R 7: CZYNNOŚCI SAMOKONTROLI: KONTROLA PROCESU EMOCJONALNEGO
Czynność samokontroli - zachowanie inicjowane przez jednostkę w celu zredukowania postrzeganej przez nią rozbieżności między standardem osobistym a własną emocją lub formą zachowania.
Jest zawsze taką formą zachowania, której wystąpienie zmienia prawdopodobieństwo wystąpienia innej formy zachowania się. Czynność ta sama pozostaje w relacji wykluczania się z emocją lub zachowaniem poddawanym kontroli bądź też prowadzi do wystąpienia innego zachowania które wyklucza wystąpienie reakcji poddawanych kontroli.
Czynność samokontroli cechuje się niskim prawdopodobieństwem wystąpienia w porównaniu z zachowaniem poddawany kontroli, zależy ono od fazy uczenia się samokontroli, w fazie wczesnej szansa jej pojawienia się jest niska, w późnej fazie wysoka.
Skuteczne kontrolowanie własnej emocji może prowadzić wtórnie od zmian na automatycznym poziomie regulacji, polegających na zmniejszeniu się reaktywności emocjonalnej jednostki na pewne klasy bodźców emocjo rodnych.
Można je podzielić na:
Czynności samokontroli mające charakter manipulacji poznawczych - wewnętrzne operacje symboliczne (myślowe i wyobrażeniowe)
czynności polegające na inicjowaniu zewnętrznie obserwowalnych zachowań.
Niektóre rodzaje czynności samokontroli maja charakter dwufazowy:
wewnętrzne operacje symboliczne (np. obiecywanie nagrody). Taka czynność symboliczna wywiera doraźny wpływ hamujący na impuls emocjonalny
zewnętrzne zachowanie się (np. przydzielenie lub nie sobie nagrody) które dostarcza wzmocnień dal pohamowania impulsu.
Cel polegający na redukcji rozbieżności między standardem osobistym a zachowaniem może występować w jednej z dwu przeciwstawnych sobie postaci:
wytłumienia niepożądanej formy zachowania się lub zmniejszenia prawdopodobieństwa jej wystąpienia.
włączenia do repertuaru pożądanej osobiście formy zachowania się lub zwiększenia prawdopodobieństwa jej wystąpienia.
Technika samokontroli - zamierzone, świadome organizowanie przez samą jednostkę systemu wzmocnień w celu zwiększenia prawdopodobieństwa opanowania własnego impulsu oraz podejmowanie specjalnych ćwiczeń ukierunkowanych na wypracowanie skutecznych nawyków samokontrolowania się. Rodzaje technik samokontroli:
Oddziaływanie na sytuację emocjorodną w kierunku jej zmiany.
Dokonanie przez człowieka reinterpretacji sytuacji emocjorodnej.
Oddziaływanie na ośrodkowy proces emocjonalny - poprzez wzbudzanie emocji przeciwstawnej lub wyładowanie zastępcze.
Oddziaływanie na motywację emocjonalną, popychającą człowieka do pewnych działań
Pohamowanie samego działania sterowanego emocją.
Można wyróżnić 2 podstawowe typy czynności za zakresu samokontroli:
ukierunkowane na modyfikację samego procesu (stanu) emocjonalnego
ukierunkowane głównie na zmianę własnego niepożądanego zachowania
Czynności (techniki) kontrolowania stanu emocjonalnego:
techniki modyfikacji sytuacyjnych bodźców emocjorodnych - kontrola sytuacyjna
Techniki wewnętrznej = symbolicznej modyfikacji pobudzenia emocjonalnego - kontrola wewnętrzna
Techniki ekspresyjne - czynności rozładowujące.
Zmienne wyznaczające stan emocjonalny mogą być rozmaitego rodzaju: bodźce zewnętrzne (sytuacyjne), bodźce wewnętrzne (dostarczają ich własne reakcje jednostki) - staja się one autonomicznym źródłem stymulacji, czynnikiem o ogromnym udziale w sterowaniu zachowaniem.
Techniki kontroli nad sytuacyjnymi wyznacznikami emocji.
1. Unikanie sytuacji emocjorodnych i usuwanie się z nich - skuteczność może zależeć od jakościowego charakteru emocji. Samo usunięcie stymulatorów nie daje natychmiastowej jego redukcji.
2. Poszukiwanie i podtrzymywanie kontaktu z bodźcami emocjorodnymi.
3. Czynności polegające na poszukiwaniu i włączaniu bodźców uruchamiających reakcje, które wykluczają emocję - „robienie czegoś innego”. Technika ta opiera się na zasadzie względnej przewagi siły reakcji i zasadzie wzajemnego wykluczania się pewnych typów reakcji.
Wersja sytuacyjna - poszczególne rodzaje emocji posiadają swoje „antagonistyczne pary” i nie mogą występować równocześnie dzięki temu jednostka może poddać kontroli własne emocje dostarczając sobie bodźców wywołujących powstanie emocji antagonistycznej.
Wersja uwewnętrzniona - źródłem „anytemocji” lub innych procesów i czynności wywierających pożądany przez człowieka hamulcowy wpływ na właściwy proces emocjonalny będzie manipulacja wewnętrznymi bodźcami symbolicznymi.
Stosowanie skutecznych technik samokontroli emocjonalnej wywołuje zwrotne trwałe zmiany w sferze samej emocjonalności - spadek pobudliwości emocjonalnej.
Techniki kontroli nad wewnętrznymi wyznacznikami emocji
Techniki (czynności) oddziaływujące głównie na poznawczy komponent emocji oraz techniki skierowane przede wszystkim na jej komponent fizjologiczny. Formy kontrolo wewnętrznej:
Hamowanie werbalizacji emocjorodnych - ma swoje zastosowanie gdy źródłem niepożądanych emocji są myśli człowieka, sądy, stwierdzenia kierowane pod swoim adresem.
Tłumienie zakłada zawsze uruchomienie nowego ciągu myśli, który eliminuje ciąg niepożądany, będący źródłem emocji, opiera się na zasadzie „robienia czegoś innego”.
Tłumieniu mogą podlegać tylko tzw. popędy wtórne (tylko te reakcje emocjonalne i inne stany popędowe które zostały nabyte przez wyuczenie).
By tłumienie utrwaliło się i stało się często wykorzystywaną techniką przystosowawczą musi ono zgodnie z teoriami uczenia się być nagradzane.
Emitowanie autowerbalizacji uspokajających (autoperswazji) w rodzaju „uspokój się”. Jednostka nie eliminuje samych bodźców emocjorodnych uruchamiających niepożądany stan emocjonalne, lecz tylko usiłuje go modyfikować dodatkowymi bodźcami. Mogą też oddziaływać poprzez modyfikowanie nastawień interpretacyjnych.
Procedura neutralizacji lęku - jeżeli jakiś bodziec awersyjny trwa przez jakiś czas i zostaje usunięty bezpośrednio po wystąpieniu określonego sygnału, to należy spodziewać się wytworzenia związku warunkowego między owym sygnałem a zespole zmian następujących w organizmie po usunięciu negatywnej stymulacji.
Ludzie którzy mają skłonność do przyjmowania zobiektywizowanej, nacechowanej poczuciem dystansu postawy względem problemów życiowych, trudności, niepowodzeń, sytuacji niebezpiecznych itp. Mają reakcje emocjonalne (nawet na osobiste nieszczęście) bardziej stonowane nie przybierające reguły gwałtownych form.
Meichenbaum i Cameron: metoda „szczepienia przeciw stresowi” obejmuje ona 3 fazy: edukację - wyjaśnianie pacjentom cierpiącym na fobie i inne typy leków na czym polega istota tych niepożądanych reakcji emocjonalnych, jakie są ich źródła i mechanizmy, wypróbowywanie przez pacjenta rozmaitych czynności zwalczających stres oraz stworzenie pacjentowi możliwości wypraktykowania nowych technik kontroli emocjonalnej w sytuacjach stresowych. Te autowerbalizacje zachęcają pacjentów do:
realistycznego spojrzenia na sytuację stresową
kontrolowania negatywnych i wywołujących lęk myśli i wyobrażeń
zaakceptowania własnego leku i wykorzystania go jako sygnału wewnętrznego że należy uruchomić techniki kontroli.
Skupienia się na wykonaniu samego zadania
Zwalczania bardzo silnego strachu, jakiego pacjent może na tym etapie doznawać
Nagradzania samego siebie za próby przezwyciężenia stresu.
Eksperymentalne studia nad tłumieniem emocji
Korner: zdolność do tłumienia jest ściśle uzależniona od wieku i dopiero około 8 r.ż. dzieci staja się zdolne do rozwiązania tego typu zadania. Tłumienie bardzo często jest nieselektywne, globalne.
Hare: silniejszej tendencji do tłumienia strach towarzyszyła większa represywność i silniejsza reakcja emocjonalna na sytuację eksperymentalną. Represywność - tendencja do świadomego zwalczania zagrożenia przez unikanie bodźców lękotwórczych, przesuwanie uwagi na bodźce obojętne.
Dollard i Miller: sam fakt częstego używania tłumienia wskazuje na jego częściową skuteczność gdyż podstawowym źródłem nagród jest redukcja napięcia lękowego.
Niektórzy ludzie są zdolni do „psychicznego odsunięcia się”, przyjmowania zobiektywizowanej postawy w warunkach, które u innych mogą wzbudzać silne emocje, zdolność ta jest ważnym elementem dobrego przystosowania.
Odporność na stres a procesy tłumienia lęku - teoria i badania Epsteina.
Dzięki nakładaniu się na siebie dwóch tendencji: do rozszerzania się gradientu lęku (pojawia się coraz wcześniej) i do rozwijania się procesów jego hamowania - sygnały ostrzegawcze pojawiają się coraz wcześniej, na stopniowo coraz niższym poziomie pobudzenia. Pierwsza tendencja umożliwia swobodne rozwinięcie aktywności przystosowawczej, sprzyja wczesnej koncentracji na trudności, druga zapobiega destrukcyjnym efektom nadmiernie wysokiej aktywacji.
Hamowanie to może realizować się dzięki 3 rodzajom technik samokontroli, może polegać na: unikaniu sygnałów lękotwórczych, dostarczanych przez percepcję. Na wytwarzaniu reakcji dystrakcyjnych których treści nie można pogodzić ze strachem i na podkreślaniu pozytywnej motywacji do skoku i skupieniu się na sygnałach użytecznych dla prawidłowego wykonywania tej czynności.
Odporność na stres jest końcowym efektem procesu nabywania umiejętności samokontroli emocjonalnej tj. uczenia się, technik za których pomocą jednostka oddziałuje na własny lęk.
Techniki kontroli nad fizjologicznymi komponentami emocji
Techniki obwodowe - opierają się na zasadzie „odcinania” autonomicznych sprzężeń zwrotnych. Centralny proces emocjonalny wywołuje zmiany obwodowe, o których informacja dociera na powrót do świadomości podtrzymując emocję a zmniejszenie efektów peryferyjnych powinno osłabić samą emocję. Aktywacja centralna - podwyższenie pobudliwości komórek kory mózgowej powodowane wstępującą stymulacją z układu siatkowatego pnia mózgu
Trening autogeniczny - amplituda i częstość oddechów wywiera bezpośredni wpływ na tętno oraz poziom odczuwanego przez człowieka lęku więc regulacja ta może być przejmowana przez dowolny system regulacji dowolnej. Człowiek może bez trudu nauczyć się kontrolowania rozmaitych swoich funkcji fizjologicznych: tętno, temperatura ręki pod warunkiem że dostarcza mu się w systematyczny sposób informacji zwrotnych o zmianach w tych funkcjach.
Techniki centralne - aktywacja obwodowa wywołana stymulacją zstępującą z układu siatkowatego i innych struktur emocyjnych.
Problem pozytywnych technik kontroli wewnętrznej
Intensyfikacja własnej emocji może być łatwiejsza niż jej opanowanie i pohamowanie. Człowiek może dowolnie uruchamiać reakcję skórno-galwaniczną i że reakcje takie osiągają większą siłę i trwałość gdy są wywoływane za pośrednictwem wytwarzania plastycznych, zmysłowych wyobrażeń i treści emocjonalnej.
Techniki pozytywnej kontrolo wewnętrznej mogą służyć wzbudzaniu, podtrzymywaniu lub nasilaniu stanów emocjonalnych, będących „celem samym w sobie” - związanych z pozytywnymi standardami emocjonalnymi. Mogą też występować w roli instrumentów osłabiających lub edukujących inne, niepożądane przez człowieka procesy afektywne.
Poszczególne stany emocjonalne pozostają względem siebie w stosunku wykluczania się tworząc antagonistyczne pary. Oznacza to, że możemy wpływać korektywnie na występujący w nas stan emocjonalny wzbudzając poprzez odpowiednie autowerbalizacje i związane z nimi wyobrażenia wystarczająco silne, antagonicztyczne procesy emocjonalne.
Można wyróżnić 3 kategorie technik pozytywnych polegających na: wytwarzaniu bodźców wewnętrznych wzbudzających emocję, na autosymulacji wspomagającej występujący już proces afektywny i na modyfikowaniu nastawień percepcyjnych w taki sposób by zwiększał się gotowość do odbierania określonej klasy bodźców z otoczenia i emocjonalnego reagowania na nie.
Podstawowy mechanizm psychologiczny kontroli wewnętrznej
Samokontrola ma zawsze charakter upośredniony, polega na posługiwaniu się szczególnego rodzaju „narzędziami psychologicznymi” wytwarzane przez samego człowieka wewnętrzne reakcje symboliczne.
Oddziaływanie to może zmierzać w kierunku zwiększania prawdopodobieństwa wystąpienia takiego procesu - kontrola pozytywna, bądź w kierunku jego zmniejszenia - kontrola negatywna.
6