Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce
Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
SĄD NAJWYŻSZY
Sąd Najwyższy jest naczelnym organem sądowym w Rzeczypospolitej Polskiej. Sprawuje on nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania, zapewnia prawidłowość oraz jednolitość wykładni prawa i praktyki sądowej w dziedzinach poddanych jego właściwości, może również opiniować projekty nadesłanych ustaw. Sąd Najwyższy dzieli się na:
Izbę Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych - sprawuje on nadzór nad orzecznictwem sądowym w sprawach skarg na decyzje administracyjne;
Izbę Cywilną - sprawuje on nadzór nad orzecznictwem sądowym w sprawach cywilnych i gospodarczych;
Izbę Karną - sprawuje on nadzór nad orzecznictwem sądowym w sprawach karnych należących do właściwości sądów powszechnych;
Izbę Wojskową - sprawuje on nadzór nad orzecznictwem sądów wojskowych.
Sąd Najwyższy posiada szereg istotnych kompetencji wynikających z konstytucji i ustaw. Najważniejszą grupą kompetencji jest stwierdzanie ważności wyborów: do Sejmu i Senatu, Prezydenta oraz ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego.
Sąd Najwyższy w świetle nowej Konstytucji przejął także od Trybunału Konstytucyjnego funkcję ustalania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw.
SĄDY POWSZECHNE
Konstytucja kształtuje pozycję sądów powszechnych jako tych organów władzy sądowniczej, którym przede wszystkim powierzone zostało sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów.
Szczegółowy ustrój, organizację i funkcjonowanie sądów powszechnych określa ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku (Dz.U. 2001 r. Nr 98, poz. 1070, Nr 154, poz. 1787). W myśl tejże ustawy sądami powszechnymi są sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne.
Sąd rejonowy obejmuje przeważnie obszar jednej lub więcej gmin, w uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy. Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych (okręg sądowy), a sąd apelacyjny dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów okręgowych (obszar apelacji).
Sąd rejonowy dzieli się na wydziały:
Cywilny;
Karny;
Rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny);
Pracy;
Ksiąg wieczystych;
W sądach rejonowych, mających siedzibę w tym samym mieście co sąd okręgowy, bądź w miastach na prawach powiatu tworzy się dodatkowo wydział gospodarczy (sąd gospodarczy).
W sądzie rejonowym mogą być tworzone, w jego siedzibie lub poza nią, sądy grodzkie jako wydziały bądź wydziały zamiejscowe sądów rejonowych.
Sądom grodzkim powierza się rozpoznanie spraw:
O wykroczenia w pierwszej instancji.
O wykroczenia skarbowe i przestępstwa skarbowe zagrożone kara grzywny do 360 stawek dziennych lub zagrożone karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności do lat 2.
O przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, z wyjątkiem spraw podlegających rozpoznaniu z udziałem ławników.
O pozostałe przestępstwa, podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym.
Cywilnych podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym oraz dotyczących depozytów sądowych i przepadku rzeczy.
Sąd okręgowy dzieli się na wydziały:
Cywilny;
Karny;
Penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych;
Pracy;
Gospodarczy.
W Sądzie Okręgowym w Warszawie działa ponadto sąd antymonopolowy - do spraw z zakresu ochrony konkurencji, regulacji energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego.
Sąd apelacyjny dzieli się na wydziały:
Cywilny;
Karny;
Pracy i ubezpieczeń społecznych.
W Sądzie Apelacyjnym w Warszawie działa ponadto Wydział Lustracyjny.
SĄDY ADMINISTRACYJNE
Konstytucja ustanawiając generalną zasadę sądowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości powierza jego realizację obok innych rodzajów sądów także sądom administracyjnym. Dalej ustawa zasadnicza mówi, że Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej, przy czym kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Stwarza to Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu oraz innym sądom administracyjnym możliwość skutecznego powściągania i równoważenia władzy wykonawczej oraz kontrolowania samorządu, co w praktyce oznacza realizację zasady trójpodziału władzy, jak też zasady demokratycznego państwa prawnego.
Naczelny Sąd Administracyjny pozostaje jedynym w skali całego państwa naczelnym sądem orzekającym w sprawach skarg na decyzje administracyjne. Ma siedzibę w Warszawie oraz ośrodki zamiejscowe, tworzone dla jednego lub więcej województw. O ich liczbie i rozlokowaniu decyduje Minister Sprawiedliwości. NSA jest organem jednoinstancyjnym.
W ramach reformy samorządu terytorialnego poddano kontroli NSA sprawy z zakresu nadzoru organów państwowych. Obecnie każda decyzja administracyjna, której nie wyłącza wyraźnie ustawa, może być zaskarżona do sądu administracyjnego z powodu jej niezgodności z prawem.
NSA rozpoznając skargę nie jest związany jej granicami i w razie jej uwzględnienia uchyla zaskarżoną decyzję w całości lub w części. Postępowanie przed Sądem Administracyjnym ma zatem charakter wyłącznie kasacyjny. NSA nie może swym orzeczeniem zmienić zaskarżonej decyzji.
SĄDY WOJSKOWE
Instytucja sądów wojskowych przewidziana została w art. 175 ust. 1 Konstytucji. Sądy te sprawują wymiar sprawiedliwości w Siłach Zbrojnych w sprawach karnych. Organizacyjnie sądy wojskowe wchodzą w skład Sił Zbrojnych. Na czele sądu wojskowego stoi szef sądu. Zgodnie z zasadą instancyjności sądy wojskowe pierwszej instancji to sądy garnizonowe, a drugiej - sądy okręgu wojskowego. Naczelny nadzór nad sądami wojskowymi w sprawach orzekania sprawuje Sąd Najwyższy.
art.175 Konstytucji;
art.1 ust.1 i 2 ustawy z dn. 20.IX.1984 r. o Sądzie Najwyższym;
art. 2 ust. od 1 do 4 ustawy z dn. 20.IX.1984 r. o Sądzie Najwyższym;
art. 5 ustawy z dn. 20.IX.1984 r. o Sądzie Najwyższym;
art. 101 ust. 1 Konstytucji;
art. 129 ust. 1 Konstytucji;
art. 125 ust. 4 Konstytucji;
art. 177 Konstytucji;
art. 1 § 1 ustawy z dn. 27.VII.2001 r. o ustroju sądów powszechnych;
art. 10 ustawy z dn. 27.VII.2001 r. o ustroju sądów powszechnych;
art. 12 § 1 ustawy z dn. 27.VII.2001 r. o ustroju sądów powszechnych;
art. 12 § 3 ustawy z dn. 27.VII.2001 r. o ustroju sądów powszechnych;
art. 13 § 2 ustawy z dn. 27.VII.2001 r. o ustroju sądów powszechnych;
art. 16 § 1 ustawy z dn. 27.VII.2001 r. o ustroju sądów powszechnych;
art. 16 § 5 ust. 1 ustawy z dn. 27.VII.2001 r. o ustroju sądów powszechnych;
art. 18 § 1 i 2 ustawy z dn. 27.VII.2001 r. o ustroju sądów powszechnych;
art. 175 ust. 1 Konstytucji;
art. 184 Konstytucji;
art. 2 ustawy z dn. 11.V.1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym;
art. 1 § 1 ustawy z dn. 8.VI.1972 r. o ustroju sądów wojskowych;
art. 6 § 1 ustawy z dn. 8.VI.1972 r. o ustroju sądów wojskowych;
art. 4 § 1 ustawy z dn. 8.VI.1972 r. o ustroju sądów wojskowych;
1