1. Pojęcie, geneza i klasyfikacja organizacji pozarządowych.

Trzecie sektor jest nazwą używaną wobec ogółu organizacji pozarządowych. Określenie to, przeniesione z języka angielskiego, nawiązuje do podziału dzielącego aktywność społeczno-gospodarczą nowoczesnych państw demokratycznych na trzy sektory. „[…] organizacje pozarządowe tworzą tzw. trzeci sektor. Pozostałe sektory, to biznes, a więc formy działań związane z osiąganiem zysku i administracja publiczna-państwo. Organizacje non-profit tworzą ostatnie ramię tego trójkąta, będąc grupami o charakterze prywatno-prawnym, niedochodowym i nie związanym ze strukturami władzy.”

1. Pojęcie i geneza organizacji pozarządowych.

Termin „organizacje społeczne” używany jest wymiennie z terminem „organizacje pozarządowe”, który jest jak już wspomniałam powyżej jest dosłownym tłumaczeniem z języka angielskiego - „non-governmental organization” .Tłumaczenie to - w skrócie NGO używane jest najczęściej przez Organizacje Stanów Zjednoczonych oraz inne instytucje międzynarodowe. Czasem można usłyszeć również określenie „organizacja typu non-profit”. Hasło to oznacza nic innego, jak to, że organizacja nastawiona jest nie na osiąganie zysku, lecz określonych potrzeb ludzi. Mimo to, nie znaczy to jednak, że organizacja pozarządowa nie może powadzić działalności gospodarczej. Może, tyle tylko, że dochody nie są dzielone pomiędzy osoby pracujące na jej rzecz czy ochotników (wolontariuszy), lecz przeznaczone są na dalszą działalność organizacji. Tak właśnie można najprościej sformułować definicję organizacji pozarządowych.

O organizacjach można powiedzieć, że są to grupy jednostek, które zrzeszają się dobrowolnie w powołanej organizacji, której celem jest działalność o charakterze społecznym lub charytatywnym. Grupa taka może być częścią na przykład związków zawodowych, Kościołów, grup interesu lub innych podmiotów. Zasadą działania, która stawiana jest na pierwszym miejscu każdej organizacji jest zasada działalności nie nastawionej na zysk (non-profit). Termin non-profit jest szerszy niż termin NGO. Powstał w Stanach Zjednoczonych i obejmuje niezależne uniwersytety, szpitale nie kierujące się motywem zysku, związki zawodowe, o których wspomniałam powyżej i stowarzyszenia zawodowe oraz inne organizacje, które wprawdzie mogą osiągać zyski, ale nie dzielą ich pomiędzy swoich właścicieli. NGO nie pracują dla pieniędzy i nie są one ich celem działania lecz są środkiem. Działają przez ludzi i przed wszystkim dla ludzi.

Kiedy pojawiły się organizacje trzeciego sektora? Miklós Maschall, Prezes Zarządu CIVICUS: Word Alliance for Citzen Participation, na specjalnej sesji zorganizowanej przez Salzburg Seminar pt: „Trwała samowystarczalność trzeciego sektora w Europie Środkowej i Wschodniej w krajach WNP” powiedział „Kiedy dziesięć lat temu brałem udział w 252. sesji Salzburg Seminar dla organizacji społecznych, nie istniały właściwie jeszcze żadne instytucje tego typu w Europie Wschodniej i Środkowej. Co więcej - sam pomysł stworzenia organizacji niezależnej od państwa był wręcz niewyobrażalny. Od tamtej pory bardzo wiele się zmieniło. Obecnie istnieje kilkaset tysięcy organizacji pozarządowych, obejmujących praktycznie wszystkie sfery życia społecznego.” Mike Hudson w swojej książce pisze, że organizacje pozarządowe „kwitną w wolnych społeczeństwach demokratycznych i odgrywają ważną rolę w innych ustrojach. Rozwijają się w miastach i poza nimi. Tego rodzaju organizacje istnieją wszędzie.” Należy więc zadać sobie pytanie, kiedy tak naprawdę po raz pierwszy pojawiła się instytucja organizacji pozarządowych?

Historia trzeciego sektora zaczęła się podobno już w czasach najdawniejszych cywilizacji. Niektórzy twierdzą, iż „ich korzenie tkwią w ogólnoludzkich wartościach, sprawiających, że jednoczymy siły, żeby świadczyć usługi, z których korzystają inni i my sami, żeby walczyć przeciwko krzywdzeniu istot ludzkich i przyrody.” W niektórych książkach można wyczytać, że hasło działalności charytatywnej, którą zajmują się w większości organizacje pozarządowe pojawiło się w epoce elżbietańskiej lub co najwyżej romańskiej, co mogłoby oznaczać, że już wtedy miano do czynienia z tego typu instytucjami.

„Jednym z pierwszych przykładów […] strategicznego podejścia do pomocy społecznej była przedłożona w 1526 roku propozycja Hiszpana Juana Luisa Vivesa, który zaproponował przeprowadzenie powszechnego spisu ludności, szczegółowe opisanie poszczególnych przypadków, zastosowanie środków mających na celu trwałe usprawnienie i lepszą koordynację działalności charytatywnej.” Pomysł taki podchwycono również w szesnastowiecznej Europie. „ Tym mniej, aż do połowy dziewiętnastego wieku, brytyjski sektor charytatywny charakteryzowała się dużą liczbą organizacji, często wzajemnie ze sobą konkurujących, prowadzących działalność bez gruntownego zrozumienia wszystkich przyczyn ubóstwa.” Wnioskować można z tego, że w tym okresie organizacje nie zajmowały się swymi podopiecznymi, tak więc zanikał ich prawdziwy cel działalności. Dopiero w roku 1869 w Wielkiej Brytanii powstało pierwsze Towarzystwo Organizacji Charytatywnych, które było początkiem innowacji w dziedzinie działalności charytatywnej. Dziś organizacja ta działa pod inna nazwą - Towarzystwa Opieki nad Rodziną ( Family Welfare Asscociation). „Właśnie w tej organizacji, [...] jako w jednej z pierwszych zastosowano to, co dziś nazwalibyśmy strategicznym podejściem do zaspokajania ludzkich potrzeb.” Głównymi celami Towarzystwa opieki nad Rodziną było przede wszystkim:

• zapobieganie udzielaniu pomocy wszystkim, którzy o nią proszą,

• badanie indywidualnie przypadków prośby o pomoc,

• szukanie przyczyn problemów poszczególnych osób i ich usuwanie,

• kontrolowanie działań organizacji charytatywnych , aby uniknąć nadmiernej pomocy

udzielanej biednym.

Było to podejście strategiczne, które miało na celu sprawne i energiczne zarządzanie organizacjami trzeciego sektora. Mimo, iż uważam, że była to skuteczna działalność, Mike Hudson twierdzi, że była to działalność „skierowana przeciwko pomocy udzielanej przez państwo i organizacje wolontariuszy [...].”

Wraz z nadejściem interwencjonizmu państwowego pojawiło się kolejne, nowe podejście do działalności trzeciego sektora. Zaczęto przyjmować wiele innowacyjnych programów, mających na celu zaspokajanie ludzkich potrzeb. W 1948 roku organizacje stanowiły główne źródło usług bezpośrednich. Do trzeciego sektora należały między innymi szpitale obsługiwane przez wolontariuszy oraz duża ilość organizacji mających za zadanie opiekę nad dziećmi i niepełnosprawnymi. Dopiero wraz z rozszerzeniem zakresu usług świadczonych przez państwo rola trzeciego sektora była traktowana jako ich uzupełnienie, „nie zaś - jak dawniej - system działający równolegle”. Bezpośrednio po zakończeniu drugiej wojny światowej rola trzeciego sektora miała miejsce drugorzędne, natomiast w latach sześćdziesiątych wywierał on coraz większy wpływ. „Od tego czasu sektor rozwija się nieprzerwanie:

• duże organizacje skoncentrowały się na tych usługach, które nie są świadczone przez

państwo,

• powstały wyspecjalizowane organizacje zajmujące się niemal każdą możliwą sprawą,

• ogromnie wzrosło finansowanie ze strony władz centralnych i lokalnych.”

Po intensywnym rozwoju w wieku dziewiętnastym i na początku wieku dwudziestego rozrost państwa dobrobytu przyćmił znaczenie trzeciego sektora. Odrodził się na nowo dopiero na przełomie roku 1989. „W Polsce […] usunięte zostały organizacje formalne od stowarzyszania się. Zaczęło się pojawiać coraz więcej nowych organizacji, przy czym ich liczba wykazywała bardzo dużą dynamikę.” Od tego momentu na terenie Polski zaczęło pojawiać się coraz więcej organizacji pozarządowych. Na terenie Gdyni jest około 185 zarejestrowanych organizacji pozarządowych. Biorąc pod uwagę, że miasto Gdynia jest bardzo młodym, a zarazem nie największym miastem w Polsce, jest to bardzo duża liczba.

1.2. Klasyfikacja organizacji pozarządowych.

Jedną z cech sektora pozarządowego jest jego występowanie w różnych formach organizacyjnych, zarówno sformalizowanych, jak i nieformalnych. Organizacje sformalizowane mogą przybierać postać związków, spółek, klubów itp. Natomiast organizacje nieformalne są to po prostu luźne grupy ludzi chcących załatwić określoną sprawę. W Polsce za najkorzystniejsze formy organizacyjno-prawne organizacji pozarządowych uważa się stowarzyszenia i fundacje.

Może się wydawać, że zaklasyfikowanie jakiejś organizacji pozarządowej do danego typu i rodzaju to zadanie łatwe. Niestety, nie jest to wcale taką łatwą czynnością. Problem ten ma dla wielu osób zajmujących się dziedziną organizacji pozarządowych, często wymiar praktyczny, a to dlatego, że nie wiedzą czy ich organizacja jest NGO czy nie. Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie w odniesieniu do organizacji pozarządowych mówi, że „jeżeli nie jest ona elementem oficjalnej struktury władzy państwowej lub samorządowej, jeżeli jej działanie nie jest nastawione na osiąganie zysków, ale na działalność społeczną, to z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, że jest to NGO.” W literaturze na temat organizacji pożytku publicznego można znaleźć liczne podziały NGO.

Podstawowa klasyfikacja organizacji pozarządowych obejmuje następujące ich rodzaje :

1. organizacje zrzeszające ochotników,

2. instytucje dobroczynne,

3. kluby sportowe,

4. fundacje,

5. grupy zainteresowań,

6. zrzeszenia działające w dziedzinie ochrony zdrowia, środowiska naturalnego, kultury i filantropii,

7. czasami do jednego z rodzaju NGO zalicza się kościoły, uniwersytety, a nawet związki zawodowe

8. i na koniec organizacje nie związane z rządem, nie nastawione na osiąganie zysków, z których każda kieruje się własnym przesłaniem - społecznym, religijnym lub etycznym.

Najlepiej obrazujący organizacje pozarządowe podział, to ten, który wydziela NGO ze względu na profil ich działalności.. Ustawa o której wspomniałam powyżej dzieli NGO na:

1. organizacje samopomocy, których działalność obejmuje członków danej organizacji.

2. organizacje opiekuńcze, które świadczą usługi dla wszystkich osób, które tego potrzebują, Na terenie Gdyni istnieje wiele tego typu organizacji, np.: Fundacja Patos, która zajmuje się pomocą i opieką nad niepełnosprawnymi czy Fundacja Dogtor o tym samym profilu działalności.

3. organizacje przedstawicielskie, których działalność polega na ogół na reprezentowaniu interesów jakiejś danej społeczności, np. społeczny komitet mieszkańców.

4. organizacje mniejszości, zajmujące się interesami grup mniejszości, np.: religijnych czy narodowościowych.

5. tak zwane organizacje tworzone ad hoc, których celem powstania jest przeprowadzenie określonej akcji.

6. organizacje hobbystyczno-rekreacyjne, które zbierają osoby zainteresowane określoną sferą działalności. Organizacje prowadzące tego typu profil działalności mają największą liczbę, zarówno na Tereni Gdyni, jak i na terenie całego Trójmiasta (np.: Adventure Club Uniwersytet Gdyński- profil działalności: turystyka i rekreacja czy Gdyński Klub Motorowy Bałtyk-profil działalności: rekreacja i turystyka).

7. organizacje typowo zadaniowe, czyli wykonujące funkcje zlecone przez władze. Na terenie miasta Gdynia istnieje na przykład Biuro Porad Obywatelskich, którego zleconym zadaniem przez Urząd Miasta Gdynia jest pomoc jego mieszkańcom.

8. i ostatni typ organizacji, to organizacje „tradycyjne”, których formuła działalności, jak

i osób, na rzecz których działają jest szeroka.

Organizacje trzeciego sektora są najczęściej klasyfikowane według profilu swojej działalności, jaki przedstawiłam powyżej. Międzynarodowa Klasyfikacja Organizacji Pozarządowych obejmuje jeszcze lepszy i dokładniejszy podział NOG. Mike Hudson, którego cytowałam już wielokrotnie, uważa że „z drugiej strony […] bardziej przydaje się klasyfikacja według pewnych cech organizacji.” Podział, który przedstawię poniżej „niekoniecznie pokrywa się z tradycyjnym.”

Międzynarodowa Klasyfikacja Organizacji Pozarządowych dzieli je według obszaru ich działania Grupa 1: Kultura i rekreacja Obejmuje sport, sztukę, zoo rekreacja i kluby. Grupa 2: Edukacja i badania Szkoły i uczelnie wyższe, szkolenie zawodowe, badani medyczne, nauka i technika, studia polityczne Grupa 3: Usługi społeczne Opieka nad dziećmi, młodzieżą, rodzinami, osobami starszymi i niepełnosprawnymi. Pomoc w nagłych wypadkach, wsparcie pieniężne i materialne Grupa 4: Środowisko Ochrona zasobów naturalnych, kontrola zanieczyszczeń, opieka nad zwierzętami, ochrona dzikiej przyrody i wsi Grupa 5: Rozwój i mieszkalnictwa Rozwój gospodarczy, społeczny i lokalny, mieszkalnictwo, zatrudnienie i szkolenia Grupa 6: Prawo, obrona praw i polityka Organizacje reprezentujące grupy, stowarzyszenia obywatelskie, mniejszości. Usługi prawne, zapobieganie przestępstwom, resocjalizacja przestępców, pomoc ofiarom. Partie polityczne Grupa 7: Organizacje pośredniczące, filantropijne i wspierające działalność wolontariuszy Fundacje udzielające dotacji, jednostki gromadzące środki na konkretny cel. Organizacje pośredniczące. Grupa 8: Działalność międzynarodowa Programy wymiany, pomoc w rozwoju lokalnym, pomoc humanitarna. Organizacje walczące o prawa człowieka i o pokój. Grupa 9: Religia Organizacje religijne Grupa 10: Działalność gospodarcza, stowarzyszenia i związki zawodowe Organizacje pracodawców, związki zawodowe, stowarzyszenia zawodowe Grupa 11: Pozostałe organizacje

Źródło: „Bez zysków i strat. Sztuka kierowania organizacjami sektora pozarządowego” Mike Hudson. Tłumaczeni-Maria

Warat, Warszawa 1997 str. 197

Ponadto, organizacje pozarządowe można podzielić jeszcze na szereg innych, różnych sposobów, na przykład w oparciu o ich liczebność, zakres geograficzny czy też strukturę. Dla celów ułatwiających zarządzanie bardzo przydatna jest jeszcze jedna klasyfikacja:

• ze względu na cel działania organizacji,

• ze względu na źródła środków i

• ze względu na skład rady.

Klasyfikację ze względu na cel po raz pierwszy zaproponował Charles Handy książce dotyczącej organizacji dobrowolnych (Understnading Voluntary Organizations). Oto podstawa podziału:

Źródło: „Bez zysków i strat. Sztuka kierowania organizacjami sektora pozarządowego” Mke Hudson, Tłumaczenie

Maria Warot, Warszawa 1997, str. 198

Często zdarza się, że jakaś organizacja należy do dwóch grup z tej klasyfikacja, a nawet trzech, tak jak na przykład związek zawodowy, którego pierwotnym profilem działalności jako grupy jest samopomoc i reprezentacja potrzeb swych członków. Obecnie wiele związków oferuje dużo odpłatnych usług swoim członkom oraz ich rodzinom. Dodatkowo taki związek może prowadzić lobbing, co zalicza go do trzeciej kategorii.

Klasyfikacja według źródła środków jest kolejnym sposobem klasyfikacji organizacji trzeciego sektora. Podział ten klasyfikuje organizacje według źródła pochodzenia ich środków:

● ze sprzedaży towarów i usług,

● z dotacji,

● z darowizn i zbiórki pieniędzy oraz

● ze składek członkowskich.

Organizacje, klasyfikujące się do grupy, której środki pochodzą z wpływów ze sprzedaży i kontraktów to:

● szkoły niezależne,

● rady ds. Szkolenia i Przedsiębiorczości,

● kasy oszczędnościowe,

● towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych,

● niektóre organizacje dobrowolne,

● szpitale.

Najmniejszą grupą są organizacje pozarządowe, które utrzymują się z darowizn:

● organizacje lobbingowe,

● Kościoły,

● partie polityczne,

● niektóre organizacje dobrowolne.

Kolejna grupa, to organizacje, których środki pochodzą z dotacji na przykład z budżetu państwa:

● towarzystwa mieszkaniowe,

● organizacje quasi-pozarządowe,

● uniwersytety,

● szkoły finansowane z dotacji,

● szkoły wyższe i

● organizacje artystyczne.

Ostatnia grupa, to organizacje pozarządowe, które utrzymują się ze składek członkowskich. Są to między innymi:

● związki branżowe,

● związki zawodowe,

● stowarzyszenia zawodowe oraz

● stowarzyszenia pracodawców i

● kluby.

Klasyfikacja, którą przedstawiłam obejmuje zarówno organizacje, które znajdują się w centrum trzeciego sektora, jak i te, które działają na jego „obrzeżach”.

Zbigniew Wejcamn „Samorząd terytorialny i organizacje pozarządowe-współpraca czy odrębność?'.

Wyd. BORIS, Warszawa 1997, str. 10

„Trzeci sektor: Poradnik dla tych, którzy decydują. Poradnik dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej oraz

WNP” Wyd. Salzburg Seminar, Wrzesień 1997, str. 4

„Bez zysków i strat. Sztuka kierowania organizacjami sektora pozarządowego” Mike Hudson, tłumaczenie-

Maria Warat, Warszawa 1997, str. 10

tenże, str. 10

tenże, str. 17

tenże, str. 17

tenże, str. 18

tenże, str. 18

tenże, str. 18

tenże, str. 19

„Prawne i organizacyjne działania organizacji pozarządowych” Małgorzata Załuska, str. 50

Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z 2003 roku.

Źródło zawarte z „Trzeci sektor: Poradnik dla tych. Którzy decydują. Poradnik dla krajów Europy Środkowej i

Wschodniej oraz WNP”. Wyd. Salzburg Seminar, Wrzesień 1997.

Opracowane na podstawie źródła ze strony internetowej www.ngo.pl dnia 10.04.2005 r. godzina 16:01

„Bez zysków i start. Sztuka kierowania organizacjami sektora pozarządowego”. Mike Hudson. Tłumaczenie-

Maria Warat, Warszawa 1997, str. 196

tenże, str. 196

Opracowane na podstawie „Bez zysków i strat. Sztuka kierowania organizacjami sektora pozarządowego.”

Mike Hudson. Tłumaczenie-Maria Warat, Warszawa 1997, str.199

tenże, str. 199

tenże, str. 199

tenże, str. 199

tenże, str. 199

9

---