Podstawowe pojęcia używane w siedliskoznawstwie

Ekosystem to system wzajemnych zależności organizmów żywych i warunków przyrodniczych w jakich żyją te organizmy. Ekosystem jest biocenozą zajmującą q określonym czasie biotop o określonej przestrzeni.

Ekosystem leśny = las funkcjonujący w kreślonych warunkach środowiska przyrodniczego. Jest to przestrzeń zajmowana przez roślinność drzewiastą wraz z zespołami innych organizmów. W ekosystemie występują wzajemne zależności i powiązania pomiędzy:

• współbytującymi organizmami żywymi,

• organizmami żywymi i biotopem.

Biocenoza jest ożywioną częścią ekosystemu. W jej skład wchodzą żywe organizmy: zwierzęce, rośliny, grzyby. Ich istnienie uzależnione jest od przyrodniczych warunków zewnętrznych czyli biotopu, który modyfikują żyjące w nim organizmy.

Biotop to abiotyczna część ekosystemu leśnego składająca się z powietrza atmosferycznego, skał, gleb, reliefu i wody.

Środowisko leśne jest kompleksem warunków życiowych lasu, ukształtowanych w wyniku współoddziaływania i wzajemnych przekształceń biocenozy leśnej i jej siedliska. Środowisko leśne odznacza się charakterystycznym mikroklimatem i glebą leśną.

Siedlisko leśne - zespół względnie trwałych czynników klimatycznych, topograficznych, wodnych i glebowych stwarzających warunki dla życia lasu.

Siedliskoznawstwo leśne - nauka zajmująca się poznawaniem przyrodniczych warunków życia lasu, badaniem ich zdolności lasotwórczych (produkcyjnych) oraz określaniem zasad wyróżniania (klasyfikowaniem) siedlisk w lasach naturalnych i zagospodarowanych.

Typologia siedlisk leśnych - dział siedliskoznawstwa, nauka o typach siedlisk leśnych zajmująca się badaniami porównawczymi, charakterystyką, podziałem i wyróżnianiem siedlisk leśnych oraz ich oceną, głównie pod kątem przydatności hodowlano-leśnej.

Typ siedliskowy lasu (typ siedliska leśnego) - podstawowa jednostka w systemie klasyfikacji siedlisk leśnych, obejmująca powierzchnie leśne o zbliżonych warunkach siedliskowych wynikających z żyzności i wilgotności gleb, podobieństwa cech klimatu oraz ukształtowania terenu i jego budowy geologicznej. Obszary należące do tego samego typu siedliskowego lasu wykazują podobne zdolności leśno-produkcyjne i przydatność dla hodowli lasu.

Odmiany typu siedliskowego lasu - cechą charakterystyczną odmian typu siedliskowego lasu i jednocześnie kryterium ich wyróżniania jest rola lasotwórcza ważniejszych gatunków drzew leśnych, uwarunkowana ich zasięgiem poziomym i pionowym oraz naturalnym składem gatunkowym drzewostanów. Wyróżnia się odmiany krainowe i odmiany fizjograficzno-klimatyczne typu siedliskowego lasu.

Wariant uwilgotnienia - jednostka niższego rzędu, wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu w celu uściślenia stosunków wilgotnościowych siedliska, kształtujących i różnicujących warunki ekologiczne życia lasu. Warianty uwilgotnienia wyróżniane są w zależności od rodzaju wody glebowej (gruntowa, opadowa, stokowa, zalewowa) oraz głębokości jej występowania w glebie w okresie wiosennym i długości okresu stagnowania w ciągu roku.

Woda gruntowa (glebowo-gruntowa) tworzy w odkrywkach glebowych lustro wody w zasięgu warstwy wodonośnej, wykazuje z reguły sezonowe wahania poziomu o rozmaitej amplitudzie, okresowo może pojawiać się na powierzchni gleby. Głębokość zwierciadła wody gruntowej waha się w szerokich granicach i jest w dużym stopniu uwarunkowana głębokością zalegania warstw nieprzepuszczalnych.

Woda opadowa stagnująca (glebowo-opadowa) woda grawitacyjna podparta stagnująca, spotykana głównie na utworach cięższych; zatrzymująca się okresowo po roztopach wiosennych oraz obfitych opadach atmosferycznych latem na trudno przepuszczalnych warstwach lub poziomach gleb. Występuje okresowo, rzadziej przez cały rok; powoduje opadowe (odgórne) uwilgotnienie i oglejenie gleby.

Woda stokowa - woda spływająca po warstwach nieprzepuszczalnych na stokach w terenach wyżynnych i górskich

Woda zalewowa - woda przepływowa rzek i strumieni, która wskutek ich sezonowego wylewu pojawia się okresowo na powierzchni gleby w dolinach rzecznych.

Rodzaj siedliska leśnego - jednostka wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu, odzwierciedlająca zróżnicowanie geologiczno-glebowe; wykorzystywana w planowaniu hodowlanym (przy określaniu typu lasu)

Typ lasu - jednostka wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu, obejmująca płaty lasu o podobnych warunkach siedliskowych z właściwym dla nich względnie trwałym składem i strukturą drzewostanu oraz innych warstw roślinności. Wskazuje on ogólny cel hodowlany, wynikający z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym siedlisku.

Gatunki różnicujące runa - gatunki, których obecność pozwala na postawienie diagnozy siedliskowej. Gatunki te w danym typie siedliskowym lasu znajdują minimum warunków ekologicznych niezbędnych do życia i w ten sposób odróżniają siedliska żyźniejsze od uboższych lub wilgotniejsze od mniej wilgotnych.

Gatunki częste runa tworzą główne tło runa w danym typie siedliskowym lasu; mogą występować także na innych siedliskach.

Zespół roślinny (asocjacja) abstrakcyjnie ujęty, terytorialnie ograniczony, najniższy hierarchicznie typ fitocenozy, który na danym terytorium stanowi swoistą kombinację gatunków (zestaw gatunków charakterystycznych, wyróżniających i towarzyszących); (Matuszkiewicz 2001). W pracach siedliskowych ułatwia określenie typu lasu.

Potencjalna produkcyjność siedliska (naturalne możliwości produkcyjne) - zdolność produkcyjna siedliska w stanie zbliżonym do naturalnego. W praktyce leśnej określana jest dla drzewostanów o składzie gatunkowym właściwym dla siedliskowego typu lasu, na podstawie przeciętnego rocznego przyrostu sumarycznej produkcji miąższości drzewostanu w całym okresie jego życia. Może być także wyrażana wielkością rocznej produkcji biomasy (nadziemnej i podziemnej).

Aktualna produkcyjność siedliska (aktualne możliwości produkcyjne) zdolność produkcyjna siedliska w jego aktualnym stanie, określana w praktyce leśnej na podstawie przeciętnego rocznego przyrostu sumarycznej produkcji miąższości aktualnego drzewostanu; może być określana także wielkością rocznej produkcji biomasy (nadziemnej i podziemnej). Aktualna produkcyjność siedliska równa jest potencjalnej produkcyjności jedynie w przypadku siedlisk w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego z właściwym dla nich składem gatunkowym drzewostanów o pełnym zadrzewieniu. Aktualna zdolność produkcyjna siedliska są to możliwości produkcyjne siedliska w jego aktualnym stanie - naturalnym, bądź zmienionym antropogenicznie o obniżonej (niekiedy podwyższonej) urodzajności.

Stan siedliska leśnego - wyraża zgodność lub charakter niezgodności siedliska z jego naturalna postacią w lasach pozostających w stanie ekologicznej równowagi elementów siedliskowych i zbiorowisk roślinnych, nie poddanych presji szkodliwych działań człowieka i przemysłu. Siedliska nie będące w stanie naturalnym (z wyjątkiem nawożonych), to siedliska zazwyczaj niekorzystne, sztucznie zmienione o obniżonej naturalnej żyzności. Przejawia się to w pogorszeniu właściwości wierzchnich warstw gleby i zmianach w zbiorowiskach roślinnych. Wyróżnia się siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego, zniekształcone lub przekształcone i zdegradowane.

Kryteria wyróżniania typów siedliskowych lasu (typów siedliska leśnego)

W metodzie typologicznej siedlisk leśnych IBL podstawową jednostką jest typ siedliskowy lasu (TSL). Głównymi kryteriami wyróżniania TSL są:

• warunki geograficzno-klimatyczne, które traktować należy jako najbardziej stabilny element siedliska,

• żyzność i wilgotność gleby

• budowa warstwowa, skład gatunkowy i bonitacja drzewostanu, będące świadectwem roli lasotwórczej gatunków drzew w budowie drzewostanu oraz możliwości produkcyjnych siedliska,

• warunki fizjograficzno-klimatyczne różnicujące siedliska na odmiany,

• rośliny runa odgrywające pomocniczą rolę przy wyróżnianiu TSL; a specjalistom umożliwiające określenie zespołów roślinnych.

Tabela 1. Typy siedliskowe lasu terenów nizinnych

Grupy wilgotnościowe siedlisk	Grupy żyznościowe (troficzne) siedlisk
		bory	bory mieszane	lasy mieszane	lasy	lasy łęgowe
suche	Bs	-	-	-	-
świeże	Bśw	BMśw	LMśw	Lśw	-
wilgotne	Bw	BMw	LMw	Lw	Lł
bagienne	Bb	BMb	LMb	Ol	OlJ

Tabela 2. Typy siedliskowe lasu terenów wyżynnych i podgórskich

Grupy wilgotnościowe siedlisk	Grupy żyznościowe (troficzne) siedlisk
		bory mieszane	lasy mieszane	lasy	lasy łęgowe
świeże	BMwyżśw	LMwyżśw	Lwyżśw	-
wilgotne	BMwyżw	LMwyżw	Lwyżw	Lłwyż
bagienne	-	-	-	OlJwyż

Tabela 3. Typy siedliskowe lasu terenów górskich

Piętra klimatyczno-roślinne	Grupy wilgonościowe	Grupy żyznościowe (troficzne) siedlisk
				bory	bory mieszane	lasy mieszane	lasy	lasy łęgowe
Regiel górny (strefa siedlisk wysokogórskich)		BWG (BWGśw, BWGw, BWGb)	-	-	-	-
Regiel dolny (strefa siedlisk górskich)*	świeże	BGśw	BMGśw	LMGśw	LGśw
		wilgotne	BGw	BMGw	LMGw	LGw	LłG
		bagienne	BGb	BMGb	-	-	OlJG

* - w krainie Karpackiej typy siedlisk BMGśw, BMGw, BMGb, LMGśw, LMGw, mogą być wyróżniane z uwzględnieniem podziału
regla dolnego na wysoki i niski.

Odmiany typu siedliskowego lasu

Zróżnicowanie warunków klimatycznych oraz topograficznych, występujące na obsza-rze kraju, stanowi podstawę do wyróżniania odmian typu siedliskowego lasu, wskazujących na potrzeby odmiennego planowania hodowlanego. Kryterium różnicującym odmiany typu siedliskowego lasu jest naturalna rola lasotwórcza ważniejszych gatunków drzew leśnych, uwarunkowana ich zasięgiem terytorialnym poziomym i pionowym, oraz wynikającym stąd naturalnym składem gatunkowym drzewostanów. Wyróżnianie odmian siedliskowego typu lasu szczególnie jest wskazane w sytuacji, gdy warunki klimatyczne np. ograniczają możliwości bytowania niektórych gatunków drzew i wskazują na zmianę celu hodowlanego.

Wyróżnia się następujące odmiany typu siedliskowego lasu:

• odmiany krainowe (geograficzne) siedliskowego typu lasu, ze względu na położenia w określonej krainie przyrodniczo-leśnej, o specyficznym mezoklimacie i warunkach geologiczno-glebowych, kształtujących typowe dla danej krainy składy gatunkowe drzewostanów;

• odmiany fizjograficzno-klimatyczne siedliskowego typu lasu, wyróżniane na terenach wyżynnych i podgórskich oraz górskich, ze względu na lokalne położenie (stok, ekspozycja, dolina, wierzchowina) i związane z nim zróżnicowanie warunków mezo- i mikroklimatycznych. Odmiany te wyróżnia się zgodnie z kryteriami podanymi w tabeli 4.

Tabela 4. Odmiany fizjograficzno-klimatyczne typów siedliskowych lasu na terenach wyżynnych, podgórskich i górskich.

L.p.	Nazwa odmiany	Występowanie (cechy fizjograficzne)	Cechy mikroklimatyczne
1.	Wierzchowiny głównych grzbietów	Regiel górny i wysoki regiel dolny	Strefa o dużych kontrastach temperatur. W dzień bywa silnie nagrzewana, w nocy intensywnie ochładzana. Występuje tu silne zagrożenie przymrozkowe związane z częstym napływem chłodnych mas powietrza.
2.	Wierzchowiny grzbietów niskich, lub podrzędnych	Regiel dolny i górnoreglowe wierzchowiny grzbietów niższych, leżących w zaciszu grzbietu górnego.	Mikroklimat łagodniejszy w porównaniu z mikroklimatem wierzchowin głównych grzbietów. Dość duże zagrożenie przymrozkowe typu adwekcyjnego.
3.	Środkowe południowe stoki	Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Partie stoków leżące powyżej zasięgu inwersji termicznych (około 120 m ponad dnem doliny w górach, około 50 m powyżej dna doliny na wyżynach), za wyjątkiem wklęsłych form urzeźbienia terenu. Stoki o ekspozycjach: S, SW, SE, W, E, a także grzbiety wzniesień i spłaszczenia wierzchowinowe na obszarze wyżynnym.	Najcieplejsze, okresowo najbardziej przesuszone partie wyżyn i gór o niewielkim zagrożeniu przymrozkowym, wysokich maksimach i minimach temperatur dobowych.
4.	Środkowe północne stoki	Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Partie stoków leżące powyżej zasięgu inwersji termicznych (około 120 m ponad dnem doliny w górach, około 50 m powyżej dna doliny na wyżynach), za wyjątkiem silnie wklęsłych form urzeźbienia. Stoki o ekspozycjach: N, NW. NE	Stoki umiarkowanie ciepłe, wilgotne, o niewielkim zagrożeniu przymrozkowym. W porównaniu z ponadinwersyjnymi stokami południowymi występuja tu mniejsze amplitudy temperatur dobowych.
5.	Dolne południowe stoki	Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dolne partie stoków, leżące w zasięgu inwersji termicznych (do około 120 m od dna doliny w górach, do 50 m powyżej dna doliny na wyżynach). Stoki o ekspozycjach: S, SE, SW, W,E.	Ciepłe stoki, silnie nagrzewane w ciągu dnia, podczas pogodnych nocy mocno ochładzane. Duże niebezpieczeństwo wystąpienia przymrozków radiacyjnych.
6.	Dolne północne stoki	Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dolne partie stoków leżące w zasięgu inwersji termicznych (do 120 m ponad dnem doliny w górach, do 50 m powyżej dna na wyżynach). Stoki o ekspozycjach: N, NW, NE.	Umiarkowanie ciepłe, dość wilgotne stoki, podczas pogodnych nocy silnie ochładzane. Występuje tu silne zagrożenie przymrozkami radiacyjnymi.
7.	Miejsca chłodne	Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Silnie wklęsłe stoki i inne wklęsłe formy urzeźbienia terenu: rynny spływu chłodnego powietrza, kotlinki chłodu w niszach osuwiskowych i obniżeniach na stokach.	Mikroklimat surowy, chłodny, zwłaszcza nocą. Miejsce powstawania tzw. „zmrozowisk”, częste przymrozki.
8.	Dna dolin	Regiel dolny niski, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dna dolin W górach zwłaszcza ich dolne odcinki.	W dzień doliny, zwłaszcza południowe są silnie nagrzewane, nocą ochładzane. Miejsce najczęstszych „zmrozowisk”

Warianty uwilgotnienia siedlisk

Wariant uwilgotnienia siedliska, wyróżniany w ramach typu siedliskowego lasu i precyzujący stosunki wilgotnościowe siedliska, określa się w zależności od charakteru wody:

1. gruntowej (g) i jej głębokości występowania,

2. glebowo-opadowej (og) i stokowej (sg) oraz głębokości jej występowania i okresu

stagnowania.

Warianty uwilgotnienia, wyróżniane w ramach grup wilgotnościowych typów siedlis-kowych lasu, wpływ wody gruntowej, opadowej i stokowej na siedlisko oraz symbole stosowane w pracach siedliskowych podane są w tabeli 5. Zamieszczono w niej także orientacyjne dane o długości okresu i głębokości występowania wody gruntowej i opadowej. Informacją pomocniczą przy określaniu wariantu uwilgotnienia TSL jest ustalenie stopnia wody gruntowej. W przypadku występowania wody gruntowej wyróżnia się 7 stopni, oznaczonych sym-bolami g1 - g7, a w przypadku wody opadowej 5 stopni, oznaczonych og1 - og5.

W przypadku wody gruntowej podano, dla poszczególnych wariantów uwilgotnienia siedlisk, stopień oraz orientacyjny poziom występowania przy jej stanie wiosennym. Stopnie w przypadku wody opadowej są zależne od długości okresu jej występowania i głębokości stagnowania. W przypadku wód zalewowych wyróżnia się siedliska zalewane i jednocześnie podtapiane, gdzie woda w profilu glebowym utrzymuje się przez znaczną część roku oraz siedliska zalewane co najmniej raz w roku wiosną lub wielokrotnie w ciągu roku podczas krótkich zalewów.

W przypadku siedlisk zalewanych symbol poprzedzany jest literą „z”, a w przypadku odwodnionych - „O”.

Tabela 5. Warianty uwilgotnienia siedlisk leśnych

Grupa wilgotnościowa siedlisk

Wariant uwilgotnienia siedliska

Wpływ wody gruntowej, opadowej lub zalewowej na siedlisko

Orientacyjny poziom wiosennego występowania wody w m

Stopnie i symbole wody: - gruntowej (g), - opadowej (og), - zalewowej (z) - odwodnienia (O)

Orientacyjny okres występowania wody

Występowanie oglejenia

nazwa

symbol

gruntowej (g)

opadowej (og) lub stokowej (sg)

gruntowej

stagnującej

w miesiącach

Siedliska suche

suche

brak wpływu

poniżej 2,5

g7

0

0

nie występuje

Siedliska świeże

świeże

1

bardzo słaby

poniżej 2,5

g6

poniżej 1

0

nie występuje

silnie świeże

2

słaby

poniżej 1,8

poniżej 1,3

g5, og5

1

poniżej 1

nie występuje, lub słabe marmurkowate poniżej 130 cm w utw. piaszczystych, bądź plamiste poniżej 40 cm na utw. zwiężlejszych niecałkowitych

Siedliska wilgotne

odwodnione*

0

słaby wskutek odwodnienia

poniżej 1,8

poniżej 1,3

Og5-6, Oog5

0

0

o cechach oks.-reduk. poniżej 40 cm

wilgotne

1

umiarkowany

0,8-1,8

1,3-1,8

g4, og4

2

1

strefowe, rzadziej, całkowite poniżej 40 cm

silnie wilgotne

2

dość silny

0,5-0,8

0,4-0,8

g3, og3

3

2

wyraźne strefowe lub całkowite poniżej 60 cm

Siedliska bagienne

silnie odwodnione*

0

umiarkowany wskutek silnego odwodnienia

poniżej 1,8

poniżej 1,3

Og4-5, Oog4-5

2

1

o cechach oks.-reduk. poniżej 40 cm

odwodnione*

1

dość silny wskutek odwodnienia

0,5-1,8

0,4-1,3

Og3, Oog3

2-3

1-2

o cechach oks.-reduk.do 80 cm, a poniżej całkowite

mokre

2

silny

0,2-0,5

0,2-0,4

g2, og2

3-5

2-3

całkowite poniżej 40 cm

bardzo mokre

3

bardzo silny

0,0-0,2

0,0-0,2

g1, og1

5-9

3-5

całkowite od pow. gleby mineralnej

Siedliska łęgowe

niezalewane

0

umiarkowany wskutek braku zalewu

sporadycznie (tylko w okresie wielkich powodzi) powyżej powierzchni

Og4, Oog4

zalewane sporadycznie

zalewane sporadycznie

strefowe rzadziej poniżej 40 cm

zalewane

1

silny - okresowy

okresowo (co najmniej raz w roku) powyżej powierzchni, krótkie zalewy

zg1-4

5-9

3-5

jak w siedliskach bagiennych lub wilgotnych nieodwodnionych

zalewane i podtapiane

2

bardzo silny - okresowy (zabagnienia)

okresowo (co najmniej raz w roku) powyżej powierzchni, zalewy i podtopienia - woda utrzymująca się przez znaczną część roku

zg1-3, zog1-3

ponad 9

ponad 5

jak w siedliskach bagiennych nieodwodnionych

* - dotyczy wyłącznie obszarów (siedlisk) sztucznie odwodnionyc

Rodzaj siedliska leśnego

Rodzaj siedliska leśnego, wyróżniany w typie siedliskowym lasu, obrazuje jego wewnętrzne zróżnicowanie pod względem cech geologiczno-glebowych (głównie skał macierzystych, typów i podtypów gleb). Rodzaje siedlisk są pomocne przy ustalaniu typów lasu, a w planowaniu hodowlanym służą do określenia gospodarczych typów drzewostanów.

Szczegółowy opis rodzajów siedlisk leśnych, najczęściej występujących w poszczególnych typach siedliskowych lasu, podany jest w rozdziale 1 w II części niniejszego opracowania. Charakterystyka przedstawiona jest oddzielnie dla siedlisk nizinnych, wyżynnych i podgórskich oraz górskich i wysokogórskich.

Przy określaniu rodzaju siedliska uwzględniane są:

• typ i podtyp gleby

• odmiana podtypu gleby

• rodzaj gleby

• gatunek gleby

Typy i podtypy gleb oraz odmiany podtypów gleb zwierają załączniki 2 i 3. Nazwy ich przyjęto zgodnie z Klasyfikacją gleb leśnych Polski (2000). Wymienione w tym opracowaniu w Części II.1 - przy charakterystyce typów siedliskowych lasu - typy, podtypy i odmiany podtypów gleb są najczęściej występującymi w opisywanych siedliskach.

Rodzaj gleby jest określany poprzez wiek (formację geologiczną), geologiczne pochodzenie i właściwości skał macierzystych gleb. Podstawowym źródłem informacji o rodzaju gleby są mapy geologiczne w skali 1:50 000 oraz inne dostępne materiały i opisy geologiczne. Dla terenów górskich wskazane jest korzystanie z map dokładniejszych, np. 1:25 000, 1:10 000.

Gatunek gleby określa uziarnienie (skład granulometryczny) profilu glebowego gleb mineralnych oraz warstw mineralnych w niektórych glebach organicznych i organiczno-mineralnych. Podstawą określenia gatunku gleby jest podział materiału mineralnego gleby na frakcje i grupy granulometryczne.

Stan siedliska

Stan siedliska leśnego wyraża zgodność lub charakter niezgodności siedliska z jego naturalną postacią w lasach pozostających w stanie ekologicznej równowagi elementów siedliskowych i zbiorowisk roślinnych, nie poddanych presji szkodliwych działań człowieka i przemysłu. Siedliska nie będące w stanie naturalnym (z wyjątkiem nawożonych) to siedliska zazwyczaj niekorzystnie, sztucznie zmienione o obniżonej naturalnej żyzności. Przejawia się to w pogorszeniu właściwości wierzchnich warstw gleby i zmianach w zbiorowiskach roślinnych. Stan siedliska jest jego postacią czasową i może ulegać zmianie powodowanej czynnikami zewnętrznymi. Siedlisko nie będące w stanie naturalnym drogą samoregulacji ekosystemu leśnego może stopniowo wrócić do stanu normalnego, jeżeli ustanie oddziaływanie czynnika sprawczego. Proces ten można przyspieszyć głównie poprzez odpowiednie zabiegi gospodarcze i fitomelioracyjne. Przyjmuje się przy tym ogólną zasadę, że im żyźniejsze jest siedlisko tym bardziej celowe jest podejmowanie takich działań.

Stan siedliska leśnego określany jest głównie na podstawie łatwo zmiennych składników ekosystemu leśnego, tj. drzewostanu (składu gatunkowego, budowy warstwowej, klasy bonitacji gatunków panujących), runa (składu gatunkowego, pokrycia), właściwości wierzchnich poziomów gleby (typu i podtypu próchnicy, właściwości fizycznych i chemicznych gleby, odmiany podtypu gleby) oraz warunków wodnych w glebie. Ustala się go poprzez porównanie wyżej wymienionych elementów ocenionych na badanej powierzchni z elementami uznanymi za typowe w danym obiekcie; elementy typowe mogą być ustalone także na podstawie lokalnego klucza rozpoznawania typów siedliskowych lasu.

Definicje i kryteria wydzielenia wymienionych stanów i form siedlisk podane są w tabeli 8. Kryteria te należy uszczegóławiać indywidualnie w ramach poszczególnych obrębów (dużych kompleksów leśnych) także w oparciu o analizę gospodarki leśnej, lokalny stan skażenia atmosfery oraz analizę warunków hydrogeologicznych i rozpoznanie fitosocjologiczne.

W ramach typów siedliskowych lasu, określonych zgodnie z kryteriami kompleksowej metody typologicznej siedlisk leśnych IBL, wyróżniane są siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego, zniekształcone lub przekształcone i zdegradowane.

Tabela 8. Stan siedlisk leśnych i gruntów przeznaczonych do zalesień

Grupa stanów siedlisk* Opis stanu	Stan siedliska			Charakterystyka i cechy rozpoznawcze (właściwości wierzchnich warstw gleby, typ i podtyp próchnicy, stosunki wodne w glebie, drzewostan, runo)
		Nazwa	Uszczegółowienie		Symbol
	Siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego Ekosystem znajduje się w stanie równowagi ekologiczne;j polegającej na zgodności, naturalnej lub mało zmienionej, szaty roślinnej z warunkami siedliska	Naturalny		N1	właściwości wierzchnich warstw gleby, typ próchnicy, drzewostan i runo nie zmienione - zgodne z warunkami siedliska w stanie naturalnym
		Zbliżony do naturalnego (z drzewostanami niezgodnymi z gospodarczym typem drzewostanu)		N2	właściwości wierzchnich warstw gleby, typ próchnicy i runo nie zmienione - zgodne z warunkami siedliska w stanie naturalnym
	Siedliska zniekształcone lub przekształcone A. Siedliska zniekształcone Siedliska słabo zmienione przez, złą gospodarkę leśną, wypasy, grabienie ściółki leśnej, nawożenie, zmiany warunków wodnych bądź inne czynniki Cechy łatwo zmienne siedliska są zmienione, lecz nie wskazują na inny typ siedliska leśnego niż jego cechy trwałe B. Siedliska przekształcone Siedliska, w których w skutek sztucznie głębokiego obniżenia poziomu wód gruntowych (silnego odwodnienia) bądź jego podniesienia (zawodnienia) dokonały się daleko idące zmiany jakościowe prowadzące do nowego układu ekologicznego i ukształtowania innego typu siedliska	zniekształcony	Porolne, siedliska na terenach zalesionych bądź planowanych do zalesienia, gdzie gleby przez długi okres były użytkowane rolniczo	Z1a	w glebie często zachowana jest warstwa płużna (20-30 cm), co najmniej przez 1-2 pokolenia drzewostanu. Wyróżnia się odmiany porolne gleb i/lub agrotroficzne. w pierwszej generacji lasu: gleba w pierwszym okresie życia drzewostanu nie ma prawidłowo wykształconego poziomu O; poziom ten wykształca się z czasem (z wiekiem drzewostanu) w zależności od typu gleby, w wierzchnich warstwach gleby często wskaźnik pH jest podwyższony oraz występuje zachwianie stosunków ilościowych składników mineralnych (nadmiar azotu w relacji do potasu); w runie przeważają gatunki łąkowe i polne, głównie trawy, brak wykształconych układów symbiotycznych sprzyja rozwojowi szczególnie chorób korzeni, które występują w 1 i 2 pokoleniu lasu
				Zniekształcony na skutek źle prowadzonej gospodarki	Z1b	drzewostan (zazwyczaj sosnowy lub świerkowy), niezgodny z warunkami siedliskowymi, runo słabo zmienione; na siedliskach lasowych pojawiają się gatunki oligotroficzne, a na siedliskach borowych jest zwiększony udział mszaków oraz gatunków oligotroficznych, zubożenie próchnicy - zmiana najczęściej o jeden typ, występują odmiany gleb - mezo- i/lub oligotroficzne
				Zniekształcony nawożeniem (agrotechnicznie)	Z1c	gleba zachowuje swoje cechy morfologiczne, ale zmieniony jest jej chemizm - wzrasta jej trofizm, głównie w wierzchnich poziomach; występują odmiany gleb - sylwitroficzne; roślinność runa i podszytu uległa słabemu przekształceniu, pojawiły się gatunki roślin eutroficznych (w tym synatropjjnych i nitrofilnych), obcych dla danego typu siedliskowego lasu w stanie naturalnym
				Zniekształcony odwodniony	Z1d	przesuszenie wierzchnich warstw gleby, zmiana próchnicy na typy towarzyszące glebom o mniejszej wilgotności, występowanie odmian gleb - odwodnione w typach siedliskowych OL, OlJ oraz LMb: murszenie torfu, następuje przemieszczanie wapnia w głąb profilu, w runie częściowo ustąpiły gatunki roślin o większych wymaganiach wilgotnościowych, pojawiły się gatunki siedlisk świeżych i wilgotnych w tym zwiększonej ilości pokrzywa zwyczajna oraz śmiałek darniowy, sukcesja zmierza w kierunku wytworzenia siedlisk Lw bądź LMw, w typach siedliskowych Bb oraz BMb na glebach z torfów wysokich: mineralizacja przebiega powoli a proces murszenia pozostaje w stadium inicjalnym (słabo wykształcony poziom M1). Na Bb zaznacza się w drzewostanie wzrost udziału brzozy omszonej oraz może pojawiać się pojawia się świerk, sukcesja zmierza w kierunku wytworzenia siedlisk Bw bądź BMw. ustępowanie torfowców oraz silniejszy rozwój gatunków siedlisk wilgotnych i świeżych, na siedliskach wilgotnych nastąpił częściowy zanik oglejenia redukcyjnego, nad poziomem wody gruntowej wykształca się poziom oksydacyjny lub strefa wytrąceń żelazistych ustępowanie gatunków roślin siedlisk wilgotnych na korzyść siedlisk świeżych. w glebach glejo-bielicowych i ubogich glebach glejowych powstają możliwości scementowania poziomu oksydacyjno-iluwialnego
				Zniekształcony zawodnione	Z1e	występuje większa wilgotność wierzchnich warstw gleby, pojawia się oglejenie, występowanie odmian gleb - zawodnione i gruntowoglejowe, próchnica przekształca się w na typy towarzyszące glebom o większej wilgotności., w warstwach mszystej, runa oraz podszytu występują gatunki o większych wymaganiach wilgotnościowych, np. torfowce, turzyce, wierzby
		Silnie zniekształcony	Silnie zniekształcony na skutek źle prowadzonej gospodarki	Z2	w wierzchnich poziomach gleby często stwierdza się: pogorszenie typu próchnicy leśnej co najmniej o dwa typy, obniżenie pH i stopnia wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami, pojawiają się odmiany gleb - mezo- i oligotroficzne, zubożenie w azot i inne składniki odżywcze, cechy wtórnego bielicowania, głównie w glebach rdzawych, brunatnych i płowych. roślinność dna lasu jest silnie zmieniona pod względem składu gatunkowego i wskazuje na siedliska uboższe o jeden typ w przypadku siedlisk borowych i o dwa typy w przypadku siedlisk lasowych w runie dominują gatunki oligotroficzne, drzewostan może mieć obniżoną bonitację
		Przekształcony	Przekształcony odwodniony	Z3a	zwiększa się stopień zmurszenia i zmniejsza się zabagnienie gleb torfowych co można wyrazić odpowiednią odmianą podtypu gleby, w pierwotnych (naturalnych) typach siedliska leśnego Ol, OlJ i LMb występuje: przekształcenie głębokich gleb torfowych w torfowo-murszowe, płytkich gleb torfowych w murszowo-mineralne lub murszowate, a tych z kolei w murszaste. Warstwa murszu, o miąższości ponad 30 cm ma wyraźnie wykształcony poziom przejściowy M3. w glebach torfowych wysuszenie wierzchniej warstwy torfu i uruchomienie procesu murszowego. Następuje przekształcenie struktury masy organicznej z włóknisto-amorficznej w ziarnistą a nawet proszkową. Poziom przejściowy M3, od murszu do torfu, tworzy warstwę o grubokawałkowej, luźnej strukturze drenującej glebę oraz przerywającą podsiąk wody do korzeni osiadanie torfu, co uwidacznia się w odsłonięciu szyi korzeniowych drzew mineralizację substancji organicznej i ubytek substratu glebowego uwalnianie związków mineralnych azotu, głównie azotanów niedobór, w formach dla roślin dostępnych, niektórych składników pokarmowych, szczególnie potasu a także fosforu i magnezu wymywanie wapnia w głąb profilu glebowego wycofanie się i zanik roślinności hydrofilnej rozwój pokrzywy, maliny, jeżyn, śmiałka darniowego bądź szczawika zajęczego. osłabienie rozwoju drzew i przyrostu drzewostanu a nawet jego zamieranie w pierwotnych (naturalnych) typach siedliska leśnego Bb i BMb procesy przekształcania gleb wytworzonych z torfów wysokich, spowodowane silnym osuszeniem, przebiegają stosunkowo wolno, a murszenie zachodzi w płytkiej warstwie gleby (do 15-20 cm). przesuszone torfy wykazują skłonność do osiadania, w efekcie czego powstają nierówności na ich powierzchni. w runie zanikają gatunki związane z torfowiskami. w siedliskach wilgotnych gleby mineralne i organiczno-mineralne ulegają przesuszeniu i typologiczne-mu przekształceniu (np. na łegach powstają Lw lub Lśw), a siedliska tracą swój wilgotny charakter. O obniżeniu poziomu wody gruntowej świadczą występujące w profilu glebowym ślady oglejenia oksydacyjnego. w glebach glejowo-bielicowych i ubogich glebach glejowych często wykształcają się warstwy rudawca.
				Przekształcony zawodniony	Z3b	zmiana typów próchnic na wilgotniejsze, wykształcenie się poziomów glejowych, pojawiają się podtypy i odmiany gleb - glejowe, a w skrajnych przypadkach - murszaste i torfiaste, pojawienie się i rozwój higrofitów, osłabienie lub zamieranie drzewostanów, zmiana wilgotności o jedną grupę, a w przypadku pokrycia powierzchni wodą przekształcenie gleby leśnej w mokradło, dłużej trwające zawodnienie powoduje zmiany w roślinności leśnej. Odcięcie dopływu powietrza do korzeni drzew powoduje masowe ich wydzielanie aż do całkowitego zamarcia drzewostanu, w warstwie ziół pojawiają się gatunki higrofilne a także bagienne (helofity).
				Przekształcony nawożony	Z3c	zmiany (podwyższenie) właściwości wierzchnich warstw gleby, w tym typu próchnicy, występowanie gatunków roślin o wyższych wymaganiach troficznych, podwyższona bonitacja drzewostanu, pojawiają się odmiany gleb - sylwitroficzne
	Siedliska zdegradowane	Zdegradowany		D1	obniżenie przyrostu wysokości, pogorszenie zdrowotności drzew, uszkodzenie aparatu asymilacyjnego drzew, wyrażające się redukcją i przebarwieniem, ustępowanie gatunków wrażliwych na zanieczyszczenie powietrza: porostów (głównie z drzew) oraz z warstwy runa, m.in. porostów i mchów Dicranum polysetum, Hylocomium splendens
		Silnie zdegradowany		D2	w wierzchnich poziomach gleby następuje akumulacja imitowanych i dostających się do gleby szkodliwych substancji chemicznych. Charakter zachodzących przekształceń zależy od jakości, ilości i czasu oddziaływania tych zanieczyszczeń na procesy glebowe. W próchnicy leśnej następuje zahamowanie rozkładu ściółki (igliwie w podpoziomie Ol ma ciemne zabarwienie). W zależności od przeważającego charakteru (składu chemicznego) imisji pojawiają się odmiany gleb - obciążone, skażone, zakwaszone itp. w warstwie zielnej pojawiają się gatunki synantropijne, ruderalne, których nie spotyka się w zbiorowiskach leśnych. Dno lasu często opanowuje trzcinnik piaskowy, w drzewostanie objawami degradacji są: silne uszkodzenia aparatu asymilacyjnego drzew, przerzedzenie na skutek intensywnego wydzielania się posuszu, zahamowanie przyrostu i obniżenie bonitacji od jednej do dwóch klas
		Zdewastowany	Do zagospodarowania bez rekultywacji	D3a	po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego (człowieka, katastrofy - powodzie, erozji itp.) las wkracza samoistnie, można sadzić drzewa bez rekultywacji terenu bądź specjalnego przygotowania gleby.
				Do zagospodarowania po wykonanej rekultywacji	D3b	po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego, teren został zrekultywowany i istnieją warunki do posadzenia drzew oraz powstania zbiorowiska drzewiastego, które z czasem może przekształcić się w las.
				Do zagospodarowania po wykonaniu rekultywacji	D3c	po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego należy stworzyć warunki (wykonać rekultywację terenu) do posadzenia drzew oraz powstania zbiorowiska drzewiastego, które z czasem może przekształcić się w las.
				Niemożliwe do zagospodarowania	D3d	tereny takie powinny być przeklasyfikowane np. na nieużytki

Typ lasu

Typ lasu stanowi jednostkę taksonomiczną wyróżnianą w ramach typu siedliskowego lasu, obejmującą obszary lasu o podobnych warunkach siedliskowych, z właściwą dla nich fitocenozą, której skład gatunkowy warstwy drzew określony jest poprzez proponowany cel hodowlany. Cel ten wynikać powinien z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym terenie oraz długoterminowych kierunków gospodarki.

Podstawą wydzielania i nazewnictwa typu lasu jest skład gatunkowy drzewostanu, potencjalny dla warunków edaficznych danego typu siedliska leśnego. Przykładowy typ lasu w obrębie boru mieszanego świeżego może być następujący: bór mieszany świeży dębowo-sosnowy, bór mieszany świeży świerkowo-sosnowy itp.; zaś w obrębie lasu świeżego: las świeży dębowo-bukowy, las świeży bukowy itp. W przypadku gdy typ lasu został wyróżniony także na podstawie innego kryterium ekologicznego, w jego nazwie należy uwzględnić to kryterium, np. kserotermiczny zboczowy las mieszany świeży sosnowo-dębowy, wierzchowinowy las mieszany świeży bukowo-jodłowy.

Wyróżnienie typu lasu w danym siedliskowym typie lasu wymaga określenia właściwej dla danych warunków siedliskowych fitocenozy. Zadanie to ułatwia określenie jednostek potencjalnej roślinności naturalnej, zazwyczaj w randze zespołów lub podzespołów. Ponadto należy pamiętać, że zespoły roślinne wyrażają także zróżnicowanie warunków ekologicznych i są pomocne zarówno przy oznaczaniu typu siedliskowego lasu jak też pozwalają pełniej określić zakres jego zróżnicowania wewnątrz typu.

Typ lasu należy traktować jako podstawę do określenia gospodarczych typów drzewostanu.

Kraina Mazowiecko-Podlaska

TYPY SIEDLISKOWE LASU

BORY

Bór suchy - Bs

Zajmuje z reguły wierzchołkowe części wydm śródlądowych lub zwydmione piaski starych tarasów rzecznych i wodnolodowcowych; miejsca najbardziej suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Drzewostan sosnowy o rozluźnionym zwarciu, ok. V bonitacji i bardzo złej jakości technicznej. Warstwa krzaczkowatych porostów (głównie rodzaju Cladonia sp.) jest silnie rozwinięta, a warstwa zielna złożona jest głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o skupiskowym występowaniu.

Procentowy udział tych siedlisk w lasach nie jest duży, średnio w krainie zajmują 1,1% powierzchni leśnej. Zwraca uwagę jedynie -->nieco [Author ID1: at Sun Mar 16 21:18:00 2003 ][Author ID1: at Sun Mar 16 21:18:00 2003 ]większy udział tych siedlisk w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, wynoszący 6,5%.

Runo

Gatunki Bs

Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica

Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina

Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis

Chrobotek widlasty - Cladonia furcata

Chrobotek - Cladonia cornuta

Porost islandzki - Cetraria islandica

Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium

Mącznica lekarska - Arctostaphyllos uva-ursi

Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea

Szczotkicha siwa - Corynephorus canescens

Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum

Trzcinnik piaskowy - Calamagrostis epigeios (sporadycznie)

Typy lasu

• SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So IV-V bon.

Gatunki dom. I p. - Brzb (sporad.)

Podrost - brak

Podszyt - jał., so, brzb, jrz, wb piask.

Zespół roślinny

- Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy odm. subkontynentalna

Bór świeży - Bśw

Siedliska ubogie świeże, bez wyraźnego wpływu wody gruntowej lub pod słabym jej wpływem. Średni ich udział w lasach krainy wynosi 29,4%, jednakże w poszczególnych dzielnicach jest mocno zróżnicowany - od ok. 9% w Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej do 75% w Dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej.

Runo

Gatunki różnicujące Bśw od Bs

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Konwalia majowa - Convallaria majalis

Fiołek psi - Viola canina

Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea

Wężymord niski - Scorzonera humilis

Gruszyczka jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda)

Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense

Gatunki częste

Rokiet pospolity - Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea

Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)

Gorysz pagórkowy - Peucedanum oreoselinum

Tomka wonna - Anthoxanthum odoratum

Izgrzyca przyziemna - Sieglingia decumbens

Kosmatka licznokwiatowa - Luzula multiflora

W wariancie Bśw2 - Trzęślica modra - Molinia caerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo.

Typ lasu

• SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So III bon.

Gatunki dom. I p. - Brzb

Podrost - Brz, So

Podszyt: jrz, dbb, brz, jał., os

Zespół roślinny

- Leucobryo-Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat.&J.Mat. 1973 - subatlantycki bór sosnowy świeży, wariant typowy (Bśw1) i wariant z trzęślicą (Bśw2)

Drzewostan sosnowy z domieszką brzozy brodawkowatej. W warstwie zielnej runa dominują borówki, a w warstwie mszystej Pleurosium schreberi.

- Peucedano-Pinetum typicum - Mat. (1962) 1973 - kontynentalny sosnowy bór świeży, odmiana sarmacka; podwariant typowy (Bśw1) oraz z Molinia caerulea (Bśw2)

W północnej części krainy: dzielnice Niziny Północnomazowieckiej, Puszczy Kurpiowskiej, Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej, spotykana nieco żyźniejsza postać Bśw z drzewostanem sosnowym bonitacji II.5.

- Peucedano-Pinetum pulsatilletosum Mat. (1962) 1973 - podzespół sasankowy kontynentalnego boru świeżego, odmiana sarmacka

- Vaccinio vitis-idaea-Pinetum Sokołowski 1980 - bór brusznicowy, odmiana sarmacka

Uboższa postać spotykana jest głównie w dzielnicy Polesia Podlaskiego, Puszczy Kurpiowskiej i Niziny Północno-Mazowieckiej. Związana jest z suchymi, gruboziarnistymi piaskami sandrowymi i rzecznymi tarasów akumulacyjnych. Zajmuje szczyty i stoki wzniesień o ekspozycji południowej. Charakterystyczną cechą jest występowanie gatunków kserotermicznych z rodzajem Pulsatilla sp. na czele oraz w niewielkiej ilości porostów.

Bór wilgotny - Bw

Siedliska związane z wodą gruntową utrzymującą się w zasięgu profilu przez większą część roku. Spotykane często w strefie przejściowej miedzy borami świeżymi, a siedliskami bagiennymi borów lub lasów lub wśród siedlisk Bśw w lokalnych zagłębieniach terenu. Drzewostan tworzy sosna z domieszką obu gatunków brzóz. W północnej części krainy może sporadycznie pojawić się pojedynczy świerk w II piętrze. W podszycie występuje kruszyna, a runo składa się głównie z Vaccinium myrtillus i Molinia coerulea.

Siedliska Bw zajmują zaledwie 1,4% powierzchni leśnej w krainie IV; nieco większy ich udział obserwuje się tylko w dzielnicach Puszczy Kampinoskiej i Puszczy Kurpiowskiej (3-5%).

Runo

Gatunki różnicujące Bw od Bśw

Trzęślica modra - Molinia coerulea

Płonnik pospolity - Polytrichum commune

ponadto w wariancie Bw2 występiją pojedynczo

Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum

Bagno zwyczajne - Ledum palustre

Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Gatunki częste

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Rokiet pospolity - Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)

Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Piórosz pierzasty - Ptilium crista-castrensis

Typy lasu

• SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II-III bon.

Gatunki dom. Ip. - Brz, Brzo, Os

Podrost - Brz, So

Podszyt : krusz. (głównie), jrz, pjd. jał., os

Zespół roślinny

- Molinio caeruleae-Pinetum W.Mat.&J.Mat.1973 - bór sosnowy wilgotny, odmiana środkowopolska; wariant typowy - Bw1 oraz wariant z bagnem zwyczajnym - Bw2

Bór bagienny - Bb

Siedliska Bb występują najczęściej na obrzeżach torfowisk wysokich lub w bezodpływowych zagłębieniach terenu, w zasięgu stagnujących kwaśnych wód gruntowych. Drzewostan sosnowy, często z domieszką brzozy omszonej, jest słabo zwarty, bonitacji ok. IV-V. W podszycie występują wierzby krzewiaste (łoza i wierzba uszata). Runo tworzy warstwa krzewinkowa z dominacją Ledum palustre i Vaccinium uliginosum oraz kępy torfowców.

Siedliska te występują bardzo rzadko - największe powierzchnie zajmują w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej, jednakże ich udział nie przekracza tam 0,5%.

Runo

Gatunki różnicujące Bb od Bw

Torfowiec magellański - Sphagnum magellanicum

Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum

Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus)

Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia

Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum

Płonnik cienki - Polytrichum strictum

Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre

Gatunki częste

Bagno zwyczajne - Ledum palustre (licznie)

Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum (licznie)

Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Typy lasu

• SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So V bon. (w Bb1 - IV-V bon.)

Gatunki dom. Ip. - Brzo, Brz

Podrost - brak

Podszyt - krusz., wb. sz., wb. usz., jrz

Zespół roślinny

- Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929 - bór sosnowy bagienny podzespół typowy, odmiana śródlądowa środkowopolska

BORY MIESZANE

Bór mieszany świeży - BMśw

Siedliska BMśw często tworzą większe kompleksy z siedliskami Bśw, zajmując nieco żyźniejsze fragmenty. Największe powierzchnie zajmują w Dzielnicy Niziny Północnomazowieckiej - 41%, natomiast najmniejsze - ok. 5% - w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie dominują siedliska Bśw oraz w Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej, którą charakteryzuje przewaga żyznych siedlisk Lśw.

Runo

Gatunki różnicujące BMśw od Bśw

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Orlica pospolita - Pteridium aquillinum

Malina kamionka - Rubus saxatilis

Poziomka pospolita - Fragaria vesca

Turzyca pigułkowata - Carex pilulifera

Gatunki częste

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea

Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi)

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)

Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea

Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense

Przetacznik leśny - Veronica officinalis

Gorysz pagórkowaty - Peucedanum oreoselinum

W wariancie BMśw2 - Trzęślica modra - Molinia caerulea (do 5%)

Typy lasu

• DĘBOWO-SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II bon.

Gatunki dom. Ip. - Dbb, Brzb, Os

Gatunki II p. - brak

Podrost - So, Dbb, Brzb

Podszyt - jał., jrz, krusz.

Zespół roślinny

- Querco roboris-Pinetum typicum (W.Mat. 1981) J.Mat.1988 - kontynentalny bór mieszany, podzespół typowy

Najczęściej spotykany typ lasu, związany z utworami piaszczystymi czwartorzędowymi. Drzewostan tworzy sosna z domieszką lub drugim piętrem dębowym i dość dobrze rozwiniętą warstwą podszytu. Roślinność charakteryzuje przewaga gatunków właściwych borom nad gatunkami lasów liściastych.

• ŚWIERKOWO-SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II bon., Św

Gatunki dom. Ip. - Dbs, Brzb, Os

Gatunki II p. - Św, So

Podrost - So, Dbs

Podszyt - jrz, krusz., gb, (lesz.)

Zespół roślinny

- Serratulo-Pinetum (W.Mat.1981) J.Mat.1988 (Calamagrostio-Piceetum Sokołowski 1968) - subborealny bór mieszany odm. sarmacka

Nieco żyźniejsza postać BMśw występująca głównie w północno-wschodniej i środkowej części krainy. Drzewostan świerkowo-sosnowy z dość licznym podszytem. Runo bogate w gatunki, z przewagą mchów.

Bór mieszany wilgotny - BMw

Spotykany najczęściej w obniżeniach terenu wśród siedlisk BMśw lub na jego obrzeżach. Najwięcej tych siedlisk występuje w Dzielnicy Polesie Podlaskiego (9,8%), gdzie obserwuje się także wyższy, niż w pozostałych dzielnicach, udział innych siedlisk wilgotnych oraz bagiennych. Średni udział siedlisk BMw w krainie kształtuje się ok. 4%.

Runo

Gatunki różnicujące BMw od Bw

Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca)

oraz gatunki borów mieszanych:

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Orlica pospolita - Pteridium aquilinum

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

oraz tylko w części północnej krainy:

Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata

Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Gatunki różnicujące BMw od BMśw

Trzęślica modra - Molinia coerulea

Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Gatunki częste

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Rokietnik pospolity - Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)

Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)

Typy lasu

• DĘBOWO-SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II bon., Dbs

Gatunki dom. I p. - Brzo, Brzb

Gatunki IIp. i podrost - Brzo, Os

Podszyt - jrz, lesz.

Zespół roślinny

- Querco roboris-Pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 - kontynentalny bór mieszany, podzespół trzęślicowy.

Spotykany na terenie całej krainy w obniżeniach terenu na glebach znajdujacych się w zasięgu wód gruntowych. Drzewostan dębowo-sosnowy z drugim piętrem, które tworzą brzoza omszona i osika. W runie dominuje Molinia coerulea.

• DĘBOWO-ŚWIERKOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Św II bon., Dbs, Os

Gatunki dom. Ip. - Brz, Brzo, So, (Ol)

Podrost - gatunki drzewostanu

Podszyt - jrz, krusz., lesz.

Zespół roślinny

- Querco-Piceetum typicum (W.Mat.1952) w.Mat.&Pol.1955 - jegiel

Spotykany bardzo rzadko - niewielkie fragmenty tego typu lasu występują w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej i w północnej części dzielnicy Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Może zajmować lokalne obniżenia terenu, pomiędzy siedliskami lasu bagiennego i boru mieszanego świeżego, a także niewielkie wyniesienia wśród olsów.

Bór mieszany bagienny - BMb

Siedliska BMb zajmują niewielkie powierzchnie i są bardzo rzadko spotykane. Mogą stanowić strefę przejściową między siedliskami Bb i BMw lub Bw. Związane są z glebami wytworzonymi z torfowisk przejściowych przechodzących w torfowiska wysokie. W krainie IV największy ich udział, sięgający zaledwie 0,7%, obserwuje się w dzielnicy Polesia Podlaskiego.

Runo

Gatunki różnicujące BMb od Bb

Gwiazdnica długolistna - Stellaria longifolia

Wełnianka wąskolistna - Eriophorum angustifolium

Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca)

Listera sercowata - Listera cordata (w części północnej krainy)

Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (w części północnej krainy)

Gatunki różnicujące BMb od BMw

gatunki wyżej wymienione oraz

Torfowiec błotny - Sphagnum palustre

Torfowiec - Sphagnum fallax

Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum

Gatunki częste

Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca)

Trzęślica modra - Molinia coerulea

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Typy lasu

• SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So III bon.

Gatunki dom. Ip. - Brzo

Podrost - So

Podszyt - pjd. krusz., wb sz., wb usz.

Zespół roślinny

- Vaccinio uliginosi-Pinetum molinietosum Kleist 1929 - bór sosnowy bagienny podzespół z Molinia coerulea, odmiana śródlądowa środkowopolska

Występuje w lokalnych bezodpływowych zagłębieniach terenu, z wysokim poziomem wody gruntowej. Związany z torfowiskami wysokimi.

• ŚWIERKOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Św II bon.

Gatunki dom. Ip. - So, Brzo

Podrost - gatunki z drzewostanu

Podszyt - krusz., jrz

Zespół roślinny

- Sphagno girgensohnii-Piceetum Polak.1962 - borealna świerczyna (postać kresowa)

W krainie IV spotykany tylko w dzielnicach Puszczy Kurpiowskiej oraz Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Występuje bardzo rzadko, tworząc niewielkie płaty. Drzewostan świerkowy z domieszką sosny i brzozy omszonej, rzadziej dębu i osiki.

LASY MIESZANE

Las mieszany świeży - LMśw

Siedliska dość żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. Na terenie Krainy IV powierzchniowy ich udział kształtuje się na poziomie ok. 20% w poszczególnych dzielnicach, z wyjątkiem Dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie wynosi 0,2% oraz Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej - 12,9%.

Runo

Gatunki różnicujące LMśw od BMśw

Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea

Żurawiec falistolistny - Atrichum undulatum (Catharinea undulata)

Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. Aschersoniana)

Perłówka zwisła - Melica nutans

Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Przytulia Schultesa - Galium schultesii

Zawilec gajowy - Anemone nemorosa

Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris )

Turzyca palczasta - Carex digitata

Sałatnik leśny - Mycelis muralis

Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum

Wiechlina gajowa - Poa nemoralis

Gatunki częste

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea

Malina kamionka - Rubus saxatilis

Poziomka pospolita - Fragaria vesca

Konwalia majowa - Convallaria majalis

Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

oraz w LMśw2 - Skrzyp łąkowy - Equisetum pratense

Cienistka (Zachyłka) trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris)

Typy lasu

• SOSNOWO-DĘBOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Dbs, (Dbb), So I-II bon.,

Gatunki dom. I p. - Brzb, Os

Gatunki II p. - pjd. Gb, So

Podrost - gatunki występujące w drzewostanie

Podszyt - jał., jrz, krusz., (lesz.)

Zespół roślinny

- Querco roboris-Pinetum coryletosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 - kontynentalny bór mieszany podzespół leszczynowy

Spotykany na terenie całej krainy. Związany jest głównie z piaskami wodnolodowcowymi i piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich. Drzewostan sosnowo-dębowy lub sosnowy z drugim piętrem dębowym i warstwą krzewów dość dobrze rozwiniętą.

• GRABOWO-DĘBOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Dbs II-III bon

Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Dbb, So

Gatunki II p. - Gb (Bk)

Podrost - gatunki drzewostanu

Podszyt - krusz., trz., jrz

Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum calamagrostietosum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny podzespół z trzcinnikiem, odmiana środkowopolska

Spotykany na terenie całej krainy. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej występuje odmiana wołyńska zespołu, odznaczająca się występowaniem czereśni pojedynczo w drzewostanie. W dzielnicy Równiny Warszawsko-Kutnowskiej może występować buk jako domieszka w I lub II piętrze drzewostanu.

• DĘBOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Db, (Dbb) II bon.,

Gatunki dom. I p. - So, Brzb, Os, Lp, Gb, Jb, Gr

Podrost - gatunki wystepujące w drzewostanie

Podszyt - lesz., trz. br., such., głóg

Zespół roślinny:

- Potentillo albae-Quercetum - Libb.1933 n.inv. Oberd.1957 em. Müller 1991 - świetlista dąbrowa

Spotykany w zachodniej i północnej części krainy oraz w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej. Zwykle zajmuje wyniesienia terenu, takie jak ozy, kemy, moreny czołowe, ale spotykany jest także na ich zboczach.

Las mieszany wilgotny - LMw

Siedliska zwykle występujące w sąsiedztwie LMśw; obserwuje się większy ich udział w tych dzielnicach, gdzie siedliska LMśw zajmują większe powierzchnie. Nie są to jednak siedliska często spotykane.

Runo

Gatunki różnicujące LMw od BMw

Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum

Sit rozpierzchły - Juncus effusus

Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris)

Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa

Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum

oraz gatunki występujące w LMśw

Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea

Gatunki częste

Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Sałatnik leśny - Mycelis muralis

Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi)

Typy lasu

• GRABOWO-DĘBOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Dbs II-III bon., Św I-II bon.,

Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os,

Gatunki II p. - pjd. Gb

Podrost - Kl, Gb, Lp

Podszyt - lesz., krusz., trz., jrz, czm

Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny, wariant z Festuca gigantea, postać uboga, odmiana mazowiecka

Las mieszany bagienny - LMb

Siedliska LMb odznaczają się przede wszystkim glebami torfowymi torfowisk przejściowych z wodą gruntową o bardzo słabym przepływie. Udział siedlisk LMb w powierzchni lasów jest zaledwie śladowy. Nieco wyższy jest tylko w dzielnicach Polesia Podlaskiego - 1,2% i Wyżyny Wschodniolubelskiej - 1,6%.

Runo

Gatunki różnicujące LMb od BMb

Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris)

Tojeść bukietowa - Lysimachia thyrsiflora

Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre

Turzyca nitkowata - Carex lasiocarpa

Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata

Czermień błotna - Calla palustris

Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum

Torfowiec - Sphagnum fimbriatum

Gatunki częste

Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii

Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum

Torfowiec błotny - Sphagnum palustre

Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens

Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca)

- oraz w wariancie mniej mokrym (LMb1) i na wyżej położonych kępach

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa

Rokiet pierzasty - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi)

Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Typy lasu

• BRZOZOWO-OLSZOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Ol II.5-III bon.

Gatunki dom. Ip. - Brzo, So

Podrost - brak

Podszyt - brak

Zespół roślinny

- Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 - ols torfowcowy odmiana subkontynentalna

Spotykany na terenie całej krainy, zwykle w izolowanych zagłębieniach z dala od cieków wodnych, gdzie ruch wód gruntowych zaznacza się słabo i brak jest powierzchniowych zalewów. Drzewostan olszowy przy dość znacznym udziale brzozy omszonej. Od olsu różni się występowaniem Sphagnum squarrosum, Sphagnum palustre, Sphagnum fimbriatum,częstym występowaniem gatunków borowych oraz brakiem Ribes nigrum

• SOSNOWO-BRZOZOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Brzo, So III bon.

Gatunki dom. Ip. - Ol

Gatunki IIp. - pjd. Św

Podrost - gatunki drzewostanu

Podszyt - wb. Szara (łoza), krusz.

Zespół roślinny

- Betula pubescens-Thelypteris palustris (Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Czerw. 1972) - sosnowo-brzozowy las bagienny

W krainie IV ogranicza swoje występowanie do dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej. Występuje na rozległych torfowiskach, na brzegach dolin rzecznych lub w dużych misach wytopiskowych. Gleby wykształcone z torfowiska przejściowego. Drzewostan brzozowo-sosnowy o różnym udziale obu gatunków.

LASY

Las świeży - Lśw

Udział siedlisk Lśw w Lasach państwowych krainy IV jest zróżnicowany. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej wynosi blisko 55%, a w dzielnicy Równiny Kurpiowskiej w ogóle nie stwierdzono ich występowania. Na pozostałym terenie siedliska Lśw zajmują mniej niż 10% powierzchni leśnej.

a

Runo

Gatunki różnicujące Lśw od LMśw

Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata)

Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum

Czerniec gronkowy - Actaea spicata

Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea

Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria

Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas (obficie)

Dzióbkowiec Zetterstedta - Eurhynchium angustirete (E. zetterstedtii)

Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea

Turzyca leśna - Carex sylvatica

Trędownik bulwiasty - Scrophularia nodosa

Czworolist pospolity - Paris quadrifolia

Groszek wiosenny - Lathyrus vernus

Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum

Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

Miodunka ćma - Pulmonaria obscura

oraz w Lśw2

Czyściec leśny - Stachys sylvatica (pjd.)

Gatunki częste

Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Sałatnik leśny - Mycelis muralis

Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea

Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Perłówka zwisla - Melica nuntans

Zawilec gajowy - Anemone nemorosa

Turzyca palczasta - Carex digitata

Kuklik pospolity - Geum urbanum

Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris)

Typy lasu

• LIPOWO-GRABOWO-DĘBOWY

Drzewostan:

Gatunki główne Ip. - Dbs I-II bon.

Gatunki dom. Ip. - Lp, Kl, Dbb, Jw, Os, Brzb

Gatunki II p. - Gb, Lp, Kl, Jb, Gr, (Wz, Js - Lśw2)

Podrost - gatunki występujące w drzewostanie

Podszyt - lesz., gb, jb, trz., krusz., głóg, dereń, kal., czm

Zespół roślinny:

- Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - subkontynentalny las grądowy, podzespół typowy odm. środkowopolska (odznaczająca się brakiem świerka)

Spotykany na terenie całej krainy. Drzewostan zwykle 3-4 warstwowy. Najwyższą warstwę, o pokryciu ok. 70% tworzy dąb z innymi gatunkami liściastymi. Drugie piętro (60-80% pokrycia) tworzy głównie grab oraz lipa drobnolistna. Podrost i podszyt stanowią zwykle ok. 20% pokrycia, a bogata w gatunki warstwa runa - 40-100%. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej występuje odmiana wołyńska zespołu, odznaczająca się występowaniem drzewiastej czereśni oraz Melittis melissophyllum w runie.

- Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 - grąd środkowoeuropejski, odmiana kujawska, podzespół typowy (Lśw1) i ze Stachys sylvatica (Lśw2)

Wystepuje tylko w dzielnicy Równiny Warszawsko-Kutnowskiej. Wyróżnia się tym, że w drzewostanie może występować niewielka domieszka buka.

Las wilgotny - Lw

Siedliska Lw są bardzo żyzne. Związane są głównie z równinami akumulacji zastoiskowej. Charakterystyczny dla nich jest 3-4warstwowy drzewostan i pojawianie się aspektu wiosennego i letniego w runie. Spotykane są na terenie całej krainy jednakże występują sporadycznie. Średni ich udział powierzchniowy nie osiąga 2%. Nieco wyższy jest tylko w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej - 4%.

Runo

Gatunki różnicujące Lw od LMw

Czartawa pospolita - Circaea lutetiana

Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere

Turzyca rzadkokłosa - Carex remota

Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea

Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum

Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria

Czworolist pospolity - Paris quadrifolia

Kopytnik pospolity - Asarum eutopaeum

Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera

Szczyr trwały - Mercurialis perennis

Czyściec leśny - Stachys sylvatica

oraz geofity wiosenne:

Zawilec żółty - Anemone ranunculoides

Kokorycz pełna - Corydalis solida

Ziarnopłon wiosenny - Ficaria verna (Ranunculus ficaria)

Złoć żółta - Gagea lutea

Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum (pjd.)

Gatunki częste

Turzyca orzęsiona - Carex pilosa

Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata)

Zerwa kłosowa - Phyteuma spicatum

Miodunka ćma - Pulmonaria obscura

Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea

Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum

oraz inne gatunki występujące w Lśw

Typy lasu

• LIPOWO-GRABOWO-DĘBOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Db I-II bon.

Gatunki dom. I p. - Lp, Kl, Js, Brzo, Os, Ol, Gb

Gatunki II p. - Gb, Lp, Js, Kl, Gr, Jb, Iwa

Podrost - Kl, Gb, Lp, Db

Podszyt - lesz., gb, krusz., czr, trz., jrz, czm, such.

Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum stachyetosum i corydaletosum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny podzespół z czyśćcem lub kokoryczą, odm. środkowopolska (bez świerka)

- Galio sylvatici-Carpinetum corydaletosum Oberd.1957 - grąd środkowoeuropejski podzespół z kokoryczą.

Ols - Ol

Siedliska Ol zajmują miejsca oddalone od bezpośredniego wpływu cieków wodnych, ale jednocześnie tam, gdzie poziom wód gruntowych przez dłuższy czas (ok. 200 dni w roku) pozostaje ponad powierzchnią terenu. Struktura lasu kępowo-dolinkowa, z gatunkami szuwarowymi i gatunkami lasów liściastych. Siedliska olsowe zajmują większe powierzchnie niż pozostałe siedliska bagienne, ale ich powierzchniowy udział, dość równomierny w poszczególnych dzielnicach, wynosi średnio w krainie tylko 3,2%.

Runo

Gatunki różnicujące Ol od LMb

Turzyca błotna - Carex acutiformis

Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus

Szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum

Porzeczka czarna - Ribes nigrum

Tarczyca pospolita - Scutellaria galericulata

Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria

Krwawnica pospolita - Lythrum salicaria

Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus

Knieć błotna - Caltha palustris

Szalej jadowity - Cicuta virosa

Gatunki różnicujące Ol od Lw

Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus

Turzyca brzegowa - Carex riparia

Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens

Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris)

Gatunki częste

Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara

Turzyca długokłosa - Carex elongata

Gorysz błotny - Peucedanum palustre

Przytulia błotna - Galium palustre

Turzyca pecherzykowata - Carex vesicaria

Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre

Niezapominajka błotna - Myosotis palustris

Tojeść bukietowa - Lysimachia thyrsiflora

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

ponadto na wyższych kępach:

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Typy lasu

• OLSZOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Ol II bon.

Gatunki dom. Ip. - Brzo, Brz, Js, Dbs

Podrost - gatunki drzewostanu

Podszyt - krusz., jrz, porz., czm, wb szerokolistne

Zespół roślinny

- Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. środkowoeuropejska

LASY ŁĘGOWE

Las łęgowy - Lł

W krainie IV siedliska Lł występują bardzo nielicznie i zajmują niewielkie powierzchnie. Udział tych siedlisk jest zaledwie śladowy. Tylko w dzielnicach Równiny Warszawsko-Kutnowskiej oraz Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej zaznaczył się ich niewielki udział (0,1%), co ma związek głównie z terenami położonymi nad Wisłą i Bugiem.

Runo

Gatunki różnicujące Lł od OlJ występowanie geofitów wiosennych:

Zawilec żółty - Anemone ranunculoides

Ziarnopłon wiosenny - Ficaria verna (Ranunculuc ficaria)

Piżmaczek wiosenny - Adoxa moschatellina

Złoć mała - Gagea minima

Złoć żółta - Gagea lutea

Kokorycz pełna - Corydalis solida

Gatunki różnicujące Lł od OlJ

Przytulia czepna - Galium aparine

Czosnaczek pospolity - Alliaria petiolata (A. officinalis)

Jasnota plamista - Lamium maculatum

Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum)

Szczaw gajowy - Rumex sanguineus

Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum

Skrzydlik cisolistny - Fissidens taxifolius

Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum

Jeżyna popielica - Rubus caesius

Gatunki częste

Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea

Czyściec leśny - Stachys sylvatica

Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium

Zdrojówka rutewkowata - Isopyrum thalictroies

Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

Szczyr trwały - Mercurialis perennis

Czartawa pospolita - Circaea lutetiana

Kuklik pospolity - Geum urbanum

Nawłoć późna - Solidago serotina

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Miodunka ćma - Pulmonaria obscura

Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum

Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa

Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium

Typy lasu

• JESIONOWO-WIĄZOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Js I bon., Wz, Dbs

Gatunki dom. Ip. - Ol

Gatunki II p. - Bst, Wzsz

Podrost - gatunki drzewostanu

Podszyt - czm, bez c., trz e., świd., p. cz.

Zespół roślinny

- Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 - łęg jesionowo-wiązowy, podzespół typowy;

- Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 - łęg jesionowo-wiązowy, podzespół ze śledziennicą.

Związany jest zwykle z dolinami większych rzek, lecz spotykany bywa także nad mniejszymi rzekami w strefie epizodycznych zalewów, powodujących osadzanie drobnoziarnistych osadów mineralnych i powstawanie gleb typu mad rzecznych. Występuje także w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych i rynnach odprowadzających wody opadowe. Związane jest wtedy z żyznym podłożem gliniastym, dość wysokim poziomem wód oraz spływem powierzchniowym. W strukturze lasu często widoczne jest III piętro drzewostanu, które często tworzą: grab, lipa, klon zwyczajny i polny, jabłoń dzika, czeremcha.

• WIERZBOWO-TOPOLOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Tpb, Tpc, Tpsz, Wbb

Gatunki dom. Ip. - Wbb, Wbkr, Wzs, Wzp, Dbs, Ol

Podrost - gatunki drzewostanu

Podszyt - czm, bez c., trz., der. św., p. cz

Zespoły roślinne

- Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 - nadrzeczny łęg wierzbowy

- Populetum albae Br.-Bl. 1931 - nadrzeczny łęg topolowy

W dolinach rzek dużych i średniej wielkości, w strefie corocznych zalewów, na młodych piaszczystych aluwiach rzecznych występuje łęg wierzbowy, natomiast starsze aluwia rzeczne zajmuje łęg topolowy. Gleby typu mad inicjalnych lub właściwych. W runie występują m.in.: Glechoma hederacea, Aegopodium podagraria, Phalaris arundinacea, Rubus caesius, Calystegia sepium, Humulus lupulus.

Ols jesionowy - OlJ

Zajmuje tereny o powolnym przepływie wód - płaskie dna dolin wolno płynących mniejszych rzek i strumieni oraz brzeżne partie dolin większych rzek. Spotykany także w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. Drzewostan olszowy z domieszką jesionu i innych gatunków. Drugie piętro mniej liczne - ok. 20 % pokrycia. W krainie IV powierzchniowy udział siedlisk OLJ dość równomiernie kształtuje się we wszystkich dzielnicach - i wynosi 0,6-0,9%.

Runo

Gatunki różnicujące OlJ od Ol

Przytulia błotna - Galium palustre

Kuklik zwisły - Geum rivale

Czartawa drobna - Circaea alpina

Czartawa pośrednia - Circaea intermedia

Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum

Gatunki różnicujące OlJ od Lł

Knieć błotna - Caltha palustris

Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus

Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara

Rzeżucha gorzka - Cardamine amara

Pępawa błotna - Crepis paludosa

Kozłek lekarski - Valeriana officinalis

Gatunki częste

Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (licznie)

Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (licznie)

Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (licznie)

Czyściec leśny - Stachys sylvatica (licznie)

Turzyca długokłosa - Carex elongata

Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Czartawa pospolita - Circaea lutetiana

Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus

Perz psi - Agropyron caninum

Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus

Kuklik pospolity - Geum urbanum

Turzyca rzadkokłosa - Carex remota

Jaskier rozłogowy - Ranunculus repens

Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea

Szczyr trwały - Mercurialis perennis

Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum

Typy lasu

• JESIONOWO-OLSZOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Ol I bon.

Gatunki dom. Ip. - Js II bon., Kl, Dbs, (Wz)

Gatunki IIp. - Gb, Czm.

Podrost - gatunki drzewostanu

Podszyt - czm., lesz., trz. e., jrz, krusz.

Zespół roślinny

- Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy

1

114

---