„Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego
Dramat romantyczny
Dominujšca cechš dramatów epoki romantyzmu jest odrzucenie reguł dramatu klasycznego i łšczenie elementów różnych rodzajów i gatunków literackich (synkretyzm gatunkowy).
W efekcie z dramatu wyłania się wizja œwiata pełnego dysharmonii, wieloznacznoœci i napięć rodzšcych nierozwišzywalne problemy:
- brak jednoœci czasu (akcja trwa kilkanaœcie lat, niektóre sceny dziejš się równoczeœnie, między innymi sš bliżej nieokreœlone, czasem duże, luki czasowe. W wymiarze ideowym utwór odbierać należy w perspektywie wiecznoœci);
- brak jednoœci miejsca (poszczególne sceny rozgrywajš się w różnych, czasem niedokładnie okreœlonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu obłškanych, w górach, w okopach Œwiętej Trójcy; często jest to sceneria typowo romantyczna. W wymiarze ideowym - perspektywa kosmiczna);
- brak jednoœci akcji (wiele różnych wštków: życie rodzinne hrabiego, losy Orcia, starcie rewolucjonistów z arystokracjš, walka duchów dobrych i złych o duszę Męża);
- kompozycja: brak zwišzku przyczynowo-skutkowego pomiędzy poszczególnymi scenami (każda scena ukazuje inny aspekt przedstawianego œwiata);
- łšczenie fantastyki z realizmem (upiór Dziewicy w domu Męża, sšd nad hrabiš w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalajšca Pankracego);
- elementy liryczne (narrator ma cechy podmiotu lirycznego: emocjonalnoœć wypowiedzi, otoczenie szczególnš atmosferš uczuciowš kreowanych postaci, np. Orcia);
- łšczenie scen zbiorowych (obrazy z obozu rewolucjonistów: monumentalnoœć, rozmach z kameralnymi: rozmowy hrabiego z Mariš, Orciem, wyciszenie, liryzm);
- łšczenie tragizmu (koncepcja poety i poezji) z komizmem (np. zachowanie goœci na chrzcinach);
- łšczenie patosu (np. kreacja Pankracego) z groteskš (np. w rewolucyjnej obrzędowoœci: „prosimy œlicznie o głowę arystokraty”);
- łšczenie stylów wypowiedzi (metaforyka prozy poetyckiej obok stylu potocznego goœci na chrzcinach i naukowego - lekarza);
Czynnikami spajajšcymi dramat sš: nadrzędna wobec całoœci postać narratora, postać głównego bohatera i pojawiajšce się we wszystkich częœciach postacie epizodyczne (np. Ojciec Chrzestny), symetria kompozycji (cz. I i II + cz. III i IV, „uwertury”).
Tematyka utworu
„Nie-Boska komedia” jest dramatem o różnorodnej problematyce:
Dramat rodzinny:
Hrabia Henryk o małżeństwie: „Zstšpiłem do ziemskich œlubów, bom znalazł tę, o której marzyłem” (œluby ziemskie jako zniżenie się do ziemskiej rzeczywistoœci); rozczarowanie „żonš dobrš i skromnš”, zmęczenie prozš życia (przygotowanie do chrzcin, puste rozmowy goœci, codziennoœć jako „sen fabrykanta Niemca”). Egoizm i marzycielstwo Męża stajš się przyczyna tragedii całej rodziny.
Dramat o poecie i poezji:
- poeta „fałszywy” - hr. Henryk (konfrontacja wyjštkowej misji poety w œwiecie ze sposobem, w jaki wywišzuje się ze swoich obowišzków; rewizja głównych mitów romantycznych - zjawy; rozbieżnoœć między postawš moralnš bohatera a pięknem jego poezji),
- poeta „prawdziwy” - Maria, Orcio (życie na granicy œwiata widzialnego i niewidzialnego; nadwrażliwoœć opłacona cierpieniem, szaleństwem, œlepotš, wreszcie œmierciš)
Dramat o historii:
bohaterowie to przedstawiciele społeczeństwa; przełomowy moment historii: agonia œwiata feudalnego; walka klas; historia jako œcieranie się przeciwstawieństw - tragizm historii i z tego wynikajšca koniecznoœć ingerencji Opatrznoœci.
Dramat metafizyczny:
współistnienie œwiata fantastycznego (wyobrażenia chrzeœcijańskie) z realnym w jednej przestrzeni i czasie. Wpływ sił nadprzyrodzonych na poczynania ludzi (wszystko, co człowiek robi, ma znaczenie w planie metafizycznym); cišgłš walka Dobra ze Złem o dusze ludzi (moralitet).
Interpretacja dramatu
Pierwotnie utwór miał być zatytułowany „Mšż” (tak nazwany jest hr. Henryk) jako osoba dramatu). Wieloznacznoœć tego słowa („mšż”: małżonek, ojciec rodziny; wojownik, heros, mšż stanu, przywódca) wskazuje na podział tekstu na dwie partie: częœci 1. i 2., przedstawiajšce prywatne życie bohatera oraz 3. i 4., opisujšce jego udział w życiu społeczno-historycznym.
Częœć 1. Winę za niepowodzenia Męża (nie sprawdza się w roli męża i ojca) ponosi „fałszywa poezja”. Chór Złych Duchów nasyła na bohatera piekielne majaki. Reprezentujš one złudne i niszczšce idee: Dziewica - absolutyzację miłoœci, Sława - pychę i wzgardę dla ludzi, właœciwe wybujałemu indywidualizmowi, Eden - utopijne marzenia o życiu szczęœliwym i wolnym na łonie natury. Uwiedziony wizjami poeta zaniedbuje obowišzki domowe, czym doprowadza żonę do obłędu i œmierci, zaœ syna do utraty wzroku (krytyka typowo romantycznego stosunku bohatera do życia).
Częœć 2. Ostateczne rozwišzanie wštku rodzinnego. Ujawnia się przeznaczenie Orcia, który ma zginšć jako prawdziwy poeta (naznaczony przekleństwem proroków. Ojcu głoœ Anioła Stróża wskazuje szansę zbawienia przez miłoœć „biednych bliŸnich” - praktykowanie ewangelicznej moralnoœci. Mšż nie podporzšdkowuje się temu wezwaniu (Krasiński nie w pełni potępia bohatera, nadał jego postawie cechy tragicznej wzniosłoœci).
Częœć 3. Hrabia Henryk staje na czele ginšcej arystokracji rodu i pienišdza, skupionej w Okopach Œwiętej Trójcy. Jego przeciwnikiem jest Pankracy (wszechwładca) - radykalny ideolog stojšcy na czele zwycięskiej rewolucji „biednych i głodnych”, wspierany przez młodego, fanatycznego i zdeprawowanego kapłana, Leonarda. Mšż zwiedza w przebraniu obóz przeciwnika, oglšda bluŸniercze obrzędy nowej wiary oraz manifestacje zemsty zbuntowanego tłumu. W scenie dyskusji z Pankracym (starcie racji œwiata odchodzšcego w przeszłoœć i œwiata nowego) osšdza, że sš to „wszystkie stare zbrodnie œwiata, ubrane w szaty œwieże”. Natomiast Pankracy przeœwiadczony jest, że powstaje nowy œwiat, swoisty raj sprawiedliwoœci. Ugoda pomiędzy antagonistami jest niemożliwa.
Częœć 4. Bezpoœrednie starcie zbrojne pomiędzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ldzie słabi, tchórzliwi i podli, a Henryk zostaje potępiony, bowiem „nic nie kochał, nic nie czuł prócz siebie”. Po œmierci Orcia (ginie trafiony kulš) i samobójstwie Męża (rzuca się w przepaœć z okrzykiem „Poezjo, bšdŸ mi przeklęta”) Pankracy z Leonardem odbywajš sšd nad pokonanymi. Wódz rewolucji - marzšcy o odkupieniu dzieła zniszczenia przez budowę szczęœliwej przyszłoœci - odczuwa niepokój. Gdy ukazuje mu się wizja Chrystusa-Mœciciela, ginie od jej siły ze słowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): „Galilaee, vicisti!” (Galilejczyku, zwyciężyłeœ!).
Zakończenie utworu wynika z logiki myœli historiozoficznej Krasińskiego. Pankracy - samowolnie sięgajšcy po atrybuty władzy boskiej - staje twarzš w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. Bóg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyć historię. Symboliczna postać Chrystusa w finale może być interpretowana dwojako:
(optymistycznie) nadchodzšca epoka będzie czasem jakiegoœ nowego chrzeœcijaństwa i odrodzonego Koœcioła,
(pesymistycznie) dzieje œwiata nie będš miały już dalszego cišgu i Bóg przecina bieg historii, gdyż dopełnia się miara ludzkich nieprawoœci.