Idał człowieka oświeconego w Mikołaja Doświadczyńskiego przy

Oświecenie było epoką bardzo charakterystyczną, jego twórcy stawiali bowiem ponad wszystko kult rozumu, pouczali i krytykowali. Znamienny dla XVIII-wiecznej literatmy dydaktyzm doprowadził do ustalenia nowego kodeksu praw, postaw i obowiązków; pisarze wyselekcjonowali zalety, zganili wady, określili słuszne, ich zdaniem, stanowisko wobec rzeczywistości. Parenetyczny charakter ma pierwsza polska powieść nowożytna, której główny bohater - Mikołaj Doświadczyński - stał się oświeceniowym wzorcem osobowym. Ignacy Krasicki, autor Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków, poszukiwał takiego modelu psychologicznego, który pasowałby do polskiej rzeczywistości. Mikołaj to zatem szlachcic, trzeba jednak dodać, że bohater pozytywny, łączący w sobie rodzime, sarmackie pierwiastki z postępowymi ideami epoki.

Doświadczyński nie od razu zdaje się być ideałem. Jego początkowa edukacja pozostawia wiele do życzenia, ciągłe zagraniczne wojaże i hulaszczy tryb życia dyskwalifikują go jako człowieka cnotliwego, a długi - jako człowieka uczciwego. Bohater, pobierając początkowo nauki, zabawia się jak typowy szlacheckipa niczyk. Krasicki krytykuje taki styl wychowania i wykształcenia, jednak, aby uwypuklić przyszłe zalety bohatera, musi początkowo obarczyć go wadami charakte rystycznymi dla fircyka.

Mikołaj po burzliwej młodości, upływającej w pogoni za tanimi miłostkami i na trwonieniu majątku, z powodu zadłużenia i konieczności opuszczenia gniazda rozpusty, jakim był Paryż - udaje się w podróż morską. Niczym Robinson Kruzoe cudem ratuje się ze sztormu i przybija do nie znanej wyspy Nipu. Okazuje się, iż Nipuańczycy tworzą idealną społeczność, nie skażoną zgubną cywilizacją i kulturą, kierującą się wspaniałymi wartościami zgody i sprawiedliwości. Doświadczyński uczy się od swojego nowego mistrza Xaoo mądrości i pracowitości, przejmuje od ludu nie znane mu dotąd zasady poszanowania pracy i człowieka. Moralnie odnowiony, diametralnie zmieniony wewnętrznie, po wielu perypetiach wraca do kraju. Bagaż dotychczasowych doświadczeń sprawił, iż bohater zupełnie inaczej postrzega świat, jest nowym człowiekiem. Pragnie być prawym obywatelem, su miennym gospodarzem, dobrym panem dla swoich poddanych.

Krasicki ukazał stopniową przemianę Doświadczyńskiego z rozpasanego zabijaki i kobieciarza w mądrego, oświeconego i rozumiejącego potrzebę zmian w kraju człowieka. Poeta nie od razu uczynił ze swego bohatera wzór do naśladowania, udowodnił, że każdego mogą spotkać różne "przypadki", jednak najważniejsze jest wyciągnięcie wniosków ze swoich przygód i odnalezienie wśród zawiłych ścieżek życia i zasadzek losu słusznej drogi postępowania. "Doświadczony" Mikołaj ostatecznie znajduje to, czego szukał, co go satysfakcjonuje i czemu pragnie poświęcić dalsze lata swego życia - jest to praca dla dobra ojczyzny i bliźnich.

Autor zdaje się twierdzić, że człowiek musi przejść wiele perypetii, aby uświadomić sobie, czego tak naprawdę oczekuje od życia i co jest dla niego słuszne. W tym odnalezieniu własnych ideałów i zasad tkwi prawdziwa wartość Doświadczyńskiego i każdego człowieka. Musi on sam dostrzec swoje błędy oraz niewłaściwość postępowania i dopiero wówczas się zmienić. W życiu Mikołaja niewątpliwie nastąpił przełom. Za jego sprawą bohater odbudowuje swoją moralnośe i na jego kanwie tworzy swój nowy wizerunek i nową przyszłość. Doświadczyński zorientował się, że jego młodość była pusta, od Nipuańczyków przejął szlachetne zasady postępowania, które będzie się starał zaszczepić na polskim gruncie, i które oświecą jego umysł i duszę.

Idealna jest nie tyle sama postać Doświadczyńskiego, posiadającego zwykłe, ludzkie ułomności, co jego duchowa przemiana pozwalająca mu zakorzenić w ojczystym kraju nowe, pozytywne wartości. Krasicki udowadnia, iż wzorem do naśladowania może być każdy (nawet pomimo grzechów swej młodości), pod warunkiem, że odnajdzie on słuszną drogę postępowania, że los doświadczy go na tyle, iż ostatecznie będzie umiał odróżnić dobro od zła, nierząd od sprawiedliwości, radość życia od hulanek i bezmyślnych zabaw. Świadomość własnej odnowy i dążenie do tej reedukacji są godne naśladowania. Poeta wcale nie wymaga, aby człowiek od razu stał się idealny, sugeruje, iż najważniejsze jest wewnętrzne oświecenie i dobrowolna przemiana oraz pragnienie tej metamorfozy. I taki właśnie jest Doświadczyński, pozytywny szlachcic, który, aby ostatecznie dojrzeć i zmądrzeć, musiał być najpierw hulaką, kobieciarzem i bezmyślnym młodzieńcem, którego życie mogło zakończyć się katastrofą. Tak więc ezłowiek, by stać się idealnym, musi najpierw na własnej skórze doświadczyć głupoty i zepsucia, aby później do cenić własną, indywidualną przemianę.