26. Społeczne, historyczne oraz polityczne uwarunkowania i konteksty literatury pozytywizmu i Młodej Polski. Periodyzacja literatury 2 połowy XIX wieku.
POZYTYWIZM
Początek: 1864 - upadek powstania styczniowego, reforma uwłaszczeniowa w Królestwie; wydarzenia te niewiele wyprzedzają początki ery autonomicznej w Galicji (1866) i włączenie prowincji poznańskiej i pruskiej do nowo utworzonego Związku Północnoniemieckiego (1867).
2 poł. lat 60. - nowe, ważne organy prasowe: „Przegląd Tygodniowy”, „Przegląd Polski”; nowe pokolenie pisarzy (Asnyk, Orzeszkowa, Świętochowski, Prus, Sienkiewicz, Tarnowski, Chmielowski).
Wewnętrzna cezura: 1880 - zasada trójlojalizmu (historia), zaostrzenie ucisku politycznego w Królestwie i powstanie pierwszych organizacji socjalistycznych. W tymże mniej więcej czasie pokolenie pozytywistyczne osiągnęło dojrzałość twórczą i wysunęło się na plan pierwszy literatury, zajmowany dotąd przez pisarzy starszych, jak Kraszewski, Jeż, Lenartowicz, czy Norwid. Równocześnie pojawili się nowi autorzy: Konopnicka, Dygasiński (jako prozaik), Sygietyński, Witkiewicz, Zapolska - pokolenie pośrednie między pozytywistami a modernistami.
Koniec: 1890 - 1894 - powstanie nowych programów i partii (PPS, SDKPiL, Liga narodowa, Stronnictwo Ludowe); debiuty młodej, odmiennej generacji (Kasprowicz, Tetmajer, Sieroszewski, Żeromski, Reymont, Berent).
Są to granice umowne proponowane przez Henryka Markiewicza w Pozytywizmie (obowiązującym nas opracowaniu). Poniższy tekst przepisany z tej samej książki.
Tło:
W trzydziestoleciu (1864 - 1894) Polska znajdująca się nadal w trójzaborowej niewoli, weszła w fazę rozwiniętego kapitalizmu.
Zmiany:
przyrost ludności,
rozbudowa sił produkcyjnych,
industrializacja kraju,
kapitalistyczne przekształcenia w rolnictwie,
rozwój burżuazji i proletariatu,
wzrost uświadomienia i aktywności mas ludowych.
Procesy te przebiegały odmiennie w różnych zaborach. Najlepiej rozwinięty był zabór pruski (Wielkopolska), a najgorzej - Galicja. Kresy: ubóstwo Litwy i Białorusi oraz dobra kondycja Ukrainy - intensywna produkcja. Na czele Królestwo - pod względem ogólnej dynamiki i wszechstronności rozwoju gospodarczo - społecznego.
Mimo wszystko: tylko cząstkowa industrializacja, na skutek odgórnej przebudowy ustroju rolnego przetrwały silne pozostałości ustrojowe feudalizmu - obszarnicza własność ziemska, odgrywająca nadal wybitną rolę w układzie sił społecznych, w zaborze austriackim i pruskim uprzywilejowana także pod względem politycznym. Rosła w liczbę i siły burżuazja, ale przeważały, zwłaszcza w jej górnych warstwach, czynniki etnicznie obce (Niemcy, Żydzi), częściowo tylko się asymilujące. Z różnych źródeł społecznych, w znacznej części skutkiem deklasacji ziemiaństwa, kształtowała się warstwa inteligencji zawodowej. Ucisk narodowy wytwarzał zwłaszcza w zaborze rosyjskim i pruskim solidarność różnych klas i warstw społecznych. Konflikty: między ziemiaństwem a chłopstwem oraz między burżuazją i proletariatem. Napięcia między społeczeństwem polskim a mniejszościami narodowymi i narodami sąsiednimi. W tych warunkach inteligencja odczuwająca szczególnie silne skutki niewoli (nie dopuszczana do aparatu państwowego i napotykająca przeszkody w działalności kulturotwórczej) urastała we własnej samowiedzy do roli ponadklasowego rzecznika interesów narodu jako całości. Polityka zaborców - odmienna: absolutystyczna Rosja i Prusy rządzone przez Bismarcka - polityka ucisku, dyskryminacji i wynarodowienia; prześladowania katolicyzmu. W Prusach były jednak parlamentarne formy życia politycznego - legalny był protest przeciw uciskowi, istniały zorganizowane formy samoobrony ekonomicznej. W Rosji społeczeństwo pozbawione jakichkolwiek uprawnień. Walka z polskością szczególnie bezwzględna była na tzw. ziemiach zabranych (Litwa, Białoruś, Ukraina). W parlamentarnej monarchii austro - węgierskiej uzyskała Galicja autonomię ustawodawczą, spolszczenie administracji, sądów i szkolnictwa oraz względnie korzystne warunki rozwoju kultury narodowej. Oświata powszechna - najlepiej w zaborze pruskim (ale za to była germanizacja), legalne lub półlegalne akcje oświatowe społeczeństwa.
W Europie - ogólna stabilizacja. Zbrojna walka o niepodległość praktycznie niemożliwa. Współpraca zaborców (przymierze polityczne).
MŁODA POLSKA
Umownie za graniczne daty epoki uznaje się lata 1890 - 1918, choć zapowiedzi przewrotu antypozytywistycznego widoczne były już w latach 80. XIX w. Kazimierz Wyka wyróżnił w okresie Młodej Polski dziesięciolecie 1890 - 1900, które nazwał modernizmem, okresem „przygotowującym” nadejście właściwej epoki Młodej Polski.
Początek: 1890/1891 - odrodzenie liryzmu (na lata te przypadła pierwsza faza twórczości młodego pokolenia twórców i realizacji założeń symbolizmu), zaczęło kształtować się zjawisko indywidualizmu artystycznego i ujawniły się wczesne koncepcje metafizyczne; 1891 - Zenon Przesmycki „Miriam” ogłosił Wstęp do Wyboru pism dramatycznych Maurice'a Maeterlincka, w którym przybliżał polskiemu odbiorcy teorię symbolizmu; Henryk Sienkiewicz opublikował powieść Bez dogmatu, obdarzając swojego bohatera - Leona Płoszowskiego - cechami nowej uczuciowości modernistycznej (dekadentyzm); Kazimierz Przerwa-Tetmajer ogłosił pierwszy zbiór Poezji, w którym, obok utworów o proweniencji estetyki epoki wcześniejszej, pojawiły się teksty naznaczone piętnem nowych czasów (Nie wierzę w nic czy Wielbić naturę).
1898 - w cyklu artykułów Młoda Polska, opublikowanych w krakowskim „Życiu”, Artur Górski utrwalił nazwę epoki,
1899 - Confiteor - manifest Stanisława Przybyszewskiego, pojawienie się młodopolskiej doktryny „sztuki dla sztuki”,
1901 - wystawienie w krakowskim teatrze Wesela Stanisława Wyspiańskiego,
1905 - rewolucja w Rosji (ogólnokrajowy spontaniczny zryw skierowany zarówno przeciw rządowi, jak i przeciw przemocy państwa wobec obywateli; wydarzenie to uważa się za początek zmian ustrojowych w Rosji, prowadzący do rewolucji 1917 roku),
1903 - ukazanie się dwóch ważnych powieści młodopolskich, stanowiących początek wielkich podsumowań epoki, Próchna Wacława Berenta oraz Pałuby Karola Irzykowskiego,
1905 - 1912 - działalność krakowskiego kabaretu Zielony Balonik,
1907 - rok śmierci Stanisława Wyspiańskiego,
1910 - książka Stanisława Brzozowskiego Legenda Młodej Polski, która już przez współczesnych została uznana za początek rozrachunków z mijającym okresem.
Koniec: 1914 - 1918 - wybuch pierwszej wojny światowej (do okresu Młodej Polski literackiej zalicza się także lirykę patriotyczną z czasu pierwszej wojny światowej).
Ze względu na liczne swobody narodowe, którymi szczyciła się Galicja pod panowaniem Franciszka Józefa, głównymi ośrodkami życia literacko - artystycznego Młodej Polski stały się Kraków oraz Lwów, dużego znaczenia nabrało również Zakopane. Natomiast napięta po powstaniu styczniowym sytuacja polityczna w Królestwie pozbawiła Warszawę zasadniczych wyznaczników kultury modernistycznej - cyganerii artystycznej, kabaretu (pierwszy kabaret literacki Momus pojawił się w Warszawie dopiero w 1908 r.). Młoda Polska była okresem aktywizacji literackiej, przede wszystkim poetyckiej, czasopiśmienniczej. Belle epoque (z fr. piękna epoka) - inne określenie na ten odcinek czasu (szczególnie początek i środek epoki). Na popularność nazwy wpłynął przede wszystkim długotrwały pokój, jaki panował wówczas w Europie Zachodniej (ostatnia wojna francusko-pruska przypadła na początek lat 70. XIX w., a następną wielką batalią miała stać się dopiero pierwsza wojna światowa). Wielkie mocarstwa dokonały ostatecznego podziału świata na kolonie, które stały się podstawą znacznego ożywienia przemysłu i handlu, rozwijała się nauka, wdrażano nowe technologie. Coraz bardziej widoczne było także powszechne bogacenie się burżuazji Europy - dominującej grupy społecznej miast - oraz jej polityczna i ekonomiczna stabilizacja. Do zdobyczy tej epoki należały także: demokracja, powszechność głosowania, prawo do oświaty, czy równouprawnienie kobiet. W dziedzinie kultury na mapie Europy pojawiło się kilka znaczących ośrodków życia literacko-artystycznego wraz z ich barwnymi cyganeriami, znanymi teatrami, salami koncertowymi, sezonowymi wystawami malarskimi, coraz modniejszymi kawiarniami i kabaretami. Fin de siecle ( z fr. schyłek wieku) - określenie odnoszące się do końca epoki - niestabilność i niepewność była odczuwana niemal w każdej dziedzinie życia. Zaczęto dostrzegać konsekwencje zaborczej polityki kolonialnej, liczono się z protestami z powodu coraz bardziej widocznych różnic społecznych, szybki wzrost industrializacji i technizacji życia okazał się niebezpieczny dla wyrazu indywidualnych potrzeb i gustów odbiorcy. W życie przeciętnego obywatela wdzierały się tandeta, kicz i sztuczna poza, którą zauważyli także pisarze.
Powyższy tekst pochodzi z leksykonu Młoda Polska Justyny Bajdy i Małgorzaty Łoboz. Opracowanie obowiązkowe Młoda Polska Artura Hutnikiewicza nie przydało mi się w tej części.