AKADEMIA EKONOMICZNA

IM. OSKARA LANGEGO

WE WROCŁAWIU

BANKOWOŚĆ INTERNETOWA JAKO NOWOCZESNY KANAŁ DYSTRYBUCJI USŁUG BANKOWYCH

Praca magisterska napisana pod kierunkiem

Prof. dr hab. Andrzeja Gospodarowicza

Katedra Zarządzania Bankiem

Marcin Dzwonek

Nr albumu 72736

Wydział Zarządzanie i Informatyka

Specjalność Bankowość i Ubezpieczenia

WROCŁAW 2002

Wstęp

1. Nowoczesne sposoby dystrybucji usług bankowych,

1.1- Rynek elektroniczny i jego cechy,

1.2 - Bankowość elektroniczna,

1.3 - Zmiany w bankowości,

1.4 - Kanały dystrybucji,

1.4.1 - tele banking,

1.4.2 - Self banking,

1.4.3 - Systemy EFT - POS,

1.4.4 - Karty płatnicze,

1.4.5 - Elektroniczna portmonetka i pieniądz elektroniczny,

1.4.6 - Home banking,

1.4.7 - Mobile banking,

1.4.8 - Przyszłościowe technologie w bankowości elektronicznej,

2. Istota bankowości internetowej

2.1 - Przyczyny upowszechniania się bankowości internetowej,

2.2 - Koszty i przychody w bankowości internetowej,

2.3 - Etapy wdrażania bankowości internetowej,

2.4 - Formy organizacyjne banku internetowego,

3. Bezpieczeństwo w bankowości internetowej

3.1 - Charakterystyka zagrożeń operacji w bankowości internetowej,

3.1.1 Charakterystyka systemów rozproszonych,

3.1.2 Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa systemów i metody ich, zabezpieczania

3.2 Zabezpieczenia elementów składowych bankowości internetowej,

3.2.1 Zabezpieczenia stosowane u klienta detalicznego,

3.2.2 Zabezpieczenia kanału komunikacyjnego w bankowości internetowej,

3.2.2.1 Protokół SLL (Secure Socket Layer),

3.2.2.2 Podpis cyfrowy,

3.2.2.2.1 Ustawa o podpisie elektronicznym (cyfrowym),

3.2.2.2.2 Charakterystyka i zasady działania podpisu elektronicznego,

3.2.2.2.3 Koszty funkcjonowania i korzyści dla banku z zastosowania podpisu elektronicznego.

3.2.3 Bezpieczeństwo systemu informatycznego banku,

3.2.3.1 Podział i charakterystyka zagrożeń,

3.2.3.2 Źródła zagrożeń systemu informatycznego,

4. Analiza i ocena oferty wybranych banków w zakresie bankowości internetowej

1. Założenia metody wzorca rozwoju,

2. Analiza ofert rachunków internetowych

Zakończenie

Literatura

Spis tabel

Spis rysunków

WSTĘP

Internet to największa, ogólnoświatowa sieć komputerowa. Jest to przede wszystkim źródło informacji, które rozwija się bardzo szybko. Swymi korzeniami Internet sięga lat sześćdziesiątych, kiedy to w Departamencie Obrony Stanów Zjednoczonych wprowadzono nową metodę elektronicznego przesyłania danych. W latach osiemdziesiątych Internet wykorzystywany był przede wszystkim przez studentów i pracowników naukowych. W ciągu dziesięciu lat urósł do rangi rewolucji technologicznej, a członkowie zarządów, finansiści i konsultanci na całym świecie wciąż zastanawiają się jak dostosować modele funkcjonowania firm do nowej rzeczywistości.

Za spopularyzowanie Sieci i ułatwienie korzystania z niej dzisiejszym milionom użytkowników odpowiada „globalna pajęczyna", czyli World Wide Web. Miejscem narodzin WWW była Szwajcaria, a stworzył ją brytyjski naukowiec, członek Europejskiego Centrum Badań Jądrowych -Tim Berners-Lee.

W nowoczesnym języku ekonomii upowszechniło się pojęcie e-commerce, e-business oznaczające przepływ informacji i transakcje zawierane między różnymi firmami przez Intemet. Banki nie mogą pozwolić sobie na pozostawanie w tyle i lekceważenie medium, jakim jest Intemet. Usługi świadczone poprzez elektroniczne kanały dystrybucji stają się coraz ważniejszym argumentem w konkurencji banków. Zdania specjalistów odnośnie korzyści z zastosowania Intemetu w biznesie są podzielone. Powszechnie uważa się, że komputerowe przesyłanie danych jest ryzykowne. Często jednak przekonanie to wynika z ograniczonej wiedzy w zakresie informatyki.

Niniejsza praca ma na celu pokazanie zależności jak inne, teoretycznie różne, przy zastosowaniu różnych środków, elektroniczne kanały dystrybucji usług bankowych, miały wpływ na rozwój bankowości i jak narodziła się bankowość internetowa.

Pierwszy rozdział opisuje rynek elektroniczny, jego cechy i usługi, które dzięki niemu powstały i dziś są powszechnie wykorzystywane w bankowości. Scharakteryzowano w nim najpopularniejsze dziś kanały elektronicznej dystrybucji usług bankowych, ale również najnowsze trendy w tej dziedzinie takie jak pieniądz elektroniczny czy bankowość mobilna (telefon komórkowy).

W drugim rozdziale zajęto się szeroką pojętą problematyką jednego z kanałów dystrybucji usług bankowych jakim jest bankowość internetowa. Przyjrzymy się zatem jej właściwościom, zobaczymy jakie zaufanie do tego typu usługi istnieje w Polsce, oraz porównamy osiągnięcia rodzimej bankowości na tle innych krajów europejskich, czy też najbardziej rozwiniętych gospodarek światowych.

W rozdziale trzecim zająłem się bezpieczeństwem bankowości internetowej. Została przeprowadzona analiza zabezpieczeń na trzech płaszczyznach - użytkownika bankowości internetowej, sieci internet oraz systemu informatycznego banku. Bezpieczeństwo naszych pieniędzy jest bardzo ważne i dlatego poświęciłem mu najwięcej miejsca w tej pracy.

W ostatnim rozdziale podejmę się oceny ofert naszych rodzimych banków. Oceny ofert rachunków dostępnych przez internet. Wykorzystana zostanie tam wiedza zgromadzona w poprzednich rozdziałach, oraz wykorzystane będą statystyczne metody oceny zjawisk złożonych do analizy tych ofert.

ROZDZIAŁ

- I -

ELEKTRONICZNE KANAŁY DYSTRYBUCJI USŁUG BANKOWYCH

1. RYNEK ELEKTRONICZNY I JEGO CECHY

Bankowość w dzisiejszych czasach przechodzi głębokie metamorfozy. Odczuwa się coraz większą presję konkurencji ze strony niebankowych instytucji finansowych, które dzięki nowoczesnym technologiom uzyskały możliwość wkroczenia na rynek dotąd zarezerwowany tylko dla banków.

Internet swoją ogólnodostępnością pozwolił na zastosowanie nowych rozwiązań w dziedzinie handlu i obrotu pieniędzmi. Dzięki internetowi i globalnym sieciom komputerowym, stworzonym na potrzeby wymiany danych takich jak SWIFT czy EDIFACT, pojawiło się nowe pole działań tzw. rynek elektroniczny. Ten nowy rodzaj rynku jest jakby stworzony dla potrzeb produktów finansowych. Cechuje się takimi właściwościami jak:

• przeźroczystość,

• niskie koszty transakcyjne,

• zmiana modelu intermediacji,

• redefinicja pojęcia czasu i przestrzeni.

Internet jako ogólnodostępny środek łączności, z pomocy którego mogą skorzystać już dziś miliony osób, staje się rynkiem przeźroczystym. Informacje w nim rozprzestrzeniają się błyskawicznie. Stosunkowo duża część informacji potrzebna do podjęcia decyzji jest łatwo dostępna dla wszystkich zainteresowanych.

Na tradycyjnym rynku nabywca dąży do optymalizacji swojej decyzji. Barierą jest w pewnym momencie gwałtownie rosnący koszt pozyskania i weryfikacji informacji. W przypadku internetu oraz wyspecjalizowanych sieci finansowych, zbieranie informacji, ich analiza oraz podjęcie decyzji odbywa się bardzo szybko i pociąga za sobą niewielkie koszty. W przypadku transakcji o charakterze powtarzalnym różnica jeszcze bardziej się uwidocznia.

Powstanie rynku elektronicznego zmienia pozycję i warunki działania pośredników. Przewidywano wręcz iż pośrednicy stracą rację bytu, jednak taki scenariusz wydaje się mało prawdopodobny z trzech powodów. Pośrednicy utrzymują zapasy - co chroni sprzedawcę i nabywcę przed ryzykiem zmiany ceny; pośrednik dąży do wypracowania sobie reputacji, gdyż w realiach rynku elektronicznego przy takiej ilości osób powtórzenie transakcji z tym samym kontrahentem może być rzadkie; pośrednicy zajmują się zbieraniem, analizowaniem, przetwarzaniem informacji, bo choć informacja w internecie jest łatwa i dostępna, to jednak istnieją grupy zainteresowane szczegółowym i systematycznym posortowaniem informacji na dany interesujący ich temat.

Rynek elektroniczny jako miejsce dystrybucji produktów i usług zmienia również pojęcie odległości i czasu. Za jego pomocą możemy zgromadzić w „jednym miejscu” uczestników rynku na wirtualnym targowisku, a tym samym zapewnić rynkowi płynność. Z punktu widzenia produktów bankowych, taki rynek ma jeszcze więcej zalet, gdyż sprzedaż osobista przy wykorzystaniu np. internetu staje się możliwa przy niewielkich kosztach (tradycyjnie sprzedaż osobista była najbardziej efektywna, jednak pociągała za sobą ogromne koszty osobowe, które nijak mogły się przełożyć na cenę usługi bankowej).

1. BANKOWOŚĆ ELEKTRONICZNA

W dzisiejszym świecie nowoczesnych technologii wszystkie dziedziny życia współczesnego człowieka przechodzą głęboką metamorfozę. Wykorzystując coraz to nowsze i efektywniejsze systemy obiegu i przetwarzania informacji, chcemy wiedzieć więcej i lepiej. Służą nam do tego media, technologie informatyczne, telekomunikacja. Choć pojęcia te są wyodrębnione, ich wzajemne przenikanie się jest już faktem, a wręcz, ich egzystowanie jako niezależnych od siebie, staje się niemożliwe.

Te wszystkie kanały dystrybucji informacji wraz z rozwojem cywilizacji pozwalają na większą swobodę człowiekowi przy decyzjach dotyczących jego osoby, rodziny, czy interesów.

Pojęcie bankowości elektronicznej pojawiło się w literaturze w latach osiemdziesiątych. Bankowość elektroniczna wyglądała inaczej jeszcze kilka lat temu, inaczej wygląda dziś i zapewne inaczej będzie wyglądać za lat kilka. Postęp technologiczny jest ogromny i kierunki jej rozwoju można przewidywać w ogólnym zakresie. W związku z tym rodzi się problem precyzyjnego określenia definicji bankowości elektronicznej. Jest ich kilka:

1. bankowość elektroniczna jest bankowością opartą na pieniądzu elektronicznym, zaś pieniądz elektroniczny jest określony jako "zespół środków techniczno - informatycznych, magnetycznych, elektronicznych i teletransmisji, pozwalających na obrót pieniężny bez nośnika papierowego i zakładający trójstronne związki między bankiem, handlem i konsumentami, mieści się w ogólnym procesie komputeryzacji stosunków finansowych jaki rozwija się na świecie od lat siedemdziesiątych";

2. bankowość elektroniczna jest szerzej definiowana w mowie potocznej, gdzie jest kojarzona głównie z bankowością internetową, lub z dokonywaniem transakcji bankowych za pomocą komputera, również te pojęcia są ze sobą utożsamiane, spowodowane jest to najprawdopodobniej tym, że ekspansja Internetu, spowodowała największe zainteresowanie bankowością internetową, pojęcia węższego niż b.e., warto też zauważyć, że wcześniej pojęcie bankowości elektronicznej tak jak by nie istniało, lub było rzadko używane, a mówiło się o niej w kontekście bankomatów czy kart płatniczych o pieniądzu plastikowym czy płatnościach bezgotówkowych,

3. b.e natomiast w raporcie EDS jest definiowana jako zbiór rozwiązań biznesowych i technologicznych umożliwiających interakcję banku z klientem, przy użyciu urządzeń technicznych przekazujących dane kanałami elektronicznymi przy jednoczesnym zintegrowaniu takiego kanału wymiany usług i informacji w strukturze technologicznej i organizacyjnej banku.

Definicja 3 wydaje się być najpełniejszą, wyróżnia trzy płaszczyzny funkcjonowania bankowości elektronicznej tzn. elektroniczną, kontakt banku z klientem, integralność.

Nowoczesne technologie wprowadzają szerokie możliwości dla banku i jego klienta. Przyjrzyjmy się zatem jak elektroniczna bankowość i jej produkty wpłynęła na relacje między bankiem, a klientem.

1.3 ZMIANY W BANKOWOŚCI

Dzisiaj relacja między klientem a bankiem straciła swój długofalowy, stabilny charakter. Coraz trudniej jest utrzymać klienta przy jednym banku i coraz trudniej jest prowadzić tzw. sprzedaż wiązaną. W realiach banku internetowego klient bardzo rzadko spotyka się z żywym sprzedawcą, który zawsze proponował skorzystanie z dodatkowych usług. Trzeba zauważyć również iż opisane w podrozdziale 1.1 cechy rynku elektronicznego obniżają lojalność klientów i skłaniają ich do aktywnego poszukiwania nowych atrakcyjnych ofert. Można obrazowo określić to stwierdzeniem, iż oferta konkurencji znajduje się o jedno „kliknięcie myszką”. Bank nie może zatem liczyć na to, że klient posiadając rachunek osobisty i potrzebujący kredytu będzie tylko i wyłącznie korzystał z oferty rodzimej banku. Nie wydaje się również w obecności rynku elektronicznego, aby instytucje typu „Allfinanz” miały rację bytu, gdyż są za mało elastyczne, a w realiach rynku elektronicznego duże znaczenie mogą zyskać mali producenci usług finansowych, ściśle wyspecjalizowani.

Banki na rynku elektronicznym tracą swoją uprzywilejowaną pozycję. Ani korzyści skali, ani wymóg posiadania szerokiej sieci oddziałów, ani też dostęp do kapitału i instytucji rozliczeniowych nie stanowią już bariery. Bezpośrednią konkurencją dla banków stają się:

• inne tradycyjne banki, starające się wykorzystać niską lojalność klienta do przyciągnięcia choć części jego pieniędzy,

• nowe banki internetowe,

• instytucje finansowe nie zajmujące się dotąd bankowością,

• firmy nie związane z sektorem finansowym, mające jednak zasoby pozwalające na konkurowanie im na nowym rynku,

• nowopowstałe firmy internetowe, szukające sposobu na wprowadzenie nowego modelu biznesu.

Banki mogą zareagować na konkurencję w różnoraki sposób:

• „Ucieczka do przodu” - banki mogą stosować zabieg zakładania własnych córek spółek, które specjalizowały by się tylko w dostarczaniu usług bankowości internetowej.

• „Obrona przed marginalizacją” - istnieje prawdziwe niebezpieczeństwo, iż banki zostaną odsunięte do roli anonimowych, pasywnych producentów usług bankowych, bez możliwości kontaktu z klientem. Duża część łańcucha wartości dodanej przesunie się w stronę pośredników dystrybuujących usługi bankowe. Taką obroną może być uznana na rynku marka, niektórzy twierdzą również, iż właśnie sieć dystrybucji w postaci filii jest dodatkowym atutem dla klientów, którzy doceniają różnorakie formy dystrybucji usług.

1. KANAŁY DYSTRYBUCJI

Bank chcąc wyjść naprzeciw oczekiwaniom klienta, z instytucji niedostępnej i monumentalnej stał się otwarty i przyjazny. Do tych zmian doszło na drodze umasowienia się rynków finansowych, skróceniu czasu życia produktów. Koncepcja wymiany elektronicznej danych zaistniała już w latach siedemdziesiątych, kiedy to ilość danych przekazywana na odległość tradycyjnymi kanałami zaczęła przekraczać ich możliwości oraz znacznie utrudniała sprawne funkcjonowanie na rynku przedsiębiorstw. Zastosowanie elektronicznej wymiany danych pozwoliło zaoszczędzić czas, pieniądze, uściślić związki między podmiotami. Z takiej szeroko pojętej wymiany danych kanałami elektronicznymi wyłoniła się bankowość elektroniczna i efektem jej są elektroniczne kanały dystrybucji usług bankowych.

Banki, instytucje finansowe jakoby siłą rzeczy wdrożyły nowoczesne technologie do sfer, w których działają. Nie trzeba nikomu tłumaczyć, że efektywne zarządzanie pieniędzmi, to efektywny dostęp do informacji i odpowiednie, w zależności od potrzeb, działanie.

Bankowość przechodzi głębokie zmiany, dąży się do obniżania kosztów, trafienia do jak największej liczby klientów, ułatwia się kontakt z bankiem. To bank przychodzi do klienta ze swoją ofertą. W dzisiejszym banku wykorzystuje się wiele elektronicznych kanałów dystrybucji, jedne są bardziej popularne a inne mniej. Należą do nich:

• tele banking, czyli bankowość telefoniczna,

• self banking, czyli bankomaty,

• systemy EFT - POS, czyli terminale płatnicze

• karty płatnicze,

• elektroniczna portmonetka i pieniądz elektroniczny,

• home banking,

• mBanking, czyli bankowość mobilna,

• bankowość internetowa.

Szerzej omówiona w dalszych częściach pracy będzie bankowość internetowa, natomiast reszta kanałów dystrybucji zostanie przedstawiona pokrótce w tym rozdziale. Należy mieć jednak na względzie to, iż dawniej usługi te istniały niejako osobno, dziś stanowią zaś silnie skorelowane oferty, bez których funkcjonowanie konkurencyjnego i nowoczesnego banku staje się niemożliwe.

1.4.1 TELEBANKING

Dziś gdy telefony są bardzo popularnym środkiem łączności i nawiązywania kontaktów, wykorzystanie telefonu w bankowości wydaje się być naturalne. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej już w latach sześćdziesiątych sięgnięto po wynalazek Grahama Bell'a. Największą niedogodnością dla klientów banku jest odwiedzanie placówek i częste wyczekiwanie w kolejkach, telefon ułatwił życie zarówno bankom jak i klientom. Z usługi mogą klienci korzystać o każdej porze, i w każdym miejscu. Atutami dla banku jest brak konieczności dostarczania klientowi dodatkowego oprogramowania, zwiększonego angażowania pracownika w obsługę klienta, co wiąże się z nieefektywnym wykorzystaniem czasu pracy. Bank nie zwiększając zatrudnienia zwiększa swoje dochody. Wyróżnia się dwa sposoby dokonywania operacji przez telefon, są to:

• automatyczne za pomocą tzw. IVR,

• z udziałem operatora - osoby zatrudnionej w banku.

Za pomocą automatu telefonicznego dostępne są najczęściej wykorzystywane operacje. Ich ilość jest ograniczona i nigdy nie obejmuje wszystkich dostępnych operacji na koncie. Realizacja operacji dostępna jest za pomocą tonowego wybierania poszczególnych opcji proponowanych przez automat. Zwykle jest to zasięgnięcie informacji o stanie konta, zablokowanie karty kredytowej, założenie lokaty, kontakt z konsultantem. Połączenie z tym ostatnim umożliwia np. zmianę adresu do korespondencji, zamówienie karty płatniczej lub zamówienie dodatkowych wyciągów. Z pomocą operatora dokonamy wszelkich pozostałych operacji na koncie z wyjątkiem tych które wymagają bezwzględnie formy pisemnej. Telebanking może przynieść bankowi również inne wymierne korzyści. I tak na przykład podłączenie do systemu interakcyjnego komputera analizującego przebieg połączeń może dostarczyć bardzo ważnych informacji bankowi. Może on określić tendencje w korzystaniu z tego typu usługi, można też go wykorzystać do testowania nowych rodzajów produktów. Taki system telefonicznej kontrakcji klienta z bankiem może być doskonałym sposobem na przyjmowanie informacji o kradzieży lub zagubieniu karty. Może też być ułatwiona windykacja należności, upominanie klienta o zapóźnionych spłatach kredytu. Jednak w większości polskich banków wprowadzających telebanking zastosowano mocno ograniczone możliwości tego systemu, sprowadzone do najprostszych funkcji.

Jednak i takie systemy mogą być potencjalnym zagrożeniem dla danych systemu informatycznego banku. Bank Śląski przy zastosowaniu tego typu usługi nie zachował należytej staranności i wyobraźni. Klient zawierając umowę z bankiem na obsługę rachunku przez telefon otrzymał od pracownika banku aktywację tej usługi oraz informację, że początkowym kodem identyfikacyjnym klienta jest pięć jedynek i należy go użyć przy pierwszym logowaniu, a następnie za pomocą dostępnych opcji zmienić. Klient jednak nie od razu korzystał z tej usługi, lub jeśli ona była w pakiecie z umową o obsługę rachunku bankowego mógł też z niej w ogóle nie korzystać. W tej sytuacji zaistniała możliwość bardzo poważnych nadużyć ze strony nieuczciwych klientów, otóż bowiem sprawa wyszła na jaw zupełnie przypadkiem. Podczas identyfikacji klienta na początku, do zalogowania się do systemu telefonicznego, klient proszony jest o podanie numeru identyfikacyjnego, tu nastąpiła ze strony użytkownika pomyłka, a następnie poproszono go o podanie kodu, więc przy pierwszym korzystaniu podał pięć jedynek. Uzyskał w ten sposób dostęp do rachunku, jednak okazało się że nie do własnego, a innego klienta banku. Jak mogło się to stać ? Otóż przy logowaniu nastąpił błąd przy podawaniu w systemie tonowym numeru klienta, o czym użytkownik nie wiedział, pomylił się wystukując inny numer, pomylił się o jedną cyfrę. Następnie system telefoniczny przyjął kod, gdyż dostał się do rachunku innego klienta, a który wcześniej nie korzystał z tej usługi. Dzięki takim możliwościom zaistniała realna i poważna groźba naruszenia bezpieczeństwa systemu bankowego. Osoby które odkryły tę lukę w systemie dostały się w ten sposób do jeszcze 30 rachunków innych osób, dzwoniąc na bezpłatną linię 0800 i podając numery użytkowników w górę co jeden od numeru osoby, która miała aktywowaną usługę, a odkryła tę lukę. Najbardziej zastanawiająca jest reakcja dyrekcji jednostki terenowej banku, która tę informację zupełnie zignorowała i dopiero po interwencji dziennikarzy w siedzibie banku w Katowicach zajęto się tą sprawą.

1.4.2 SELF BANKING - BANKOMATY

Bankomaty są jednym z najstarszych sposobów ograniczania kontaktów klienta z placówkami macierzystymi banku. Urządzenia te wymyślono przede wszystkim do obniżenia kosztów transakcji wypłat gotówkowych. Bankomaty w tradycyjnej formie służą do podejmowania gotówki posiadanej na rachunku banku, oraz ewentualnie pozyskanie informacji o stanie konta. Silna ekspansja bankomatów w Polsce nastąpiła na przełomie lat 1997/1998 kiedy to banki polskie poczuły się zagrożone dynamicznym wkraczaniem na rynek amerykańskiej firmy Euronet, która dokonywała rozmieszczenia swych bankomatów w miejscach gdzie zapotrzebowanie na gotówkę było duże, np. supermarketach, stacjach benzynowych, dworcach kolejowych, czy centrach miast. W związku z tym polskie banki podjęły działania ograniczające zakusy konkurencji, podpisały wspólne porozumienie o honorowaniu kart bankowych w sieci bankomatów krajowych. Organizacji i rozliczeń w sferze elektronicznej podjął się Polcard. Dysponuje on systemem Base 24, który umożliwia autoryzację każdej transakcji oraz weryfikację PIN'ów.

Bankomaty dzielimy na działające w trybie off-line i on-line. Bankomaty typu off-line nie są bezpośrednio podłączone do systemu bankowego i działają autonomicznie, przez co utrudniona jest weryfikacja PIN'u użytkownika, niemożliwością jest zasięgnięcie informacji o saldzie rachunku. Bankomaty tego typu są coraz rzadziej stosowane.

Bankomaty typu on-line umożliwiają pełną weryfikację PIN'u, sprawdzanie salda rachunku. Już dziś oferują również dodatkowe usługi, jak choćby kupno niektórych usług dostępnych w telefonii komórkowej, chodzi tu głównie o zakup w systemie pre-paid dostępu do sieci operatorów sieci telefonów komórkowych.

Bardziej zaawansowane bankomaty dostępne już w krajach wiodących, w technologiach informatycznych, pozwalają na wpłatę gotówki, polecenie przelewu, opłacanie rachunków, zakup polisy ubezpieczeniowej, biletów lotniczych, pozwalają na kontakt klienta z doradcą bankowym za pomocą wbudowanych funkcji telekonferencyjnych. Ze względu jednak na swoje rozbudowane funkcje nie nazywane są już bankomatami, lecz kioskami multimedialnymi. Przed takimi urządzeniami stoją ogromne możliwości rozwoju i wykorzystania przez banki.

1.4.3 SYSTEMY EFT - POS

Terminale płatnicze i sposób ich działania jest ściśle powiązany z kartami płatniczymi wydawanymi przez banki. Możemy je określić jako końcówki systemu bankowego w punktach sprzedaży, są one zintegrowane z kasami punktu handlowego. Za ich pomocą można dokonać płatności w punkcie usługowym lub handlowym bezgotówkowo. Urządzenia te posiadają autonomiczny uproszczony komputer, czytnik kart magnetycznych, drukarkę oraz modem. Dodatkowo w wewnętrznej pamięci terminala znajduje się stale aktualizowana lista kart zastrzeżonych podobnie jak w bankomatach.

Klient po dokonaniu zakupów przekazuje kartę kasjerowi, ten wprowadza cenę do terminala, dokonuje odczytu paska magnetycznego karty i czeka na połączenie z bankiem. Terminal za pomocą modemu łączy się z serwerem systemu informatycznego banku, dokonuje weryfikacji stanu konta, potwierdza środki na rachunku i drukuje paragon transakcji. Następnie w zależności od rodzaju terminala następuje identyfikacja posiadacza karty za pomocą podpisu, lub PIN'u karty. I tu objawia się niebezpieczeństwo w sposobie identyfikacji, jeśli dokonuje się jej za pomocą PIN to ryzyko wykorzystania karty przez osobę nieuprawnioną do tego jest minimalne, jeśli za pomocą porównania podpisu na rewersie karty istnieją możliwości nadużyć, choć i znane są przypadki oskarżania klientów przez kasjerów o fałszerstwo związane z innym podpisem, a jak wiemy podpis nie zawsze wychodzi nam identyczny. W większości polskich punktów handlowo-usługowych dominują terminale, które nie posiadają możliwości identyfikacji za pomocą PIN. Sytuacja powoli się zmienia i banki same pomagają w zakupie nowszych terminali dla sklepów. Banki chcąc zachęcić mimo wszystko do stosowania kart płatniczych w obecnej sytuacji biorą na siebie odpowiedzialność za nieautoryzowane transakcje nawet na 1 godzinę przed zgłoszeniem kradzieży lub zagubienia karty. Wyłączają jednak odpowiedzialność za transakcje, których identyfikacja została przeprowadzona za pomocą PIN'u.

W Polsce sieć terminali rozpoczęła się rozwijać od 1995 roku. Rozprowadzaniem tych urządzeń zajęły się PolCard S.A. oraz CKiC Pekao S.A. (Centrum Kart i Czeków) a w 1999 roku dołączył do nich obecny BZ-WBK S.A. Na początku pewnym ograniczeniem rozwoju punktów akceptujących karty płatnicze były dość wysokie prowizje pobierane przez centra autoryzująco-rozliczeniowe, jeszcze niedawno sprzedawcy nie opłacało się przyjmować do akceptacji płatności kartą jeżeli nie przekraczała ona 50 zł. Na wysokość tych prowizji miał wpływ brak zcentralizowanego systemu akceptacji i rozliczeń bezgotówkowych, i tak po za Polcardem, CKiK Pekao, BZ-WBK, dołączyła wspólna spółka PKO BP i BSK - eService. Utrudnia to koordynację działań w zakresie przyspieszenia i obniżki kosztów transakcji bezgotówkowych.

1.4.4 KARTY PŁATNICZE

Karty płatnicze wydawane przez banki powoli zastępują pieniądz gotówkowy, są kolejnym ewolucyjnym produktem kontaktów handlowych na przestrzeni dziejów. Po raz pierwszy karty pojawiły się w latach dwudziestych w Stanach Zjednoczonych. Wydawały je towarzystwa naftowe oraz wielkie koncerny handlowe, służyły one do identyfikacji klientów, którym firmy udzielały krótko terminowych kredytów na zakup bezgotówkowy towarów i usług. Pierwsza plastikowa karta pojawiła się w 1958 roku. Banki szybko dostrzegły karty widząc w nich atuty nowoczesnego środka płatniczego. Pierwsze testy kart z paskiem magnetycznym odbyły się w 1970 roku.

Karty możemy podzielić wg. różnych kryteriów. Podstawowym kryterium jest sposób regulowania płatności. Karty dzielimy na:

• karty kredytowe umożliwiają posiadaczowi karty dokonywanie płatności bezgotówkowych na podstawie umowy kredytu bez konieczności posiadania bieżących środków na rachunku bankowym. Zaciągnięty kredyt spłaca się na zasadach ustalonych wcześniej przez bank wystawiający kartę. Bank ustala limit kredytowy, do którego wysokości posiadacz karty może dokonywać płatności w punktach handlowo-usługowych. Wydanie karty jest uzależnione od wysokości dochodów klienta,

• karty obciążeniowe są to karty z odroczonym terminem płatności. Mają one podobne cechy co karty kredytowe, z tą tylko różnicą, że zaciągnięty kredyt spłaca się w całości raz w miesiącu(kredyt krótkoterminowy). Karty te są najczęściej wydawane w oparciu o istniejący rachunek bankowy. Na podstawie ilości środków przelewanych co miesiąc na ten rachunek, bank ustala miesięczny limit wydatków. Na koniec każdego miesiąca bank obciąża równowartością wydanej kwoty rachunek posiadacza karty,

• karty debetowe różnią się znacznie od omawianych wyżej kart kredytowych i obciążeniowych, gdyż nie zapewniają one żadnych możliwości uzyskania kredytu. Działają one w oparciu o istniejący rachunek bankowy, a posiadacze takich kart mogą się nimi posługiwać tylko do wysokości salda na rachunku. W przypadku przekroczenia tego salda bank pobiera wysokie odsetki karne,

• karty bankomatowe karty służące wyłącznie do wypłaty gotówki z sieci bankomatów, nie można nimi dokonywać płatności bezgotówkowych.

Karty możemy podzielić też również ze względu na możliwości ich wykorzystania:

• karty płaskie (Visa Electron, Maestro, MasterCard Electronic, PolCard Bis), których używa się wyłącznie terminalach elektronicznych,

• karty wypukłe (Visa Classic, EuroCard/MasterCard, PolCard Classic), zwane również embosowanymi lub wypukłymi, używa się zarówno w terminalach elektronicznych , jak i bez obecności terminali, czy nawet bez fizycznej obecności karty.

Karty także podzielimy ze względu na organizacje płatnicze. Bank wydając kartę współpracuje z jedną z organizacji o zasięgu międzynarodowym lub krajowym, oto one:

• VISA

• Visa Electron

• Visa Classic

• Visa Classic - wirtualna (wyłącznie płatnicza)

• Visa Classic Gold

• Visa Clasic Platinum

• Visa Business

• Visa Business Gold

• Europay i MasterCard

• Maestro

• Cirrus ( bankomatowa )

• MasterCard Electronic

• EuroCard/MasterCard

• EuroCard/MasterCard - wirtualna (płatnicza)

• EuroCard/MasterCard Gold

• EuroCard/MasterCard Business

• PolCard ( karty krajowe )

• PolCard Bis

• PolCard Tempo (bankomatowa)

• PolCard Classic

• PolCard Business

• PBK Styl

• PBK Hermes (płatnicza)

Karty możemy podzielić również ze względu na nośnik informacji użyty na karcie. Wyróżniamy karty magnetyczne i elektroniczne. Z tymi ostatnimi kartami wiążą się największe perspektywy dotyczące rozwoju usług nie tylko bankowych. Na karcie elektronicznej zainstalowany jest minikomputer lub pamięć, których pojemność o wiele przewyższa pojemność paska magnetycznego, po za tym komputer już na swoim poziomie może weryfikować legalność transakcji. Pierwszą implementację procesora na karcie elektronicznej przeprowadził w 1970 roku japończyk Kunitaku Arimura. Przełom nastąpił w roku 1986 kiedy opracowano standard kart elektronicznych ISO 7816/1 i wówczas francuska telekomunikacja wprowadziła takie karty do zastosowań w aparatach telefonicznych.

Ze względu na budowę wyróżnia się dwa rodzaj kart elektronicznych:

• karty pamięciowe,

• karty procesorowe.

Karty pamięciowe są to najprostsze karty elektroniczne. Nie posiadają żadnych zabezpieczeń przed ich odczytem, czy też zmianą stanu pamięci. Działają jako karty przedpłacowe (pre-paid), tzn. przechowują ilość jednostek za którą zapłacił wcześniej klient (impulsów). Wykorzystywane są jako karty telefoniczne czy karty parkingowe.

Karty procesorowe zawierają zarówno pamięć jak i procesor. Procesor w karcie kontroluje odczyt i zapis danych w pamięci karty. Zawiera on szereg procedur zabezpieczających nieautoryzowane zastosowanie karty. Karty te są dużo bezpieczniejsze od kart magnetycznych. Przewyższają również karty magnetyczne pod względem ilości pamięci. Karty magnetyczne zawierają pojemność około 350 bitów, natomiast w zależności od rodzaju pamięci w kartach procesorowych może występować nawet kilkadziesiąt kilobajtów pamięci. Pamięć w kartach tych podzielona jest na trzy obszary:

• obszar swobodnego odczytu - zapisywany jest w momencie wydawania karty, dostęp jest swobodny i zawiera informacje na temat karty i jej posiadacza,

• obszar poufny - dostęp jest ograniczony specjalnym kodem ustalonym w momencie wydawania karty. Dane na tym obszarze nie ulegają zmianie prze cały okres użytkowania karty, mogą o być dane dotyczące producenta lub użytkownika,

• obszar roboczy - znajdują się tu dane które mogą ulegać zmianie, np. dane o dokonywanych operacjach.

Dzięki swojej pojemności karta procesorowa umożliwia jej zastosowanie w szerokim zakresie. Przewiduje się że karty te mogą znaleźć zastosowanie w:

• płatnościach detalicznych niskokwotowych,

• telekomunikacji,

• w komunikacji miejskiej,

• w służbie,

• zdrowia,

• parkometry i stacje benzynowe,

• jako karty identyfikacyjne i tzw. karty dostępu,

Karty procesorowe wykreowały również możliwość realizacji tzw. portmonetek elektronicznych, które opisane zostaną w następnej części.

1.4.5 ELEKTRONICZNA PORTMONETKA I PIENIĄDZ ELEKTRONICZNY

Elektroniczny portmonetka to elektronicznie przechowywana wartość pieniężna na urządzeniu technicznym, która może być szeroko używana do dokonywania płatności bez konieczności angażowania rachunków bankowych, tylko działająca jako instrument przedpłatny na okaziciela. Elektroniczna portmonetka posiada pewne cechy upodabniające ją, a także zdecydowanie odróżniającą ją od innych form płatniczych. Podstawową różnicą jest jej przeznaczenie. Ma zastosowanie w płatnościach niskokwotowych, natomiast tradycyjna karta służy do większych płatności, ponadto karta inicjuje operację transferu środków pieniężnych między dwoma kontami, natomiast portmonetka nie jest związana w czasie operacji z kontem właściciela.

Z założenia pieniądz elektroniczny ma być alternatywą dla gotówki w operacjach niskokwotowych. Przewaga elektronicznego pieniądza nad gotówką wiąże się z eliminacją wszelkich kosztów związanych ze składowaniem gotówki. Z kolei jednak środki załadowane na kartę nie podlegają oprocentowaniu, a więc zachowują się jak gotówka. Pieniądz elektroniczny wydaje się mieć też duże zastosowanie w płatnościach przy transakcja internetowych. Gwarantuje on wysoki poziom bezpieczeństwa eliminując występowania w czasie transakcji w sieci danych o karcie, jak ma to miejsce przy dotychczasowych płatnościach, i nie ma możliwości manipulowania tymi danymi.

Z elektronicznego pieniądza zapisywanego na karcie chipowej dla banku wynikają zarówno korzyści jak i wady. Do zalet należą:

• redukcja kosztów związanych z gotówką - unika się kosztów składowania gotówki, jej przeliczania, transportu, ubezpieczania,

• znaczne poszerzenie obszaru swojej działalności detalicznej - jest doskonałym narzędziem marketingu, pozwalającym na dostęp do nowej grupy klientów,

• zredukowanie strat związanych z przestępstwami gotówkowymi,

• możliwość dysponowania środkami klientów - w momencie załadowania przez posiadacza elektronicznej portmonetki środków na kartę, odpowiednia ilość środków jest przeksięgowana na specjalny rachunek w banku. Bank może dysponować tymi środkami do momentu rozliczenia z bankiem sprzedawcy, który akceptuje płatność elektroniczną portmonetką,

• dodatkowe źródła zysków - banki mogą pobierać opłatę za wydawanie portmonetki oraz pobierać prowizję od załadowania karty.

Wadami z punktu widzenia banków mogą być:

• nakłady na infrastrukturę techniczną,

• mniejsze zyski - elektroniczne portmonetki nie są dla banków tak zyskowne jak karty kredytowe, które umożliwiają dostęp do kredytu, który w przypadku nieterminowego spłacenia daje wysokie odsetki.

Korzyściami dla akceptantów będą:

• zmniejszenie kosztów związanych z gotówką,

• niskie koszty transakcji - autoryzacja odbywa się w trybie off-line, na koniec dnia sprzedawca jedzie do banku i przelewa nagromadzoną ilość na swoje konto,

• dodatkowe możliwości marketingowe - np. programy lojalnościowe,

• oszczędność czasu,

Wadą jest koszt montażu urządzenia odczytującego elektroniczne portmonetki.

Dla posiadacza można podać zalety takiego rozwiązania, jest to m.in.:

• wygoda,

• oszczędność czasu,

• wielofunkcyjność karty,

Natomiast wadą jest ciągły brak wyeliminowania niebezpieczeństwa kradzieży takiej karty - jest ona na okaziciela, oraz brak oprocentowania środków zapisanych na karcie.

W gestii organów nadzorujących emisję takiego pieniądza leży przeciwstawienie się całemu szeregowi problemów. Chodzi tu głównie o opracowanie systemu bezpieczeństwa na tyle skutecznego, aby nie istniała możliwość sfałszowania takich kart, gdyż taka działalność skutecznie mogła by podważyć zaufanie do takiego sposobu przeprowadzania rozliczeń.

Jednak mimo wszystko specjaliści przewidują, że w obszarze płatności detalicznych dokona się rewolucja taka jak od czasu pojawienia się kart płatniczych.

1.4.6 HOME BANKING

Jest to usługa bankowa wykorzystująca komputer użytkownika oraz specjalistyczne systemy informatyczne. Umożliwia ona masowym użytkownikom wykonywanie stałych operacji bankowych takich jak przelew, wyciąg ze stanu konta przez całą dobę z własnego komputera. System ten różni się od bankowości internetowej tym, że jest wykorzystywane w nim specjalistyczne oprogramowanie specyficzne dla banku i zwykle opracowane przez niego, oraz oparte na połączeniu telefonicznym za pomocą modemu z serwerem banku, natomiast bankowość internetowa oparta jest na ogólnej sieci informatycznej oraz standardowemu oprogramowaniu dostępnemu dla każdego i zwykle dołączanemu wraz z system operacyjnym komputera.

W systemach home banking użytkownicy mają dostęp także do innych informacji takich jak kursy walut, prognozy, danych o banku, możliwe jest także uzyskiwanie porad specjalistycznych w ramach serwisu oprogramowania.

Usługa ta pozwala ograniczyć czasochłonność kontaktów z bankiem do minimum. Klient nie musi pilnować terminów przelewów i płatności. W systemach home bankingu zamieszczane są liczne formularze, które ułatwiają korzystanie z tej usługi.

System ten zapewnia również możliwość współpracy z systemami zewnętrznymi np. finansowo księgowymi - przy eksportowaniu danych otrzymanych z banku bezpośrednio i natychmiast do systemu, oraz poddawania ich wszechstronnej i szczegółowej analizie.

Usługa ta w wielu bankach rozwija się dość dynamicznie, jednak chyba w kierunku dużych przedsiębiorstw niż klienta indywidualnego. Związane jest to z koniecznością instalowania specjalnego oprogramowania i urządzeń do weryfikacji użytkowników. Pionierem w Polsce tego typu usługi jest BRE Bank z własnym systemem BRESOK. Dla dużych firm ważne jest posiadanie ułatwionego kontaktu z bankiem, a ten system pozwala na to. Częste wyjazdy do banku pracownika firmy, oczekiwanie na wykonanie zleceń są poważnym ograniczeniem sprawnego funkcjonowania systemu zarządzania finansami dla firmy.

Zaletą home bankingu dla przedsiębiorstw jest jego znacznie wyższe bezpieczeństwo niż bankowości internetowej. A przemawia za tym fakt iż straty poniesione w razie nieautoryzowanych transakcji mogą być znacznie wyższe dla firmy niż dla klienta indywidualnego oraz dla banku.

Koszty eksploatacji i wdrożenia systemu w większości banków ustalane są indywidualnie z każdym klientem.

1. MOBILE BANKING

Bankowość mobilna jest związana z telefonami komórkowymi, tak powszechnymi ostatnio u nas w Polsce. W naszym kraju może się stać to alternatywą dla bankowości internetowej, gdyż posiada się u nas więcej telefonów komórkowych niż komputerów. Możemy się spotkać różnymi technikami interakcji z użytkownikiem. Są dwa sposoby, poprzez SMS czyli krótkie wiadomości tekstowe lub poprzez WAP - protokół dostępu do internetu.

Przy pomocy SMS klient może zasięgnąć informacji o stanie konta, kursach walut, czy też zlecić przelew, otrzymuje wiadomości iż otrzymał pieniądze na konto itp.

Przy pomocy protokołu WAP telefon komórkowy staje się małą przeglądarką internetową. Klient w ten sposób może mieć interaktywny dostęp do usług banku w każdym miejscu i czasie. Limitem jest tu niewielki ekran telefonu i ciągle jeszcze mała prędkość transmisji. Niedoskonały jest jeszcze system zabezpieczeń przesyłanych danych. Wady te jednak powinny być w niedługim czasie przezwyciężone.

1.4.8 PRZYSZŁOŚCIOWE TECHNOLOGIE W BANKOWOŚCI ELEKTRONICZNEJ

Postęp technologiczny jest w dzisiejszym świecie ogromny, już dziś myśli się o zastąpieniu placówek banku pomieszczeniami, w których klient za pomocą techniki wideokonferencyjnej może załatwić wszystkie sprawy, a przy zwiększeniu przepustowości łącz internetowych możliwe to będzie również z domu i przy wykorzystaniu kamery internetowej. W opracowaniu są również systemy, w których na komputerze klient wstępuje do wirtualnego banku, porusza się po nim jakby był w środku, ma do dyspozycji okienka kasowe, punkty doradztwa itp. Już dziś na świecie przy pomocy telewizorów i przystawek tzw. WebTV klienci mają dostęp do wszystkich usług oferowanych przez banki. Jednak wydaje się, że wszystko zmierza w kierunku kiedy globalna sieć informatyczna będzie miała taką przepustowość, że te wszystkie usługi zostaną połączone w jedno i nie trzeba będzie wychodzić z domu, mając pełen komfort komunikowania się z bankiem z domowego zacisza. Takie perspektywy zbiegną się najprawdopodobniej w jednym punkcie. Początkiem tej perspektywy może okazać się bankowość internetowa.

ROZDZIAŁ

- II -

ISTOTA BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ

Bankowość internetowa jest dziedziną nową i jak zwykle u początków nowej dziedziny istnieje duże zamieszanie terminologiczne. Brak jest powszechnie uznawanych definicji. Problemy te nie stanowią jednak najmniejszej przeszkody w rozwoju bankowości internetowej.

Można spotkać się z definicją według której bankowość internetowa jest formą usług oferowanych przez niektóre banki, polegającą na umożliwieniu klientowi dostępu do rachunku przy wykorzystaniu technologii przeglądarki internetowej . Z tego punktu widzenia jako banki internetowe należałoby traktować zarówno banki tradycyjne, które oferują swoje usługi przez internet, jak i banki działające wyłącznie w sieci.

Według innych źródeł bankowość internetowa oznacza realizację wszystkich usług bankowych wyłącznie lub przeważnie poprzez globalne sieci komputerowe (Internet) bez potrzeby odwiedzin banku. W myśl tego bank internetowy to podmiot nie posiadający innych kanałów dystrybucji swoich usług, poza Internetem (a w szczególności sieci oddziałów), względnie taki, w którym kanały te odgrywają marginalną rolę.

Dziś stosuje się zamiennie różne nazwy takiej formy działalności na rynku banków: bankowość internetowa (i-banking), bankowość wirtualna oraz bankowość on-line.

Historia bankowości internetowej nie jest długa. Pierwszy tego typu bank powstał 18 października 1995 roku w USA; był to Security First Network Bank. W tej chwili banki internetowe działają już na całym świecie. Odmienność bankowości internetowej, wyraża się w braku tradycyjnych placówek bankowych.

2.1 PRZYCZYNY UPOWSZECHNIANIA SIĘ BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ

Upowszechnianie się bankowości internetowej jest efektem nowej jakości wprowadzanej przez tą usługę zarówno na poziomie rynku detalicznego jak i rynku przedsiębiorstw. Istnieje kilka powodów dla których klienci i banki decydują się na korzystanie z tej nowej formy bankowości. Możemy tutaj wymienić kilka z nich, a są to:

• rozwój technologii,

• aspekty ekonomiczne,

• korzyści klienta,

Rozwój technologii jest główną przyczyną powstawania nowej jakości w różnych dziedzinach. Internet jako ogólno dostępna sieć komputerowa przyczynił się do ułatwienia kontaktu między klientem a bankiem. Z tego punktu widzenia internet należy traktować jako historyczną przyczynę pojawienia się i popularyzacji bankowości internetowej. Nie zapominajmy jednak, iż postęp technologiczny nadal trwa i będzie on nadal odgrywać kluczową rolę w tym procesie, jeśli tylko nowe rozwiązania spowodują dalszy wzrost atrakcyjności bankowości internetowej dla klientów i banków.

Aspekty ekonomiczne związane z bankowością internetową to przede wszystkim znacznie niższe koszty funkcjonowania banku w porównaniu z tradycyjnym oddziałowym bankiem. Koszt transakcji internetowej szacuje się na 0,01 USD. Wiąże się to przede wszystkim z niższymi kosztami lokalowymi i osobowymi. Jednak dużo większe są tutaj nakłady marketingowe, dla banku stricte internetowego, nowopowstałego, który chce uzyskać na rynku zaufanie koszty reklamy są ogromne.

Rosnąca popularność bankowości internetowej wynika nie tylko z mody, lecz z licznych zalet tej formy świadczenia usług, zarówno dla banków, jak i dla klientów. Nie jest to oczywiście przedsięwzięcie pozbawione wad. Jednak panuje przekonanie, iż większość słabości uda się pokonać w niedalekiej przyszłości.

Zalety i-bankingu z punktu widzenia klienta to przede wszystkim:

• dostęp do rachunku bankowego (i możliwość realizacji transakcji) z każdego miejsca na świecie 24 godziny na dobę 7 dni w tygodniu przez 365 (366) dni w roku,

• wysokie oprocentowanie środków na rachunkach,

• wygoda korzystania (możliwość skorzystania z usług we własnym domu), brak kolejek,

• oszczędność czasu, szybkość transakcji (przyspieszenie przepływu środków pieniężnych),

• bieżąca kontrola posiadanych środków finansowych, efektywne zarządzanie zasobami,

• eliminacja dokumentów papierowych.

Zalety i-bankingu dla banku:

• pozytywny wizerunek (nowoczesny bank dbający o potrzeby klienta),

• lepsze dostosowanie do wymagań klientów, dotarcie do klienta niezależnie od jego lokalizacji, usunięcie ograniczeń związanych z odległością,

• dotarcie do atrakcyjnych segmentów klientów,

• niższe koszty funkcjonowania w porównaniu z tradycyjnym bankiem,

• możliwość realizacji transakcji przez całą dobę,

• wzrost liczby transakcji realizowanych w jednostce czasu,

• możliwość aktualizacji informacji o ofercie z dowolną częstotliwością,

• łatwe łączenie usług w pakiety,

• przyspieszenie rozliczeń,

• skrócenie czasu wprowadzania nowych produktów i usług,

• nieograniczone możliwości przetwarzania danych,

• zmniejszenie liczby błędów w przetwarzaniu danych,

• eliminacja zagrożeń związanych z tradycyjnymi przestępstwami.

2.2 KOSZTY I PRZYCHODY W BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ

Cechy rynku elektronicznego mają duży wpływ na występującą na nich strukturę kosztów:

• koszty stałe są relatywnie niskie,

• koszt obsłużenia dodatkowego klienta jest niski,

• koszt zaoferowania dodatkowych produktów spada poniżej tradycyjnego poziomu,

• utrzymywanie aktualności informacji jest tanie,

• spada koszt interaktywnego kontaktu z klientem,

• koszt transakcyjny nawiązywania krótkotrwałych kontaktów handlowych jest niski.

W bankowości internetowej szczególnie wyraźnie widać korzyści sieci. (economies of networks) które są zdefiniowane: występujące w sieci dobra mają tym większą wartość im bardziej są rozpowszechnione. Widać to w codziennym życiu np. dla posiadacza jednego telewizora nie opłaca produkować się kilku programów telewizyjnych, natomiast gdy tych telewizorów jest więcej taka produkcja ma sens. W świecie bankowości internetowej toczy się walka standardów zarówno technologicznych jak usług. Który standard wygra ten będzie częściej wykorzystywany, będzie miał większe zaufanie, będzie go coraz więcej użytkowników sieci wykorzystywać. Walka ta toczy się o uzyskanie jak największej ilości klientów dla swojej usługi, w dużej mierze poprzez różne formy rozdawania swoich produktów.

W tradycyjnej bankowości koszty stałe i inwestycje mają ogromne znaczenie. Dąży się do ich minimalizacji, jednak i tak są one ogromne. Można tu wymienić koszty osobowe, utrzymania nieruchomości, wyposażenia technicznego, infrastruktury teleinformatycznej, oprogramowania. To wszystko sumuje się do kwot rzędu dziesiątków milionów złotych, które skutecznie pomniejszały wynik finansowy, ale jednocześnie stanowiły skuteczną barierę dla konkurencji. Związane z tym korzyści skali prowadziły i nadal prowadzą do konsolidacji banków, drogą fuzji czy przejęć. Bank komercyjny - uniwersalny musi być duży aby móc sprawnie funkcjonować i rozłożyć koszty na dużą liczbę klientów. Traci tutaj bank elastyczność i sprawność funkcjonowania, które aby sprawowały się lepiej muszą być dofinansowane i zmodernizowane.

W przypadku bankowości internetowej stworzenie i uruchomienie transakcyjnego serwisu WWW kosztuje dużo mniej niż otwarcie tradycyjnego banku z kilkoma filiami, a obsługiwać taki bank może blisko 4-krotnie więcej klientów. Koszty w banku internetowym obejmują głównie inwestycje w sprzęt teleinformatyczny, oprogramowanie, szkolenie obsługi, przeniesienie danych, integrację z dotychczasowym systemem informatycznym, wstępne koszty marketingowe.

W przypadku banku internetowego inwestycja jest łatwo skalowalna. W miarę rozwoju usług i przybywania klientów w łatwy sposób można zwiększyć serwis do potrzebnej przepustowości. Wymaga to tylko zakupu nowych serwerów, masowych systemów archiwizacji danych, powiększenia przepustowości łącza internetowego. Tradycyjną filię trudno rozbudować, a nawet gdyby nie musi to wcale zwiększyć liczby klientów banku.

Koszty stałe funkcjonującego już i dobrze zaprojektowanego serwisu WWW są niewielkie. Zatrudnionych jest zwykle od 8 do 14 osób wysokokwalifikowanych i dobrze opłacanych, zajmujących niewiele miejsca i nie musi być to droga dzielnica. Dodatkowym kosztem jest łączność oraz serwis sprzętu informatycznego i oprogramowania.

Jednak musimy zwrócić uwagę, iż bank stricte internetowy, nowy na rynku musi ponosić olbrzymie koszty marketingowe na wykreowanie zaufania klientów. Koszty te mogą sięgać 40-60% wydatków operacyjnych ogółem.

W Polsce przyjętą praktyką stały się właśnie banki internetowe jako dodatkowa usługa dla tradycyjnego banku, działające pod skrzydłami banku macierzystego, mogą opierać się na zaufaniu jakim klienci obdarzają bank matkę i wykreowany przez niego wizerunek.

Koszty zmienne w banku internetowym stanowią funkcję liczby klientów i dokonywanych przez nich transakcji, są nieporównywalnie niższe niż w tradycyjnym banku.

Tabela 1

Koszty transakcji bankowych przy

wykorzystaniu różnych kanałów.

Kanał	Koszt jednej transakcji w USD
Tradycyjny oddział	1,07
Telefon	0,54
Pełnoobsługowy bankomat	0,27
Bankowość elektroniczna	0,015
Bankowość internetowa	0,01

Źródło: J. Grzechnik - „Bankowość internetowa”, Gdańska Akademia

Bankowa IBnGR, Gdańsk 2000, s.33.

Korzyści ze zmniejszenia się kosztów transakcji, są niwelowane przez zwiększenie ich ilości. Znaczna obniżka kosztów na skutek wykorzystania Internetu wynika niemal z całkowitej automatyzacji prostych transakcji, oraz niepotrzebne staje się ponoszenie wydatków na druki, materiały informacyjne, promocyjne, obsługę kasową i dysponencką. Dodanie nowego klienta do systemu komputerowego sprowadza się w zasadzie tylko do umieszczenia jego danych w bazie danych. Dodatkowym czynnikiem zmniejszającym koszt funkcjonowania banku jest to iż klient bierze na siebie koszty połączenia się z bankiem.

Podobnie jak w przypadku kosztów stałych, na obniżenie kosztów zmiennych ma wpływ intensywne wykorzystywanie przez banki internetowe sieci specjalizowanych dostawców , którzy określone transakcje (np. rozliczanie kart kredytowych) potrafią wykonać taniej niż sam bank.

Obniżenie kosztów zmiennych pozwala bankom internetowym zrezygnować z wielu opłat np. prowadzenie rachunku, które w tradycyjnych bankach mają i muszą mieć miejsce.

Przychody finansowe w banku internetowym są w wielu przypadkach dość skromne. Podstawowym źródłem dochodów jest marża odsetkowa, czyli różnica między oprocentowaniem wkładów na rachunkach a oprocentowaniem udzielanych kredytów. Banki internetowe na ogół nie oferują klientom kredytów, a pozyskane depozyty inwestują na rynku międzybankowym (w aktywa o niższym poziomie dochodowości - w rezultacie osiągana przez nie marża stanowi 1/3 - 1/2 poziomu marży osiąganej przez tradycyjne banki). Niskie koszty stwarzają teoretycznie bankowi możliwość czerpania zysków ze zwiększonej marży. Okazuje się jednak, iż konkurencja oraz przeźroczysty rynek zmuszają bank do oddawania nadwyżki w postaci wyższego oprocentowania lokat i niższego oprocentowania kredytów. Bank internetowy może zarabiać także na bezgotówkowych transakcjach z wykorzystaniem kart płatniczych.

Czy w takiej sytuacji mogą istnieć źródła dodatkowego zysku dla banków internetowych ? Mogą być nimi bardziej zindywidualizowane oferty, za które klienci będą skłonni ponosić dodatkowe opłaty. Mogą nimi też być opłaty za udostępnienie przez bank na swojej stronie odnośnika do jakiegoś innego produktu, którego to producent płaci bankowi za podesłanego klienta. Jest to możliwe za względu na fakt, iż klienci bankowości wirtualnej to w większości osoby zamożne, dobrze wykształcone i ceniące swój wolny czas. Prawie doskonała przeźroczystość rynku, powoduje to, iż inni uczestnicy rynku bankowości internetowej muszą działać w podobny sposób rezygnując z wielu opłat.

Korzyści finansowe nie są jedynymi korzyściami jaki bank internetowy może osiągnąć. Banki uruchamiające serwis internetowy uzyskują atut marketingowy, pozwalający im się kreować na nowoczesną i innowacyjną instytucję. Inną i moim zdaniem bardzo ważną korzyścią pozafinansową jest możliwość uzyskania ogromnej liczby danych marketingowych przy pomocy serwisu WWW. Możemy dowiedzieć się taki rzeczy jak:

• jak często z serwisu dany klient korzysta,

• ile czasu przeznacza na każdą wizytę,

• z jakich usług korzysta,

• jakie wiadomości czy reklamy go interesują,

Taki sposób gromadzenia informacji jest tani, szybki i przy odpowiednim skonstruowaniu serwisu WWW i skorzystaniu z takich narzędzi jak PHP czy SQL - czyli relacyjnych baz danych, bardzo prosty i przejrzysty. Takie informacje mogą być przydatne nie tylko bankowi, ale np. współpracującemu z bankiem towarzystwu emerytalnemu czy zakładowi ubezpieczeń.

2.3 MARKETINGOWE CECHY USŁUG BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ.

Rozpatrując usługi z zakresu bankowości internetowej od strony charakterystyki marketingowej, można dostrzec ich odmienność w stosunku do usług tradycyjnych. Wprawdzie nie wszystkie właściwości ulegają modyfikacji, jednak powstałe różnice mogą mieć istotny wpływ na rozwój bankowości on-line. Zestaw cech przedstawia tabela 2.

Odmienne cechy usług bankowości wirtualnej prowadzą do wniosku, że zastosowanie zaawansowanych technologii informatycznych już obecnie, na początkowym etapie, zmienia charakter działalności bankowej. Zmiany są o tyle ciekawe, że ich konsekwencje mogą spowodować dalekosiężne przeobrażenia w procesach tworzenia nowych usług bankowych, ich wprowadzania na rynek oraz w stosowanych procedurach świadczenia usług klientom. Najistotniejsza zmiana to automatyzacja świadczenia usług bankowych. Zostaje zatem wyeliminowany najbardziej niepewny element tradycyjnych procedur świadczenia usług, wynikający z bezpośredniego kontaktu pracowników banku z klientami. Ostateczny kształt usług świadczonych za pomocą internetu będzie w coraz większym stopniu zależał od sposobu zaprogramowania odpowiednich urządzeń oraz od decyzji i zachowania korzystających z tych usług klientów.

Tabela 2

Porównanie cech marketingowych tradycyjnych usług bankowych i usług bankowości internetowej

Tradycyjne usługi bankowe	Usługi bankowości wirtualnej
Niematerialne	Niematerialne
(niekiedy występują jedynie tzw. materialne świadectwa istnienia usług, np. książeczka oszczędnościowa)	(nie występują żadne materialne świadectwa świadczenia usług)
Niejednorodne	Jednorodne
(w każdej placówce operacyjnej banku usługi mogą być świadczone inaczej)	(z każdego miejsca, o każdym czasie, usługi mogą być świadczone w ten sam sposób)
Nierozdzielne	Nierozdzielne
(choć z uwagi na pracochłonność realizacji niektórych czynności są w praktyce rozdzielne)	(są bardziej nierozdzielne niż tradycyjne usługi bankowe)
Nietrwałe	Nietrwałe
(nie można ich magazynować, przez co trudno świadczyć je w dużych ilościach)	(nie można i nie trzeba ich magazynować; można je świadczyć w nieograniczonej ilości)
Niski poziom standaryzacji	Wysoki poziom standaryzacji
(konieczne jest ciągłe precyzowanie treści zasad i procedur świadczenia usług)	(wymuszany automatyzacją, realizacji operacji)
Są powiązane z osobą je świadczącą	Są powiązane z osobą z nich korzystającą
(w odczuciu klienta odbiór jakości obsługi zdominowany jest przez postrzeganie pracownika banku, który go obsługiwał)	(kontakt klienta z bankiem jest całkowicie zdehumanizowany i ostateczny kształt usługi zależy od osoby z niej korzystającej)
Zaspokajają podstawowe potrzeby klientów, ale mogą też służyć zaspokajaniu bardziej złożonych potrzeb (w przyszłości będą pełniły tylko tę drugą rolę)	Zaspokajają tylko podstawowe potrzeby klientów (dzieje się tak ze względu na konieczność ich daleko posuniętej standaryzacji; na obecnym etapie rozwoju nie można mówić o elastyczności wobec klientów)

Źródło: Na podstawie A. Janc, G. Kotliński, Wykorzystanie e-bankingu w obsłudze bankowej, w: Nowe usługi bankowe na tle wybranych problemów organizacji i zarządzania bankiem uniwersalnym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 162.

2.3 ETAPY WDRAŻANIA BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ

W Polsce praktykowane jest sukcesywne wdrażanie bankowości internetowej w bankach komercyjnych.

ETAP I

Pierwszym etapem jest najzwyklejsze wykorzystanie witryny internetowej do działań marketingowych. Chodzi tutaj głównie o informacje dotyczące banku i zakresu jego usług. Jest to po prostu przelanie na witrynę internetową informacji zawartych w papierowych biuletynach informacyjnych banku, ważne jest aby te informacje były ciągle aktualizowane. Takie wykorzystanie internetu przez bank jest nazywane - Point of Information .

ETAP II

Drugim etapem jest wprowadzenie do strony WWW interaktywności. Za pomocą takiej witryny możemy wypełnić wnioski o otwarcie rachunku, czy wydanie karty kredytowej, oraz mamy kontakt z bankiem poprzez pocztę elektroniczną i formularze on-line. Dostępne są również kalkulatory, „wyszukiwarki”, prowadzona jest rekrutacja pracowników, udostępnione zostają różne analizy i informacje finansowe.

Mamy tutaj do czynienia z najprostszymi usługami,, które nie wymagają od banku połączenia systemu bankowości internetowej z zewnętrznymi systemami informatycznymi. Mamy możliwość sprawdzania stanu konta, wgląd w dane dotyczące przeprowadzonych transakcji. Choć taka oferta uwalnia klienta od konieczności wizyty w oddziale tylko po to, by sprawdzić stan rachunku czy zasięgnąć informacji o oprocentowaniu, to jest ona z punktu widzenia klienta mało przydatna. W tym przypadku etap ten nazywamy „Point of Contact”.

ETAP III

W etapie trzecim mamy do czynienia ze strategicznym wykorzystaniem internetu w działalności banku przy jego pomocy możemy spotkać się z indywidualizacją oferty na podstawie profilu klienta, udostępnianiu elektronicznych form płatności, udziale w rozwoju handlu elektronicznego, wirtualizację działalności. Ten etap wdrożenia internetu do banku nazywany jest „Point of Sale”.

W wypadku zastosowania zaawansowanego internetu w dystrybucji usług bankowych musimy zwrócić uwagę na kilka aspektów możliwości działania, które się nawzajem uzupełniają, są to:

1. aktualna informacja - bank powinien nie tylko umieszczać na swojej stronie informacje o nim samym, ale poprzez odpowiedni dobór również innych informacji, powinien starać się zwiększać atrakcyjność witryny bankowej. Bank poprzez odpowiedni dobór informacji powinien oszczędzić użytkownikom wysiłku w ich poszukiwaniu. Staje się przez to bardziej atrakcyjny dla klienta, i kto wie czy nie będzie on rozpoczynał swojego „buszowania w sieci” od witryny własnego banku, gdzie będzie mógł dalej się zagłębiać w sieć. Bank dzięki temu zyska lojalność klienta i zwiększą się możliwości sprzedaży wiązanej oraz promocji nowych produktów,

2. sprzedaż produktów innych firm - bank może również rozpocząć na swojej witrynie sprzedaż produktów obcych, których nie ma w swojej ofercie. Mogą to być ubezpieczenia, fundusze emerytalne, usługi maklerskie, bilety na samolot, wycieczki, itp. Możliwości zastosowań jest dużo, natomiast całą sztuką jest taki dobór oferty aby nie powodowała ona oderwania klienta od jego bankowych potrzeb,

3. personalizacja - dzisiejsze języki programowania stron internetowych z wykorzystaniem relacyjnych baz danych pozwalają na pełną personalizację wyglądu witryny, użytkownik dzięki temu ma możliwość taki ustawień okienek, tabel, i innych elementów, iż ma poczucie, że działa na własnej stronie. W związku z tym jego lojalność rośnie, a bank w ten sposób może szczegółowo sprawdzać preferencje klienta.

Celem takich działań jest przekonanie klienta, by zaczynał „surfowanie” po sieci właśnie od strony swojego banku. Jeśli się to uda, bank zdobędzie lojalność klienta i większe możliwości sprzedaży wiązanej oraz promocji nowych usług.

Dzięki internetowi bank ma również możliwość znacznego zmniejszenia kosztów przy doradztwie bankowym. Możliwe bowiem jest utworzenie tzw. chatroom'u czyli miejsca na witrynie w którym klient banku w czasie rzeczywistym może zasięgnąć porady specjalisty kontaktując się z nim za pomocą klawiatury. Tutaj przy zwiększeniu możliwości przepustowych sieci będzie w niedługiej przyszłości możliwe przesyłanie obrazu z kamery internetowej (tzw. WebCam) oraz głosu.

1. ROZWÓJ USŁUG BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ NA ŚWIECIE

ORAZ W POLSCE.

Bankowość on-line rozwinęła się gwałtownie w ciągu ostatnich 4 lat, osiągając w 2001 r. liczbę 32 mln. klientów w krajach należących do OECD. Jednakże, pomimo tak znacznego wzrostu, zasięgiem tych usług objętych jest zaledwie 3% ludności zamieszkującej powyższe kraje (co jednocześnie stanowi większość korzystających z bankowości on-line w skali światowej). Najwięcej zwolenników bankowości przez Internet jest w Stanach Zjednoczonych; ich liczba stale rośnie.

Rys. 1 Liczba Amerykanów korzystających z usług bankowych za pośrednictwem internetu (w mln).

Źródło: www.nua.com

Powszechność bankowości internetowej jest bardzo zróżnicowana w zależności od położenia geograficznego. Jak dotąd, największa liczba klientów występuje w USA, gdzie w 2001 r. z bankowości internetowej korzystało około 19 min ludzi Dodatkowo, 4 mln. klientów ciągle kontaktuje się z bankiem poprzez tzw. phone banking. W Japonii, według badań przeprowadzonych w roku 2000, ponad dwie trzecie dużych banków umożliwiało wgląd do rachunku oraz przelewy on-line. Do połowy 2001 r., największe 4 grupy bankowe w Japonii miały 8,9 mln. klientów, co stanowi wzrost o ponad 50% w stosunku do roku poprzedniego.

Rys. 2 Procentowy udział "internautów" oraz osób korzystających z usług bankowych przez Internet w ogólnej liczbie mieszkańców wybranych krajów Europy

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.nua .com

Wśród grup bankowych Wielkiej Brytanii, 6,4 mln. rachunków osobistych posiadało dostęp przez internet do połowy roku 2001 (z ogólnej liczby 105 mln. wszystkich rachunków osobistych).

Odniesienie powszechności bankowości internetowej do liczby ludności ukazuje przewagę krajów skandynawskich. Korzystający z bankowości internetowej w Norwegii i Szwecji stanowią 25% całkowitej liczby ludności tych krajów, a w Finlandii liczba ta przekracza jedną trzecią ludności. Jedyną dużą gospodarką posiadającą ponadprzeciętny odsetek użytkowników bankowości internetowej jest Wielka Brytania. Podsumowując, ponad 30% wszystkich klientów bankowości internetowej znajduje się w krajach nordyckich, kolejne 22% w Wielkiej Brytanii. Jak wskazuje raport OECD, do krajów o małej penetracji bankowości internetowej zaliczane są Polska i Słowacja oraz duże kraje europejskie, takie jak Włochy i Francja. Do czynników wstrzymujących i-banking w niektórych mniej rozwiniętych gospodarkach zalicza się słaby rozwój sieci bankomatów. Należy pamiętać, że czysta bankowość internetowa nie umożliwia wypłat gotówki i składania depozytów, klienci muszą więc polegać na sieci bankomatów.

Z badań OECD wynika, że zjawisko i-bankingu nie rozpowszechniło się na skalę transgraniczną. Nawet, jeżeli władze narodowe nie stwarzają barier formalnych dla takiej działalności, banki internetowe nie zabiegają, a w wielu przypadkach nie akceptują klientów, mieszkających w innej jurysdykcji. Banki wskazują, że nie chcą poddawać się mechanizmom rozstrzygania sporów i ochrony konsumenta w jurysdykcjach, z którymi nie są zaznajomione. Nawet w szczególnie zintegrowanych państwach skandynawskich, banki wolą oferować usługi nierezydentom przez oddziały w odpowiednich krajach goszczących. Istnieją jednak wyjątki od tego trendu, zwłaszcza w Europejskim Obszarze Gospodarczym. Jednym z nich miał być First-E, ramię internetowe Banque d'Escomptes, które oferowało usługi bankowości elektronicznej w czterech jurysdykcjach europejskich. Jednakże bank ten został zamknięty przez firmę matkę, zdobywając uprzednio 80 tys. klientów on-line, głównie w Wielkiej Brytanii i Niemczech.

Banki czysto wirtualne jak na razie nie stanowią zagrożenia dla banków tradycyjnych. W 2000 r., klientami banków bezoddziałowych w USA było niespełna 4% wszystkich klientów banków (największe z nich to Wingspan, NetBank, Telebank, Bank One).

W Europie, większość narodowych rynków bankowych doświadczyła powstania jednego lub dwóch banków wirtualnych. Popularnym zjawiskiem są strategiczne alianse pomiędzy bankami i podmiotami niebankowymi, spowodowane dążeniem do obniżania kosztów, a także chęcią połączenia wiedzy i kompetencji banków z przedsiębiorstwami z innych sektorów. Przykładem powyższego trendu były liczne alianse pomiędzy bankami a operatorami telekomunikacyjnymi, w celu zainicjowania działalności internetowej

W Polsce, gdzie obserwuje się duże przywiązanie do bankowości tradycyjnej, proces ten nie jest tak dynamiczny. Jednak nie da się zatrzymać zachodzących zmian wywołanych obecnością internetu w polskich usługach finansowych oraz rosnącej liczby klientów przechodzących do bankowości wirtualnej. Poniższe tabele obrazują miejsce Polski w rankingu użytkowników internetu w Europie oraz wielkość wydatków ponoszonych na IT w stosunku do PKB (dane za 2000 r.).

Rys. 3 Użytkownicy internetu (odsetek mieszkańców korzystających z sieci w %)

Źródło: Prawo i Gospodarka, 2 listopada 2001 r.

Rys. 4 Wydatki na IT w relacji do PKB

Źródło: Prawo i Gospodarka, 2 listopada 2001 r.

Szacunkowa liczba klientów wszystkich polskich banków wykorzystujących globalną sieć do oferowania swoich usług (a więc klientów tradycyjnych banków korzystających z ich oddziałów wirtualnych i usług oferowanych przez nie w internecie, a także klientów banków stricte wirtualnych nie posiadających własnych oddziałów rzeczywistych) - Tabela 3, wynosiła na dzień 1 kwietnia 2002 roku ok. 568 tys., z czego na typowe banki wirtualne przypadło ok. 280 tys.

Tabela 3

Banki internetowe w Polsce

Nazwa banku (system)	Data uruchomienia systemu	Liczba klientów (grudzień 2001 r.)
Bank PeKaO S.A. (TELEPEKAO 24)	październik 1998 r.	16.500
BZ WBK S.A. (BZ WBK 24)	wrzesień 1999 r.	131.000
BPH S.A. (Sez@m)	listopad 1999 r.	25.700
Fortis Bank S.A. (Pl@net)	styczeń 2000 r.	6.000
LUKAS Bank S.A. (e-lukas)	marzec 2000 r.	30.000
BRE Bank S.A. (mBank)	listopad 2000 r.	150.000
PKO BP S.A. (e-PKO)	grudzień 2000 r.	18.122
Bank Śląski S.A. (BSKOnLine)	marzec 2001 r.	31.322
Volkswagen Bank Polska S.A. (VW Bank direct)	kwiecień 2001 r.	brak danych
Bank Handlowy w Warszawie S.A. (CitiDirect)	kwiecień 2001 r.	42.745
Bankgesellschaft Berlin Polska S.A. (Inteligo)	maj 2001 r.	113.432
LG Petro Bank S.A. (LGnet)	lipiec 2001 r.	3.000
Bank Gospodarki Żywnościowej S.A. (e-Integrum)	lipiec 2001 r.	ok.1000
Kredyt Bank S.A. (KB24)	luty 2002 r.	brak danych
Nordea Bank Polska S.A. (Solo)	październik 2001 r.	brak danych

Źródło: www.ebanki.pl

Blisko 50 % udział banków wirtualnych jest dużym ich osiągnięciem, mając na uwadze fakt, że banki te „startowały od zera”, m.in. bez znanej utrwalonej marki, wizerunku oraz własnej, stabilnej bazy klientów, jaką posiadały tradycyjne banki, które decydowały się na poszerzenie swojej oferty poprzez otworzenie swoich wirtualnych oddziałów i zaproponowanie dotychczasowym klientom dostępu do swoich kont poprzez Internet.

2.4 FORMY ORGANIZACYJNE BANKU INTERNETOWEGO.

Wprowadzając nowoczesną technikę do banku z zastosowaniem internetu bankowcy stają przed dylematem, w jakiej formie taki bank uruchomić. Jest to jeden z podstawowych wyborów czy bank powinien działać wyłącznie przez internet, i być zupełnie odrębnym bankiem z własną marką i zapleczem technicznym, czy też powinien być wydzielonym organizacyjnie, ale powiązanym administracyjnie i usługowo dodatkowym kanałem dystrybucji ofert bankowych. Obydwa rozwiązania mają plusy i minusy. Dylemat taki pojawia się w praktyce dla banków, które bądź są nowe lub dla banków, które zechcą wejść na rynek usług detalicznych. Banki detaliczne w Polsce traktują bankowość internetową jako przedłużenie własnej oferty.

Bank w pełni wirtualny pozwala na pełną swobodę działań na rynku usług bankowości elektronicznej, wraz z możliwością zastosowania technologii, której jeszcze nawet nie ma. Jednak przy takiej działalności pojawiają się pewne bariery takie jak nastawienie klientów, czy trudności w oferowaniu pewnych specyficznych usług bankowych np. wynajem skrytki bankowej. Natomiast wspomniane nastawienie klientów do banku działającego wyłącznie w internecie jest w gruncie rzeczy wypadkową ich subiektywnych odczuć, przekonań, mniej lub bardziej uzasadnionych obaw oraz racjonalnej oceny zjawiska. Wręcz te bariery mają bardziej podłoże psychologiczne niż ekonomiczne.

W Polsce przeprowadzono badania, które konkretnie w naszym kraju pokazują jaką barierę psychologiczną postawiono przed klientami banku. W Polsce widać na co dzień kompletny brak zaufania do nowoczesnych technologii, a już szczególnie do czegoś, czego nie można dotknąć, a co dopiero, aby powierzyć swoje pieniądze bankowi bez sejfu. Na pytanie: „Czy byliby Państwo skłonni powierzyć swoje pieniądze bankowi wirtualnemu ?” odpowiedzieli Polacy tak jak zostało to pokazane na rysunku 5.

Rys.5 Skłonność Polaków do powierzenia swych pieniędzy bankowi wirtualnemu.

Źródło: A. Słojewska „Bank którego nie widać”, Rzeczpospolita 8 grudnia 2000r.

Zauważono, że wraz z obniżką wieku i wzrostem wykształcenia skłonność do korzystania z usług takiego banku rośnie znacząco. W grupie osób pomiędzy 18 a 24 rokiem życia bankowi wirtualnemu nie ufa tylko 38 % badanych, a ufa aż 62 %. Przyczyny nieufności Polaków do banku wirtualnego pokazuje rysunek 6.

Rys. 6 Przyczyny braku zaufania do banku wirtualnego.

Źródło: A. Słojewska „Bank którego nie widać”, Rzeczpospolita 8 grudnia 2000r

Należy zwrócić jednak uwagę na fakt, iż coraz więcej ludzi przekonuje się do nowoczesnych technologii, nie boi się komputerów i są skłonni zaufać bankowi, którego „nie ma”, jednak przy dzisiejszym nastawieniu do tego typu rozwiązań, wydaje się iż w Polsce odniosą sukces banki internetowe, posiadające jednak silne zaplecze w postaci banków-matek, i będą one jedną z form dystrybucji i ułatwionego dostępu do różnorakich usług bankowych.

Pokazują to najnowsze badania przeprowadzone w czerwcu 2002 roku. Zauważono w nich, iż potencjał wzrostu banków stricte wirtualnych wyczerpuje się - wynika z badań I-Metrii. Klienci w większości postrzegają kanał elektroniczny jako uzupełnienie bankowości tradycyjnej, a nie samodzielną, kompletną usługę.
Sektor bankowości elektronicznej nie jest szczególnie atrakcyjny dla dużych i silnych banków operujących na rynku od wielu lat. Bankowość internetowa jest szansą na zmianę układu sił dla mniejszych banków, agresywnie zabiegających o klienta. "Z punktu widzenia banków tradycyjnych kanał elektroniczny to broń defensywna, a nie ofensywna" - piszą analitycy w raporcie "Internet banking B2C w Polsce". "W perspektywie 2-3 lat banki tradycyjne muszą uzupełnić swoją ofertę, aby bronić się przed odpływem klientów do wirtualnej konkurencji."

I-Metria przeprowadziła badanie użytkowników Internetu posiadających rachunek ROR (rozliczeniowo-oszczędnościowy) w bankach elektronicznych oraz posiadających rachunki w tradycyjnych bankach bez możliwości korzystania z usług bankowości elektronicznej. Głównym celem badania była analiza postaw internautów nieposiadających rachunków elektronicznych względem oferty bankowości elektronicznej.

Z badania wynika, że postrzeganie potencjalnych korzyści z wprowadzenia bankowości elektronicznej przez pryzmat redukcji kosztów operacyjnych jest iluzoryczne. Wdrożenie kanału bankowości elektronicznej nie gwarantuje w krótkiej perspektywie czasu zwrotu poniesionych nakładów. W przypadku tradycyjnych banków oferujących dostęp do elektronicznego konta efektywną strategią marketingową okazało się zaoferowanie obecnym klientom pakietu usług poszerzonego o kanał bankowości elektronicznej w porównaniu do mało efektywnej strategii pozyskania nowych klientów za pomocą bankowości elektronicznej.

Możliwość, iż nakłady poniesione na wdrożenie internetowego kanału usług nie zwrócą się w formie bezpośrednich korzyści (tj. redukcji kosztów operacyjnych czy przyciągnięcia nowych klientów do banku) stanowi zagrożenie dla banków inwestujących w bankowość elektroniczną. Zdaniem analityków znacznie więcej niż same banki zyskają na tym ich klienci oraz dostawcy rozwiązań informatycznych dla banków.

Klienci banków oferujących bankowość elektroniczną oczekują, że bank zachowa fizyczne oddziały. Zaskakująco duża część klientów (40%) banków stricte wirtualnych (tj. mBanku i Inteligo) chciałaby, by ich bank posiadał oddziały. Zdaniem analityków brak oddziałów fizycznych wirtualnych banków nie stanowi przeszkody dla klientów w założeniu konta, z czasem jednak staje się źródłem dyskomfortu. 56% badanych, którzy nie są klientami bankowości elektronicznej, a korzystają jedynie z usług bankowości tradycyjnej, deklaruje zainteresowanie bankowością elektroniczną. Deklarują oni, że gdyby ich bank zaoferował im dostęp do konta przez Internet, skorzystaliby z takiej możliwości.

44% internautów nie jest zainteresowanych bankowością elektroniczną. Mimo to, z tej grupy 19% badanych deklaruje, że gdyby bank, w którym posiadają obecnie konto zaoferował im możliwość dostępu przez Internet, rozważyliby taką propozycję.

Internauci korzystający z bankowości elektronicznej jako główny powód założenia wirtualnego ROR-u podają czynnik finansowy.
Internauci nie posiadający wirtualnego konta, ale zainteresowani skorzystaniem z tej formy usługi jako argument "za" wymieniają przede wszystkim: wygodę (87% badanych), wyrażającą się w możliwości uniknięcia kolejek, szybkości dokonywania transakcji, łatwości obsługi czy możliwości skorzystania z szerokiej gamy usług w jednym miejscu. Tego typu klienci - zdaniem analityków - nie poszukują aktywnie najlepszej opcji na rynku, skłonni będą raczej czekać "na lepsze czasy w swoim własnym banku". Drugim argumentem "za" jest czynnik sklasyfikowany jako finanse (tj. wyższe oprocentowanie, zerowe opłaty i prowizje czy promocje) wskazywany przez 13% badanych. Trzecim argumentem jest czynnik sklasyfikowany jako moda (tj. postrzeganie usług internetowych jako ciekawych, modnych, nowoczesnych; warunkowany też pozytywnymi opiniami w mediach) - to wystarczający powód dla 3% badanych.

Powody, dla których internauci nie chcą założyć konta w Internecie to: brak potrzeby korzystania z tego typu usług (dla 62% badanych), kwestie bezpieczeństwa (dla 50%), infrastruktura, tj. powolny i drogi dostęp do Internetu - dla 6% oraz niewygoda (2%). Poziom satysfakcji z usług banków elektronicznych (tj. banków stricte wirtualnych oraz tradycyjnych oferujących internetowy kanał dostępu) z punktu widzenia klienta jest wyższy niż w przypadku usług banków tradycyjnych.
Badanie zrealizowano w czerwcu 2002 roku jako badanie ilościowe (metodą CATI) na losowej próbie internautów w wieku 15 lat i więcej, liczącej N=1500 respondentów, wśród których 500 osób posiada rachunki ROR w bankach elektronicznych, a 1000 nie posiada konta oszczędnościowo-rozliczeniowego w wirtualnym banku. Na rzecz badania przyjęto następującą definicję bankowości elektronicznej "ogół przedsięwzięć podejmowanych przez banki w celu rozwoju internetowego kanału dostępu do rachunków." Na rzecz badania przyjęto, że "bank elektroniczny" to "dowolny bank oferujący internetowy kanał dostępu, tak tradycyjny, jak i stricte wirtualny".

ROZDZIAŁ

- III -

BEZPIECZEŃSTWO TRANSAKCJI W BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ

Siłą bankowości internetowej, jako kanału elektronicznego dystrybucji usług bankowych, jest brak konieczności budowy dedykowanej sieci komputerowej czy telekomunikacyjnej. Wykorzystywana jest w tym celu już istniejąca i specyficzna sieć Internet. Zmniejsza to koszty funkcjonowania takiej usługi, ale rodzi też pewne istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa i poufności danych, zagrożenia. Z otwartej natury internetu wynika bowiem nieograniczony i niczym niekiedy nie kontrolowany dostęp do zasobów poszczególnych użytkowników sieci. Nie mają oni żadnego wpływu na bezpieczeństwo przesyłanych siecią danych. Zarówno do komputera użytkownika bankowości internetowej jak i do głównego komputera systemu informatycznego banku istnieją możliwości, przy nieodpowiednim zabezpieczeniu, dostania się osób niepowołanych, mogących wykorzystać ten fakt do własnych celów, nierzadko przestępczych.

3.1 CHARAKTERYSTYKA ZAGROŻEŃ OPERACJI W BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ

Zagadnienia bezpieczeństwa operacji należy rozpocząć od krótkiej prezentacji zagadnień informatycznych, na których opiera się cała dziedzina bankowości określana mianem bankowości internetowej. W szczególności należy przyjrzeć się istocie systemów rozproszonych (czyli środowiska, w którym działa, i które tworzy bankowość internetowa).

3.1.1 CHARAKTERYSTYKA SYSTEMÓW ROZPROSZONYCH

Systemy rozproszone (ang. distributed systems) określamy jako zbiór samodzielnych komputerów połączonych ze sobą za pomocą sieci, wyposażonych w oprogramowanie zaprojektowane z myślą o utworzeniu zintegrowanego środowiska obliczeniowego. Systemy rozproszone są realizowane z wykorzystaniem sprzętu, którego wielkość waha się od kilku stacji roboczych, poprzez pojedyncze sieci lokalne, aż po Internet. Stosując systemy rozproszone, osiąga się wiele korzyści, począwszy od ogólnych udogodnień obliczeniowych oferowanych grupom użytkowników, aż po automatyzację systemów bankowych i multimedialne systemy komunikacji. Obejmują one niemal wszystkie komercyjne i techniczne zastosowania komputerów.

O użyteczności systemów rozproszonych decyduje sześć podstawowych własności, którymi są:

• dzielenie zasobów - możliwość wspólnego użytkowania składowych sprzętowych oraz oprogramowania,

• otwartość - zdolność systemu do rozszerzania się, w szczególności możliwość dodawania nowych usług dzielenia zasobów bez naruszania lub podwajania usług istniejących,

• współbieżność - równoczesne działanie, rozumiane w szczególności jako sytuacja, w której wielu użytkowników wydaje polecenia lub współpracuje z programami użytkowymi albo sytuacja, w której wiele procesów serwerów działa współbieżnie, odpowiadając na zamówienia pochodzące od procesów różnych klientów,

• skalowalność - możliwość powiększania skali systemu i oprogramowania użytkowego bez konieczności dokonywania w nich zmian,

• tolerowanie uszkodzeń — awaria systemu powinna być natychmiast usunięta poprzez stosownie tzw. redundancji sprzętowej (np. stosowanie serwera pomocniczego, który w przypadku „natłoku" procesów obsługiwanych przez serwer główny, natychmiast go „wyręczy", nie powodując zatorów w funkcjonowaniu systemu) i/lub poprzez tzw. odtwarzanie programowe (zaprojektowanie programów do usuwania uszkodzeń i przywracania poprzedniego stanu trwałych danych po wystąpieniu awarii),

• przezroczystość (transparentność) - postrzeganie systemu bardziej jako całości, niż jako zbioru niezależnych składowych, przy jednoczesnym posiadaniu wiedzy umożliwiającej skomunikowanie się z dowolnym elementem systemu (np. znając czyjś adres poczty elektronicznej możemy się z nim skomunikować, jednocześnie nie wiedząc, gdzie się znajduje domena tej osoby).

Powyższe własności decydują o użyteczności systemów. Z kolei wymagania jakie się stawia systemom co do ich bezpieczeństwa można określić następująco:

• kanały komunikacyjne powinny być zabezpieczone przez podsłuchem i fałszowaniem zawartości komunikatów,

• serwery powinny być w stanie sprawdzać tożsamość klientów,

• klienci powinni być w stanie sprawdzać tożsamość serwerów,

• tożsamość autora komunikatu powinna dawać się ustalić po przekazaniu komunikatu stronie trzeciej (co jest analogiczne do posługiwania się podpisami w konwencjonalnych dokumentach).

Powyższe postulaty w rozumieniu bankowości intemetowej pozwalają na to, że wszystkie operacje są jednocześnie poufne i bezpieczne, a bank ma gwarancję, że zostały one dokonane przez upoważnione osoby. Jest to możliwe dzięki użyciu zaawansowanych algorytmów kryptograficznych i nowoczesnych technik transmisji danych. Ich połączenie zapewnia mechanizmy bezpieczeństwa, chroniące przed dokonywaniem transakcji na rachunkach przez osoby niepowołane, umożliwiające wprowadzanie zmian w składane zlecenia w czasie transmisji oraz wyparcie się przez klienta transakcji.

3.1.2 POTENCJALNE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA SYSTEMÓW I METODY ICH ZABEZPIECZANIA

Zadaniem systemu bezpieczeństwa, chroniącego komunikację pomiędzy bankiem a klientem, jest ograniczenie dostępu do informacji i zasobów. Aby wytworzyć system, o którym można powiedzieć, że jest zabezpieczony przed określonymi zagrożeniami, należy koniecznie sklasyfikować zagrożenia i metody, które je urealniają (metody ataku - kryminologiczne modus operandi).

Zagrożenia bezpieczeństwa w systemach komputerowych dzielą się na cztery szerokie klasy:

• przecieki - uzyskiwanie informacji przez nie upoważnionych odbiorców,

• nadużycia — zmiana informacji przez stronę nie upoważnioną,

• kradzież zasobów - użycie dóbr bez uprawnienia,

• wandalizm - zaburzanie właściwego działania systemu nie przynoszące

korzyści sprawcy.

Aby naruszyć system w którykolwiek z powyższych sposobów, niezbędny jest dostęp do niego. Niemal wszystkie komputery zawierają kanały komunikacyjne służące do upoważnionego dostępu do ich zasobów i to właśnie poprzez te kanały musi dochodzić do dostępu nieupoważnionego. Metody naruszania bezpieczeństwa w systemach rozproszonych polegają na uzyskaniu dostępu do istniejących kanałów komunikacyjnych lub na ustanawianiu kanałów udających połączenie z mocodawcą (np. bankiem) o określonych uprawnieniach. Obejmują one:

• podsłuch - otrzymywanie kopii komunikatów bez upoważnienia,

• kamuflaż — wysyłanie lub odbieranie komunikatów za pomocą posługiwania się dowodem tożsamości innego mocodawcy, bez jego pozwolenia,

• fałszowanie komunikatów - ich przechwytywanie i zmienianie ich zawartości przed przekazaniem ich właściwemu odbiorcy,

• powtórki - przechowywanie komunikatów i wysyłanie ich w późniejszym czasie.

Aby zaatakować system rozproszony, atakujący musi mieć dostęp do tego systemu, żeby móc uruchamiać programy wykonujące atak, inaczej mówiąc możliwe musi być przenikanie do systemu. Prosty sposób przenikania do systemu nielegalnych użytkowników polega na zgadywaniu haseł lub używaniu programów do siłowego „łamania haseł" w celu uzyskania hasła znanego użytkownika. Oprócz tych prostych form przenikania istnieje kilka bardziej subtelnych metod, takich jak wirus, robak czy koń trojański. Z opisanych powyżej zagrożeń i metod ataku wynika, że aby stworzyć bezpieczny system rozproszony, należy projektować jego składowe przy założeniu, że innych części nie można obdarzyć zaufaniem dopóty, dopóki nie zostanie wykazane, że na nie zasługują. Może to, zdaniem teoretyków programujących takie systemy, prowadzić do potencjalnego błędnego koła. Według nich należy wypośrodkować pomiędzy bezpieczeństwem systemu (które, stawiane na pierwszym miejscu, może powodować jego paraliż) a użytecznością. Przytacza się w tym miejscu sentencję Seneki, który napisał, że „jednako nie jest cnotą wierzyć wszystkim, jako i nie dowierzać nikomu". Aby ustrzec się przed przedstawionymi zagrożeniami, jednocześnie nie zmniejszając efektywności systemów, musi być prowadzona polityka bezpieczeństwa pomyślana tak, żeby zapewnić odpowiednie poziomy bezpieczeństwa działań wykonywanych w systemie, oraz muszą być używane mechanizmy bezpieczeństwa umożliwiające jej realizowanie.

3.2 ZABEZPIECZENIA ELEMENTÓW SKŁADOWYCH BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ

Dla potrzeb niniejszej pracy należałoby sformułować ogólne elementy składowe systemu bankowości internetowej, które objąć należy pewnymi wypracowanymi schematami działań zabezpieczających. Są to:

• użytkownik detaliczny (klient banku internetowego) i jego komputer

• kanał komunikacji pomiędzy komputerem użytkownika, a komputerem systemu bankowego (sieć internet)

• komputerowy system bankowy.

Te poszczególne elementy należy zabezpieczyć przed dostępem osób niepowołanych. Wbrew powszechnie panującej w naszym kraju opinii o braku bezpieczeństwa transakcji elektronicznych, takie działania w sieci, bezpieczne, są możliwe i przy odpowiedniej, elementarnej wiedzy wszystkich stron, bankowość internetową można uczynić w pełni bezpieczną. Pozwalają na to rozwiązania opracowane przez ekspertów zarówno na płaszczyźnie ludzkiej jak i sprzętowej.

W Stanach Zjednoczonych, gdzie handel elektroniczny ma już dłuższą tradycję i klienci nabrali zaufania do takiej formy prowadzenia interesów, banki mogą skupiać się na promowaniu zalet i wygody wykorzystywania internetu w bankowości. W Polsce nadal mamy niewielkie zaufanie do takiej formy bankowości, ( rysunek 5 w podrozdziale 2.4 ) co przez niektórych podawane jest jako główny czynnik hamujący rozwój bankowości internetowej.

3.2.1 ZABEZPIECZENIA STOSOWANE U KLIENTA DETALICZNEGO BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ.

Banki w Polsce dają klientowi szeroki wachlarz możliwości zabezpieczenia korzystania z usług bankowości internetowej. Użytkownik ma do wykorzystania wiele mechanizmów zwiększających bezpieczeństwo pracy z komputerem w sieci internet. Są to m.in.:

• bezpieczne, szyfrowane połączenia - wykorzystujące protokół SSL,

• tzw. tokeny, czyli elektroniczne urządzenia generujące losowe kody identyfikujące użytkownika przez system bankowy. Dodatkowo są one zabezpieczane hasłem i PIN'em, więc uruchomienie ich przez osoby niepowołane staje się niemożliwe,

• programy antywirusowe, monitorujące pracę systemu operacyjnego komputera w poszukiwaniu programów mogących mieć negatywny wpływ na bezpieczeństwo transakcji w internecie,

• tzw. firewall (zapory ogniowe), programy dla bardziej zaawansowanych użytkowników komputerów, ale mające ogromne możliwości zabezpieczenia komputera przed nieupoważnionym dostępem do zasobów systemów. Takie programy są niezbędne ze strony systemu informatycznego banku, który jest podłączony bezpośrednio do sieci internet.

W dalszej części tego rozdziału zostaną omówione sposoby bezpiecznych połączeń szyfrowanych za pomocą protokołu szyfrowania SSL (Secure Socket Layer). Korzystanie z takich połączeń jest koniecznym warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa przesyłanych informacji.

Użytkownicy komputera łącząc się z siecią internet mogą doprowadzić do zinfekowania systemu operacyjnego komputera wirusami. Wirusy komputerowe są napisanymi przez ludzi małymi programami, które mają zdolność „podczepiania się” do plików najczęściej wykorzystywanych przez system operacyjny komputera. Po uruchomieniu takiego wirusa zwykle zaczyna on rezydować w pamięci operacyjnej RAM i próbuje się dołączyć do kolejnych plików. Jego działanie jest więc praktycznie identyczne jak wirusa białkowego w organizmach żywych, gdzie dostaje się do jądra komórki i zaczyna replikować RNA, i zarażać kolejne komórki. Działania wirusa mogą być różnorakie. Od nieszkodliwego zaznaczania swojej obecności w systemie, jak wyświetlanie komunikatów, aż po zniszczenie stabilności systemu operacyjnego, skasowanie sektorów startowych pamięci masowych (dysków twardych) czy nawet skasowanie pamięci CMOS na płycie głównej komputera. Dla­tego też ochrona antywirusowa jest bardzo ważnym elementem ochrony systemu. I służą do tego programy antywirusowe ogólnie dostępne właśnie w sieci internet. Ich zastosowanie pomaga ochronić komputer przed ingerencją niepożądanych intruzów.

Na płaszczyźnie bezpiecznych połączeń, na które może mieć wpływ użytkownik komputera jest używanie tokena, który jest nieraz dołączany do rachunku bankowego w niektórych bankach. Jest to poważny atut dla wybrania konta chronionego takim urządzeniem. Token jest jednym z najlepszych, choć naj­mniej wygodnym sposobem autoryzacji. Ko­rzystanie z tego urządzenia polega na przepi­sywaniu wyświetlanych przez niego ciągów cyfr do formularzy na stronach WWW. Wy­stępują jednak spore różnice w stosowanych w tokenach algorytmach i z tego powodu są one używane w różny sposób w zależności od banku.

Np. w ofercie Pekao, BZ WBK oraz BGŻ znaj­duje się token „DigiPass”. Działa on na zasa­dzie pytanie-odpowiedź. Ma klawiaturę oraz wyświetlacz LCD, a dostęp do niego chronio­ny jest przez pięciocyfrowy PIN. Urządzenie ma wbudowany symetryczny algorytm szy­frujący DES oraz tajny klucz symetryczny. Podczas szyfrowania uwzględnia również ak­tualny czas. Użytkownik po wprowadzeniu danych operacji wysyła formularz do serwe­ra, który na ich podstawie za pomocą funkcji skrótu oblicza ciąg cyfr przesyłany następnie do użytkownika. Po wpisaniu cyfr podanych przez serwer do tokena i zaszyfrowaniu wy­świetlona zostanie odpowiedź - kolejny ciąg cyfr, będący unikatowym kodem autoryzują­cym dla operacji. W banku Pekao powtarzamy te czynności dla każdej wykonywanej operacji, w BZ WBK tokena używamy podczas wy­konywania tzw. operacji aktywnych, czyli mogących mieć wpływ na saldo rachunku.

Innego typu tokenem jest RSA SecureID oferowany przez Lukas Bank oraz Volkswa­gen Bank. Jest to generator haseł jednorazo­wych, a każdy wygenerowany przez niego kod można użyć, gdy jest on pokazywany na wyświetlaczu LCD. Bank PKO BP stosuje chronio­ny PIN-em token ActiveCard. Klient używa to­kena wyłącznie podczas logowania się, a na­stępnie w bezpiecznej sesji wykonuje operacje już bez podawania dodatkowych kluczy i haseł. Token działa na zasadzie pytanie-odpowiedź. Po podaniu poprawnej nazwy konta i hasła system bankowy wyświetla sześciocyfrowe pytanie, które użytkownik wpro­wadza i na które token generuje odpowiedź. Ten sam token używany jest, jeżeli obsłu­gujemy konto przez telefon. Generuje hasło, które należy wprowadzić tonowo przez tele­fon i dzięki któremu uzyskujemy dostęp do konta przez automatyczny system telefonicz­ny IVR (Interactive Voice Responce). Token wyłącza się samodzielnie po 60 sekundach od czasu ostatniego wciśnięcia klawisza. Token umożliwia również samodzielną zmianę hasła. Po trzykrotnym błędnym wprowadzeniu PIN-u tokena następuje jego wstępna blokada. Wówczas jest możliwe jeszcze odblokowanie tokena, lecz wymagany jest kontakt z bankiem. Po 5-krotnym błędnym wprowadzeniu PIN-u następuje samodestrukcja tokena, czyli skasowanie pamięci. W przypadku zablokowania tokena pozostaje tylko odesłać urządzenie do banku i zamówić nowe. Do blokowania się token uwzględnia tylko wprowadzone bezpośrednio po sobie błędne podane PIN-y. Wprowadzenie poprawnego PIN-u ustawia licznik tokena na zero. Jakakolwiek próba rozmontowania tokena kończy się wylaniem specjalnego płynu, który niszczy znajdujący się w środku układ.

Najmniej pewnym elementem systemu zabezpieczeń jest człowiek, bowiem od jego rozsądku i wiedzy zależy bezpieczeństwo jego własnych pieniędzy. Można wyróżnić kilka ogólnych zasad, do których należy się stosować podczas korzystania z bankowości internetowej, są to m.in:

• logując się do systemu bankowego, należy sprawdzić, czy transmisja odbywa się za pomocą bezpiecznego połączenia, jeśli tak jest, adres powinien rozpoczynać się od https://, a na pasku stanu przeglądar­ki WWW widnieć będzie symbol kłódki,

• należy sprawdzić, czy nie wygasł certyfikat i czy wystawiony jest dla właściwej instytucji (należy kliknąć symbol kłódki),

• należy unikać zapisywania nazwy użytkowni­ka i hasła. W miarę możliwości co jakiś czas należy zmienić hasło, a do jego tworzenia należy używać dużych i małych liter oraz cyfr

• podczas korzystania w Sieci z usług banku należy nie używać do tego celu komputerów, na których pracują także inne osoby. Nigdy nie należy korzystać z kafej­ki internetowej,

• w opcjach przeglądarki należy wyłączyć auto-uzupełnianie nazw użytkowników i haseł w formularzach, jeśli wcześniej się z niego korzystało, należy wyczyścić historię autouzupełniania

• gdy wpisujemy hasło np. w firmie, uwa­żajmy, by nikt go nie podejrzał,

• nie udostępniajmy nikomu tokena, a tym bardziej hasła do konta,

• nie pozostawiajmy komputera po zakoń­czonym procesie autoryzacji w banku (mimo opcji time out - kończącej połą­czenie po określonym czasie),

• każdą swoją wizytę w internetowym banku należy zakończyć opcją wylogowania się z systemu bankowego i należy poczekać na zała­dowanie się strony to potwierdzającej,

• należy zabezpieczyć swój komputer dobrym programem antywirusowym i pamiętać o uaktualnianiu jego baz. Dzięki niemu nikt nie wykradnie danych osobowych i haseł np. za pomocą wirusa monitoru­jącego wpisywane znaki na klawiaturze.

3.2.2 ZABEZPIECZENIA KANAŁU KOMUNIKACYJNEGO W BANKOWOŚCI INTERNETOWEJ.

Komunikację pomiędzy komputerem użytkownika a systemem informatycznym banku poprzez sieć internet możemy zabezpieczyć na 4 sposoby, które zastosowane łącznie pozwalają na wysoki poziom zabezpieczenia takiej komunikacji. Stosujemy:

• szyfrowaną transmisję danych w internecie za pomocą protokołu SSL (Secure Socket Layer),

• proste uwierzytelnianie oparte na coś CO ZNASZ (hasło, PIN)

• silne uwierzytelnianie oparte na coś CO MASZ (np. token, certyfikat użytkownika, klucz prywatny),

• podpis elektroniczny (cyfrowy).

1. PROTOKÓŁ SSL (Secure Socket Layer)

SSL jest protokołem sieciowym używanym do bezpiecznych połączeń internetowych. Został opracowany przez firmę Netscape i powszechnie go przyjęto jako standard szyfrowania na WWW. Normalnie strony z serwerów oraz formularze do serwera są przesyłane przez sieć otwartym tekstem, który stosunkowo łatwo przechwycić (szczególnie w sieci lokalnej). Jeśli serwer używa protokołu SSL do komunikacji z przeglądarką, wówczas informacja w obie strony (między serwerem www i przeglądarką) jest przesyłana przez sieć w sposób zaszyfrowany, co stosunkowo trudno jest odszyfrować.

SSL realizuje szyfrowanie, uwierzytelnienie serwera (ewentualnie użytkownika również) i zapewnienie integralności oraz poufności przesyłanych informacji. W momencie nawiązania połączenia z bezpieczną (stosującą protokół SSL) stroną www następuje ustalenie algorytmów oraz kluczy szyfrujących, stosowanych następnie przy przekazywaniu danych między przeglądarką a serwerem www.

Ważną sprawą dla bezpieczeństwa zaszyfrowanych informacji jest długość używanych kluczy (np. 128 bitów), mi klucze są dłuższe, tym trudniej jest informacje odszyfrować.

Powszechnie się uważa, że:

1. dla kluczy asymetrycznych: 512 - to zbyt mało, 768 - stosunkowo bezpiecznie, 1024 - silne bezpieczeństwo.

2. dla kluczy symetrycznych: 40 - to zbyt mało, 56 - stosunkowo bezpiecznie, 128 - silne bezpieczeństwo.

Łamanie kluczy metodą brute force (sprawdzanie po kolei możliwych kluczy):

1. Złamanie klucza 40 bitowego zajęło 3 godziny sieci komputerów.

2. Złamanie klucza 56 bitowego (w algorytmie RC5) zajęło 250 dni w ramach jednego z projektów distributet.net . Eksperyment został przeprowadzony przez sieć komputerów, których moc obliczeniowa była równoważna 26 tysiącom komputerów klasy Pentium 200.

3. Złamanie klucza 128 bitowego zajęłoby l bilion x l bilion lat (za pomocą pojedynczego superkomputera).

Powszechnie używa się takich skrótów myślowych:

1. SSL 128 bitów - transmisja danych szyfrowana z użyciem klucza symetrycznego o długości 128 bitów.

2. SSL 40 bitów - transmisja danych szyfrowana z użyciem klucza symetrycznego o długości 40 bitów.

Połączenie się ze stroną WWW poprzez SSL jest oznaczane w przeglądarkach następująco:

1. https:// W obu przeglądarkach aktualny adres zaczyna się od https://.

2. W Intemet Explorer, w prawej części paska stanu jest wyświetlana kłódka. Klikając kłódkę można zobaczyć certyfikat autentyczności danej strony. W dymku nad kłódką wyświetlana jest informacja o długości klucza symetrycznego.

3. W Netscape Communicator pokazuje się w lewej części paska stanu zamknięta kłódka (normalnie jest otwarta). Wybierając opcję Security (Toolbar) możemy obejrzeć (View Certificate) certyfikat autentyczności danej strony. Wybierając polecenie View Page Info możemy zobaczyć, jaki klucz symetryczny jest używany w transmisji. We wcześniejszych wersjach zamiast kłódki, występował cały kluczyk (SSL włączone) lub był przełamany (bez SSL).

Długość klucza użyta w SSL zależy od dwóch elementów:

1. Rodzaju certyfikatu SSL serwera.

2. Przeglądarki WWW i jej możliwości szyfrowania.

Zawsze jest używany klucz o maksymalnej długości, która jest obsługiwana przez oba elementy.

Certyfikaty serwerów dzielą się na dwa rodzaje: pełny SSL oraz SSL/SGC (Server Gated Cryptography). SGC jest pewnym uproszczeniem SSL na potrzeby ominięcia ograniczeń eksportowych (patrz dalej). Inicjacja połączenia szyfrowanego przy użyciu SSL/SGC 128 jest mniej bezpieczna, niż przy standardowym SSL 128, transmisja danych jest identyczna w SSL/SGC i SSL.

Przeglądarki IE oraz NN od wersji 4.0 wzwyż standardowo obsługują szyfrowanie SSL tylko do 56 bitów oraz szyfrowanie SSL/SGC do 128 bitów. Do pełnej obsługi szyfrowania SSL 128 potrzebna jest rozszerzona wersja przeglądarki (patrz dalej).

Polskie banki (np. Pekao, BPH, Fortis) w większości posiadają certyfikaty SSL/SGC 128 bitów, co oznacza że do korzystania z ich usług wystarczy standardowa zalecana przez bank przeglądarka. Certyfikaty SSL 128 bitów posiada wiele sklepów poza Polską, jak również polski onet (np. adres https://ssl.onet.pl/login/login), co oznacza że do korzystania z tych serwisów bardzo zalecane jest posiadanie rozszerzonej przeglądarki z pełnym SSL 128.

Przeglądarki obsługujące tylko 40-bit (lub 56-bit) dla certyfikatów SSL oraz 128-bit dla certyfikatów SSL/SGC to:

• Netscape Communicator 4.0 i wyżej (wersja angielska)

• Sylaba Komunikator 4.07 i wyżej (polska wersja Netscape'a)

• Intemet Explorer 4.0 i wyżej (wersje polska i angielska)

Przeglądarki obsługujące w pełni szyfrowanie 128-bit dla certyfikatów SSL oraz SSL/SGC to:

• specjalna wersja Netscape Communicator 128-bit (zwykle na CD-ROM'ach zamieszczana jest wersja Netscape Communicator 40-bit lub 56-bit) - należy zainstalować specjalną wersję przeglądarki od nowa; od wersji 4.75 jest jedno - pełne 128-bitowe - wydanie;

• dodatek Fortify dla Netscape - dodatek doinstalowywany do przeglądarki Netscape (już od wersji 2.02), jeszcze brak takiego dodatku dla Sylaby;

• dodatek High Encryption Pack dla IE - dodatek doinstalowywany do przeglądarki IE.

Wszystkie wymienione przeglądarki i dodatki są bezpłatne, zarówno dla użytku domowego jak i komercyjnego.

Ograniczenia eksportowe związane z SSL 128 bitów obowiązywały do 2000-01-14. Ograniczenie nie pozwalały na ściąganie do naszego kraju przeglądarek z pełną obsługą 128-bitów SSL. Obecnie Polska nie jest obwarowana żadnymi ograniczeniami co do długości kluczy. Ograniczenia pozostały dla krajów: Afganistan, Kuba, Iran, Irak, Libia, Północna Korea, Serbia (z wyjątkiem Kosowa), Sudan, Syria.

SSL jest tylko protokołem, w którym stosuje się różne algorytmy szyfrujące:

1. Algorytm asymetryczny z kluczem publiczny i prywatnym serwera WWW (np. algorytm RSA). Ten algorytm jest używany w czasie inicjacji połączenia SSL: przeglądarka generuje losowo klucz prywatny symetryczny (dla następnego algorytmu), szyfruje go z użyciem klucza publicznego serwera i przesyła go do serwera, serwer za pomocą swojego klucza prywatnego asymetrycznego odczytuje klucz prywatny symetryczny.

2. Algorytm symetryczny z kluczem prywatnym (np. RC-4). Kiedy już przeglądarka oraz serwer posiadają ten sam klucz prywatny, rozpoczyna się komunikacja. Cała transmisja danych między serwerem i przeglądarką jest szyfrowana za pomocą klucza prywatnego symetrycznego. Jeden klucz jest używany podczas jednej sesji, w następnej sesji zostaje wygenerowany już nowy klucz prywatny.

3. Funkcja skrótu (np. MD-5) używana do generowania podpisów cyfrowych dla przesyłanej informacji. Podpisy zapewniają integralność przesyłanej informacji. Jeśli ktoś spróbuje zmienić dane w trakcie transmisji, to zostanie to wykryte.

Protokół SSL łączy w sobie powyższe algorytmy, w celu zachowania bezpieczeństwa i jednocześnie zapewnienia dużej wydajności. Jednorazowo (przy inicjowaniu połączenia) stosowany jest algorytm asymetryczny, który zapewnia duże bezpieczeństwo poprzez swoją złożoność, ale jednocześnie czasochłonność, następnie używany jest algorytm symetryczny, który charakteryzuje się dużą wydajności, ale jednocześnie wymaga przekazania klucza tajnego drugiej stronie, które to przekazanie odbywa się na początku za pomocą algorytmu asymetrycznego. Dodatkowo o bezpieczeństwie świadczy także długość klucza szyfrującego. Przyjmuje się, że jest ono wystarczające przy użyciu klucza symetrycznego o długości 128 bitów i klucza asymetrycznego o długości 1024 bitów.

Analizując właściwości SSL należy wspomnieć o bardzo ważnym elemencie szyfrowanego połączenia jakim jest certyfikat. Certyfikaty wydawane są stronom transakcji elektronicznej przez wyspecjalizowane instytucje. Cała wymiana informacji w sieci Intemet odbywa się za pośrednictwem protokołu TCP/IP {Transmission Control Protocol/Internet Protocol). Protokół TCP/IP należy do warstwy sieciowej procesu komunikowania się z innymi komputerami. Do tej warstwy należy też bezpieczny system szyfrowania SSL (pokazane zostało to na rys. 7) Protokół TCP/IP umożliwia przesłanie danych z jednego komputera na dowolny inny znajdujący się w Internecie za pośrednictwem innych komputerów oraz podsieci tworzących Internet. TCP/IP zarządza przesyłaniem i rozdzielaniem danych w Internecie. Inne protokoły w warstwie aplikacyjnej, takie jak HTTP (HyperText Transport Protocol), LDAP {Lightweight Directory Access Protocol) czy też IMAP (Intemet Messaging Access Protocol) wykorzystują TCP/IP do wykonywania swoich standardowych zadań, to znaczy wyświetlanie stron WWW czy też obsługa serwera poczty elektronicznej.

Rys. 7 Umiejscowienie protokołu SSL w warstwach.

Źródło: J. Piechota „Jak otrzymać certyfikat SSL na przykładzie Thawte” -Centrum Bezpieczeństwa Sieciowego S.A.

Połączenie między naszym komputerem i dowolnym węzłem w Internecie może nastąpić za pośrednictwem dziesiątków innych podsieci i komputerów, z których każdy może być w prosty sposób monitorowany. Liczba osób mających dostęp do łącz i urządzeń sieciowych na drodze przesyłanych danych może być rzędu setek, przy czym każda z tych osób ma możliwość techniczną przechwycenia („podglądnięcia") przesyłanej informacji. Co więcej, do łącz sieciowych (podobnie jak i do innych łącz telekomunikacyjnych) mogą zyskać dostęp osoby nieupoważnione. Podczas bezpiecznego połączenia możemy sprawdzić certyfikat, który świadczy o tym, że łączymy się właśnie z tym bankiem, a nie ktoś pod niego się podszywa, co technicznie nie jest trudne.

Rys. 8 Schemat uwierzytelniania użytkownika za pomocą certyfikatu.

Źródło: J. Piechota „Jak otrzymać certyfikat SSL na przykładzie Thawte” -Centrum Bezpieczeństwa Sieciowego S.A.

Schemat uwierzytelniania użytkownika za pomocą certyfikatu i SSL pokazuje rysunek 8. W pierwszej fazie nawiązywania połączenia SSL, serwer i przeglądarka wymieniają się certyfikatami. Potem następuje wymiana danych pomiędzy komputerami, szyfrowanie danych odbywa się tylko i wyłącznie do najbardziej potrzebnych elementów systemu bezpieczeństwa, gdyż szyfrowanie wszystkich danych znacząco spowolniłoby proces komunikacji pomiędzy komputerami w sieci. Certyfikat jest odpowiednikiem dokumentu tożsamości dla serwera WWW oraz dla klienta banku.

Certyfikat cyfrowy zawiera trzy elementy:

• Nazwa oraz informacje dodatkowe - jest to wszelka informacja dotycząca certyfikowanego podmiotu. W przypadku osoby fizycznej może się tu znaleźć nazwisko, narodowość, adres poczty elektronicznej, miejsce pracy, departament itd. Można również umieścić swoje zdjęcie, odciski palców, numer paszportu.

• Informacja o Kluczu Publicznym - jest to klucz publiczny certyfikowanego podmiotu. Certyfikat wiąże klucz publiczny z informacjami zawartymi powyżej. Klucz publiczny może być dowolnym kluczem asymetrycznym, ale zwykle jest to klucz RSA.

• Podpis Instytucji Certyfikującej - instytucja certyfikująca podpisuje powyższe dwa elementy i nadaje wiarygodność certyfikatowi. Ci, którzy otrzymają certyfikat sprawdzają podpis i mogą zaufać zawartym w certyfikacie informacjom o podmiocie i kluczowi publicznemu, jeśli oczywiście zaufaj ą instytucji certyfikującej.

Certyfikaty są wydawane przez niezależne i zaufane urzędy - Certification Authorities (CA). Wydanie certyfikatu jest poprzedzone sprawdzeniem autentyczności danego wnioskodawcy (czy taki ktoś istnieje, czy rzeczywiście jest tym za kogo się podaje).

Certyfikaty SSL serwera zapewniają uwierzytelnienie serwera bankowego. Łącząc się z serwerem WWW należy sprawdzić czy jego certyfikat jest ważny oraz informacje zawarte w certyfikacie (np. czy nazwa właściciela jest prawidłowa).

Certyfikaty SSL dla klientów zastosowano w Fortis Banku, certyfikaty te bank wydaje samodzielnie.

Zmodyfikowany system certyfikatów znajduje większe zastosowanie w tzw. podpisie cyfrowym. Jest to nowe rozwiązanie zabezpieczenia komunikacji pomiędzy użytkownikami sieci internet, które w Polsce już znalazło swój finał w ubiegłorocznej ustawie o podpisie elektronicznym (z dnia 18.09.2001), i które będzie wdrażane do codziennego życia, nie tylko w bankowości internetowej, ale w przesyłaniu dokumentów np. do Urzędów Skarbowych, Urzędów Gmin, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, itp. Ma to usprawnić i ułatwić dostęp obywateli do tych instytucji, a podpis elektroniczny będzie potwierdzeniem, iż dana osoba taki właśnie dokument wysłała droga elektroniczną. Jednak z powodu pewnych niedoskonałości w ustawie, termin jej wdrożenia na pełną skalę przesunie się, jak uważają specjaliści co najmniej o 2 lata.

Banki internetowe i banki oferujące swoje usługi przez internet na razie poprzestają na rozwiązaniach, które do tej pory egzystują, gdyż wydały duże pieniądze na wdrożenie tych systemów. Jednak warto przyjrzeć się bliżej charakterystyce podpisu cyfrowego, gdyż w niedługim czasie może się on stać podstawą identyfikacji stron w transakcjach elektronicznych poprzez internet.

2. PODPIS CYFROWY

Nowym rozwiązaniem w technice uwierzytelniania stron transakcji jest podpis cyfrowy. Niedawno w Polsce weszła w życie ustawa o podpisie elektronicznym. To rozwiązanie mam na celu przystosowanie polskiej gospodarki do wymagań stawianych jej przez rozwój technologiczny. Podpis cyfrowy będzie miał możliwość uprościć i ujednolicić system bezpieczeństwa operacji finansowych dokonywanych drogą elektroniczną, głównie przez internet. Ogromne perspektywy zastosowania podpisu elektronicznego da się zauważyć w przypadku bankowości i to nie tylko internetowej. Przyjrzyjmy się więc zatem bliżej tej problematyce, gdyż już niedługo to rozwiązanie będzie szeroko stosowane w naszym codziennym życiu.

Dokumenty takie jak umowy lub czeki są podpisywane ręcznie, po czym przekazywane innym stronom. Ręczne podpisy mają w założeniu umożliwić dowolnej osobie, która otrzymuje podpisany dokument, sprawdzenie, czy jest on oryginalnym dziełem osoby podpisanej i czy nie został następnie zmieniony.

Podpis odręczny ma również moc zobowiązującą sygnatariusza (np. na wekslu). Jak wiadomo podpis ręczny nie spełnia czasami powyższych funkcji ze względu na to, że np. mógł być sfałszowany, czy też złożony pod groźbą, jednakże jest szeroko stosowany jako metoda uwierzytelniania dokumentów konwencjonalnych. Podpis cyfrowy musi spełniać te same warunki co podpis odręczny, tzn. powinien być trudny lub niemożliwy do podrobienia, umożliwiać weryfikację i na trwałe łączyć się z dokumentem. Praktyczne formy podpisów cyfrowych stały się dostępne dzięki rozwojowi kryptografii z kluczem publicznym i polegają na dołączeniu do dokumentu skrótu, zaszyfrowanego kluczem prywatnym strony podpisującej. Przyjrzyjmy się zatem jakie podejście do podpisu elektronicznego przedstawiono w polskiej ustawie.

1. USTAWA O PODPISIE ELEKTRONICZNYM (CYFROWYM)

Ustawa o podpisie elektronicznym w swej zasadniczej części stanowi przeniesienie unijnej dyrektywy 1999/93/WE z 13 grudnia 1999 r. w sprawie stworzenia -wspólnotowych ram prawnych dla podpisu elektronicznego. Ustawa łączy w sobie dwa projekty: rządowy autorstwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz poselski. Tym samym wypracowano kompromisowe rozwiązanie, zgodnie z którym Minister Gospodarki będzie odpowiadał za wprowadzenie.

Wraz z instytucją podpisu elektronicznego funkcjonować będą podmioty certyfikujące. Prowadzenie działalności w zakresie świadczenia usług certyfikacyjnych (tzn. wydawanie certyfikatów, znakowanie czasem lub inne usługi związane z podpisem elektronicznym) nie wymaga uzyskania zezwolenia, ani koncesji. Każdy podmiot gospodarczy w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej, który spełnia określone prawem warunki i zgodzi się dobrowolnie poddać akredytacji, będzie uprawniony do wystawiania tzw. certyfikatów kwalifikowanych (do stosowania bezpiecznego podpisu elektronicznego).

Certyfikaty, o których mowa w ustawie, to rodzaj elektronicznych zaświadczeń, za pomocą których informacja, która służy do weryfikacji osoby składającej podpis, jest do niej przyporządkowana i tym samym potwierdza jej tożsamość. Certyfikaty kwalifikowane muszą spełniać określone wymagania dotyczące bezpieczeństwa. Stosowane są w najważniejszych dziedzinach (finanse i administracja publiczna). Podmioty, które nie wyrażą zgody na ww. procedurę dobrowolnej akredytacji będą uprawnione do wystawiania jedynie zwykłych certyfikatów, które jednak nie będą akceptowane przez urzędy państwowe.

W praktyce stosowanie podpisu elektronicznego sprowadzać się będzie do używania specjalnych kart mikroprocesorowych umieszczanych w czytniku. Karty będą odpłatnie wydawane przez firmy, które uzyskają zgodę Ministerstwa Gospodarki na prowadzenie takiej działalności i zostaną uwzględnione w rejestrze prowadzonym przez Ministerstwo Gospodarki.

Podpis elektroniczny ma za zadanie spełniać taką samą rolę jak podpis odręczny, w wyniku czego obowiązuje zasada równoważności skutków prawnych podpisów elektronicznych opartych o certyfikaty kwalifikowane z podpisem własnoręcznym. Dopuszcza się bowiem możliwość włączenia podpisu elektronicznego do postępowania karnego jako środka dowodowego. Wyjątkiem od tej zasady są takie czynności prawne, które wymagają specyficznej formy (np. akty notarialne).

Ustawa stanowiła, iż banki i organy władzy publicznej będą zobowiązane do końca 2002 r. dostosować swoją działalność oraz systemy informatyczne, w drodze utworzenia infrastruktury potrzebnej do realizacji procesu elektronicznego sygnowania dokumentów oraz do świadczenia usług z wykorzystaniem podpisu elektronicznego. Ustawa daje cztery lata administracji państwowej na techniczno-proceduralne przystosowanie się do kontaktów z obywatelami przy wykorzystaniu internetu.

Najlepiej w tym względzie wygląda obecnie sytuacja w sektorze finansowo-bankowym, gdzie istnieje już infrastruktura do stosowania podpisów elektronicznych. W przypadku pozostałych urzędów państwowych wydaje się, że największym problemem jest brak środków na rozwój ich komputeryzacji.

Należy podkreślić, iż praktyczne zastosowanie podpisu elektronicznego będzie możliwe dopiero po ogłoszeniu przez Ministerstwo Gospodarki szeregu rozporządzeń wykonawczych, dotyczących m.in.:

• wymogów technologicznych, jakim podlegać będą podmioty świadczące usługi certyfikacyjne,

• wymagań dla urządzeń służących do tworzenia podpisów elektronicznych,

• określenia wymagań kwalifikacyjnych dla personelu technicznego oraz innych pracowników jednostki certyfikującej,

• podstawowych wymagań organizacyjnych i technicznych dotyczących polityk certyfikacji dla certyfikatów kwalifikowanych,

Z uwagi na fakt, że prace w tym zakresie są w fazie początkowej, pierwszych wymiernych i praktycznych korzyści płynących z zastosowania podpisu elektronicznego należy oczekiwać dopiero za kilka lat.

Uchwalenie ustawy spowodowało, że Polska dołączyła do grona państw, które posiadają już ustawodawstwo w zakresie pieniądza elektronicznego. Należą do nich wszystkie państwa członkowskie UE (zgodnie z dyrektywą UE wdrożenie stosownych przepisów do krajowych porządków prawnych miało nastąpić do lipca 2001 r.), a także m.in. Czechy, Słowacja, Słowenia oraz USA (federalna ustawa o e-podpisie obowiązuje od czerwca 2000 r.)

1. CHARAKTERYSTYKA I ZASADY DZIAŁANIA PODPISU ELEKTRONICZNEGO

Według Polskich Norm (PN-I-02000) podpis cyfrowy jest to:

„przekształcenie kryptograficzne danych umożliwiające odbiorcy danych sprawdzenie autentyczności i integralności danych oraz zapewniające nadawcy ochronę przed sfałszowaniem danych przez odbiorcę".

Pięcioma głównymi cechami podpisu cyfrowego są:

1. uniemożliwienie podszywanie się innych pod daną osobę (uwierzytelnienie osoby, autentyfikacja),

2. zapewnienie niemożliwości wyparcia się podpisu przez autora (niezaprzeczalność),

3. zapewnienie wykrywalności wszelkiej zmiany w danych transakcji (integralność transakcji),

4. umożliwienie weryfikacji podpisu przez osobę niezależną,

5. zapewnienie poufności.

Najbardziej charakterystyczną funkcją podpisu cyfrowego jest uwierzytelnianie. Polega ona na ustaleniu czy podpis elektroniczny został utworzony z użyciem klucza prywatnego odpowiadającego kluczowi publicznemu. Nadawca wiadomości używa swojego klucza prywatnego do złożenia podpisu na dokumencie. Po wysłaniu dokumentu adresat, wiedząc kto domniemanym (na razie) nadawcą, używa klucza publicznego tegoż nadawcy (powszechnie dostępnego)aby stwierdzić czy określone sumy kontrolne się zgadzają. Jeśli tak jest to znaczy że wiadomość ta została podpisana kluczem prywatnym tegoż nadawcy. Jednak nie znamy jeszcze tożsamości tego nadawcy.

Kolejną cechą podpisu elektronicznego jest niezaprzeczalność. Cecha ta ma uniemożliwić wyparcie się autora podpisu elektronicznego z faktu wysłania danej wiadomości. Ma to szczególne znaczenie przy wysyłaniu np. zamówień do sklepów internetowych. Jeżeli osoba taka wyprze się faktu wysłania takiego zamówienia do adresata-sklepu, będzie można w prosty sposób udowodnić, iż nikt inny oprócz posiadacza takiego podpisu nie mógł jej wysłać. Nie ważne jest na tym etapie ani, kto rzeczywiście posłużył się podpisem, ani kim rzeczywiście jest nadawca. Wystarczy, iż wiadomo, że do nadania wiadomości użyto określonego klucza prywatnego przyporządkowanego do konkretnej osoby.

Następną cechą podpisu jest jego integralność, a dokładnie integralność wiadomości, która została podpisana. Należy mieć pewność, iż nikt nie miał możliwości zmiany treści komunikatu. Dokładnie rzecz biorąc zapewnienie integralności odbywa się pośrednio, albowiem zmianie treści wiadomości nie towarzyszą absolutnie żadne trudności. Jednak z rozwiązań zastosowanych w podpisie elektronicznym, taka zmiana będzie od razu widoczna. Dzieje się tak dlatego, iż nieodłącznym elementem tworzenia podpisu elektronicznego jest stworzenie skrótu wiadomości, który potem będzie zaszyfrowany kluczem prywatnym nadawcy. W ten sposób powstaje unikalna dla danej wiadomości suma kontrolna, która dla dwóch różnych wiadomości będzie zawsze różna.

Ważną funkcją jest również zapewnienie identyfikowalności e-podpisu. Pozwala ona stwierdzić kto jest zarejestrowany jako właściciel danego klucza prywatnego. Jest to możliwe dzięki istnieniu tzw. urzędów certyfikacji (lub inaczej - zaufana trzecia strona). Generują one parę kluczy, prywatny przekazują osobie zainteresowanej, a publiczny rozpowszechniają jak najszerzej. W ten sposób łatwo ustalić kim jest nadawca zwracając się z zapytaniem do urzędu, lub przejrzeć można upublicznione rejestry certyfikatów. Tu trzeba jednak poczynić dwie uwagi. Po pierwsze, możliwe jest posługiwanie się pseudonimem przy użytkowaniu certyfikatu, a nawet przy jego uzyskiwaniu. Oznacza to, iż adresat będzie miał wprawdzie pewność, iż wiadomość pochodzi od podpisanej elektronicznie osoby, ale nie będzie mógł się dowiedzieć rzeczywistych i dokładnych personaliów nadawcy. Po drugie, w zamkniętym kręgu podmiotów istnienie organów certyfikacji nie jest w ogóle potrzebne, gdyż w takiej sytuacji wszyscy nawzajem znają swoje klucze publiczne i swoją tożsamość. Identyfikacja nadawcy będzie w takim przypadku dokonywana jednocześnie z uwierzytelnieniem wiadomości. Przykładem mogą być tu banki, które same między sobą, tworzą własną parę kluczy, zachowując sobie klucz prywatny, rozpowszechniając natomiast wśród pozostałych banków-kontrahentów klucz publiczny. W ten sposób każdy z nich posiada klucz publiczny pozostałych banków, nie jest wtedy potrzebne odwoływanie się do jakiejkolwiek osoby trzeciej, pełniącej funkcje centrum certyfikacji.

Ostatnia funkcja - poufności, jest funkcją, która nie musi być związana z podpisem elektronicznym. To, czy jest ona realizowana, czy nie, dla istnienia e-podpisu jest zupełnie obojętne. Tak się jednak składa, że często wraz z podpisywaniem wiadomości dokonuje się jej zaszyfrowania. Funkcja ta polega bowiem właśnie na ochronie danych przed zapoznaniem się z nimi przez osoby trzecie. W ten sposób szyfrowanie dokonywane jest nie tylko wobec skrótu wiadomości, lecz także wobec niej samej, z tą jednak różnicą, iż używa się do tego klucza publicznego adresata, a rozszyfrowania dokonuje adresat swoim kluczem prywatnym (kierunek jest więc odwrotny).

Dla powstania podpisu elektronicznego konieczne jest uprzednie istnienie odpowiedniej wiadomości. W odróżnieniu od podpisu tradycyjnego nie jest możliwe złożenie e-podpisu in blanco, albowiem jego ważnym elementem jest niezmienialność podpisanych danych. Raz podpisana wiadomość, nawet gdyby była pusta, nie może zostać uzupełniona treścią, gdyż wówczas dołączony do niej podpis elektroniczny przestałby do niej pasować. Tak więc pierwszym elementem niezbędnym do stworzenia podpisu jest sama wiadomość (dane elektroniczne). Zakładamy również, że nadawca posiada już własną parę kluczy, a dokładniej klucz prywatny. Wysłanie takiej informacji następuje w kilku etapach .

Najpierw nadawca tworzy przy pomocy specjalnego programu skrót wiadomości. Streszczenie to będzie zawsze posiadać stałą długość, która, co najciekawsze, będzie niezależna od długości samej wiadomości. Najczęściej skrót wiadomości będzie liczył 128 lub 160 bitów. W jego tworzeniu używa się technik kryptograficznych w postaci specjalnych algorytmów. Najczęściej jest to tzw. Secure Hash Algorithm-1 (SHA-1) lub, rzadziej, Message Digest 5 (MD5). Efektem ich zastosowania jest cyfrowe streszczenie wiadomości. Wykorzystywana jest tu tzw. jednokierunkowa funkcja skrótu, która tworzy unikalną dla wiadomości sumę kontrolną właśnie w postaci skrótu. Funkcja skrótu posiada trzy, bardzo ważne dla podpisu elektronicznego własności:

• każda, choćby najmniejsza, zmiana oryginalnej wiadomości powoduje zmianę sumy kontrolnej i będzie łatwa do wykrycia,

• niemożliwe jest obliczenie (odtworzenie) oryginalnej wiadomości tylko na podstawie samego skrótu. Własność ta nazywana jest jednokierunkowością, stąd też pochodzi nazwa całej funkcji,

• żadne dwie różne wiadomości nie mogą w praktyce dać identycznego skrótu. Jest to tzw. bezkolizyjność funkcji skrótu.

Tworzenie cyfrowego streszczenia wiadomości ma dwa cele:

a) zapewnienie integralności przesyłanych danych - niemożliwa jest bowiem modyfikacja danych, która nie pociągała by za sobą zmiany skrótu,

b) szybkość procedury - podpis elektroniczny zostanie obliczony już nie dla całej wiadomości, lecz tylko dla jej skrótu.

W następnym etapie nadawca tworzy podpis elektroniczny dla wysyłanej wiadomości. Wykorzystuje on do tego własny, unikalny klucz prywatny. Istnieje przynajmniej kilka technicznych sposobów przechowywania i używania klucza. Może mieć on postać pliku zapisanego w komputerze lub, lepiej, na osobnej dyskietce. Może też być zawarty na specjalnej karcie mikroprocesorowej, która będzie w trakcie podpisywania wiadomości umieszczana w odpowiednim czytniku. W najbardziej rozpowszechnionej postaci klucz po prostu integruje się (zostaje zapamiętany) z programami służącymi do komunikacji sieciowej (np. Outlook Express) i nie ma wówczas każdorazowej potrzeby jego wczytywania. To ostatnie rozwiązanie nie charakteryzuje się jednak najwyższym poziomem bezpieczeństwa i jest godne polecenia dla użytkowników domowych, których ewentualne straty z tytułu użycia przez nieuprawnioną osobę (np. kolegę współużywającego komputera) ich e-podpisu nie będą zbyt wielkie.

Przy pomocy klucza prywatnego komputer szyfruje utworzony w poprzednim etapie skrót wiadomości. Tak zaszyfrowany skrót staje się podpisem cyfrowym danej wiadomości. Jak widać, wartość podpisu, czyli jego ostateczny kształt dla danej wiadomości, zależy dwóch czynników:

1. skrótu wiadomości, a dokładniej od samej wiadomości, bowiem to ona była podstawą utworzenia skrótu; dla każdej wiadomości podpis będzie więc różny,

2. klucza prywatnego nadawcy.

Kolejnym etapem jest przesłanie przez nadawcę przekazu do odbiorcy drogą elektroniczną. Przesłana zostaje wiadomość wraz z jej zaszyfrowanym skrótem. Najczęściej będzie to plik zawierający właściwą treść wraz z załącznikiem zawierającym podpis elektroniczny dla danej wiadomości. Możliwe jest jednak również osobne przesyłanie obu elementów w postaci odrębnych plików. Nie musi być ono nawet równoczesne - drugi z elementów można dosłać nawet po dłuższym okresie. Jednak do czasu otrzymania obu nie będzie możliwa weryfikacja podpisu. Odbiorca wiadomości musi najpierw posłużyć się kluczem publicznym nadawcy. Przy pomocy klucza publicznego nadawcy odbiorca rozszyfrowuje uprzednio zaszyfrowany skrót wiadomości otrzymując jego pierwotną wersję. Dokonuje się tu procedura uwierzytelnienia. Ma ona jednak charakter wstępny i nie jest jeszcze ostateczna, gdyż odbiorca otrzymał dopiero skrót, który jest dla niego niezrozumiałym „bełkotem" o postaci pozornie przypadkowych cyfr i liter. Nie może więc stwierdzić, czy klucze pasują do siebie - podobny (dla człowieka) rezultat otrzymałby bowiem również i wtedy, gdyby użyto innego, niż nadawcy, klucza prywatnego. Dlatego powinien wykonać jeszcze jeden, przedstawiony poniżej, krok.

Adresat otrzymał wiadomość oryginalną w postaci niezaszyfrowanej. W związku z tym oblicza on we własnym zakresie jej skrót, używając do tego samego algorytmu, którego użył nadawca. Teraz odbiorca musi porównać oba skróty: ten pierwszy, pochodzący od nadawcy a odszyfrowany w poprzednim etapie przy użyciu klucza publicznego i ten drugi, obliczony przez siebie. Jeżeli są identyczne oznacza to, że:

1. wiadomość pochodzi od osoby, która się podpisała elektronicznie pod wiadomością (a ściśle: od osoby, która jest posiadaczem danego klucza prywatnego),

2. wiadomość nie została zmodyfikowana w drodze od nadawcy, gdyż oba skróty (sumy kontrolne) są sobie równe .

Podpis, dla którego oba skróty będą równe, uznać można za autentyczny. Natomiast w przypadku ich niezgodności podpis należy odrzucić. W praktyce wszystkie powyższe etapy wykonywane są samoczynnie przez komputer, który przejmuje na siebie szyfrowanie, deszyfrowanie i porównywanie wyników. Rola nadawcy sprowadza się do wydania komputerowi polecenia „podpisz wiadomość' i ewentualnie do wybrania tego podpisu, który chcemy zastosować. Każdy może bowiem mieć więcej niż jeden podpis elektroniczny, które będzie stosował w zależności od tego, co i dla kogo będzie podpisywał, np. inny będzie używany w stosunkach koleżeńskich, a inny w stosunkach służbowych, czy w sytuacjach oficjalnych. Rola odbiorcy sprowadza się do pobrania z sieci klucza publicznego i wydania komputerowi odpowiedniego polecenia w celu weryfikacji autentyczności podpisu i wiadomości. W razie potrzeby komputer jest w stanie automatycznie połączyć się z siecią, odszukać niezbędny klucz i pobrać go. Po przeprowadzeniu niezbędnych obliczeń zostanie wyświetlona informacja o tym, czy dany podpis elektroniczny można uznać za autentyczny, a w ślad za tym, czy można samą wiadomość uznać za niezmienioną. Omówioną powyżej procedurę przedstawia rysunek 9.

Rys. 9 Procedura zastosowania podpisu elektronicznego

Źródło: M. Bartosiewicz, „Bity Twojego podpisu”, ENTER, 2001, Nr 5, str. 44 i nast.

Omówiona właśnie procedura gwarantuje integralność przesyłanych danych. Żadna osoba, która przechwyci taką wiadomość, nie będzie miała możliwości zmienić jej w sposób niezauważony. Jeśli chodzi o podpis elektroniczny sensu stricto jest to w zupełności wystarczające i tu można by zakończyć rozważania. Warto sobie jednak uświadomić, iż skoro już zachodzi potrzeba używania specjalnych technik w celu uwierzytelnienia danych, to najprawdopodobniej są to na tyle ważne informacje, iż nadawca (lub odbiorca) nie chciałby, aby trafiły one w niepowołane ręce. Przykładowo, płatnik składek ZUS, który płaci swoje składki w formie elektronicznej czy podatnik wysyłając swoje oświadczenie podatkowe do Urzędu Skarbowego w formie elektronicznej z pewnością wolałby, aby przekazywane przez niego informacje pozostały tajne. Również wiele instytucji komercyjnych potrzebuje rozwiązań gwarantujących nie tylko integralność, ale i poufność przesyłania danych. Szczególną grupą podmiotów są tu banki, dla których bezpieczeństwo ich danych ma kluczowe znaczenie. Przesyłane przez nie informacje na drodze bank-klient (np. informacja o stanie konta klienta), jak i na drodze klient-bank (np. polecenie przelewu) muszą spełniać warunek zachowania tajemnicy bankowej, a więc powinny być przesyłane w takiej formie, aby zapewnić zachowanie ich w tajemnicy. W przypadku powyższej procedury osoba, która przechwyci wiadomość, będzie mogła swobodnie zapoznać się z jej treścią. Istnieje wiele metod zapobieżenia tej niedogodności. Często stosowaną metodą jest szyfrowanie całego przekazu i tworzenie tzw. bezpiecznego połączenia (np. przy użyciu modułu Secure Socket Layer).

Po stworzeniu podpisu elektronicznego nadawca wysyła m.in. niezaszyfrowaną wiadomość. Może on jednak zapewnić poufność przekazu używając klucza publicznego odbiorcy. W tym celu przed wysłaniem wiadomości powinien ją zaszyfrować przy użyciu wspomnianego klucza. Przesłaniu ulega wówczas podpis elektroniczny i zaszyfrowana wiadomość. Tylko odbiorca, jako jedyny posiadacz klucza prywatnego będzie mógł ją odczytać. Będzie on zmuszony najpierw użyć swojego klucza aby uzyskać oryginał wiadomości poprzez jej odszyfrowanie. Dalej powinien on postępować zgodnie z opisanymi wcześniej wskazówkami. Na rysunku 10 pokazano algorytm postępowania w przypadku tworzenia i weryfikacji podpisu elektronicznego z użyciem procedury utajniania.

Rys. 10 Tworzenie i weryfikacja podpisu elektronicznego z zastosowaniem utajniania

Źródło: M. Bartosiewicz, „Bity Twojego podpisu”, ENTER, 2001, Nr 5, str. 44 i nast.

1. KOSZTY FUNKCJONOWANIA I KORZYŚCI DLA BANKU Z ZASTOSOWANIA PODPISU ELEKTRONICZNEGO

Instytucja podpisu elektronicznego znajduje szerokie zastosowanie w bankowości. To bowiem banki będą jednymi z głównych beneficjentów wprowadzenia podpisu elektronicznego do polskiego systemu prawnego. W polskim systemie certyfikacji w stosunku do banków szczególna rola przypadnie Narodowemu Bankowi Polskiemu. Funkcjonowanie instytucji podpisu elektronicznego będzie jednak pociągało za sobą określone koszty. Sprawne i bezpieczne podpisy elektroniczne będą wymagały istnienia odpowiedniej Infrastruktury Klucza Publicznego. Nakłady potrzebne do jej zbudowania i przede wszystkim funkcjonowania są niemałe. Oznacza to, iż otrzymywanie certyfikatów nie jest i, najprawdopodobniej, nie będzie bezpłatne. Koszty poniosą zarówno banki, jak też i ich klienci. Banki będą zmuszone ponosić koszty, które można ująć w dwóch grupach. Po pierwsze będą to te koszty, które można określić mianem zewnętrznych. Złożą się na nie wydatki związane przede wszystkim z kosztem wystawienia certyfikatów dla banku, a dokładniej dla personelu, który będzie się nimi posługiwał w imieniu banku. W obecnym stanie prawnym nie wydaje się bowiem możliwe, aby osoba prawna (czy jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej) mogła posługiwać się samodzielnie, w pełni skutecznie podpisem elektronicznym. Świadczy o tym brzmienie art. 4 pkt. 3 Ustawy o podpisie elektronicznym, który określa „osobę składająca podpis elektroniczny" jako osobę fizyczną, która, ewentualnie, może podpisać się „w imieniu innej osoby (..) prawnej albo jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej". Jest jednak możliwe to, iż certyfikat będzie wystawiony na osobę prawną, a posługiwać się nim będzie osoba fizyczna, działająca w charakterze organu osoby prawnej. W związku z powyższym bank będzie potrzebował wielu certyfikatów, którymi będzie uwierzytelniał siebie wobec własnych klientów w trakcie przeprowadzania transakcji drogą elektroniczną. Zresztą podpis cyfrowy będzie stosowany nie tylko w relacjach bank-klient, ale również bank A - bank B, gdzie będzie dochodziło do wymiany między bankami informacji różnego typu, np. dokumentów, baz danych, propozycji zawarcia określonej umowy, itp. Koszt uzyskania takich certyfikatów to nie jedyny koszt w tej grupie. Ze względów bezpieczeństwa certyfikaty wydawane są zawsze tylko na czas określony, z reguły nie przekraczający dwóch lat. Po tym czasie certyfikat wygasa. Istnieje jednak możliwość jego odnowienia przed upływem terminu jego ważności. Generowana jest wówczas nowa para kluczy, ale poza tym certyfikat pozostaje, w pewnym sensie, ten sam. Odnowienie certyfikatu związane jest jednak z opłatą. Kwota, którą trzeba zapłacić za certyfikat, bądź z jego odnowienie, zależna jest od poziomu bezpieczeństwa przezeń gwarantowanego.

Tabela 4 zawiera stawki za poszczególne certyfikaty, stosowane przez firmę Unizeto sp. z o.o., prowadzącą Organ Certyfikacji - „Certum”

Tabela 4

Cennik uzyskania i odnowienia poszczególnych certyfikatów w „Certum"

	CERTYFIKAT	CENA (z VAT)
Certum Silver		61 zł
Certum Silver	- odnowienie	30 zł
Certum Gold		610zł
Certum Gold -	- odnowienie	305 zł

Źródło: http:/wvww. certum.pl/pl/produkty/podpis/index.html.

W tabeli nie zawarto Jeszcze jednego rodzaju certyfikatu. Jest on wydawany jedynie na podstawie samego adresu e-mail, charakteryzuje się on najmniejszym poziomem bezpieczeństwa i jest bezpłatny (stąd też jego brak w cenniku). Warto zaznaczyć, iż w powyższe ceny wliczono już koszt nośnika w postaci odpowiednich kart mikroprocesorowych, na których będą przechowywane klucze prywatne przynależące np. do banku. Jak widać, koszty zewnętrzne nie powinny się okazać zbyt uciążliwe dla banków. Nawet przy wykorzystaniu przez bank wielu najbezpieczniejszych certyfikatów Gold łączny wydatek, w skali bilansu choćby przeciętnego banku, będzie nieznaczny.

Drugą grupą kosztów są koszty wewnętrzne. Znajdą się w tej grupie wszystkie te wydatki, które są związane z wprowadzeniem w samym banku odpowiednich rozwiązań technologicznych, sprzętowych, proceduralnych i organizacyjnych. Oznacza to konieczność zainstalowania odpowiedniego oprogramowania, przeszkolenia personelu, stworzenia odpowiednich warunków technicznych (szybkie łącza z Internetem, szybkie komputery), lokalowych (np. pomieszczenie lub inne miejsce do przechowywania kart mikroprocesorowych, zawierających klucze prywatne), stworzenia procedur dostępu do kluczy i zasad posługiwania się podpisami cyfrowymi przez pracowników w określonych sytuacjach. Koszty te w dużej mierze zależą od rodzaju i skali podejmowanej przez bank działalności. Dlatego też trudno je w jakikolwiek sposób oszacować, czy podać ich wielkość. Można jednak zauważyć, że jeżeli już bank podjął decyzję o rozwoju bankowości elektronicznej, to koszty związane z funkcjonowaniem podpisu elektronicznego nie są duże. Poza tym większość wydatków ma charakter jednorazowy.

Koszty, które będzie musiał ponieść klient, są identyczne jak koszty zewnętrzne ponoszone przez bank. Musi on bowiem zaopatrzyć się w certyfikaty, przy pomocy których uwierzytelni się wobec banku. W przypadku „Certum" cena dla klientów indywidualnych i zbiorowych jest ta sama. Można jednak przypuszczać, iż banki będą w stanie wynegocjować korzystniejsze warunki finansowe niż przeciętni użytkownicy. Klient zasadniczo nie poniesie kosztów, które w przypadku banku określiliśmy mianem wewnętrznych, gdyż są to albo koszty typowe dla banku, albo też klient w chwili uzyskiwania podpisu już musi dysponować pewnym środkami i to niezależnie od chęci posiadania e-podpisu, np. komputerem. W praktyce najczęściej to bank na mocy umowy z Organem Certyfikacji przejmuje na siebie koszty związane z uzyskaniem przez swoich klientów podpisów elektronicznych. Takie działanie pozostaje w interesie banków, którym zależy na bezpiecznych metodach identyfikacji swoich klientów. Zresztą dzięki swej sile i pozycji rynkowej banki mogą wprowadzić do umowy z Organem Certyfikacji zapis, iż ten udostępnieni bezpłatnie ich klientom możliwość elektronicznego podpisywania dokumentów. Przykładem jest tu bank Powszechna Kasa Oszczędności Bank Polski S.A., którego klienci „uzyskali możliwość nieodpłatnego pobrania identyfikatorów osobistych do zabezpieczania korespondencji prywatnej i służbowej (podpis cyfrowy i szyfrowanie)".

Stosowanie podpisu elektronicznego niesie ze sobą szereg korzyści. Wynikają one przede wszystkim z faktu, iż instytucje e-podpisu umożliwia przyspieszenie rozwoju dochodowego działu bankowości - szeroko pojętej bankowości elektronicznej (bankowość internetowa, mobilna itd.). Poza tym, podpis cyfrowy daje nawet lepsze uwierzytelnienie osoby niż podpis tradycyjny. Nie bez znaczenia jest też z pewnością fakt, że Organy Certyfikacji gotowe są ponosić odpowiedzialność materialną w określonych granicach za szkody powstałe z ich winy, np. niewłaściwego sprawdzenia tożsamości subskrybenta. Wszystko to sprawia, że ta nowa instytucja daje bankom wiele nowych możliwości, których wykorzystanie wymaga sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania podpisu elektronicznego.

W warunkach zaostrzającej się konkurencji międzybankowej utrzymanie banku na możliwie najwyższej ścieżce wzrostu wymaga ograniczania kosztów. Nie ma już bowiem możliwości znaczącego zwiększenia zysków. Taką szansę daje bankowość elektroniczna, która pozwala znacznie ograniczyć koszty działalności detalicznej. Jej rozwój jest jednak uwarunkowany istnieniem odpowiednich metod, pozwalających na bezbłędną identyfikację klienta na odległość. Stosuje się różnorodne techniki zastępcze polegające np. na dostarczaniu klientowi co pewien czas tzw. karty kodów, na której znajdują się „zdrapki” zawierające poszczególne kody dostępu. Bank zakłada wówczas, iż ten, który się nimi posługuje, jest tym, któremu te kody wydano. Nie jest to ani bezpieczne, ani wygodne, a dodatkowo pociąga za sobą koszty związane z generowaniem i przesyłaniem nowych kodów do klienta. Tych niedogodności nie posiada podpis elektroniczny. Jego bezpieczne stosowanie staje się możliwe jednak dopiero z chwilą prawnego uregulowania skutków, które wywołuje. Dlatego Ustawa o podpisie elektronicznym pozwoli bankom na rozwijanie działalności w zakresie bankowości elektronicznej.

Podpis elektroniczny to bezpieczny sposób uwierzytelniania klienta. Wydaje się on być nawet bezpieczniejszy, niż podpis tradycyjny. Nawet jeżeli dany bank nie prowadzi na przykład oddziałów internetowych, to i tak w kontaktach z klientami stosowanie podpisu elektronicznego powinno ułatwić mu ich identyfikację. Nie będzie już konieczne przechowywanie wzorów podpisów, wystarczy posłużenie się swoich podpisem (kluczem prywatnym) zapisanym na karcie mikroprocesorowej, choć na to przyjdzie pewnie jeszcze trochę poczekać.

Dla instytucji komercyjnych z pewnością ważna okaże się możliwość przerzucenia na Organ Certyfikacji kosztów związanych z błędną identyfikacją klienta, wynikłą z winy takiego organu. I tak np. „Certum zobowiązuje się do ponoszenia odpowiedzialności za bezpośrednie i pośrednie szkody, będące wynikiem niezgodności procesu weryfikacji tożsamości z deklarowanymi procedurami oraz braku dostępu do świadczonych usług, w tym w szczególności list certyfikatów unieważnionych. Oczywiście odpowiedzialność jest uzależniona od typu certyfikatu - im bezpieczniejszy, tym odpowiedzialność Organu jest większa. Określone są również maksymalne stawki odpowiedzialności. Przykładowo, „w przypadku wstąpienia szkód z winy Certum łączne gwarancje finansowe Certum w stosunku do wszystkich stron nie mogą przekroczyć jednorazowo sumy kwot dla wyszczególnionego niżej w tabeli zbioru certyfikatów. Odpowiedzialność Certum w stosunku do określonej osoby lub wszystkich osób, wynikająca z posługiwania się określonym typem certyfikatu przy realizacji podpisu cyfrowego lub transakcji, powinna być ograniczona do kwot nie przekraczających podanych w poniższej tabeli.

Tabela 5

Kwoty maksymalnej odpowiedzialności „Certum" w zależności od używanych certyfikatów

CERTYFIKAT	CENA (z VAT)
Certum Level I	Ozł
Certum Level II	400 zł
Certum Level III	20 000 zł
Certum Level IV	100 000 zł

Źródło: http://www. certum.pl/pl/dokumentacja/kpc/index.html

Mówiąc o korzyściach i kosztach instytucji podpisu elektronicznego należy zdawać sobie sprawę, że staje się on wymogiem czasu i niezależnie od tego, czy jego wprowadzenie będzie bardziej lub mniej opłacalne dla banku, to po prostu nie da się nie zauważyć jego istnienia. Najważniejsze jest to, że Ustawa o podpisie elektronicznym zrównuje w skutkach tzw. kwalifikowany podpis elektroniczny z podpisem tradycyjnym. W praktyce oznacza to, że bank, który dostanie taki dokument będzie musiał uznać jego wiarygodność. Nie będzie się mógł tłumaczyć, iż nie prowadzi bankowości elektronicznej, i że nie uznaje takich dokumentów. Przykładowo, jeżeli wypowiedzenie umowy rachunku bankowego musi nastąpić na piśmie, to wystarczy, że nadawca wyśle wypowiedzenie w formie elektronicznej podpisane elektronicznie na oficjalny adres e-mailowy banku. Dlatego wprowadzenie instytucji podpisu elektronicznego do polskiego systemu prawnego zmusza banki (i nie tylko) do zaznajomienia się z zasadami jej działania.

3.2.3 BEZPIECZEŃSTWO SYSTEMU INFORMATYCZNEGO BANKU

Praca z informatycznym systemem bankowym wymaga opracowania spójnej, wewnętrznej polityki bezpieczeństwa, która będzie stosowana przez cały personel. Ma to szczególne znaczenie, gdyż okazuje się, że najczęstszymi przyczynami zachwiania bezpieczeństwa SI (systemu informatycznego) jest błąd człowieka lub działania celowe tegoż. Przyjrzyjmy się więc zatem charakterystyce zagrożeń systemu informatycznego banku.

1. PODZIAŁ I CHARAKTERYSTYKA ZAGROŻEŃ

Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto podział zagrożeń na:

• bierne i czynne,

• wewnętrzne i zewnętrzne,

• przypadkowe i celowe,

• sprzętowe i programowe.

Zagrożenia bierne to takie, których występowanie skutkuje ujawnieniem informacji w nieuprawniony sposób, bez wpływu jednak na system informatyczny. Przy­kładami zagrożeń biernych są: podsłuch, analiza ruchu w sieci, emisja ujawniająca itp. W BSI zagrożenia te najczęściej urzeczywistniają się w postaci podsłuchu da­nych przesyłanych sieciami, co umożliwia przedostawanie się danych w niepowołane ręce. Są to sytuacje bardzo trudne do wykrycia. Należy też pamiętać, że najczęściej stanowią swego rodzaju przygotowanie do realizacji zagrożeń czynnych, czyli takich, które aktywnie oddziałują na system. Związane mogą być z modyfikacją zasobów lub ich niszczeniem, a także celową dezinformacją. W bankowości zagrożenia czynne to przede wszystkim działania pracowników banku, zarówno ich błędy i przeoczenia, jak i celowe nadużycia, a także (chociaż w mniejszym stopniu) działania intruzów zewnętrznych.

Zagrożenia wewnętrzne powodowane są przez legalnych użytkowników syste­mu. W BSI ta grupa zagrożeń jest szczególnie widoczna i bardzo niebezpieczna. Wymienić tu należy ponownie błędy i przeoczenia oraz świadome nadużycia. Powo­dem zagrożeń zewnętrznych są intruzi (nielegalni użytkownicy systemu) dążący do uzyskania biernego lub czynnego dostępu do jego zasobów.

Wspomniane już zagrożenia przypadkowe powodowane są najczęściej przez błędy i przeoczenia użytkowników, a także przez awarie sprzętu i - rzadko - nie wykryte podczas testów błędy w oprogramowaniu. Zagrożenia celowe powodowane są świa­domym działaniem użytkowników systemu.

Ostatni podział związany jest z tym, czy zagrożenie może być powodowane nie­prawidłowym działaniem sprzętu (zagrożenie sprzętowe) czy oprogramowania (zagrożenie programowe).

Z pojęciem zagrożenia ściśle wiąże się pojęcie ataku - próby naruszenia zabezpie­czenia SI. Ataki często klasyfikuje się według ich wpływu na zasoby systemu. Po­dział taki przedstawiono na rysunku ?. Należy podkreślić, że atak jest zawsze dzia­łaniem celowym, nie może więc wynikać - na przykład - z czyjegoś błędu.

3.2.3.2 ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ SYSTEMU INFORMATYCZNEGO

Statystyka zagrożeń SI przedstawia rysunek 11. Zaprezentowane na nim są tylko obszary zagrożeń, nie uwzględniają jednak poszczególnych ich rodzajów, których zidentyfikowanie jest niezbędne do stworzenia optymalnej polityki zabezpieczenia SI.

Rys. 11 Statystyka zagrożeń bankowych systemów informatycznych

Źródło: J.Grzywacz, Bezpieczeństwo systemów a ryzyko banku, „Bank” 12/1999, s.51.

Pierwszym zagrożeniem są błędy i przeoczenia personelu. Mylenie się jest naturalną cechą człowieka. Powodami pomyłek są najczęściej pośpiech, zmęczenie, niewiedza, lenistwo, zła organizacja pracy, zbyt duża ilość obo­wiązków, a nawet zły humor bądź kłopoty zdrowotne. Do grupy zagrożeń związa­nych z pomyłkami można zaliczyć:

• przypadkowe ujawnienie informacji na skutek błędu operatorskiego (na przykład przesłanie danych do niewłaściwego klienta, terminala lub stacji roboczej),

• niezamierzone ujawnienie hasła dostępu do systemu (na przykład wpisanie go w jawnej linii identyfikatora bądź zapisanie go na kartce pozostawionej w miejscu pracy),

• zapomnienie przez pracownika hasła dostępu do systemu,

• wykorzystywanie słabych haseł,

• przypadkowe wprowadzenie do systemu niewłaściwych danych (zła kwota trans­akcji, błędne dane osobowe),

• przypadkowa zmiana atrybutu pliku bądź praw dostępu do pliku, katalogu itp.,

• przypadkowe usunięcie z dysku istotnych danych,

• przypadkowa zmiana parametrów aplikacji,

• przypadkowa dezorganizacja relacji w bazie danych,

• przypadkowe unieruchomienie komputera osobistego bądź komputera w centrum obliczeniowym,

• niezamierzone (wynikające z przyczyn nie dających się przewidzieć) zaniedbanie działań związanych z tworzeniom kopii zapasowych,

• niezamierzone pozostawienie włączonego komputera (terminala) niezabezpieczo­nego hasłem dostępu,

• przypadkowa utrata danych, wynikająca z niewłaściwego przeprowadzenia opera­cji administracyjnych w systemie (np. zmiany struktury katalogów),

• niewłaściwy sposób usunięcia z dysku poufnych danych, które nie są już dla ban­ku istotne, umożliwiających ich odtworzenie,

• zagubienie przez pracownika karty magnetycznej lub mikroprocesorowej wyko­rzystywanej w procedurach identyfikacji i uwierzytelniania w systemie,

• nieumyślne wprowadzenie do systemu wirusa komputerowego,

• niewłaściwe wykorzystywanie służbowych kont poczty elektronicznej lub wyko­rzystywanie ich do prywatnych celów.

Ryzyko występowania tych zagrożeń zależy od organizacji pracy i odporności systemu na przypadkowe błędy, lecz przede wszystkim od cech psychofizycznych oraz poziomu świadomości informatycznej pracowników banku i dlatego jest stosunkowo trudne do wyeliminowania. Znaczącą rolę w procesie minimalizacji wpływu opisa­nych zagrożeń na system mogą odegrać odpowiednio przeprowadzane szkolenia użyt­kowników systemu.

Kolejnym źródłem zagrożeń są działania nieuczciwych i niezadowolonych pracowników banku. Powodem występowania tych zagrożeń są legalni, lecz jednocześnie nielojalni użytkownicy systemu. Ich działania mogą być wynikiem chęci osiągnięcia zysku, niezadowolenia z pracy, chęci zrobienia komuś na złość, niestety czasami mają także charakter zabawowy. Ogólnie rzecz ujmując, są to zagrożenia analogiczne do opisa­nych w poprzednim punkcie, z tą różnicą, że ich występowanie jest wynikiem świadomego, celowego działania człowieka. Szczególnie, do grupy tych zagrożeń zaliczyć można:

• nadużycia związane z transferowaniem wartości pieniężnych na prywatne konta,

• umyślną modyfikację bądź niszczenie zasobów systemu,

• świadome ujawnianie osobom postronnym tajemnic związanych z pracą w syste­mie (hasła dostępu, procedury ochrony danych, klucze kryptograficzne),

• celowe wprowadzanie do systemu wirusów komputerowych,

• kopiowanie poufnych informacji na zewnętrzne nośniki pamięci,

• świadome unieruchamianie bądź powodowanie awarii sprzętu, uruchamianie na komputerach pracujących w systemie programów z zewnątrz (gry, programy do komunikacji w sieci itp.),

• powodowanie fałszywych alarmów mających na celu na przykład uśpienie czujno­ści administratora systemu.

Przedstawione zagrożenia są bardzo trudne do wyeliminowania. Podkreślić jed­nak należy, że skutki wszystkich opisanych zagrożeń (zarówno związanych z błęda­mi, jak i z celowym działaniem pracowników) ograniczone są zakresem praw, jakie mają poszczególni użytkownicy systemu. Dlatego właśnie prawidłowa polityka przy­znawania praw dostępu do zasobów systemu jest tak istotnym elementem jego bez­pieczeństwa.

Działania nieuczciwych pracowników mogą przybierać także nieco bardziej za­awansowaną technologicznie postać. Wykorzystywanie tzw. ukrytych kanałów (ang. covert channel) pozwala na przekazywanie poufnych informacji do nie upoważnio­nych odbiorców w sposób trudny do wykrycia. Idea ukrytych kanałów opiera się na wykorzystaniu standardowych mechanizmów systemowych do kodowania informa­cji. Przykładowo, odpowiednio dobierając nazwy plików dołączanych do listu elek­tronicznego można przesiać zakodowaną informację o haśle dostępu do systemu. Działania takie, stosowane w odpowiedni sposób przez nieuczciwego pracownika banku, mogą w poważnym stopniu zagrozić bezpieczeństwu systemu. Szczególną formą wykorzystywania ukrytych kanałów są techniki steganograficzne.

Następną grupą zagrożeń są zagrożenia fizyczne. Ta grupa zagrożeń związana jest z losową zawodnością sprzętu komputerowego. Najczęściej występujące zagrożenia fizyczne to:

• zanik zasilania w sieci energetycznej,

• awarie sprzętu,

• utrata danych w wyniku zniszczenia dysków twardych bądź innych, zewnętrz­nych nośników pamięci.

• wszelkie inne zdarzenia losowe, takie jak włamania do budynków, pożary powo­dzie, huragany itp.

Środki ochrony przed takimi zagrożeniami są stosunkowo najprostsze w implemen­tacji i eksploatacji.

Kolejną grupą zagrożeń są wirusy komputerowe i hakerzy. Wirusy jak widzimy pojawiają się wszędzie tam gdzie mamy do czynienia z systemem operacyjnym, czyli środowiskiem w którym mogą działać. Występują i są zagrożeniem zarówno u użytkownika bankowości internetowej jak i w banku świadczącym takie usługi. Wirusy to programy dopisujące się do innych programów i ujaw­niające się w chwili uruchomienia zainfekowanego programu. Dzielą się na bardzo złośliwe, powodujące nawet utratę danych, i mniej złośliwe, zaznaczające jedynie swą obecność, na przykład wyświetlanym na ekranie komunikatem. Nawet jednak te mniej złośliwe mają bardzo negatywny wpływ na działanie systemu. Oczywiście przedostanie się wirusa do systemu zawsze jest wynikiem działania człowieka. Dla­tego też ochrona antywirusowa jest bardzo ważnym elementem ochrony systemu. Znacznie trudniejsze do wyeliminowania są zagrożenia związane z działalnością hakerów - włamywaczy komputerowych. Ich działalność, podobnie jak w przypadku wirusów, może mieć jedynie charakter rozrywkowy, ale wielość możliwości nielegal­nego wykorzystania dostępu do chronionych zasobów powoduje, że przeważnie wią­że to się z poważnymi nadużyciami. Wśród metod stosowanych przez hakerów w celu nielegalnej ingerencji w SI można wyróżnić:

• sniffing, czyli podsłuchiwanie, dzięki któremu można wejść w posiadanie danych przesyłanych sieciami (większość transmisji jest więc obecnie szyfrowana);

• spoofing polegający na podszywaniu się pod inny komputer w sieci, czyli wysyłaniu sfałszowanych pakietów do danej maszyny, aż do przejęcia całej sesji użytkownika z daną maszyną włącznie;

• denial of service, czyli atak, w którym jeden użytkownik zajmuje tyle dzielonych zasobów systemu, że następny użytkownik nie może z nich już skorzystać;

• wykorzystywanie specyficznych programów umożliwiających ingerencję w syste­my informatyczne, takich jak:

1. bakterie (ang. bacteria) - programy, których jedynym przeznaczeniem jest po­wielanie się w celu zniszczenia systemu przez doprowadzenie do jego zabloko­wania,

2. robaki (ang. worms) - programy przenoszące się z systemu na system w sieci, czasami pozostawiające po sobie bakterie lub wirusy,

3. konie trojańskie (ang. trojan horses) - programy, które udają, że coś robią, podczas gdy wykonują coś zupełnie innego. Najbardziej popularnym typem konia trojańskiego jest program kradnący hasło, który udaje normalną sekwencję roz­poczynania sesji, a w rzeczywistości zapisuje hasło wprowadzane przez użyt­kownika, a potem znika,

4. bomby logiczne -ukryte, nieudokumentowane fragmenty programów uruchamiane w określonym czasie bądź w następstwie określonego zdarzenia,

5. inne;

• uzyskiwanie dostępu do systemów przez furtki (ang. trap doors) - nieudokumen­towane wejścia do legalnych programów pozwalające zorientowanemu użytkow­nikowi omijać zabezpieczenia;

• podrabianie i fałszowanie kart kredytowych;

• uzyskiwanie tajnych informacji metodami z grupy social-engineering.

Przykłady możliwości współczesnych hakerów można by jeszcze mnożyć, lecz i tak lista nie byłaby w stu procentach kompletna, gdyż co jakiś czas społeczność internetowa informowana jest o nowych zagrożeniach. Zwrócić należy także uwagę na istnienie hakerów związanych z wywiadem gospodarczym, szpiegostwem, a na­wet organizacjami terrorystycznymi. Ich działalność jest dla banków szczególnie nie­bezpieczna.

Generalizując nieco problem, można stwierdzić, że głównymi źródłami zagrożeń BSI są: działalność pracowników banku oraz działalność intruzów z zewnątrz.

Opracowanie mechanizmów zabezpieczeń jest ważne w szczególności gdy system bankowy jest podłączony do sieci internet ( a jest to konieczne w przypadku prowadzenia usług przez tą właśnie sieć), gdyż zagrożenie zamkniętego systemu informatycznego bankowego jest daleko mniejsze niż otwartego na globalną komunikację, a taką komunikację umożliwia internet. Po za wewnętrznymi systemami zabezpieczeń kryptograficznymi systemu informatycznego banku i objętymi tajemnicą bankową, w komunikacji zewnętrznej stosuje się takie rozwiązania jak:

1) na płaszczyźnie sprzętowej:

• sprzętowe firewall,

• routery ze sprzętowym zabezpieczeniem

2) na płaszczyźnie programowej:

• SSL (Secure Socket Layer) protokół bezpiecznej komunikacji przeglądarek i serwerów WWW (omówiony w podrozdziale 3.2.2.1),

• SSH (Secure Shell) - pakiet umożliwiający bezpieczne logowanie się na zdalnym komputerze,

• Kerberos - protokół uwierzytelniania z zaufaną trzecią stroną,

• PGP (Pretty Good Privacy) - system ochrony poczty elektronicznej,

• PEM (Privacy Enhanced Mail) - system ochrony poczty elektronicznej

• S-HTTP (Secure HyperText Transfer Protocol) system zabezpieczający komunikację HTTP,

• SET (Secure Electronic Transactions) - bezpieczny standard transakcji elektronicznych (pierwowzór podpisu elektronicznego),

• S-MIME - internetowy standard przesyłania plików w postaci zaszyfrowanej.

Jak widzimy, w szeroko omówionej problematyce bezpieczeństwa bankowości internetowej, istnieją rozwiązania, które pozwalają na uczynienie tego kanału dystrybucji usług bankowych w pełni bezpiecznym. Wydaje się, iż podpis cyfrowy, miejmy nadzieję, że już w niedługim czasie szeroko rozpowszechniony, uprości sprawę zabezpieczenia tego typu usługi, gdyż z praktyki wiadomo, że rzeczy najprostsze i najmniej skomplikowane, które w sobie łączą szereg rozwiązań w jedną spójną całość, są najskuteczniejsze.

W Polsce pojawiły się banki stricte internetowe, jak i usługi rozszerzające dotychczasowe rozwiązania dla klientów oferowane przez tradycyjne banki. Przyjrzyjmy się zatem, jak według stanu wiedzy i dostępnych danych na dzień opracowywania tej pracy, oraz jednej z metod wielowymiarowej analizy porównawczej, kształtuje się atrakcyjność ofert tychże banków.

ROZDZIAŁ

- IV -

„RACHUNEK W INTERNECIE” - OFERTA BANKÓW TRADYCYJNYCH I INTERNETOWYCH.

W Polsce od kilku lat mamy możliwość korzystania z rachunków bankowych w formie konta wirtualnego, konta do którego mamy dostęp poprzez internet. Jednym z zadań postawionych przed autorem niniejszej pracy jest wybranie, za pomocą poznanych ( w ciągu pięciu lat studiów ) metod analizy statystycznej, najlepszej oferty dla potencjalnego klienta. Została wybrana jedna z metod wielowymiarowej analizy porównawczej, a mianowicie metoda wzorca rozwoju.

1. ZAŁOŻENIA METODY WZORCA ROZWOJU

Wielowymiarową analizę porównawczą wykorzystuje się do porównywania obserwacji (np. krajów, obszarów charakteryzujących się jakąś odmiennością, przedsiębiorstw) określonych za pomocą wielu cech. Bada się zatem zjawiska złożone, opisywane przez przynajmniej dwie zmienne. Zmienne te powinny dać się scharakteryzować jakimiś wartościami liczbowymi. Metoda wzorca rozwoju należy do grupy metod, które pozwalają na uszeregowanie obserwacji pod względem poziomu zjawiska złożonego i należy do metod porządkowania liniowego.

Zmienne badanego zjawiska po określeniu ich wartości liczbowych muszą zostać ujednolicone pod względem ich jednostek miar i o zbliżonych rzędach wielkości. W tym celu wykorzystany zostanie sposób na ich ujednolicenie zwany standaryzacją. Jest on określony wzorem:

(i=1, 2, ... n; j=1, 2, ..., m)

gdzie: z_ij - standaryzowana wartość zmiennej X_j dla i-tej obserwacji,

x_j - średnia arytmetyczna zmiennej X_j,

s_j - odchylenie standardowe zmiennej X_j.

W metodach porządkowania liniowego potrzebne jest określenie charakteru wszystkich zmiennych opisujących analizowane zjawisko. Zmienne mogą mieć charakter:

• stymulant - to taka zmienna, której wzrost wartości świadczy o wzroście poziomu zjawiska złożonego,

• destymulant - to taka zmienna, której spadek wartości świadczy o wzroście poziomu zjawiska złożonego,

• nominant - to taka zmienna, której określony poziom świadczy o wysokiej wartości zjawiska złożonego.

Celem stosowania metod porządkowania liniowego jest uporządkowanie obserwacji w kolejności od najlepszej do najgorszej, przy czym kryterium uporządkowania jest właśnie poziom zjawiska złożonego.

W metodzie wzorca rozwoju przyjmuje się, że zmienne są znormalizowane i mają charakter stymulant lub destymulant.

Zjawisko badamy w tej metodzie w trzech kolejnych etapach:

1. Wyznaczamy abstrakcyjną obserwację, tzw. wzorzec rozwoju z₀ o „najlepszych" wartościach dla każdej zmiennej:

gdzie:

max z_ij, gdy zmnienna Z_j jest stymulantą

min z_ij, gdy zmnienna Z_j jest destymulantą

i obserwację abstrakcyjną, tzw. antywzorzec z_-o o „najgorszych" wartościach każdej zmiennej:

gdzie:

min z_ij, gdy zmnienna Z_j jest stymulantą

max z_ij, gdy zmnienna Z_j jest destymulantą

2. Następnie bada się podobieństwo obserwacji do abstrakcyjnej „najlepszej” obserwacji przez obliczenie odległości (np. euklidesowej) każdej obserwacji wzorca rozwoju:

(i = 1, 2, ....., n)

gdzie: d_i0 - odległość euklidesowa i-tej obserwacji od wzorca rozwoju.

Im bardziej podobna do wzorca (mniej odległa od niego) jest obserwacja, tym wyższy jest poziom zjawiska złożonego dla tej obserwacji.

3. Wyznaczamy dla każdej obserwacji tzw. miary rozwoju według wzoru:

(i = 1, 2, ...., n)

gdzie: m_i, - miara rozwoju dla i-tej obserwacji,

d ₀ - odległość między wzorcem rozwoju i antywzorcem:

Miara rozwoju jest tak skonstruowana, aby spełniała następujące własności:

• im wyższy poziom zjawiska złożonego, tym wyższa wartość miary rozwoju

• wartości miary rozwoju są zawarte w przedziale [0:1], przy czym miara rozwoju obliczona dla wzorca rozwoju równa się jeden, zaś dla antywzorca - zero.

Powyżej zostały przedstawione ramy teoretyczne metody wzorca rozwoju, posiadając więc podstawy naukowe, przejdźmy do analizy problemu - najkorzystniejszej oferty rachunków internetowych w polskich bankach.

1. ANALIZA OFERT RACHUNKÓW INTERNETOWYCH

Obecnie w Polsce funkcjonuje 14 banków świadczących usługi poprzez internet. W analizie ofert tychże banków skupiono się na dwóch najważniejszych aspektach - bezpieczeństwie rachunku oraz kosztach jego istnienia dla klienta. W niniejszej pracy położono szczególny nacisk na metody zabezpieczenia dostępu do rachunku poprzez internet. Jak wykazano w poprzednich rozdziałach w Polsce nie ma jeszcze pełnego zaufania do operacji finansowych poprzez internet, a więc przyjęto zasadę, że bank wzorowy i dokładający maksimum starań w kwestii bezpieczeństwa zasługuje na szczególne uznanie. Jako, że te wzorowe rozwiązania przyczynią się do popularyzacji tychże usług w Polsce i będą w znaczącym stopniu ułatwiały codzienne życie. Zestawienie banków oraz zmiennych, które opisują poziom badanych obiektów przedstawia tabela 6.

		oprocentowanie	wymagane miesięczne wpływy (zł)	prowadzenie konta (zł)	opłata za wyciąg papierowy (zł)	przelew w placówce (zł)	przelew przez internet (zł)	papierowe potwierdzenie przelewu (zł)	roczne utrzymanie karty (zł)	szyfrowana transmisja	algorytm symetryczny w SSL, długość klucza	algorytm asymetryczny w SSL, długość klucza (bit)	proste uwierzytelnianie	silne uwierzytelnianie	dodatkowe uwierzytelnianie
Bank Śląski	BSKOnline	4,50%	0	3	0	3	3	10	10	SSL	128 bitów	1024	hasło dostępu maskowane, użytkownik	klucz prywatny, chroniony hasłem	podpis cyfrowy, klucz prywatny przechowywany w banku lub na dysku użytkownika
BGŻ	e-Integrum	5,50%	0	2	0	3	1,5	0	12	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	token DigiPass	-
BPH	BPH Sez@m	4,20%	100	4	4,5	4,5	0	0	0	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu maskowane	klucz prywatny, chroniony hasłem	podpis cyfrowy, klucz prywatny przechowywany w banku lub na dysku użytkownika
BRE Bank	mBank	9,20%	0	0	5	0	0	5	0	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	lista jednorazowych haseł TAN	-
BRE Bank	Multibank	6,00%	1000	3	5	3	0	5	24	SSL	128bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	lista jednorazowych haseł TAN	-
BZ WBK	BZWBK 24	4,00%	0	3	0	1,7	0,5	5	0	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	token DigiPass	-
Citibank	CitiDirect	6,00%	100	7	0	3	1	8	24	SSL	128 bitów	1024	numer i PIN karty	brak	-
Fortis Bank Polska	Pl@net	4,50%	300	3	5	7	1,5	0	12	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	certyfikat klienta wystawiony przez bank, klucz prywatny chroniony hasłem	podpis cyfrowy SHA/DSA 512 bitów, klucz prywatny przechowywany na dyskietce
Bankgesellschaft Berlin Polska	Inteligo	10,00%	0	0	5,99	0	0,99	5,99	11,88	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	lista jednorazowych haseł TAN	-
LG Petro Bank	LGnet	9,80%	0	0	5	2	0	15	0	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	brak	-
Lukas Bank	Lukas e-Bank	8,50%	100	0	3	2	0	1	0,83	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	token RSA SecureID	-
Pekao S.A.	Telepekao 24	5,00%	100	6	0	3	0,6	5	0	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	token DigiPass	-
PKO BP	e-superkonto	8,80%	100	9	2	3	0	2	5	SSL	128 bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	token ActiveCard	-
Volkswagen Bank Polska	Volkswagen B@nk Direct	9,60%	0	0	0	0	0	2,5	0	SSL	128bitów	1024	użytkownik, hasło dostępu	token RSA SecureID	-

Banki oferujące dostęp do rachunku poprzez internet TABELA 6 Źródło: Strony internetowe banków, stan na dzień 31.05.2002

Spośród dostępnych danych na stronach internetowych banków wybrano zmienne, które można podzielić na trzy zasadnicze grupy:

1. korzyści dla klienta (oprocentowanie rachunków),

2. koszt użytkowania rachunku (opłaty i prowizje),

• wymagane miesięczne wpływy (zł),

• opłata za prowadzenie konta (zł),

• opłata za wyciąg papierowy (zł),

• koszt przelewu w placówce (zł),

• koszt przelewu przez internet (zł),

• opłata za papierowe potwierdzenie przelewu (zł),

• opłata za roczne utrzymanie karty (zł),

3. poziom zabezpieczeń dostępu do rachunku:

• szyfrowana transmisja (protokół),

• algorytm symetryczny w SSL, długość klucza,

• algorytm asymetryczny w SSL, długość klucza (bit),

• uwierzytelnianie proste,

• uwierzytelnianie silne,

• dodatkowe uwierzytelnianie.

Pominięto cechy, które autor uznał za nieistotne, lub trudne do przypisania im wartości liczbowych, których to „domaga” się statystyka. A były to m.in.:

• sposób naliczania odsetek, (miesięcznie, kwartalnie),

• dostępne karty płatnicze,

• zakres dostępnych dodatkowych usług ( jak wspominano w rozdziale II „Istota bankowości internetowej”, takie usługi łatwo skopiować i w perspektywie czasu będą osiągalne na równym poziomie we wszystkich ofertach),

• czas uruchomienia usługi.

Pominięto również analizę wygody użytkowania i estetykę witryn internetowych, gdyż oceny tych elementów mogą być mocno zależne od przyzwyczajeń użytkownika, a przez to subiektywne.

Pierwszą zmienną jest oprocentowanie rachunku. Jest to zmienna mająca charakter stymulanty. W dzisiejszych czasach różnica pomiędzy oprocentowaniem rachunków w bankach internetowych, a rachunków banków tradycyjnych, ale oferujących konto przez internet jest znaczna. Ale jak możemy zauważyć nie jest to regułą. Wspominano o tym w rozdziale II. Wysokość oprocentowania jest jednym z głównych bodźców do wybrania takiej a nie innej oferty.

Drugą zmienna to „wymagane miesięczne wpływy w zł”. Zmienna ma charakter destymulanty. Większość banków toleruje zerowe wpływy na konto, ale jest kilka które zastrzegają sobie pewne „minimalne” wartości. W niektórych przypadkach są to kwoty znaczne (jak Multibank). Dla niektórych użytkowników takie wymagania mogą mieć wpływ hamujący na wybór oferty (np. osoby o nieregularnych dochodach - studenci).

Pozostałe zmienne z grupy opłat i prowizji to destymulanty. Nie trzeba nikogo przekonywać, że im mniejsze opłaty i prowizje za usługi bankowe, tym bardziej jesteśmy skłonni przekazać takiemu bankowi swoje pieniądze i dokonywać różnych operacji takich jak przelewy i inne. Bankowość ściśle internetowa rozpieściła klientów udostępniając im darmowe przelewy na obce rachunki. W dzisiejszym świecie jest to o tyle ważne, iż mając do wyboru ogromne ilości usług, wybieramy różne (telewizja kablowa, internet, telefon komórkowy), a za nie musimy uiszczać opłaty, nieraz mniejsze, nieraz większe. Za realizację tych wpłat na inne rachunki, na poczcie czy w banku pobierana jest prowizja. Gdy takich rachunków w miesiącu mamy do zapłacenia nierzadko 10 (dochodzi tu opłata za mieszkanie, wodę, prąd, gaz, itp.) i więcej, wysokość tych prowizji zaczyna być znaczna i uciążliwa dla budżetu domowego. Nie możemy tutaj również zapomnieć o niewygodzie takiego rozwiązania, musimy tracić czas na dojechanie do banku, musimy wypełnić kilka poleceń przelewów, musimy czekać w kolejce itp. Dlatego wysokość opłat za usługi przelewu, opłata za prowadzenie konta, koszt utrzymania (wydania) karty płatniczej czy kredytowej, itd., które są dostępne w rachunku internetowym jest ważnym atutem dla klienta.

Następne zmienne, które zostały wybrane do analizy do poziomy zabezpieczeń, stosowanych w bankowości internetowej. Zmienne te mają charakter opisowy i należało opracować system oceny tych zmiennych w celu dalszej analizy statystycznej. Przyjęto system oceny punktowej.

		szyfrowana transmisja	punkty	algorytm symetryczny w SSL, długość klucza	punkty	algorytm asymetryczny w SSL, długość klucza (bit)	punkty	proste uwierzytelnianie	punkty	silne uwierzytelnianie	punkty	dodatkowe uwierzytelnianie	punkty	SUMA (punkty)
Bank Śląski	BSKOnline	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	hasło dostępu maskowane, użytkownik	1,5	klucz prywatny, chroniony hasłem	1	podpis cyfrowy, klucz prywatny przechowywany w banku lub na dysku użytkownika	1	6,5
BGŻ	e-Integrum	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	token DigiPass	1,5	-	0	5,5
BPH	BPH Sez@m	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu maskowane	1,5	klucz prywatny, chroniony hasłem	1	podpis cyfrowy, klucz prywatny przechowywany w banku lub na dysku użytkownika	1	6,5
BRE Bank	mBank	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	lista jednorazowych haseł TAN	0,5	-	0	4,5
BRE Bank	Multibank	SSL	1	128bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	lista jednorazowych haseł TAN	0,5	-	0	4,5
BZ WBK	BZWBK 24	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	token DigiPass	1,5	-	0	5,5
Citibank	CitiDirect	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	numer i PIN karty	0,5	brak	0	-	0	3,5
Fortis Bank Polska	Pl@net	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	certyfikat klienta wystawiony przez bank, klucz prywatny chroniony hasłem	1	podpis cyfrowy SHA/DSA 512 bitów, klucz prywatny przechowywany na dyskietce	1	6
Bankgesellschaft Berlin Polska	Inteligo	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	lista jednorazowych haseł TAN	0,5	-	0	4,5
LG Petro Bank	LGnet	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	brak	0	-	0	4
Lukas Bank	Lukas e-Bank	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	token RSA SecureID	1,5	-	0	5,5
Pekao S.A.	Telepekao 24	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	token DigiPass	1,5	-	0	5,5
PKO BP	e-superkonto	SSL	1	128 bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	token ActiveCard	1,5	-	0	5,5
Volkswagen Bank Polska	Volkswagen B@nk Direct	SSL	1	128bitów	1	1024	1	użytkownik, hasło dostępu	1	token RSA SecureID	1,5	-	0	5,5

Sposoby zabezpieczenia poszczególnych rachunków internetowych TABELA 7

Źródło: opracowanie własne na podstawie witryn internetowych banków

Przyjęto zasadę przyznawania od 0 do 1,5 punktów, w zależności od poziomu zabezpieczenia. I tak:

• za zastosowanie protokołu SSL można było dostać - 1 punkt,

• za najbezpieczniejszą długość klucza algorytmu symetrycznego - 1 punkt,

• za najbezpieczniejszą długość klucza algorytmu asymetrycznego - 1 punkt,

• za poziom uwierzytelniania prostego - od 0,5 do 1,5 punktu,

• za poziom uwierzytelniania silnego - od 0,5 do 1,5 punktu,

• za dodatkowe uwierzytelnianie - 1 punkt.

Zestawienie punktacji zawiera tabela 7.

Tak przygotowane i wyselekcjonowane zmienne są gotowe do przekształceń matematycznych, które pozwolą na dokonanie oceny ofert banków (tabela 8) Następnie zmienne są znormalizowane, a destymulanty zostają zamienione na stymulanty poprzez ich przemnożenie przez - 1 (tabela 9).

W zastosowanej metodzie wzorca rozwoju mamy możliwość nadania zmiennym ich wielkości oddziaływania na poziom badanego zjawiska. Służą do tego wagi. Za ich pomocą osoba dokonująca analizy wybiera te zmienne, które mają szczególny charakter. Jak już wcześniej wspominano położono w niniejszej pracy szczególny nacisk na bezpieczeństwo. Zmiennej pokazującej poziom zabezpieczenia przyznano duży wpływ na poziom badanego zjawiska i zmienna ta posiada wagę 0,25. Równie wysoką wagę posiada oprocentowanie rachunków internetowych. Pozostałe zmienne posiadają wagi od 0,02 do 0,1. Zmienne najatrakcyjniejsze (z punktu widzenia klienta - opłaty za przelew, prowadzenie konta) posiadają najwyższą wagę z dostępnych w tej grupie zmiennych. Wartości znormalizowanych zmiennych i pomnożonych przez wartości wag przedstawia tabela 10.

Na podstawie tych wartości, obliczono antywzorzec i wzorzec (tabela 11).

Znaleziono odległość antywzorca od wzorca, obliczono odległości obiektów od wzorca i miary rozwoju (tabela 11).

Dokonano posortowania wg. wartości miary rozwoju od największej do najmniejszej (tabela 12)

		oprocentowanie	wymagane miesięczne wpływy (zł)	prowadzenie konta (zł)	opłata za wyciąg papierowy (zł)	przelew w placówce (zł)	przelew przez internet (zł)	papierowe potwierdzenie przelewu (zł)	roczne utrzymanie karty (zł)	Zabezpieczenie (punkty)
Bank Śląski	BSKOnline	4,50%	0	3	0	3	3	10	10	6,5
BGŻ	e-Integrum	5,50%	0	2	0	3	1,5	0	12	5,5
BPH	BPH Sez@m	4,20%	100	4	4,5	4,5	0	0	0	6,5
BRE Bank	mBank	9,20%	0	0	5	0	0	5	0	4,5
BRE Bank	Multibank	6,00%	1000	3	5	3	0	5	24	4,5
BZ WBK	BZWBK 24	4,00%	0	3	0	1,7	0,5	5	0	5,5
Citibank	CitiDirect	6,00%	100	7	0	3	1	8	24	3,5
Fortis Bank Polska	Pl@net	4,50%	300	3	5	7	1,5	0	12	6
Bankgesellschaft Berlin Polska	Inteligo	10,00%	0	0	5,99	0	0,99	5,99	11,88	4,5
LG Petro Bank	LGnet	9,80%	0	0	5	2	0	15	0	4
Lukas Bank	Lukas e-Bank	8,50%	100	0	3	2	0	1	0,83	5,5
Pekao S.A.	Telepekao 24	5,00%	100	6	0	3	0,6	5	0	5,5
PKO BP	e-superkonto	8,80%	100	9	2	3	0	2	5	5,5
Volkswagen Bank Polska	Volkswagen B@nk Direct	9,60%	0	0	0	0	0	2,5	0	5,5
Rodzaj zmiennej		stymulanta	destymulanta	destymulanta	destymulanta	destymulanta	destymulanta	destymulanta	destymulanta	stymulanta
Średnia		0,0683	128,5714	2,8571	2,5350	2,5143	0,6493	4,6064	7,1221	5,2143
Odch. standardowe		0,0234	264,3674	2,8785	2,4677	1,8736	0,8853	4,2883	8,7560	0,8926

Charakterystyka liczbowa zmiennych. TABELA 8

Źródło: obliczenia własne.

Normalizacja zmiennych		oprocentowanie	wymagane miesięczne wpływy (zł)	prowadzenie konta (zł)	opłata za wyciąg papierowy (zł)	przelew w placówce (zł)	przelew przez internet (zł)	papierowe potwierdzenie przelewu (zł)	roczne utrzymanie karty (zł)	Zabezpieczenie (punkty)
		-0,9956	-0,4863	0,0496	-1,0273	0,2592	2,6554	1,2577	0,3287	1,4404
		-0,5681	-0,4863	-0,2978	-1,0273	0,2592	0,9610	-1,0742	0,5571	0,3201
		-1,1239	-0,1081	0,3970	0,7963	1,0598	-0,7334	-1,0742	-0,8134	1,4404
		1,0140	-0,4863	-0,9926	0,9989	-1,3419	-0,7334	0,0918	-0,8134	-0,8002
		-0,3543	3,2963	0,0496	0,9989	0,2592	-0,7334	0,0918	1,9276	-0,8002
		-1,2094	-0,4863	0,0496	-1,0273	-0,4346	-0,1686	0,0918	-0,8134	0,3201
		-0,3543	-0,1081	1,4392	-1,0273	0,2592	0,3962	0,7914	1,9276	-1,9206
		-0,9956	0,6484	0,0496	0,9989	2,3941	0,9610	-1,0742	0,5571	0,8803
		1,3560	-0,4863	-0,9926	1,4001	-1,3419	0,3849	0,3226	0,5434	-0,8002
		1,2705	-0,4863	-0,9926	0,9989	-0,2745	-0,7334	2,4237	-0,8134	-1,3604
		0,7147	-0,1081	-0,9926	0,1884	-0,2745	-0,7334	-0,8410	-0,7186	0,3201
		-0,7818	-0,1081	1,0918	-1,0273	0,2592	-0,0557	0,0918	-0,8134	0,3201
		0,8429	-0,1081	2,1341	-0,2168	0,2592	-0,7334	-0,6078	-0,2424	0,3201
		1,1850	-0,4863	-0,9926	-1,0273	-1,3419	-0,7334	-0,4912	-0,8134	0,3201
Mnożnik		1	-1	-1	-1	-1	-1	-1	-1	1
Zamiana na stymulanty		oprocentowanie	wymagane miesięczne wpływy (zł)	prowadzenie konta (zł)	opłata za wyciąg papierowy (zł)	przelew w placówce (zł)	przelew przez internet (zł)	papierowe potwierdzenie przelewu (zł)	roczne utrzymanie karty (zł)	Zabezpieczenie (punkty)
		-0,9956	0,4863	-0,0496	1,0273	-0,2592	-2,6554	-1,2577	-0,3287	1,4404
		-0,5681	0,4863	0,2978	1,0273	-0,2592	-0,9610	1,0742	-0,5571	0,3201
		-1,1239	0,1081	-0,3970	-0,7963	-1,0598	0,7334	1,0742	0,8134	1,4404
		1,0140	0,4863	0,9926	-0,9989	1,3419	0,7334	-0,0918	0,8134	-0,8002
		-0,3543	-3,2963	-0,0496	-0,9989	-0,2592	0,7334	-0,0918	-1,9276	-0,8002
		-1,2094	0,4863	-0,0496	1,0273	0,4346	0,1686	-0,0918	0,8134	0,3201
		-0,3543	0,1081	-1,4392	1,0273	-0,2592	-0,3962	-0,7914	-1,9276	-1,9206
		-0,9956	-0,6484	-0,0496	-0,9989	-2,3941	-0,9610	1,0742	-0,5571	0,8803
		1,3560	0,4863	0,9926	-1,4001	1,3419	-0,3849	-0,3226	-0,5434	-0,8002
		1,2705	0,4863	0,9926	-0,9989	0,2745	0,7334	-2,4237	0,8134	-1,3604
		0,7147	0,1081	0,9926	-0,1884	0,2745	0,7334	0,8410	0,7186	0,3201
		-0,7818	0,1081	-1,0918	1,0273	-0,2592	0,0557	-0,0918	0,8134	0,3201
		0,8429	0,1081	-2,1341	0,2168	-0,2592	0,7334	0,6078	0,2424	0,3201
		1,1850	0,4863	0,9926	1,0273	1,3419	0,7334	0,4912	0,8134	0,3201

Normalizacja zmiennych, zamiana destymulant na stymulanty. TABELA 9

Wartość zmiennych po zastosowaniu wag. TABELA 10

WAGI	SUMA=1	0,25	0,1	0,1	0,02	0,1	0,1	0,05	0,03	0,25
		oprocentowanie	wymagane miesięczne wpływy (zł)	prowadzenie konta (zł)	opłata za wyciąg papierowy (zł)	przelew w placówce (zł)	przelew przez internet (zł)	papierowe potwierdzenie przelewu (zł)	roczne utrzymanie karty (zł)	Zabezpieczenie (punkty)
		-0,2489	0,0486	-0,0050	0,0205	-0,0259	-0,2655	-0,0629	-0,0099	0,3601
		-0,1420	0,0486	0,0298	0,0205	-0,0259	-0,0961	0,0537	-0,0167	0,0800
		-0,2810	0,0108	-0,0397	-0,0159	-0,1060	0,0733	0,0537	0,0244	0,3601
		0,2535	0,0486	0,0993	-0,0200	0,1342	0,0733	-0,0046	0,0244	-0,2001
		-0,0886	-0,3296	-0,0050	-0,0200	-0,0259	0,0733	-0,0046	-0,0578	-0,2001
		-0,3024	0,0486	-0,0050	0,0205	0,0435	0,0169	-0,0046	0,0244	0,0800
		-0,0886	0,0108	-0,1439	0,0205	-0,0259	-0,0396	-0,0396	-0,0578	-0,4801
		-0,2489	-0,0648	-0,0050	-0,0200	-0,2394	-0,0961	0,0537	-0,0167	0,2201
		0,3390	0,0486	0,0993	-0,0280	0,1342	-0,0385	-0,0161	-0,0163	-0,2001
		0,3176	0,0486	0,0993	-0,0200	0,0274	0,0733	-0,1212	0,0244	-0,3401
		0,1787	0,0108	0,0993	-0,0038	0,0274	0,0733	0,0420	0,0216	0,0800
		-0,1955	0,0108	-0,1092	0,0205	-0,0259	0,0056	-0,0046	0,0244	0,0800
		0,2107	0,0108	-0,2134	0,0043	-0,0259	0,0733	0,0304	0,0073	0,0800
		0,2962	0,0486	0,0993	0,0205	0,1342	0,0733	0,0246	0,0244	0,0800

Źródło: obliczenia własne.

Antywzorzec i wzorzec, dla poszczególnych zmiennych wartość najmniejsza i największa. TABELA 11

antywzorzec	Min	-0,3024	-0,3296	-0,2134	-0,0280	-0,2394	-0,2655	-0,1212	-0,0578	-0,4801
wzorzec	Max	0,3390	0,0486	0,0993	0,0205	0,1342	0,0733	0,0537	0,0244	0,3601

d0 =	1,285435267

TABELA 12

Odległości obiektów od wzorca Miara rozwoju Sortowanie wg. wartości miary rozwoju

di0

Miara rozwoju

Miara rozwoju

Bank Śląski

BSKOnline

0,7154

>

1

Bank Śląski

BSKOnline

0,4435

>

1

Volkswagen Bank Polska

Volkswagen B@nk Direct

0,7784

BGŻ

e-Integrum

0,6088

>

2

BGŻ

e-Integrum

0,5264

>

2

Lukas Bank

Lukas e-Bank

0,7331

BPH

BPH Sez@m

0,6813

>

3

BPH

BPH Sez@m

0,4700

>

3

PKO BP

e-superkonto

0,6344

BRE Bank

mBank

0,5711

>

4

BRE Bank

mBank

0,5557

>

4

BRE Bank

mBank

0,5557

BRE Bank

Multibank

0,8295

>

5

BRE Bank

Multibank

0,3547

>

5

Bankgesellschaft Berlin Polska

Inteligo

0,5496

BZ WBK

BZWBK 24

0,7180

>

6

BZ WBK

BZWBK 24

0,4415

>

6

BGŻ

e-Integrum

0,5264

Citibank

CitiDirect

1,0016

>

7

Citibank

CitiDirect

0,2208

>

7

Pekao S.A.

Telepekao 24

0,4824

Fortis Bank Polska

Pl@net

0,7487

>

8

Fortis Bank Polska

Pl@net

0,4175

>

8

BPH

BPH Sez@m

0,4700

Bankgesellschaft Berlin Polska

Inteligo

0,5790

>

9

Bankgesellschaft Berlin Polska

Inteligo

0,5496

>

9

Bank Śląski

BSKOnline

0,4435

LG Petro Bank

LGnet

0,7310

>

10

LG Petro Bank

LGnet

0,4313

>

10

BZ WBK

BZWBK 24

0,4415

Lukas Bank

Lukas e-Bank

0,3431

>

11

Lukas Bank

Lukas e-Bank

0,7331

>

11

LG Petro Bank

LGnet

0,4313

Pekao S.A.

Telepekao 24

0,6653

>

12

Pekao S.A.

Telepekao 24

0,4824

>

12

Fortis Bank Polska

Pl@net

0,4175

PKO BP

e-superkonto

0,4699

>

13

PKO BP

e-superkonto

0,6344

>

13

BRE Bank

Multibank

0,3547

Volkswagen Bank Polska

Volkswagen B@nk Direct

0,2848

>

14

Volkswagen Bank Polska

Volkswagen B@nk Direct

0,7784

>

14

Citibank

CitiDirect

0,2208

Źródło: obliczenia własne.

Otrzymaliśmy w ten sposób uporządkowane obiekty (oferty kont internetowych) wg. wartości miary rozwoju. Przypomnijmy, że im wyższa wartość miary rozwoju, tym wyższy poziom badanego zjawiska.

Uzyskane wyniki możemy przydzielić do trzech grup:

• czołówka (miara rozwoju powyżej 0,6),

• oferty dobre (miara rozwoju w przedziale od 0,4 do 0,6),

• oferty niezadowalające (poniżej 0,4).

W czołówce na pierwszych miejscach znajdują się oferty Volkswagen Bank Polska, Lukas Bank, PKO BP. Internetowe konta tych banków posiadają podobne parametry. Oprocentowanie rachunków mieści się w przedziale 8,5 % do 9,6 %, jest więc dość wysokie, tym bardziej zasługuje na uznanie, gdyż dwa banki (Lukas i PKO BP) to duże banki komercyjne, z siecią placówek, które są skłonne dać większe oprocentowanie, jeśli przyjrzymy się innym bankom komercyjnym (BGŻ, Bank Śląski, Pekao S.A) to zauważymy, że banki tego typu nie dają wyższego oprocentowania rachunku niż 5 %. Przypomnieć należy, że bank komercyjny wg. niektórych osób, tworząc usługę rachunku internetowego z wysokim oprocentowaniem, może spowodować masowy odpływ klientów konwencjonalnych do tej usługi. Następuje kolizja wewnętrznych interesów. Jednak przeciwko takim argumentom można postawić fakty, iż z takich usług korzystają ludzie młodzi, mający mało czasu, a ceniący sobie wygodę. I ludzie ci zwykle nie byli poprzednio klientami tegoż banku.

Opłaty w dwóch bankach są na zbliżonym poziomie, wyróżnia się za to Volkswagen Bank Polska, w którym to wszystkie opłaty, po za papierowym potwierdzeniem przelewu, wynoszą 0 zł.

Zabezpieczenia kont użytkowników we wszystkich trzech bankach jest identyczne i w zupełności wystarczające. Najsilniejszym elementem zabezpieczenia są tokeny. Obecnie może nie najwygodniejsze, ale najlepsze zabezpieczenie konta bankowego dostępnego przez internet.

W drugiej grupie mamy większe zróżnicowanie banków. Jedne swoją pozycję nadrabiają wysokim oprocentowaniem (mBank, Inteligo, LG Petro Bank), ale te same banki mają wręcz niewystarczający system zabezpieczeń dostępu do konta. I pod tym względem należałoby je zdyskwalifikować, gdyż za pomocą najprostszych programów monitorujących elementy systemu operacyjnego komputera, można bez problemu przechwycić dane pozwalające na dostęp do konta. Wygenerowane jednorazowe tzw. hasła TAN nie stanowią wielkiej przeszkody do nieupoważnionego dostępu do naszych pieniędzy.

Pozostałe banki oferują gorsze oprocentowanie, natomiast ich zabezpieczenie można uznać za wzorowe, nie tylko korzystają z tokenów, ale banki te pofatygowały się udostępniając klucze prywatne, certyfikaty, podpisy cyfrowe.

Trzecią grupę stanowią dwa banki - Multibank i CitiDirect. MultiBank znalazł w końcówce, gdyż jego oferta jest po prostu nieatrakcyjna. Niewysokie oprocentowanie, duży wymagany miesięczny wpływ, i dużo opłat. Miało to wpływ na znalezienie się tego banku w końcówce. Zabezpieczenia też nie są wystarczające.

Natomiast oferta Citibanku - CitiDirect, jest nie do przyjęcia, głównie ze względu na poziom zabezpieczeń. Są one wielce niewystarczające i pozwalające na duże nadużycia. Oprocentowanie jest niewysokie, natomiast jest w tej ofercie dużo opłat, dość wysokich, za usługi mające wpływ na atrakcyjność oferty. Tego banku i jego oferty nie polecam nikomu.

W ten oto sposób otrzymaliśmy charakterystykę ofert rachunków internetowych. Najlepszym dla wszystkich użytkowników jest rachunek udostępniany przez Volkswagen Bank Polska. Wysoko oprocentowany, dobrze zabezpieczony i praktycznie bez żadnych opłat.

Jego przeciwieństwem jest oferta CitiBanku - absolutnie nie do przyjęcia.

ZAKOŃCZENIE

W dzisiejszym świecie postęp technologiczny jest ogromny. Dziś szokujące nowości, jutro stają się chlebem powszednim. Bankowość jak i wszystkie dziedziny życia wkroczyły w nową erę. Dzięki globalnej komunikacji, niewielkiemu kosztowi informacji, łatwości w jej uporządkowaniu, możemy żyć lepiej, wygodniej, i nie tracić czasu na jałowe czynności życia codziennego. Jeszcze dziś współpraca z naszym bankiem pochłania nam dość dużo czasu, ale jak widzimy zmienia się to w kierunku zaoszczędzenia go. Są malkontenci, którzy uważają, iż bankowość internetowa nie wyprze bankowości tradycyjnej, gdyż większość ludzi woli bezpośredni kontakt z żywym człowiekiem, a nie z bezduszną maszyną. Moim zdaniem szeroko pojęta bankowość nie zasługuje na to, abym musiał poświęcać jej dużo mojego czasu, który mógłbym lepiej spożytkować na rozwijanie własnych zainteresowań i zdolności. Dzięki bankowości internetowej nie muszę planować sobie specjalnie dnia z powodu koniecznej wizyty w banku, trudności dostania się do niego przez zatłoczone miasto i wielu innych czynników, które wpływają na dyskomfort życia codziennego.

Niewątpliwie w naszym kraju na przeszkodzie rozwoju bankowości stoją dwie główne przyczyny: - brak dobrej infrastruktury telekomunikacyjnej (dostępność internetu oraz jego koszt) oraz brak zaufania do tego typu działalności banków. Co do ostatniego należy też jednak przyznać, iż w świadomości ludzi problem bezpieczeństwa transakcji finansowych przez internet zaczyna nabierać innego wymiaru. Rośnie świadomość użytkowników komputerów podłączonych do sieci w zakresie bezpieczeństwa komunikacji. Zdają sobie sprawę, że choć w internecie są anonimowi, tak naprawdę ta anonimowość nie uchroni ich od wrogich działań innych użytkowników sieci.

Natomiast co do infrastruktury telekomunikacyjnej, nie ma się co oszukiwać. W Polsce jest 3,5 - 5 mln. użytkowników internetu. Jednak nie są to stali użytkownicy, a sporadycznie łączący się z siecią poprzez modem komputerowy, w pracowni szkolnej - uczniowie i studenci - ci nie mają pilnej potrzeby zakładania kont w bankach internetowych, a właśnie młodzi ludzie w większości bez stałych dochodów stanowią największy odsetek osób korzystających z sieci.

W związku z tym warunki rozwoju bankowości internetowej w naszym kraju są jeszcze mocno utrudnione, choć należy przyznać iż ponad 0,5 mln. użytkowników bankowości internetowej w Polsce to dość pokaźna grupa. Jednak czy w takim banku jak mBank, w którym nie ma żadnych opłat za prowadzenie konta, a posiada 131.000 klientów, większość jego klientów nie jest rzeczywiście „wirtualnymi klientami” ?

Miejmy nadzieję, że już niedługo, po uwolnieniu i wprowadzeniu prawdziwej konkurencji na rynek usług telekomunikacyjnych, sytuacja ulegnie zmianie. Należy przyznać, iż już w dużych miastach sytuacja się znacznie poprawia, internet wprowadzają sieci telewizji kablowych, niezależni operatorzy. Ma to tylko plusy, gdyż spowoduje spadek cen usług dostępu do internetu, a w związku z tym należy się spodziewać większego zainteresowania bankowością internetową.

Wracając do kwestii bezpieczeństwa transakcji, to po za już wprowadzonymi, i co należy przyznać zupełnie bezpiecznymi rozwiązaniami protekcji transakcji finansowych przez internet, należy wiązać duże nadzieje z faktem wprowadzenia na szeroką skalę podpisu elektronicznego. Ujednolicenie się systemu zabezpieczeń i uproszczenie go, będzie kolejnym bodźcem do zainteresowania się szerszej grupy ludzi bankowością internetową i zarządzaniem swoimi pieniędzmi przez internet.

BIBLIOGRAFIA:

Wykaz wykorzystanych publikacji:

1. Ahuja V. Bezpieczeństwo w sieciach, Wydawnictwo MIKOM, Warszawa 1996.

2. Bartosiewicz M. „Bity Twojego podpisu”, ENTER, 2001, Nr 5.

3. Borowski A. „Kasa w sieci” CHIP Nr 10/2000.

4. Coulouris G., Dollimore J., Kindberg T., Systemy rozproszone - podstawy i projektowanie. Wydawnictwa Naukowo - Techniczne, Warszawa 1998.

5. Dziuba D. „Elektronizacja rynku - wybrane zagadnienia ekonomiczne, technologiczne i prawne” Uniwersytet Warszawski 1995.

6. Grzechnik J. „Bankowość internetowa” Gdańska Akademia Bankowa IBnGR, Gdańsk 2000.

7. Jurkowski A. „Bankowość elektroniczna” Materiały i Studia nr 125, NBP Departament Analiz i Nadań Warszawa czerwiec 2001r.

8. Janowicz R. „Rynek kart płatniczych w Polsce na tle rozwiniętych rynków w krajach Unii Europejskiej” Materiał i Studia nr 116, NBP Departament Analiz i Badań, Warszawa luty 2001r.

9. Kuniszewski S. „Skarbonka na e-meryturze” CHIP 12/2001.

10. Lange A. „Internet Banking” Gabler Verlag, Wiesbaden 1998.

11. Maśląg A. “Pieniądz elektroniczny” Materiały i Studia nr 127, NBP Departament Analiz i Badań, Warszawa lipiec 2001r.

12. Myczkowska A, Bank WWW, w: Rzeczpospolita - Raport: Handel w Internecie (dodatek) Nr 173/2000.

13. Piechota J. „Jak otrzymać certyfikat SSL na przykładzie Thawte” -Centrum Bezpieczeństwa Sieciowego S.A.

14. Porębska Miąc T. „Elektroniczna bankowość” Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu pod red. A. Gospodarowicza nr 797, 1998r.

15. Regulski M. „Nieuchronna konieczność” Bank 2000, nr 10.

16. Sośnicka M. „Trefny pieniądz na telefon” Gazeta Wrocławska 23.04.2001.

17. Stokłosa J. „Podpis elektroniczny można porównać do pieczęci”, Rzeczpospolita, 2.03.1998.

18. Stryczyński J. i Zarzycki T., Raport EDS pt. “Bank ery gospodarki elektronicznej”, BANK nr 9, wrzesień 2002.

19. Wawrzyniak D. „Bezpieczeństwo systemów informatycznych”, Oficyna Wydawnicza „Zarządzenie i Finanse” Warszawa 2002.Raport OECD: „Electronic Finance: Economics and Institutional Factors", 20 September 2001.

20. Wawrzyniak D. „Steganografia jako zagrożenie bezpieczeństwa systemów informatycznych w bankowości”, Prace naukowe AE we Wrocławiu, pod. red. A. Gospodarowicza, Wyd. AE we Wrocławiu, 2001r.

21. Ustawa o podpisie elektronicznym (z 2001r. Dz.U. Nr 130, póź. 1450).

22. „Ekonometria - Metody i analiza problemów ekonomicznych”, pod red. K. Jajugi, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1998.

Wykaz źródeł internetowych:

1. www.rbe.pl,

2. www.bankier.pl,

3. www.ebanki.pl,

4. www.certum.pl,

5. www.wiem.onet.pl,

6. www.chip.pl,

7. witryny internetowe banków.

SPIS TABEL:

Tabela 1. Koszty transakcji bankowych przy wykorzystaniu różnych kanałów.

Tabela 2. Porównanie cech marketingowych tradycyjnych usług bankowych i usług bankowości internetowej.

Tabela 3. Banki internetowe w Polsce.

Tabela 4. Cennik uzyskania i odnowienia poszczególnych certyfikatów w „Certum".

Tabela 5. Kwoty maksymalnej odpowiedzialności „Certum" w zależności od używanych certyfikatów.

Tabela 6. Banki oferujące dostęp do rachunku poprzez internet.

Tabela 7. Sposoby zabezpieczenia poszczególnych rachunków internetowych.

Tabela 8. Charakterystyka liczbowa zmiennych.

Tabela 9. Normalizacja zmiennych, zamiana destymulant na stymulanty.

Tabela 10. Wartość zmiennych po zastosowaniu wag.

Tabela 11. Antywzorzec i wzorzec, dla poszczególnych zmiennych wartość najmniejsza i największa

Tabela 12. Odległości obiektów od wzorca, miara rozwoju, sortowanie wg. wartości miary rozwoju

SPIS RYSUNKÓW:

Rys. 1 Liczba Amerykanów korzystających z usług bankowych za pośrednictwem internetu (w mln).

Rys. 2 Procentowy udział "internautów" oraz osób korzystających z usług bankowych przez Internet w ogólnej liczbie mieszkańców wybranych krajów Europy.

Rys. 3 Użytkownicy internetu (odsetek mieszkańców korzystających z sieci w %).

Rys. 4 Wydatki na IT w relacji do PKB.

Rys. 5 Skłonność Polaków do powierzenia swych pieniędzy bankowi wirtualnemu.

Rys. 6 Przyczyny braku zaufania do banku wirtualnego.

Rys. 7 Umiejscowienie protokołu SSL w warstwach.

Rys. 8 Schemat uwierzytelniania użytkownika za pomocą certyfikatu.

Rys. 9 Procedura zastosowania podpisu elektronicznego.

Rys. 10 Tworzenie i weryfikacja podpisu elektronicznego z zastosowaniem utajniania.

Rys. 11 Statystyka zagrożeń bankowych systemów informatycznych.

J. Grzechnik „Bankowość internetowa” Gdańska Akademia Bankowa IBnGR, Gdańsk 2000, s.11 i nast.

D. Dziuba „Elektronizacja rynku - wybrane zagadnienia ekonomiczne, technologiczne i prawne” Uniwersytet Warszawski 1995.

A. Jurkowski „Bankowość elektroniczna” Materiały i Studia nr 125, NBP Departament Analiz i Nadań Warszawa czerwiec 2001r.

J. Stryczyński i T. Zarzycki Raport EDS pt. “Bank ery gospodarki elektronicznej” BANK nr 9, wrzesień 2002

J. Grzechnik „Bankowość internetowa” Gdańska Akademia Bankowa IBnGR, Gdańsk 2000

tamże

opracowanie własne na podstawie literatury

T. Porębska Miąc „Elektroniczna bankowość” Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu pod red. A. Gospodarowicza nr 797, 1998r. s. 237 i nast.

M. Sośnicka „Trefny pieniądz na telefon” Gazeta Wrocławska 23.04.2001

A. Jurkowski „Bankowość elektroniczna” Materiały i Studia nr 125, NBP Departament Analiz i Badań Warszawa czerwiec 2001r.

D. Dziuba „Elektronizacja rynku - wybrane zagadnienia ekonomiczne, technologiczne i prawne” Uniwersytet Warszawski 1995.

R. Janowicz „Rynek kart płatniczych w Polsce na tle rozwiniętych rynków w krajach Unii Europejskiej” Materiał i Studia nr 116, NBP Departament Analiz i Badań, Warszawa luty 2001r. s. 48 i nast.

R. Janowicz „Rynek kart płatniczych w Polsce na tle rozwiniętych rynków w krajach Unii Europejskiej” Materiał i Studia nr 116, NBP Departament Analiz i Badań, Warszawa luty 2001r. s. 61 i nast.

R. Janowicz „Rynek kart płatniczych w Polsce na tle rozwiniętych rynków w krajach Unii Europejskiej” Materiał i Studia nr 116, NBP Departament Analiz i Badań, Warszawa luty 2001r. s. 71 i nast.

A. Maśląg “Pieniądz elektroniczny” Materiały i Studia nr 127, NBP Departament Analiz i Badań, Warszawa lipiec 2001r. s.5 i nast.

A. Maśląg “Pieniądz elektroniczny” Materiały i Studia nr 127, NBP Departament Analiz i Badań, Warszawa lipiec 2001r. s.5 i nast

A. Jurkowski „Bankowość elektroniczna” Materiały i Studia nr 125, NBP Departament Analiz i Badań Warszawa czerwiec 2001r. s. 13 i nast.

www.rbe.pl

A. Jurkowski „Bankowość elektroniczna” Materiały i Studia nr 125, NBP Departament Analiz i Nadań Warszawa czerwiec 2001r. s. 13 i nast

J. Grzechnik „Bankowość internetowa” Gdańska Akademia Bankowa IBnGR, Gdańsk 2000

M.Regulski „Nieuchronna konieczność” Bank 2000, nr 10

tamże

J. Grzechnik „Bankowość internetowa” Gdańska Akademia Bankowa IBnGR, Gdańsk 2000

A. Lange „Internet Banking” Gabler Verlag, Wiesbaden 1998

A. Lange „Internet Banking” Gabler Verlag, Wiesbaden 1998

tamże

J. Grzechnik „Bankowość internetowa” Gdańska Akademia Bankowa IBnGR, Gdańsk 2000

Na podstawie raportu OECD: „Electronic Finance: Economics and Institutional Factors", 20 September 2001

www.bankier.pl

www.bankier.pl

A. Myczkowska, Bank WWW, w: Rzeczpospolita - Raport: Handel w Internecie (dodatek) Nr 173/2000, s. 9

G. Coulouris, J. Dollimore, T. Kindberg, Systemy rozproszone - podstawy i projektowanie. Wydawnictwa Naukowo - Techniczne, Warszawa 1998, s. 21

IBIDEM, s. 623

A. Borowski, „Kasa w sieci” CHIP Nr 10/2000, s. 188

G. Coulouris, J. Dollimore, T. Kindberg, Systemy... op. cit., ss. 626-627

IBIDEM, s. 627

opracowanie własne

www.ebanki.pl - techniki uwierzytelniania w bankach.

S. Kuniszewski „Skarbonka na e-meryturze” CHIP 12/2001.

www.ebanki.pl techniki uwierzytelniania w bankach.

http://www.ebanki.pl/technika/ssl.html

J. Piechota „Jak otrzymać certyfikat SSL na przykładzie Thawte” -Centrum Bezpieczeństwa Sieciowego SA

uchwalona przez Sejm w dniu 27 lipca 2001 r., podpisana przez Prezydenta RP w dniu 11 października 2001 (Okres vacatio legis ustawy - 9 miesięcy)

Por. art. 27 Ustawy z dnia 18.09.2001 o podpisie elektronicznym (z 2001 r. Dz.U. Nr 130, póz. 1450)

Bit to najmniejsza jednostka informacji. Jeden bit może przyjąć wartość 1 lub 0, 8 bitów tworzy 1 bajt, tak więc 128 bitów to ok. 16 bajtów, a 160 bitów to ok. 20 bajtów.

Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna - http://www.wiem.onet.pl.

J. Stokłosa, „Podpis elektroniczny można porównać do pieczęci”, Rzeczpospolita, 2.03.1998.

M. Bartosiewicz, „Bity Twojego podpisu”, ENTER, 2001, Nr 5, str. 44 i nast.

PKO BP SA., Referencja dla Unizeto Sp. z o.o., http://www.certum.pl/pl/programy_partnerskie/referencje/pkobp.html.

Ustawa o podpisie elektronicznym z dnia 18.09.2001 przewiduje w art. 58 ust. 2 okres przejściowy dla banków i organów władzy publicznej. Mają one czas do 31 grudnia 2002 roku na dostosowanie swojej działalności w zakresie świadczenia usług certyfikacyjnych oraz wykorzystania systemów teleinformatycznych do wymogów ustawy.

D. Wawrzyniak „Bezpieczeństwo systemów informatycznych”, Oficyna Wydawnicza „Zarządzenie i Finanse” Warszawa 2002.

D. Wawrzyniak „Bezpieczeństwo systemów informatycznych”, Oficyna Wydawnicza „Zarządzenie i Finanse” Warszawa 2002.

D. Wawrzyniak „Bezpieczeństwo systemów informatycznych”, Oficyna Wydawnicza „Zarządzenie i Finanse” Warszawa 2002.

V. Ahuja, Bezpieczeństwo w sieciach, Wydawnictwo MIKOM, Warszawa 1996, s.138 i n.

D. Wawrzyniak, „Steganografia jako zagrożenie bezpieczeństwa systemów informatycznych w bankowości”, pod. red. A.Gospodarowicza, Wyd. AE we Wrocławiu, 2001, s.238 i n.

D. Wawrzyniak „Bezpieczeństwo systemów informatycznych”, Oficyna Wydawnicza „Zarządzenie i Finanse” Warszawa 2002.

Hakerzy - osoby wykorzystujące swoją szeroką wiedzę z zakresu systemów operacyjnych do działań szkodliwych i uciążliwych dla użytkowników komputerów, a nierzadko do celów przestępczych.

D. Wawrzyniak „Bezpieczeństwo systemów informatycznych”, Oficyna Wydawnicza „Zarządzenie i Finanse” Warszawa 2002.

„Ekonometria - Metody i analiza problemów ekonomicznych”, pod red. K. Jajugi, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1998.

„Ekonometria - Metody i analiza problemów ekonomicznych”, pod red. K. Jajugi, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1998.

„Ekonometria - Metody i analiza problemów ekonomicznych”, pod red. K. Jajugi, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1998.

---