biografii, znaczący inni wybierają pewne aspekty rzeczywistości, które następnie przekazują dziecku. Do jednostki dociera świat społeczny „przefiltrowany” przez doświadczenia, biografie rodziców.

Socjalizacja pierwotna nie dokonuje się tylko w wymiarze czystego uczenia się tego świata. To uczenie się w socjalizacji pierwotnej dokonuje się w atmosferze o bardzo wysokim ładunku emocjonalnym. Znaczący inni są dla dziecka ogromnymi autorytetami. Wszystkie przekazywane przez nich treści są bardzo głęboko i trwale uwewnętrzniane. Treści uwewnętrznione w socjalizacji pierwotnej uwewnętrzniane są w głębokich warstwach naszej osobowości.

Człowiek identyfikuje się z treściami uwewnętrznionymi w procesie socjalizacji pierwotnej i jeśli te treści uzyskują pewną wewnętrzną koherencję - człowiek uzyskuje swoją tożsamość. Jednostka przyjmuje nie tylko role i postawy znaczących innych, ale w trakcie tego procesu przyjmuje cały ich świat, sposób myślenia, subiektywne postrzeganie rzeczywistości. Tożsamość toteż daje się obiektywnie określić jako umiejscowienie w pewnym świecie i jedynie wraz z tym światem może zostać subiektywnie przyswojona.

Socjalizacja pierwotna dzieli się na fragmenty bardzo ważne i istotne. We wczesnym dzieciństwie człowiek przejmuje świat przekazany przez znaczących innych jako własny świat, jedyny i niepowtarzalny, którego centrum stanowi on sam.

Nagłe olśnienie, kiedy dziecko zaczyna rozumieć, że układ, w którym funkcjonuje wraz ze znaczącymi innymi (rodzicami) nie jest jedynym tego typu układem na świecie, że jest on zwielokrotniony i mnóstwo innych podobnych struktur istnieje obok siebie, zazębia się i współpracuje ze sobą - jest to drugi etap socjalizacji. Drugi proces socjalizacji jest już pewną intelektualizacją życia społecznego, dostrzeganiem pewnych uogólnień i praw. Obok znaczących innych pojawia się uogólniony inny.

P.L.Berger, Th.Luckman - „Decydujący krok nadchodzi, kiedy dziecko uzmysławia sobie, że jeżeli mama mówi Nie rozlewaj zupy, to wcale to nie znaczy, że ja w tym momencie nie mam rozlewać zupy. Dziecko wtedy, gdy dochodzi do pewnego poziomu rozwoju intelektualnego, musi uświadomić sobie, że istnieje ogólna reguła, że w ogóle nie rozlewa się zupy.”

Jednostka od tego momentu identyfikuje się już nie tylko z konkretnym znaczącym innym, ale z uogólnionym innym - czyli z pewnymi ogólnymi, abstrakcyjnymi normami i wartościami swego społeczeństwa. Wychodzi ona poza swój infantylny, egocentryczny świat małego dziecka, zaczyna rozumieć świat społeczny poprzez fenomen uogólnionego innego. Jest to decydująca faza socjalizacji, kiedy jednostka zaczyna odrywać się od autorytetu znaczącego innego i sama zaczyna podejmować wysiłek uogólniania zasad i rozróżniania spraw jednostkowych i ogólnych.

Socjalizację pierwotną charakteryzuje bierność dziecka w tym procesie, świat społeczny dany jest dziecku jako konieczny, do którego przychodzi i musi się przystosować. Dziecko internalizuje ten świat jako gotowy i jedynie istniejący, jest on zinternalizowany jako świat pierwszy i jako taki jest szczególnie realny. Pozostaje własnym światem niezależnie od ego, jak daleko odejść można od niego w późniejszym życiu.

Socjalizacja pierwotna kończy się z chwilą utrwalenia się w świadomości jednostki pojęcia uogólnionego innego. W tym momencie jest ona gotowa, aby stać się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa, rozumie jego ogólne prawa. Jednak internalizacja społeczeństwa, tworzenie tożsamości i osobowości nie dokonuje się raz na zawsze. Socjalizacja nie jest nigdy całkowita i nigdy nie jest zakończona. Fakt ten stawia przed nami dwa dalsze problemy:

* jak rzeczywistość zinternalizowana w fazie socjalizacji pierwotnej jest utrzymywana w nas samych, naszej świadomości ?

* jak dochodzi i na czym polega dalsza socjalizacja ?

Drugi etap socjalizacji - socjalizacja wtórna. Przejście z socjalizacji pierwotnej do socjalizacji wtórnej, to nic innego, jak przejście ze świata homogenicznego, jednorodnego, świata dzieciństwa - podporządkowania rodzicom i domowi rodzinnemu do świata heterogenicznego, świata wyborów. Świat socjalizacji pierwotnej był dany jako konieczny, niczego nie trzeba i nie można było wybierać; świat socjalizacji wtórnej jawi się nam jako świat zróżnicowany, stajemy przed możliwościami i koniecznościami wyborów.

Berger - „Socjalizacja wtórna jest internalizacją subświatów. Socjalizacja wtórna polega na nabyciu wiedzy związanej z rolami, które pośrednio lub bezpośrednio wywodzą się z podziału pracy w społeczeństwie. Możnaby przyjąć, że socjalizacja wtórna zaczyna się w momencie, gdy człowiek, dziecko posiadło umiejętność czytania i pisania. Nagle dziecko idąc do księgarni lub biblioteki może wybrać, jaką książkę chce przeczytać.”

Od tego momentu przed człowiekiem stają nieograniczone właściwie możliwości wyborów - począwszy od programów telewizyjnych i audycji radiowych po, następnie, szkołę i zawód. Socjalizacja każdego z ludzi przebiega w różnych kierunkach. Socjalizacja wtórna nakłada się na socjalizację pierwotną, może być wobec niej komplementarna (może wzmacniać treści zinternalizowane w socjalizacji pierwotnej - ugruntowywać i utrwalać tożsamość), może też między nimi dochodzić do pewnych sprzeczności - nabywane w trakcie socjalizacji wtórnej treści nie muszą być wobec treści socjalizacji pierwotnej komplementarne - dochodzi wtedy, mówiąc językiem psychoanalizy, do pewnego tłumienia jądra naszej osobowości, tożsamości - utworzonego w dzieciństwie. Treści późniejsze są internalizowane jak gdyby na obrzeżu naszej osobowości, nie wchodzą w nas z tak wielkim ładunkiem emocjonalnym, chociaż właśnie socjotechnika życia społecznego stara się w socjalizacji wtórnej wprowadzić ten czynnik emocjonalny.

Człowiek żyje w świecie zdefiniowanym przez swoich rodziców, jeżeli treści internalizowane w socjalizacji wtórnej mogą zostać zapomniane, kiedy przestaną być użyteczne, to wartości i normy przekazane w socjalizacji pierwotnej pozostają w naszej osobowości na całe życie.

W okresie socjalizacji bardzo ważne jest pojęcie wprowadzone przez Goffmana - pojęcie „dystansu roli” - jest to sytuacja, kiedy człowiek w procesie socjalizacji wtórnej uwewnętrznia pewną wartość, która stoi w sprzeczności z wartościami zinternalizowanymi w czasie socjalizacji pierwotnej. Polega to na przyjmowaniu pewnej postawy fasadowej w związku z wymogami roli „nauczonej” w socjalizacji wtórnej, a w rzeczywistości pozostawaniu „wiernym” wartościom zinternalizowanym w socjalizacji pierwotnej (np. wiara katolicka a przynależność do PZPR). Istnieje w człowieku zdolność do „krycia” się z pewnymi treściami własnej osobowości, na skutek wymogów i zadań stawianych przez nowe środowisko. W porównaniu z życiem w domu dzieciństwa wszystkie pozostałe rzeczywistości są w dużej mierze sztuczne.

Pojęcie socjalizacji jest pojęciem szerszym od pojęcia „wychowanie”. Socjalizacja jest każdym uwewnętrznieniem, natomiast wychowanie jest socjalizacją intencjonalną. Poza wychowaniem, jako socjalizacją intencjonalną istnieją ogromne połacie oddziaływania na człowieka, które jest spontaniczne, chaotyczne - nie ma żadnych intencji jako swoich skutków. Takie właśnie przypadkowe uczenie się na podstawie okazjonalnych obserwacji jest właściwie rozstrzygające w procesie kształtowania naszej tożsamości. Wychowanie intencjonalne jest jedynie dodatkiem do socjalizacji w ogóle.

WSKAZÓWECZKA METODOLOGICZNA

Często w literaturze spotykamy się z takimi terminami, jak: „indywiduum”, „indywidualność” - są to terminy, które wchodzą na grunt socjologii, ale nie zawierają one się w treściach wyjaśniania osobowości w kategoriach socjologicznych. Zauważmy, że gdyby ten model był prawdziwy od początku do końca, ludzie w danym, ścisłym kręgu kulturowym, którzy są do siebie podobni, byliby przecież identyczni. Różnie międzyjednostkowe tłumaczymy faktem, że każda jednostka w niejednakowym stopniu internalizuje treści otaczającego ją świata i jest ten niewytłumaczalny dla nas mechanizm natury, który powoduje, że człowiek niektóre treści uwewnętrznia łatwiej, a inne trudniej.

Grupa społeczna działa na ludzi uniformizująco - natomiast nasza natura działa różnicująco. Indywidualnością będziemy nazywali wypadkową pomiędzy uniformizującymi wpływami grupy społecznej, a tym indywidualizującym działaniem naszej naturalnej osobowości.

Rozważając jeszcze raz różnice pomiędzy socjalizacją pierwotną i wtórną, musimy zauważyć, że socjalizacja wtórna daje nam szanse pewnej mentalizacji osobowości pierwotnej uwewnętrznionej w trakcie pierwszego etapu socjalizacji i daje nam szanse na świadome kształtowanie siebie samych poprzez możliwość wyboru, na samorealizację naszej osobowości.

SŁOWA KLUCZOWE

INTERIORYZACJA

INTERNALIZACJA

NORMA SPOŁECZNA

ROLA SPOŁECZNA

UCZENIE SIĘ RÓL SPOŁECZNYCH

UWEWNĘTRZNIANIE

WARTOŚĆ

LEKTURY

P.L.Berger „Tożsamość jako problem socjologii wiedzy” w „Problemy socjologii wiedzy”; Warszawa 1985

P.L.Berger, Th.Luckman „Społeczne tworzenie rzeczywistości”; s. 202-249

A.Kłoskowska „Człowiek poza społeczeństwem”, Wiedza i życie 1949, z.2, s.158-162; też w „Wprowadzenie do socjologii. Wybór tekstów” red.S.Dzięcielska; Łódź 1969, s. 39-49; też „Materiały do nauczania psychologii”; Warszawa 1960, seria 2, t.2, s 737-760

H.Malewska „Mechanizmy socjalizacji a postawy” w „Teorie postaw” red.S.Nowak; Warszawa 1973, s. 235-256

S.Mika „Uwagi o internalizacji postaw” w „Teorie postaw” red.S.Nowak; Warszawa 1973, s. 213-234

STOSUNEK SPOŁECZNY - KU ISTOCIE TEGO, CO NAZYWAMY SPOŁECZNYM ISTNIENIE I WSPÓŁ - ISTNIENIE. ŻYCIE I WSPÓŁ - ŻYCIE,

INTER - AKCJE

Według Durkheima - człowiek jest swoistym fenomenem w życiu na ziemi - homo duplex - dwoistość jego natury pozwala mu na życie w dwóch wymiarach:

* przyrodniczym

* kulturowym

Cechy biologiczne naszego życia przejawiają się w instynktach, schemacie behawioralnym „bodziec - reakcja”. Pojawiają się jednak pewne cechy naszej osobowości, których nie można wyjaśnić tylko w kategoriach naturalistycznych: np.inteligencja, która w zasadzie jest dana genetycznie, ale dla swojego rozwoju potrzebuje odpowiednich, stymulujących ją warunków. Cechy te są determinowane nauralistycznie, ale w świecie społecznym muszą znaleźć się uwarunkowania dla ich rozwoju. Te cechy nie są jednak w centrum zainteresowania socjologii, choć istnieją dziedziny badające pewne szczegółowe problemy, np. możliwości rozwoju intelektualnego dzieci w różnych warstwach społecznych.

Osobowość człowieka jest w pewnej części kształtowana tylko przez społeczeństwo, a determinanty biologiczne nie mają na nią żadnego wpływu. Są to przede wszystkim opinie i postawy.

Omawiając teorię socjalizacji, przyjęliśmy, że człowiek przychodzący na świat, to tabula rasa i dopiero w czasie wychowania internalizuje wartości i normy świata społecznego.

Mając model człowieka, który uwewnętrznił wartości i normy świata społecznego, możemy przystąpić do analizy fundamentalnego dla socjologii pojęcia stosunku społecznego.

Nim rozwinęła się socjologia humanistyczna, zjawiska świata społecznego tłumaczono w kategoriach naturalistycznych. Można wymienić trzy kategorie stosunków społecznych, jakich istnienie uznawano przed rozwinięciem się socjologii humanistycznej:

* teoria, że człowiek jest z natury istotą towarzyską, altruistyczną; wywodziła się od Arystotelesa ( zoon politicon; zakładała, że ludzie posiadają apetitus societalis (apetyt społeczny), który w sposób naturalny czyni, że współżyją i współpracują z innymi ludźmi;

* teoria, że człowiek jest z natury istotą egoistyczną, dba jedynie o zaspokajanie swoich indywidualnych potrzeb kosztem innych ludzi; współdziałanie jest wynikiem kalkulacji; L.Gumplowicz - twierdził, że człowiek jest towarzyski wobec grup pierwotnych, a egoistyczny wobec obcych;

J.Ortega y Gasset w „Człowiek i ludzie” zastanawia się nad przejściem od indywiduum do życia społecznego, stara się dać filozoficzne podstawy życia społecznego.

1. Każdy z nas jest osobnym, samoistnym bytem zarówno ze względu biologicznego, jak i psychicznego.

2. Wszystkie dziejące się i istniejące na świecie rzeczy stara tradycja dzieli na: minerały, rośliny, zwierzęta i ludzi.

3. Można sobie teraz zadać pytanie, jakie może być zachowanie mnie, jako człowieka wobec tych czterech kategorii rzeczy.

* człowiek i kamień - kamień istnieje dla człowieka, może być przez niego wykorzystany, nie jest możliwa sytuacja odwrotna; człowiek i zwierzę v roślina - sytuacja identyczna;

* człowiek i człowiek; mogą istnieć dla siebie wzajemnie, zaistnieje wtedy potencjalna wzajemność - pierwsza relacja, która pozwala nam iść w kierunku tego, co nazywamy społecznym; w przypadku istnienia dwojga ludzi, zachodzi możliwość współ-istnienia, czyli „splatania się istnień”; jest to sytuacja czasowa, którą człowiek może w zależności od potrzeb uznawać lub nie. Współistnienie nie polega jedynie na fizycznej bliskości i pewnych potencjalny możliwościach - obie strony odpowiadają sobie wzajemnie. Wzajemność to pierwszy akt, który pozwala określić siebie mianem społecznego.

CYTATA Z Y GASSETA

„Człowiek nie pojawia się w samotności. Człowiek pojawia się w relacji społecznej jako drugi, obcując z pierwszym, jako ten, kto się odwzajemnia.”

W samotności w człowieku następuje proces dehumanizacji.

Otwarcie na kogoś innego, na innych, to permanentny i istotny sens człowieczeństwa. Człowiek poza społeczeństwem jest abstrakcyjnym człowiekiem. Człowieczeństwo przejawia się w aktach skierowanych ku drugiemu człowiekowi, w relacji z innym.

Każdy z nas, stanowiąc swój własny mikro-świat, ma w nim jednak wspólny element w mikroświecie innego człowieka. Pewne fragmenty naszej aktywności spotykają się w danym momencie i przecinają. Istnienie społeczności i stosunków społecznych z innymi ludźmi możliwe są jedynie wówczas, kiedy pojawia się między nimi coś w rodzaju wspólnego, zobiektywizowanego świata. Kant nazwał to ważnym powszechnym (allgemeingltig).

Nie tylko współisniejemy żyjąc w jednym świecie i uznając za ważne te same rzeczy, wartości. We współistnieniu przejawia się jedynie nasza gotowość do działania. Aktywność w kierunku ważnego powszechnego - współistnienie przekształca się we współżycie.

Inter-akcja - działanie między dwiema osobami skierowane na ważne powszechne - rzeczy, które nie są jedynie częścią świata jednego z uczestników akcji, ale pretendują do istnienia wobec nas niezależnego. Są obojętne wobec mnie, ciebie i wszystkich innych ludzi. Świat składa się z rzeczy, które jawią mi się jako posiadające swój własny byt, a nie tylko byt „dla”.

Człowiek żyje w istocie podwójnym życiem, którego każda część posiada swoją odrębną optykę i perspektywę. Życie w świecie obiektywnym to życie w pseudo-rzeczywistości, życie polegające na umowie społecznej, na konwencji. Życie w świecie subiektywnym, jest moim życiem, prawdziwym.

SŁOWA KLUCZOWE

ALTRUIZM

BYCIE SPOŁECZNYM :

WSPÓŁ-ISTNIEĆ

WSPÓŁ-ŻYĆ

UCZESTNICZYĆ W INTER-AKCJI

EGOIZM

LEKTURY

J.Ortega y Gasset „Człowiek i ludzie” w „Bunt mas i inne pisma socjologiczne. Wwa 1982 s. 404-453; s. 486-549.

M.Ossowska „Egoizm i altruizm a typy stosunków społecznych” w: Przegląd Socjologiczny 1947 t.9 s. 63-72 lub w: „O człowieku, moralności i nauce”; Wwa 1983 s. 387-394

F.Znaniecki „Teorie sobkostwa i towarzyskości” w: Przegląd Socjologiczny 1935 t.3 s. 83-108

STOSUNEK SPOŁECZNY - MODEL SOCJOLOGICZNY I PSYCHO-SPOŁECZNY

MODEL SOCJOLOGICZNY

Istoty tego, co społeczne ( zjawiska trzymania się ludzi razem ), nie będziemy doszukiwać się w naturze ludzkiej, przyrodzie (choć wiadomo, że część motorów zachowań społecznych można odnaleźć w popędach, instynktach, itd.). Przyjmujemy punkt widzenia zaproponowany przez Ortegę y Gasseta - człowiek ni ma natury, jedynie historię i przychodzi na świat jako „tabula rasa”. Dlatego arystotelesowską koncepcję zoon politicon, odrzucamy jako nieprzydatną - pozwala ona nam śledzić zjawisko społeczne na takim samym poziomie jak życie społeczne mrówek, pszczół itd. Biologicznie uwarunkowane reakcje świata zwierzęcego rządzą się swoistymi, własnymi prawami, natomiast życie społeczne w sensie ludzkim odkrywa nam zupełnie inny świat, inna rzeczywistość; rzeczywistość, w której nie partycypują zwierzęta - świat przyrody rządzi się zupełnie innymi prawami.

Człowiek określony w kategoriach egoisty lub altruisty, to nie są terminy wyjaśniające genezę człowieczeństwa, a jedynie jego możliwy behaviour, którego proweniencją zajmować się nie będziemy.

Człowiek żyje w dwóch światach:

* swoim własnym, indywidualnym i niepowtarzalnym subiektywnym świecie;

* współistnieje i w konsekwencji współżyje w obiektywnym świecie społecznym;

Żyć w świecie społecznym - współ-żyć - to nic innego, jak wraz z kimś innym dostrzec pewien wspólny element - zobiektywizować jakiś fragment świata ( kantowskie allgemeingltig ). W socjologii „powszechnie ważne” nazwiemy wartością społeczną.

Po raz pierwszy użytek teoretyczny z pojęcia wartości społecznej uczynili: W.I.Thomas i F.Znaniecki w „Chłopie polskim bla bla bla.” i definiowali ją jako: przedmiot posiadający empiryczną treść oraz znaczenie, w skutek którego jest on lub może być obiektem działalności; [ jako „przedmiot” możemy rozumieć rzecz materialną, ideę, człowieka etc.; - świat można podzielić na dwie kategorie - wyróżnić w nim dwie warstwy: świat rzeczy ( obiektywnie istniejących przedmiotów; istnieje jako taki; jest w zasadzie obiektem zainteresowań przyrodników ) oraz świat wartości, który jest przedmiotem nauk o człowieku. Każdy przedmiot można przez to analizować dwojako - widzieć w nim jedynie przedmiot, lub rozpatrywać jego istnienie w kategoriach wartości, jakie stanowi on dla kogoś. ]

Do zjawiska społecznego może dojść tylko w sytuacji spotkania się dwojga ludzi na wspólnej płaszczyźnie wartości. Każdy z nich ma swój subiektywny i niepowtarzalny świat, jednak mogą się oni spotkać i mogą z sobą współdziałać, może dojść pomiędzy nimi do interakcji, wówczas, gdy stwierdzą, że razem chcą coś osiągnąć, razem do czegoś dążą itd. - czyli pojawi się wspólna dla nich wartość.

W rozpatrywanym przez nas zjawisku społecznym, obok działania wobec wspólnej wartości zawarte jest implicite zachowanie unormowane. Gdy mówimy o czymś, że jest społeczne, to obok wartości zawsze mamy na myśli normy społeczne w sensie wzajemnych powinności idących w kierunku postrzegania pewnych zasad, biorąca się z ich akceptacji. Niezbędnym warunkiem zaistnienie jakiegokolwiek stosunku społecznego jest przestrzeganie pewnych zasad.

W stosunku społecznym spotykamy się na płaszczyźnie pewnych wartości, ale równocześnie obowiązuje nas pewna konwencja, pewien znormalizowany system społeczny, który społeczeństwo wprowadza i który narzuca podczas naszego wzajemnego zachowania. Jesteśmy na dwóch płaszczyznach - wartości i norm - warunki konieczne, aby doszło do zjawiska społecznego. Ów znormalizowany układ z jednej strony, układ wartości z drugiej, to dopiero ramy zjawiska społecznego, w których dokonuje się inter-akcja. Akcja społeczna to z jednej strony czyn jednej osoby, z drugiej - czyn drugiej osoby. Stosunek społeczny wymaga aktywności wszystkich jego uczestników.

MODEL PSYCHOSPOŁECZNY

W modelu psychospołecznym na zjawisko społeczne spoglądamy z punktu widzenia jej uczestnika.

I. Załóżmy, że A nie jest uspołeczniony, nie przeszedł procesu socjalizacji. Wtedy jego czyn wobec drugiego człowieka może się w zasadzie sprowadzać do trojakich zachowań:

* A potraktuje B jako pokarm (mniam, mniam);

* A potraktuje B jako obiekt kopulacji (fuj, luxus);

* A ucieknie od B z powodu strachu (B ma 2.20m wzrostu)

W tych trzech przypadkach nie będzie możliwa interakcja - przy braku uspołecznienia ze strony jednego z potencjalnych uczestników stosunku społecznego - nie jest on możliwy; możliwe jest tylko jego zachowanie zwierzęce.

II. Załóżmy, że A jest uspołeczniony:

* A może dążyć do zniewolenia B i potraktować go jako przedmiot;

* A może wejść z B w stosunek społeczny:

# stosunek asocjacyjny - polega na zbliżeniu, współpracy, adaptacji, współdziałaniu itd. w skrajnych przypadkach przejawia się w miłości lub przyjaźni;

# stosunek dysocjacyjny - polegający na konkurencji, opozycji, walce;

W przypadku stosunku asocjacyjnego - traktując drugiego człowieka jako współdziałającego można:

* wykorzystywać go bez zahamowań;

* wykorzystywać z zahamowaniami;

* z naciskiem zewnętrznym;

* z naciskiem wewnętrznym;

* traktować jako partnera równouprawnionego;

Rozwój stosunku społecznego uwzględniając psychologiczny punkt widzenia.

Dla opisu stosunku społecznego z psychologicznego punktu widzenia wypracowana została koncepcja definicji sytuacji. Jest to jeden z podstawowych terminów w psychologii społecznej, mikrosocjologii; jest on niezmiernie istotny dla zrozumienia fenomenu stosunku społecznego z punktu widzenia partycypującej w nim jednostki:

* zanim A rozpocznie interakcje z B, musi dojść między nimi do spotkania - aby zaistniał stosunek społeczny musi zostać spełniony podstawowy warunek - styczność przestrzenna ( lub styczność społeczna - w dzisiejszym świecie odległość nie stanowi przeszkody );

* A decyduje się na nawiązanie stosunku społecznego z B po uprzednim zdefiniowaniu sytuacji - uświadomieniu sobie swoich potrzeb i optymalnych cech ewentualnego partnera, które odpowiadałyby jego oczekiwaniom;

* przy definicji sytuacji A uwzględnia:

a) kategorie kulturowo-estetyczne

b) tzw. ”olśnienie” - definiowane przez Ortegę y Gasseta - od pierwszego kontaktu ( spojrzenia ) budzi się prawie irracjonalna chęć przebywania z daną osobą, nawiązania z nią bliskich emocjonalnie stosunków;

c) status społeczny - „o czym ja będę rozmawiał z nią do końca życia?” lub „co powiedzą rodzice?”

* między A a B następują coraz częstsze styczności - następuje kontakt społeczny - stosunek społeczny krótkotrwały i nie zakładający długiego okresu trwania - jego celem jest najczęściej realizacja doraźnych potrzeb.

* stosunek społeczny zawiera w sobie kontakty utrwalone, które mają w perspektywie trwanie przez czas dłuższy;

SŁOWA KLUCZOWE

AKCJA SPOŁECZNA

CZYN SPOŁECZNY (DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNA)

DEFINICJA SYTUACJI

DYSTANS SPOŁECZNY

KONTAKT SPOŁECZNY

NORMA SPOŁECZNA

STOSUNEK SPOŁECZNY

ASOCJACYJNY

DYSOCJACYJNY

STYCZNOŚĆ

PRZESTRZENNA

SPOŁECZNA

WARTOŚĆ SPOŁECZNA

LEKTURY

Th.Abel „Podstawy teorii socjologicznej” Wwa 1977 PWN s. 231-240

W.I.Thomas „Definicja sytuacji” w „Elementy teorii socjologicznych” Wwa 1975 PWN s. 67-69

F.Znaniecki „Prawa psychologii społecznej” rozdz.II - Akcja społeczna) Wwa 1991 PWN

I.Eibl - Eibesfeldt „Miłość i nienawiść” rozdz.X - Rozwój więzi osobistej i praufności & rozdz.XI - Od więzi zindywidualizowanej do wspólnoty anonimowej.

A.Gandowa „Psychologia spotkania” w: Zeszyty Naukowe UJ - Prace Psychologiczne, 1993 z.3

KONTROLA SPOŁECZNA

NORMY I OCENY, SANKCJE

NORMA SPOŁECZNA. Wkraczając w życie społeczne, podejmujemy różne działania skierowane na innych ludzi. Zadajemy sobie pytanie: „Czy nam wolno?”

E.Durkheim -„Społeczeństwo zawsze nas poprzedza.”

NORMY- określone zalecenia i zakazy w odniesieniu do innych. Normy stanowią o naszych powinnościach (wobec innych ludzi i w określonej sytuacji). Norma adresuje do nas ściśle określony model zachowania , a więc norma to także pewien przymus.

Normy wyrażane są w zdaniach normatywnych z wykrzyknikiem. Nie wszystkie zdania normatywne są normami społecznymi. Aby zdanie miało statut normy społecznej musi być ono zaakceptowane przez pewną grupę. Normę możemy stanowić my wszyscy w sposób demokratyczny albo autorytet społeczny.

Źródło normy musi być autorytatywne, np. Bóg, rodzice, państwo. Musi być powszechna zgoda społeczna. Musi istnieć aparat przymusu. Mogą działać jednocześnie lub osobno, aby zdanie posiadało status społeczny.

Norma pojawiająca się ciągle stanowi przymus zewnętrzny. Gdy norma wpajana jest we wczesnym dzieciństwie lub gdy obowiązuje długo, norma zewnętrzna staje się przymusem wewnętrznym (zinternalizowanym).

NORMY SPOŁECZNE

PRZYMUS ZEWNĘTRZNY PRZYMUS WEWNĘTRZNY

To rozróżnienie zbliża nas do zrozumienia pojęć: zwyczaje, obyczaje z jednej strony, oraz prawo jako zjawisko społeczne z drugiej.

ZWYCZAJE - zachowania indywidualnych osób lub grup społecznych, które są swoiste dla danych osób lub grup, a w świadomości innych tylko im przystoją.

OBYCZAJE - są obciążone wymogami normatywnymi ze strony grupy, stanowią znormalizowany, choć nie sformalizowany sposób regulacji zachowań międzyjednostkowych lub międzygrupowych (obowiązują wszystkich członków danej grupy, są to: prawo zwyczajowe - utrwalony sposób zachowania ludzi względem siebie).

Granica między zwyczajem a obyczajem jest niewyraźna, często używa się tych pojęć wymiennie.

NORMY SPOŁECZNE

FORMALNE NIEFORMALNE

normy prawne zwyczaje i obyczaje

stanowione w instytucji,

np. państwo, kościół

Normy społeczne stanowią punkt odniesienia dla ocen społecznych (Czy działanie mieści się, czy wykracza poza normę społeczną?)

OCENA - to odniesienie czynu, bądź sytuacji do normy społecznej, co daje w efekcie aprobatę lub dezaprobatę; w efekcie przejawia się w uruchomieniu arsenału sankcji społecznych.

KONTROLA SPOŁECZNA

W socjologii kontrola społeczna wywodzie się od Durkheima koncepcji społeczeństwa jako więzienia opierającej się na anomii, jest częścią składową społeczeństwa. Kontrola społeczne wzmacnia stosunki społeczne.

WYPROWADZENIE POJĘCIA KONTROLI SPOŁECZNEJ

STOSUNEK SPOŁECZNY - jest to wzajemne oddziaływanie co najmniej dwojga ludzi, nie odbywa się w społecznej próżni.

NORMA ( reguluje sposób wzajemnego zachowania)

A stosunek społeczny B

WARTOŚĆ (świat znaczeń)

GRUPA SPOŁECZNA

Interakcje są obserwowane przez społeczeństwo, które tworzy kontrolę społeczną i utrwala te interakcje.

PRZEBIEG KONTROLI SPOŁECZNEJ

SANKCJE SPOŁECZNE

POZYTYWNE NEGATYWNE

nagrody kary

WIĘŹ SPOŁECZNA - koresponduje z pojęciem stosunku społecznego, dokonuje się między większą liczbą osób.

SŁOWA KLUCZOWE

FOLKWAYS

KONTROLA SPOŁECZNA

OCENA SPOŁECZNA

NORMA SPOŁECZNA

PRZYMUS ZEWNĘTRZNY

PRZYMUS WEWNĘTRZNY

PRAWO

SANKCJE SPOŁECZNE

POZYTYWNE

NEGATYWNE

TABU

ZWYCZAJE I OBYCZAJE SPOŁECZNE

LEKTURY

R.Firth „Przemiany kontroli społecznej”, w: ”Etnologia. Wybór tekstów”; praca pod red.Z.Sokolewicz; Wwa 1969 PWN; s. 299-307;

S.Nowak „O pojęciu normy społecznej”' w: ”Moralność i społeczeństwo. Księga jubileuszowa dla Marii Ossowskiej”; Wwa 1969 PWN; s. 139-147;

Słownik Etnologiczny; Wwa 1987 PWN (hasła: folkways, zwyczaj, tabu)

Cz.Znamierowski „Oceny i normy”; Wwa 1957 PWN; s. 321-340 (rozdz.”Ocena a czynnik społeczny”)

INSTYTUCJA SPOŁECZNA

R.Kapuściński „Lapidarium”: opis poszerzający wyobrażenia o instytucji w sensie socjologicznym.

Klasyczny przykład: pewien zwyczaj (niemal rytuał) utrwalony w pewnym miejscu, niezmienny od lat.

Instytucja stanowi jedno z podstawowych elementów grupy społecznej.

SPOJRZENIE NA INSTYTUCJĘ SPOŁECZNĄ PRZEZ PRYZMAT GRUPY SPOŁECZNEJ:

* Pewna liczba osób + zorganizowanie się tych osób (np. rodzina stanowi grupę - niedzielny, rytualny obiad stanowi instytucję społeczną)

SPOJRZENIE NA INSTYTUCJĘ SPOŁECZNĄ PRZEZ PRYZMAT STOSUNKU SPOŁECZNEGO:

* Czynności które mają być wykonane

* INSTYTUCJA - wszelka społeczna czynność uregulowana (działanie zorganizowane dotyczące co najmniej dwóch osób)

„SPOŁECZEŃSTWO NAS POPRZEDZA” E.Durkheim

Na nas czekają gotowe, pewne wzory interakcji. Zinternalizowaliśmy te wzory i zgodnie z nimi działamy. Poddaliśmy się behawiorowi społecznemu. Instytucja organizuje stosunki społeczne. Jest to jej funkcja.

Instytucja trwa nim my pojawimy się na świecie. Instytucje mają pewną trwałość. Jest to pewna organizacja w którą my wchodzimy. Wzory regulują nasze stosunki społeczne a one dokonują się w ramach instytucji społecznej.

FUNKCJA INSTYTUCJI SPOŁECZNEJ

Ludzie organizują się w instytucje aby realizować pewne specjalne zadania.

INSTYTUCJA (z punktu widzenia jej funkcji) - pewna liczba osób powołana przez szersze społeczeństwo, wyposażona przez nie w pewne uprawnienia, środki i urządzenia, po to aby realizować na jego rzecz wyspecjalizowane zadania czy funkcje. Ludzie organizują się w instytucje także po to aby zaspokajać swoje potrzeby.(B.Malinowski)

INSTYTUCJE

FORMALNE NIEFORMALNE

(np. uniwersytet, policja) (regulacja zachowań związana

z pewną obyczajowością)

SŁOWA KLUCZOWE

FUNKCJA

ZAŁOŻONA

RZECZYWISTA

INSTYTUCJA

MALINOWSKI BRONISŁAW

ORGANIZACJA SPOŁECZNA

POTRZEBY

STRUKTURA

WZORY SPOŁECZNE

LEKTURY

W.Bieńkowski „Problemy teorii rozwoju społecznego”; Wwa 1966; s. 111-141

B.Malinowski „Szkice z teorii kultury”; Wwa 1958; s. 33-51

WIĘŹ SPOŁECZNA

UJĘCIE LUDWIKA KRZYWICKIEGO

WIĘŹ A STOSUNEK SPOŁECZNY

KŁOPOTY INTERPRETACYJNE, TYPOLOGIE

Wyszliśmy od rozważań na temat jednostki, omawialiśmy ją nie jako człowieka w ogóle, ale zoperacjonalizowaliśmy to pojęcie w kategoriach socjologicznych. Stąd mamy człowieka społecznego (jednostkę społeczną) - nie oddaje to oczywiście pełni społeczeństwa, ale jest jedynie próbką operacjonalizacji, a więc nazwania z tego całego bogactwa treści, jakim jest człowiek, tylko tych, które są dla nas interesujące i potrzebne dla wyprowadzenia dalszych rozważań dotyczących budowania teorii życia społecznego.

Człowiek społeczny przeszedł proces socjalizacji, zinternalizował, uwewnętrznił świat wartości i norm społecznych - nauczył się ról społecznych - potrafi żyć i zachowywać się w społeczeństwie. Człowiek uspołeczniony jest przedmiotem badań psychologii społecznej, w dalszym ciągu w kręgu naszych zainteresowań pozostaje jedynie jednostka. Według niektórych koncepcji ontologicznych w socjologii uważa się przecież, że człowiek stanowi jedyny realny byt i wszystkie zjawiska życia społecznego sprowadza się do wymiaru subiektywnych doznań jednostki (nominalizm, fikcjonizm).

Obecnie doprowadziliśmy do spotkania człowieka z innym człowiekiem, które możemy ujmować w kategoriach współżycia, wzajemnego oddziaływania na siebie - interakcji, stosunku społecznego. Jednak stosunek społeczny to jeszcze za mało, abyśmy mogli wprowadzić pojęcie grupy społecznej. Dlatego omawialiśmy stosunek społeczny łącznie z innymi zjawiskami mającymi miejsce w świecie społecznym - kontrola społeczna i instytucja społeczna. Stosunek społeczny jest utrwalany przez kontrolę społeczną, natomiast jest także organizowany przez instytucje. Ten cały blok pojęciowy proponujemy nazwać więzią społeczną. Więź społeczna jest stosunkiem społecznym uwikłanym w kontrolę i instytucję społeczną - jest utrwalany i organizowany.

W zasadzie stosunek społeczny może być analizowany w najprostszym przypadku - zachodzi między dwiema osobami. Ale jeżeli dochodzimy do pojęcia więzi społecznej, wtedy analizujemy coś ponad to, co dotyczyło tylko tych dwóch osób. Jeżeli chcemy mówić o kontroli i instytucji, to musi się już tam pojawić przynajmniej jedna, trzecia osoba. Więź społeczna dotyczy zatem pewnej ilości osób.

UJĘCIE WIĘZI SPOŁECZNEJ PRZEZ L.KRZYWICKIEGO

(twórca terminu więź społeczna)

Aby móc zdefiniować grupę społeczną, potrzebna jest nam znajomość zjawiska więzi społecznej. Jest to coś więcej, aniżeli stosunek społeczny, ale kręgosłupem jej są właśnie stosunki społeczne.

Twórcą tego terminu był Ludwik Krzywicki, chociaż znacznie wcześniej w języku polskim można znaleźć coś, co było w zasadzie definicją więzi społecznej - już w XVI wieku polski pisarz polityczny - Stanisław Orzechowski twierdził, że „ludzi łączy niedostatek nas przyrodzonych, który wzajemnie potrzebuje pomocy, a potem jednego ku drugiemu wrodzona w nas skłonność, która nas jakby klei, jakoś złącza i jednego z drugim węzłem wiąże”. W języku potocznym, więc, termin więź wywodzi się od jakiegoś łączenia, trzymania się razem, węzła.

Zachodzi pytanie, dlaczego ludzie trzymają się razem, skąd się bierze więź społeczna, jakie jest jej źródło ? Nie ulega wątpliwości, że pojęcie więzi społecznej stanowi klucz do rozwikłania jednego w najważniejszych pytań socjologii: jakie warunki muszą zostać spełnione, aby zaistniała grupa społeczna ? Jak próbował wyjaśniać zjawisko więzi społecznej Ludwik Krzywicki ? Warto zanalizować jego koncepcję nie tylko dlatego, że jest on autorem tego pojęcia, ale że stosuje on do tego zagadnienia podejście z wielu stron naraz - co stwarza dobrą płaszczyznę wyjściową do zamierzonych przez nas rozważań. Jednak należy pamiętać, że jest to w pewnym stopniu koncepcja bardzo eklektyczna - łączy pewne stanowiska, które teoretycznie nie dadzą się ze sobą pogodzić.

Więź społeczna jest dla Krzywickiego „niezmiernie zawikłaną całością złożoną z mnóstwa wzajemnie niezależnych, acz rozmaicie zahaczających się kół, kółek, kółeczek”. Używając innego języka powiemy, że dokonuje się ona na kilku „piętrach” ludzkiej działalności, w różnym stopniu uaktywniając jedne lub inne aspekty tejże działalności. Wymieńmy te poziomy, na których dokonuje się więź społeczna między ludźmi:

* najbardziej pierwotny, pierwszy - poziom żywiołowej działalności człowieka wyrosłej z podłoża biologicznego - popędów, instynktów, gdzie zbiorowe zachowania ludzi są często analogiczne do zbiorowych zachowań zwierząt (np. instynkt macierzyński, popęd seksualny);

* wzajemne przyciągania podobnych typów emocjonalnych - w społeczeństwie możemy spotkać się z sytuacją, kiedy ludzie posiadający te same lub podobne poglądy, zwykle o dużym ładunku emocjonalnym (np. religijne), lgną do siebie;

* istnienie „współdrgań nerwowych” - teoria podobna do teorii naśladownictwa Kanta, czy też teorii „duszy grupowej” Le Bona, czy też polskiej teorii „zarazy moralnej” Jana Władysława Dawida; chodzi tu o jaźń zbiorową - polegającą na pewnym ujednoliceniu ludzkich zachowań, Krzywicki omawia tu studium pielgrzymki na Jasną Górę: „Pielgrzymi, niedawno sobie zupełnie obcy, zbliżają się do siebie, tworzą jedną społeczność. Mówią sobie „bracie” i „siostro” i postępują tak, jakby istotnie byli braćmi i siostrami”.

Omówione powyżej poziomy mają charakter bio-psychologiczny. W naszym współczesnym społeczeństwie, jako bardziej zorganizowanym, zaczynają dominować inne czynniki więziotwórcze:

* zbiorowość zorganizowana - utrwalone w procesie socjalizacji wzory zachowań stanowiących kościec organizacyjny danej grupy, jest tu szczególnie uwydatniona rola instytucji jako części składowej więzi społecznej;

* więź przedmiotowa - powstała w wyniku konkretnych wspólnych działań, przede wszystkim gospodarczych; Krzywicki omawia tutaj przykład z dawnej społeczności wiejskiej - współdziałanie-zabezpieczenie: przejawem takiej więzi przedmiotowej jest system trójpolowy albo wspólne prace przy żniwach, jako zabezpieczenie Krzywicki przytacza przykład wspólnej pomocy pogorzelcom;

Na zakończenie omawiania ujęcia więzi społecznej przez Krzywickiego warto zwrócić uwagę na to, że pojęcie to jest bliskoznaczne z: integracja społeczna, spoistość społeczna, spójność społeczna, zwartość społeczna, solidarność społeczna.

Spróbujmy systematycznie prześledzić zjawisko więzi społecznej na przykładzie pewnej zbiorowości:

* sprawą najistotniejszą jest stwierdzenie E.Durkheima: „społeczeństwo wyprzedza człowieka” - znaczy to, że człowiek przychodzący na świat nie jest gotowym produktem społecznym, nie jest członkiem grupy społecznej. W teorii socjalizacji jest on często nazywany „kandydatem na członka grupy społecznej”. Oznacza to, że ten człowiek w okresie kandydackim musi nauczyć się „społeczeństwa” - to znaczy zinternalizować świat wartości i norm społecznych, zrozumieć znaczenia tego świata (różnych przedmiotów, idei, rzeczy, etc.), nauczyć się znaczeń i opanować system normatywny - wiedzieć, co wolno, a czego nie. Pierwszym przejawem tworzenia się więzi społecznej jest uwewnętrznianie przez dziecko wartości i norm społecznych - proces socjalizacji (wchodzenia w grupę, kształtowania tożsamości - stawania się członkiem określonej grupy - deklarowania współczłonkostwa i solidarności z innymi członkami tej grupy).

Efektem socjalizacji jest jednak dopiero potencjał do bycia członkiem grupy - ponieważ być rzeczywistym jej członkiem, to znaczy podejmować wraz z innymi jej członkami zorganizowane działania - dopiero w nich przejawia się więź społeczna.

Najprostszym elementem więzi społecznej jest stosunek społeczny. Jednak możemy założyć istnienie sytuacji, kiedy ktoś jest członkiem grupy społecznej, a nie wchodzi z innymi ludźmi w interakcje. Żeby wykazać przynależność do danej grupy, że jest się związanym więzią społeczną z innymi jej członkami, trzeba wykazać związek z pewnymi wspólnymi wartościami z pominięciem stosunku społecznego (np. przywiązanie do Polski w czasie zaborów - przywiązanie do ziemi - wóz Drzymały).

Więź społeczna ogniskuje się wokół podstawowego systemu wartości danej grupy społecznej. Pewną grupę ludzi łączy coś, co ma dla nich szczególne znaczenie (np. przywiązanie do ziemi jako symbolu ojczyzny) i to konstytuuje więź społeczną. Nadawanie przez ludzi znaczenia pewnym przedmiotom, ideom, zachowaniom jest ważnym czynnikiem więziotwórczym.

Warunkiem utrzymania się więzi między ludźmi skupionymi wokół danej wartości jest przestrzeganie norm społecznych. Zachodzą między nimi stosunki społeczne, nad którymi czuwa pewien system normatywny. Ta grupa społeczna wyprzedziła swoich aktualnych członków, musieli oni przejść proces socjalizacji, by zostać do niej przyjętymi. trakcie socjalizacji ukonstytuowali oni swoją tożsamość i uznali wartości ważne dla grupy, jako ważne również dla siebie. Im to znaczenie będzie większe, głębsze, tym bardziej będą oni respektowali przyjęte na zasadzie konwencji normy, tym silniejsza będzie integracja tej zbiorowości - tym trwalsza będzie więź społeczna. Im większa jest grupa, tym bardziej wzrasta konieczność sprawnej jej organizacji - wytworzenia odpowiednich instytucji.

LUDZIE POŁĄCZENI WIĘZIĄ SPOŁECZNĄ STANOWIĄ GRUPĘ SPOŁECZNĄ.

W naszym języku pojęcie „grupa” w przeszłości miało to samo znaczenie, co pojęcie „kopa” (jako zbiór jednoimiennych elementów). Wraz z rozwojem socjologii pojęcie „grupa” zaczęło w języku polskim nabierać szczególnego znaczenia i z pojęcia oznaczającego jedynie wielość, pewną ilość tożsamych lub podobnych elementów, przekształciło się w pojęcie o specyficznym znaczeniu. Należy rozróżnić:

* zbiór - dowolnie wyodrębnioną przez postronnego obserwatora pewną liczbę osób wyróżnionych na podstawie arbitralnie przyjętych kryteriów, (np. zbiór okularników)

zbiorowość - pewną liczbę osób wyróżnionych z uwagi na pewną wspólnotę zainteresowań (np. publiczność)

* grupę społeczną - pewna liczba osób, połączona wspólnotą zainteresowań, między którymi występuje więź społeczna

SŁOWA KLUCZOWE

EMIL DURKHEIM

INTENCJONALNE WSPÓŁDZIAŁANIE

IDENTYFIKACJA

INTEGRACJA

* [spójność, spoistość, zwartość]

LUDWIK KRZYWICKI

SOLIDARNOŚĆ

MECHANICZNA

ORGANICZNA

WIĘŹ

WSPÓLNOTY PSYCHICZNEJ

KONIECZNOŚCI ORGANIZACYJNEJ

LEKTURY

W.Makarczyk „Przenośnia oznaczająca łączenie a problem stosunków międzyludzkich”, w:”O społeczeństwie i teorii społecznej. Księga poświęcona pamięci Stanisława Ossowskiego”; red.E.Mokrzycki, M.Ofierska, J.Szacki; Wwa 1985 PWN; s. 233-252; [Toż też:”Studia nad aparaturą pojęciową w socjologii”; Wwa 1991 IFiS PAN; s. 23-43 ]

P.Rybicki „Struktura społecznego świata”; Wwa 1979 PWN; rozdz. „Więź społeczna i jej przemiany”; s. 674-720; [Toż też: Kultura i Społeczeństwo, 1978 nr ˝, s. 87-108 ]

S.Rychliński „Ujęcie więzi społecznej w socjologii Ludwika Krzywickiego”; w:”Ludwik Krzywicki. Praca poświęcona jego życiu i twórczości”; Wwa 1938 IGS s. 153-174

CZĘŚĆ III

PEWNA LICZBA OSÓB STANOWIĆ MOŻE...

POJĘCIA - ZBIÓR (KATEGORIA SPOŁECZNA),

ZBIOROWOŚĆ,

GRUPA SPOŁECZNA

Oczywiście, nie każda liczba przypadkowych osób będzie od razu stanowić grupę społeczną - zastanowimy się, jakie warunki muszą być spełnione, aby dana grupa osób mogła być określona mianem grupy społecznej.

Nasze dotychczasowe rozważania prowadziły nas od jednostki ludzkiej, która musiała przejść proces uspołecznienia - musiała zinternalizować wartości i normy społeczne; musiała nauczyć się znaczeń tego świata oraz opanować jego system normatywny. Poprzez interakcje, wzajemne oddziaływania, wzajemne czynności pomiędzy osobami wzmacniane i organizowane przez kontrolę i instytucje społeczne, doszliśmy do pojęcia więzi społecznej jako zjawiska ilustrującego spojenie pewnej liczby ludzi w pewną społeczną całość - zazwyczaj określaną jako grupa społeczna.

Jeżeli mówimy, że pewna liczba osób stanowić może grupę społeczną, to załóżmy, że mamy coś, co określamy mianem zbioru - wyczerpuje to definicję - pewna liczba osób stanowi zbiór (ale zbiory te mogą być szczególne). Wśród nich wyróżnić możemy:

* zbiorowości;

* grupy społeczne;

Należy jeszcze wyodrębnić pojęcie zbiór w wąskim znaczeniu - ponieważ pozostaje nam jeszcze to wszystko, co jest zbiorem, a nie jest zbiorowością, ani grupą - będziemy określali to jako zbiór w wąskim tego słowa znaczeniu (np. zbiór ludzi noszących okulary) - nie wchodzi w zakres zainteresowań socjologii. Może on jednak stać się przedmiotem badań socjologii, jeżeli cecha, ze względu na którą daje się on wyodrębnić, stanie się ważna ze względu na jakąś własność (np. badanie rynku szkieł optycznych - przy zbiorze ludzi noszących okulary) - nazywamy go wtedy kategorią społeczną. Badaniem kategorii społecznych zajmuje się demografia - bada zbiory społeczne posiadające cechy społecznie szczególnie ważne - w szczególności chodzi o badania ilościowe.

KATEGORIE SPOŁECZNE BADANE PRZEZ DEMOGRAFIĘ:

1. PŁEĆ - najistotniejszy chyba podział społeczeństwa - mężczyźni i kobiety;

2. WIEK - także bardzo ważna kategoria społeczna; najpopularniejsze kryterium podziału - wiek przedprodukcyjny;

wiek produkcyjny;

wiek poprodukcyjny;

3.MIEJSCE ZAMIESZKANIA - związana z procesami migracji ludności (zjawiska społeczno-ekonomiczne); rozróżnienie:

ludność wiejska;

ludność miejska (oraz podział miast ze względu na ich wielkość);

4.ZAWÓD WYKONYWANY

5.STAN CYWILNY

Szerszy wykaz kategorii społecznych w książce T.Szczurkiewicza „Studia socjologiczne”.

W socjologicznych badaniach sondażowych poszukuje się korelacji pomiędzy pewnymi kwestiami, które nas interesują (np. częstotliwość chodzenia do kina) a przynależnością do określonych kategorii społecznych.

Pomiędzy osobami zakwalifikowanymi przez nas do zbioru nie ma więzi społecznej - zaistnienie więzi społecznej wymaga pojawienia się ośrodka skupienia - czegoś, co dla pewnej liczby osób równocześnie posiada pewne, to samo znaczenie (np. tłum na ulicy czekający na zielone światło nie jest jeszcze zbiorowością; zaistnienie jakiegoś niezwyczajnego wydarzenia, np. wypadku, spowoduje powstanie zbiegowiska). Zbiegowisko jest zbiorowością spontaniczną, ludzie, którzy gromadzą się intencjonalnie w danym miejscu w celu obejrzenia jakiegoś widowiska, tworzą publiczność - pewien zbiór ludzi, których skupia odbiór pewnych określonych treści - by J.S.Bystroń (np. publiczność czytelnicza). Socjologię interesuje badanie zróżnicowania odbioru tych treści.

ZBIOROWOŚĆ -ludzie skoncentrowani na jakichś treściach czy ośrodku skupienia.

Ośrodek skupienia nie wystarcza, żeby dany zbiór ludzi nazwać GRUPĄ SPOŁECZNĄ (jest to czynnik rozstrzygający o istnieniu grupy społecznej, ale jeszcze nie wystarczający). Istnienie GRUPY SPOŁECZNEJ wymaga:

* pewnej liczby osób;

* ośrodka skupienia (wartości) tych ludzi łączącego, na który ludzie są aktywnie nakierowani;

* zachowania tych ludzi, skoncentrowane na tym ośrodku zainteresowania muszą być powtarzalne / trwałe - w skutek czego -

#1. wytwarzają oni jakieś urządzenia grupowe; organizują się wewnętrznie;

#2. dokonują pewnego podziału ról;

Wtedy, gdy dochodzi do zorganizowania się ludzi i stałego powtarzania czynności, mamy do czynienia z GRUPĄ SPOŁECZNĄ. W grupie tworzy się świadomość MY - poczucie łączności z pozostałymi członkami grupy. Człowiek nie uczestniczy w życiu grupy społecznej całą swoją osobowością, a jedynie jej fragmentem. Tylko maleńkie dziecko przynależy całą swoją osobowością do rodziny - jest ona dla niego całym i jedynym światem.

ZNANIECKI: Grupa społeczna nie jest zrzeszeniem konkretnych jednostek, lecz syntezą ról społecznych jej członków.

CECHY GRUPY SPOŁECZNEJ:

a) organizacja wewnętrzna;

b) podział ról;

c) struktura wewnętrzna;

d) hierarchia;

e) specjalizacja zadań;

f) świadomość MY;

SŁOWA KLUCZOWE:

DEMOGRAFIA

GRUPA SPOŁECZNA

STRUKTURA SPOŁECZNA

OŚRODEK SKUPIENIA

ROLA SPOŁECZNA

STATUS (POZYCJA) SPOŁECZNY

ZBIOROWOŚĆ

PUBLICZNOŚĆ

TŁUM

ZBIEGOWISKO

ZBIÓR LUDZI

ZBIÓR SPOŁECZNY (KATEGORIA SPOŁECZNA)

LEKTURY:

P.Rybicki: Struktura społecznego świata. Studia z teorii społecznej.

Wwa 1979 PWN s. 641-673

T Szczurkiewicz: Studia socjologiczne. Wwa 1969 PWN, s. 330-337; s. 366-370

WŁAŚCIWOŚCI I STRUKTURA GRUPY.

RODZAJE GRUP.

Społeczeństwa składają się z różnego rodzaju grup społecznych.

ARYSTOTELES (384-322 p.n.e.) w starożytnej Grecji wyróżnił trzy rodzaje grup społecznych: rodzina, gmina, polis.

CYCERON (106-43 p.n.e.) widział już pięć grup społecznych: rodzina, gmina, państwo, gens (dziś: grupa etniczna, narodowa), societa humana.

Słowo „grupa” pochodzi od dawniejszego „kupa” i nie miało konotacji socjologicznych. Oznaczało zbiór, pewną zbiorowość ludzką. Socjologia zmieniła znaczenie słów „grupa” i społeczeństwo (dawniej „towarzystwo”) w języku polskim.

WŁAŚCIWOŚCI GRUPY SPOŁECZNEJ:

1. Pewna liczba osób (minimum trzy osoby, możliwe: stosunek społeczny, kontrola społeczna, instytucja społeczna);

2. Ośrodek skupienia / wspólny ośrodek zainteresowania

(określony wspólny system wartości, np. dobra ekonomiczne- ziemia, dobra idealne- miejsca kultu);

3. Wola zbiorowa grupy (intencjonalne współdziałanie ludzi w grupie, ich aktywna działalność zbiorowa; czynności stanowią o treści grupy, np. praca, zabawa);

4. Ład wewnętrzny grupy. Grupa jest wewnętrznie zorganizowana. Wyróżniamy:

organizację ścisłą, określoną regulaminem, zbiorem praw;

organizację obyczajową, określoną niepisanymi zwyczajami;

MECHANIZM GRUPY SPOŁECZNEJ:

Ład przedstawień zbiorowych (by Ossowski) - zazwyczaj pewne konformizmy społeczne, na które się godzimy; są regulowane przez tradycję i są zazwyczaj przekazywane przez rodzinę, np. tabu kazirodztwa;

Ład policentryczny - respektowanie konwencji społecznych (tzw. zasad gry). Konwencje społeczne wytwarzamy my w wyniku naszego codziennego życia. Nie wszystkich obowiązują te same konwencje.

Ład monocentryczny - regulacja życia społecznego poprzez scentralizowaną władzę, np. państwo.

Warunkami istnienia grupy są: względne odosobnienie i świadomość „my”.

STRUKTURA GRUPY SPOŁECZNEJ:

Grupa społeczna to nie tylko sieć ludzi połączonych stosunkami społecznymi.

* status społeczny (pozycja) - hierarchiczność, przypisane różne zadania; w efekcie wykonywania zadań członkowie grupy otrzymują różne przywileje;

* wewnętrzna spoistość (integracja) - zapewnia zwiększoną aktywność członków grupy i trwałość grupy. Jest uzyskiwana poprzez akceptację przez członków grupy ośrodka zainteresowania (zwykle- ideologia). Tworzy określone mitologie, np. mitologię narodową.

Strukturę grupy stanowią jej członkowie, którzy wchodzą we wzajemne powiązania i te powiązania mają miejsce w skali mikro i w skali makro. Zazwyczaj uczestniczymy jednocześnie w skali mikro i w skali makro.

RODZAJE GRUP SPOŁECZNYCH (trzy pary dychotomicznych podziałów):

1. Grupy małe (od trzech członków, z możliwością stosunków twarzą w twarz) i grupy duże (stosunki społeczne są często pośrednie, nie są dokonywane w kontaktach osobistych).

2. Grupy nieformalne (opierają działanie w oparciu o przyjęte nieskodyfikowane zwyczaje) i grupy formalne (działanie oparte na skodyfikowanych normach).

3. Grupy pierwotne (pierwsze, z którymi człowiek się spotyka przychodząc na świat) i grupy wtórne (grupy, które człowiek sobie wybiera).

Charles Cooley - grupy pierwotne są dane człowiekowi jako konieczność, mają ogromne znaczenie w kształtowaniu ludzkiej osobowości;

SOCJOTECHNIKA jest to podstawowa umiejętność socjologa, odpowiedzenie na pytanie jaki jest mechanizm integracji społecznej, tzn. wytwarzanie więzi między ludźmi.

Najsilniejszym spoiwem grupy społecznej jest wspólnota krwi (przodka, pochodzenia), np. stąd antysemityzm, ideologia faszystowska.

SŁOWA KLUCZOWE:

GRUPA SPOŁECZNA

MAŁA - DUŻA

NIEFORMALNA - FORMALNA

PIERWOTNA - WTÓRNA

INTEGRACJA GRUPY

[SPÓJNOŚĆ, SPOISTOŚĆ, ZWARTOŚĆ]

ŁAD SPOŁECZNY (WEWNĘTRZNY GRUPY)

STANISŁAWA OSSOWSKIEGO CZTERY TYPY ŁADU SPOŁECZNEGO

ODRĘBNOŚĆ GRUPOWA

OŚRODEK SKUPIENIA GRUPY

POPULARNOŚĆ W GRUPIE

PRESTIŻ SPOŁECZNY

STATUS SPOŁECZNY

(POZYCJA SPOŁECZNA)

ŚWIADOMOŚĆ „MY”

WOLA ZBIOROWA GRUPY

LEKTURY:

S.Ossowski: O osobliwościach nauk społecznych. Wwa 1962 (i późniejsze wydania, też w: Dzieła t.4 s. 173-193) [Rozdz.2: Koncepcje ładu społecznego...]

RODZAJE GRUP SPOŁECZNYCH. O DYCHOTOMII F.TÖNNIESA GEMEINSCHAFT UND GESELLSCHAFT ORAZ CH.COOLEY'A KONCEPCJI GRUPY PIERWOTNEJ.

W pierwszych koncepcjach socjologicznych społeczeństwo porównywano do superorganizmu, a człowieka do komórki.

Pojęcie społeczeństwa okazało się mało przydatnym do analizy. Powstała koncepcja wielości współistniejących związków społecznych: zbiorowości, grupy, warstwy, klasy i stany społeczne. Związki te mogą przyjmować wiele postaci (układy społeczne). Grupy społeczne są tworami, w których człowiek może uczestniczyć w wielu naraz.

ZNANIECKI - Człowiek jako wiązka ról społecznych i partycypujący w różnych grupach społecznych.

Każdy z nas de facto fragmentem swojej osobowości uczestniczy we wszystkich grupach:

* małe - duże;

* nieformalne - formalne;

* pierwotne - wtórne;

DYCHOTOMIA TÖNNIESA

Ludzie organizują się w zasadzie w dwa typy społeczeństw (a nie grupy społeczne), które ograniczają całego człowieka:

1. Gemeinschaft (wspólnota, comunity);

Jest to społeczeństwo małe, nieformalne, pierwotne, które historycznie przejawiało się w grupach plemiennych, rodowych, wioskach; (sztuczne - klasztory, grupy religijne). Wspólnota opiera się na więzach krwi, pokrewieństwie, więzach terytorialnych, sąsiedztwie, więzach ducha, miłości, przyjaźni. Społeczeństwo typu wspólnotowego zaspokaja wszystkie potrzeby jego członków.

SPOŁECZEŃSTWO - nadrzędna grupa społeczna nad innymi grupami społecznymi. Jest to ta grupa, w ramach której jej członkowie w zasadzie zaspokajają wszystkie swoje potrzeby.

Pojęcie wspólnoty narodziło się w socjologii w swego rodzaju ideowej opozycji wobec narodzin społeczeństwa industrialnego, globalnego (nowych społeczności miejskich, głównie w Stanach Zjednoczonych Am.Pn.). Przynosiło w sobie implicite krytykę nowego społeczeństwa industrialnego, które nie było korzystne, np.: drastyczne zróżnicowanie statusów ekonomicznych, dystans społeczny, tworzenie się subkultur nędzy, obszarów marginalnych, wzrost dewiacji psychicznych - alienacji, anomii.

WSPÓLNOTA posiada cechy grupy małej - stosunki międzyludzkie mają charakter bezpośredni, face to face; grupy nieformalnej - stosunki społeczne opierają się na normach zwyczajowych, obyczajach. We wspólnocie jest stosunkowo nieduże zróżnicowanie ludzi. Pierwotność tej grupy polega na przypisaniu do grupy, silnym związku emocjonalnym ze wspólnotą. We wspólnocie władza, przywileje, obowiązki, opierają się na statusie członka społeczeństwa, wypracowanym przez niego autorytecie.

DURKHEIM - „ Wspólnotę konsolidowała moralność , natomiast zrzeszenie konsoliduje prawo.”

Nie ma uniwersalistycznej definicji wspólnoty. Pojęcie wspólnoty jest mitem, ale nie są mitem jej wartości społeczne.

TÖNNIES - „ We wspólnocie stosunki międzyludzkie są intymne, poufne, a wartość człowieka jest określana przez to kim on jest, a nie według jego roli.”

2. GESELLSCHAFT (zrzeszenie, stowarzyszenie).

Żadne społeczeństwo zrzeszeniowe nie wyklucza istnienia społeczeństw typu wspólnotowego.

ZRZESZENIE - Grupa duża (nie występują w niej stosunki face to face); formalna (stosunki oparte na normie prawnej); wtórne (większe możliwości wyborów, bycia wolnym). W społeczeństwie typu zrzeszeniowego władza, przywileje, obowiązki, konstytuuje kontrakt, umowa społeczna. Na kontrakcie opierają się również stosunki międzyludzkie. Moralność jest konsolidowana prawem. Społeczeństwo zrzeszeniowe charakteryzuje się opozycją wobec tradycji w imię wolności jednostki.

Różne są definicje wspólnoty:

* szkoły ekologicznej; podkreślenie związków człowieka z terytorium;

* Goffman'a; położenie akcentu na organizację (system społeczny);

* Redfield'a; położenie akcentu na kulturę -

DEFINICJA ANTROPOLOGICZNA

Społeczność stanowiąca wspólnotę jest mała, izolowana, niepiśmienna, homogeniczna, z silnym poczuciem solidarności grupowej. Sposoby życia konwencjonalizacji. Zachowanie jest spontaniczne, bezkrytyczne, o charakterze osobistym, jest efektem przyjęcia tradycji. Grupa rodzinna stanowi podstawę działania.

Cechy charakterystyczne wspólnoty według Redfielda:

* zakorzenienie i silna tożsamość jednostki,

* silny, emocjonalny odzew (sieć przyjacielskich interakcji),

* poczucie bezpieczeństwa społecznego,

* silne podporządkowanie jednostki,

* odrzucenie innowacji, niechęć do innowatorów,

* stabilizacja społeczno - kulturowa;

REDFIELD jest socjologiem wsi i antropologiem. Jest twórcą dychotomicznego podziału wieś - miasto, które są typami idealnymi. Połączył je linią continuum, a pojęcia te nie mają desygnatu w rzeczywistości.

GRUPA SPOŁECZNA (ciąg dalszy) EGZEMPLIFIKACJA (1) :

RODZINA JAKO GRUPA SPOŁECZNA.

Zarówno rodzina jak i naród, stanowią grupy wyjątkowe, ale rozpatrujemy je z uwagi na ich ogromne znaczenie dla budowania teorii socjologicznej. Istnieją dwie subdyscypliny socjologiczne:

* socjologia rodziny

* socjologia narodu

Rodzina jest grupą bezwzględnie wyjątkowa, ale nie należy jej oceniać poprzez jej wartościowanie. Wyjątkowość rodziny wynika z tego, że:

* stanowi grupę powiększającą swoją liczebność przede wszystkim na drodze prokreacji (rozrodu);

* jest miejscem przekazu podstawowego zasobu dziedzictwa kulturowego danego społeczeństwa (w niej dokonuje się największe uwewnętrznienie treści kulturowych w procesie socjalizacji). Stosunek między dzieckiem a rodzicem/opiekunem zasadza się na silnym związku emocjonalnym. Im silniejszy związek emocjonalny, tym skuteczniejsze, silniejsze, głębsze uwewnętrznienie danych treści. Najsilniejsze związki emocjonalne są pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Internalizacja treści kulturowych w rodzinie sięga jądra naszej osobowości, tu kształtuje się jej zarys.

Rodzinę określa ponadto tzw. gospodarstwo domowe - wspólnota zamieszkania (ognisko domowe - miejsce, gdzie zasiadają najbliżsi, by St. Ciszewski.)

RODZINĘ STANOWI: (współcześnie, w naszym kręgu kulturowym):

* małżeństwo, które poprzedza rodzinę właściwą (dwoje ludzi stanowi rodzinę w sensie prawnym, ale nie w sensie socjologicznym)

* potomstwo (od momentu kiedy pojawia się dziecko jest to rodzina w sensie socjologicznym)

Rodzina stanowiąc grupę społeczną musi składać się co najmniej z trzech osób.

RODZINA NUKLEARNA - rodzice + dzieci (podstawowy atom społeczny) - musi prowadzić wspólne gospodarstwo domowe.

Oprócz rodziny podstawowej istnieje rodzina składająca się z krewnych - WIELKA RODZINA (bardzo często mieszkająca w rozproszeniu), jest to związek ludzi, którzy czują się ze sobą spokrewnionymi.

RODZINA - ludzie, utrzymujący ze sobą kontakty rodzinne i przyznający się do pokrewieństwa ze sobą na tym samym poziomie statusu.

Rodzina w pierwszym pokoleniu składa się z około pięciu, sześciu osób. W następnych pokoleniach poszerza się, rośnie w procesie niemal geometrycznym.

Rodzina pojawiła się w momencie kiedy człowiek zaczął wytwarzać kulturę. Wcześniej, prokreacja odbywała się w ramach całej grupy (np. komuna).

ŁOŻONOŚĆ UKŁADÓW RODZINNYCH (badania Malinowskiego nad kompleksem Edypa - stwierdził, że dotyczy to tylko naszego kręgu kulturowego). Tabu kazirodztwa pozwoliło na przetrwanie tych grup, które je wprowadziły.

Poprawa jakości populacji ludzkich nie wynika tylko z poprawy warunków higienicznych, ale również z wydłużania się promienia krzyżowania (antropologia) , małżeństwa mieszane - różne kręgi kulturowe, spotykanie się różnych genów.

ORGANIZACJA RODZINY:

* rodzina dwupokoleniowa

* rodzina trójpokoleniowa (dziadkowie, ich dzieci ze swoim potomstwem, mieszkający pod wspólnym dachem, prowadzący wspólne gospodarstwo domowe) .W takiej rodzinie zdarzali się również tzw. rezydenci oraz adoptowane dzieci (czynniki ekonomiczne).

TYPY RODZINY:

a) ze względu na małżeństwo:

* rodzina monogamiczna;

* rodzina poligamiczna (r. polifiliczne - mężczyzna + kilka kobiet; r. poliandryczne - kobieta + kilku mężczyzn);

b) ze względu na sposób doboru małżonków

* rodzina endogamiczna - małżonkowie dobierają się w ramach własnej grupy społecznej (np. arystokracja);

* rodzina egzogamiczna - małżonkowie spoza własnej grupy społecznej;

STRUKTURA RODZINY:

liczebność - liczba jej członków (małżonkowie, jako trzon rodziny + potomstwo + ew. inne osoby);

wzory regulujące wewnętrzne stosunki w rodzinie (rozkład statusów, prestiżu i władzy);

wzory dziedziczenia majątku, nazwiska, władzy, systemu opieki itd.;

wzory kulturowe;

FUNKCJE RODZINY (rodzina w kategoriach instytucji) :

* prokreacja;

* ekonomiczna;

* socjalizacyjna;

* emocjonalno - ekspresyjna;

* zabezpieczająca;

PRZEMIANY RODZINY

* strukturalne - od rodziny wielopokoleniowej do rodziny dwupokoleniowej, stosunki towarzyskie;

* zmiany wzorców wewnętrznego życia rodzinnego, od rodziny autorytarnej do rodziny demokratycznej;

* zmiany funkcjonalne:

# prokreacja, zmniejsza się liczba urodzeń;

# funkcja ekonomiczna - rodzina przestaje być miejscem pracy jej członków;

# funkcja socjalizacyjna - rodzina wdraża wartości i normy społeczne, ale nie przyucza do zawodu, obecnie kształcenie przejęła szkoła i inne instytucje kształcące;

# funkcja emocjonalno-ekspresyjna - jej znaczenie przybiera na intensywności (jako jedyne);

# funkcja zabezpieczająca - powstały instytucje ubezpieczające;

SŁOWA KLUCZOWE:

MAŁŻEŃSTWO

RODZINA

*JAKO GRUPA

(STRUKTURA RODZINY)

* JAKO INSTYTUCJA

(FUNKCJE RODZINY)

RODZINA NUKLEARNA

RODZINA

„TRADYCYJNA”

„NOWOCZESNA”

TYPOLOGIA RODZIN

LEKTURY

F.Adamski „Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie.”; Wwa 1982; s. 16-63 (rozdz.1-2)

B.Gałęski „Socjologiczna problematyka rodziny chłopskiej.”; Roczniki Socjologii Wsi, 1964 t.2, s. 7-29, (Toż.też: „Socjologia wsi. Podstawowe pojęcia.”; Wwa 1966, s. 63-85;

J.Turowski „struktura i funkcje rodziny a teoria rodziny nuklearnej”, w „Przemiany rodziny polskiej”, red.J.Komorowska; Wwa 1975, s. 242-259, (Toż.też: Studia Socjologiczne, 1972 nr 3, s. 197-224)

GRUPA SPOŁECZNA

EGZEMPLIFIKACJA 2: NARÓD. DYGRESJA NA TEMAT PAŃSTWA.

GRUPA ETNICZNA jest to pewna zbiorowość ludzka połączona wspólnym pochodzeniem (ludzie wywodzący się z tego samego plemienia).

„SCHEMAT” POWSTANIA GRUPY ETNICZNEJ:

Rodzice

Rodzina

Ród

Plemię--------Państwa - Narody

Grupa etniczna

(narodowość)

PAŃSTWO jest organizowane na bazie kilku grup etnicznych. Władza pochodzi od obywateli. Jest to zbiór pewnej liczby osób zamieszkującej określony teren i podporządkowanej pewnej władzy. Jest to instytucja społeczna, która może służyć do tworzenia narodu, ale nie jest do tego konieczna.

MAX WEBER: „Państwo to instytucja, która zajmuje się wymuszaniem publicznego ładu i nie tylko. Państwo to społeczne działanie, które ma monopol na prawomocne użycie siły.”

Państwo jest elementem więzi społecznej.

NARÓD - grupa ludzi opierająca swoje istnienie na pewnej wspólnocie kulturalnej, której podstawą jest zazwyczaj język i pochodzenie treści języka.

Naród definiuje się poprzez uczestnictwo pewnej liczby osób w tej samej kulturze, osób, które uważają, że należą do tego samego narodu.

Naród to nie jest atrybut wrodzony, to cos innego niż państwo, to twór historycznie zmienny - odróżnienie ojczyzny prywatnej i ideologicznej.

Naród średniowieczny koncentrował się wokół treści kulturowych przedlokalnych. Przełom nastąpił w Świadomości ery Rewolucji Francuskiej, w której dokonało się upodmiotowienie obywateli.

Ojczyzna prywatna (lokalna) jest to związek emocjonalny (pamięć matki, ojca, przyjaciół).

Ojczyzna ideologiczna to historia i identyfikowanie się z nią, np. identyfikowanie się z ofiarami Katynia.

Pojęcie narodu nie jest pojęciem uniwersalnym.

IDEOLOGIA NARODOWA jest podtrzymywaniem mitów narodowych.

NACJONALIZM - ruch społeczno - polityczny, który przyjmuje, że najwyższą wartością jest naród. Opiera swoją ideologię narodową na czynnikach biologicznych (rasowych) - przekonanie, że wszyscy pochodzą od tych samych przodków.

WERTYKALNY WYMIAR SPOŁECZEŃSTWA

STANY, KLASY, WARSTWY

PRZEMIESZCZENIA SPOŁECZNE: RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA HORYZONTALNA I WERTYKALNA

Każdą grupę ludzi, którzy są w jakimś skupieniu, można określić jako:

* zbiór (pewien agregat jednostek, wyróżniony arbitralnie przez obserwatora ze względu na określoną cechę);

* zbiorowość (pewna liczba osób, których koncentruje jakaś wspólnota zainteresowań - mają swój ośrodek skupienia)

* grupę społeczną (ludzie, którzy posiadają nie tylko pewien ośrodek skupienia, ale wyróżnia ich np. świadomość „MY”)

Podział ten nie wyczerpuje wszystkich rodzajów zbiorowości będących w kręgu Zainteresowań socjologii. Dzisiaj zajmiemy się klasycznym przypadkiem zbiorowości społecznej, którego nie można zaklasyfikować sztywno do któregokolwiek z wyżej wymienionych podziałów; mieści się on czasami na pograniczu zbiorowości i zbioru, a czasem zbliża bardzo do granicy grupy społecznej.

Dotychczas analizując społeczeństwo mogliśmy odnieść wrażenie, że wymiar społeczny jest horyzontalny; ludzie łączą się w grupy, które w pewien sposób wzajemnie się krzyżują (rodziny, sąsiedztwa, kościoły, partie polityczne, etc.). Jest to jednak tylko jeden wymiar życia społecznego, tzw. WYMIAR HORYZONTALNY - stanowią go te zazębiające się ugrupowania społeczne, których jesteśmy uczestnikami. Jest to niepełne i jednostronne spojrzenie na społeczeństwo, nie oddające całego bogactwa układów i organizacji społecznych, jakie występują na świecie. Na wymiar horyzontalny nakłada się równocześnie także UKŁAD WERTYKALNY. Ten układ społeczny, który jawi nam się wertykalnie jest często określany w socjologii mianem stratyfikacji społecznej lub uwarstwienia społecznego; często też mówi się o układzie klasowo-warstwowym społeczeństwa.

W życiu społecznym funkcjonujemy nie tylko w ramach naszych ról społecznych, które pełnimy w określonych grupach, do których przynależymy, ale także w ramach odpowiednich zależności hierarchicznych.

Społeczeństwo można przedstawić na wykresie w sposób następujący;

Wyszukiwarka