Wł. Bolecki Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym
Wstęp - najbardziej rozpowszechnionym modelem prozy jest proza realistyczna (odrębność planu narracji i planu świata przedstawionego; uprzedniość zdarzeń wobec aktu mowy narratora; dominująca rola figur semantycznych). Wypowiedź narracyjna aktywizuje elementy ponadzdaniowe (narrator, fabuła, postacie…), opowiada o zdarzeniach, opisuje stany rzeczy, język jest neutralnym transporterem gotowych sensów. Wypowiedź poetycka - elementy poniżej zdaniowe (wyrazy, instrumentację brzmieniową…). Proza realistyczna to te utwory, w których dominuje wehikularna funkcja języka! Poetyckość zaś to sposób nadorganizacji komunikatu językowego w stosunku do jego zobowiązań pozajęzykowych; w prozie poetyckość odsyła nas do: powieści poetyckiej, XIX-wiecznych powieści-poematów, prozy rytmicznej Młodej Polski.
„Powieść-worek”: Miciński, Jaworski, Witkacy
„Powieść-worek” to określenie dla utworów: Nietota, Xiądz Faust T. Micińskiego, Wesele hrabiego Orgaza R. Jaworskiego, Pożegnanie jesieni, Nienasycenie Witkacego.
Utwory te wyłamują się z klasycznych schematów narracyjnych, są jednym z kilku wariantów odchodzenia od XIX-wiecznego wzorca powieści i funkcji literatury, to teksty nie dające się „normalnie” przeczytać, nowatorskie. Zjawisko nowej powieści w Polsce jest problemem lektury tej powieści. Dawniej powieści musiały być tak napisane, aby mogły być przeczytane i zrozumiane. Teksty Micińskiego atakowano za brak spójności, dygresje bez związku z całością, załamania sposobu prowadzenia narracji; u Jaworskiego i Witkacego też zauważano deformacje, sztuczność stylu, fabuły i postaci - utwory nie pozwalały na rozpoznanie sensu, na streszczenie. Nowa norma lektury: nie rozumiem, ale akceptuję! Za wykładnik „powieści-worka” uznano brak troski autora o odbiorcę powieści (trudny język, zaszyfrowane znaczenia, brak komentarzy). W XIX w. całościowość kompozycji, fabuły czy wątku były warunkiem dobrej powieści, tymczasem teraz mamy chaos i syf - brak autorskiej troski o kompozycję - brak wykończenia, niejednolitość stylistyczna i gatunkowa, niemożność określenia do czego zmierza utwór.
Zalążki prekursorstwa nowoczesnej literatury: nowy sposób konstrukcji polegający na hierarchicznym układzie elementów, nowy typ ciągłości tekstu polegający na zestawieniu przypadkowych elementów i dygresji autora, pozbawiony kulminacji sposób kształtowania fabuły, brak pointy. Nowatorstwo Micińskiego: synkretyzm gatunkowy prozy: mieszanie realności i egzotyki, wzniosłości i przyległości, trywialności i patosu; rozbicie powieściowego świata na części. Erudycja wykładnikiem narracji autorskiej. „Powieść-worek” to worek konwencji, fantastyka i realizm w jednym utworze. Specyficzne kreacje powieściowych bohaterów: postać-kukiełka, podporządkowana wiedzy i kaprysom narratora, nieodpowiedzialny brak logiki. Za główną przyczynę trudności w czytaniu uznano styl - niezrozumiałość i nieprzejrzystość myśli, brak językowej precyzji, „nieporadność” językowa. „Powieść-worek” jako zapis procesu twórczego.
Nazwa „powieść-worek” pochodzi od Witkacego i zakłada tu, że powieść nie jest dziełem „sztuki czystej”, jest wykładnikiem własnych tekstów narracyjnych Witkacego, wskazuje też na utwory, które Witkacy cenił jako realizujące ideał Czystej Formy w prozie. Bolecki zaś rozszerza to pojecie, pisząc o modelowości - sposób widzenia powieści. „Workowatość” omawianych powieści polega na tym, ze można w nią wepchnąć rozważania na wszelkie możliwe tematy, powieść-forum, obecność treści wypychanych poza granice szanującej się powieści - erotyka, brutalizacja języka, rozważania na tematy „istotne: cywilizacyjne, filozoficzne, historiozoficzne. U Witkacego chodzi o to, by powieść działała na odbiorcę bezpośrednio, co jest problemem (rozmiar), stąd „zlepki”. Strukturalne ograniczenia powieści wg Witkacego to: objętość, czas lektury, przewaga pojęć nad innymi jakościami ( to właśnie uniemożliwia uznanie powieści za dzieło „Sztuki Czystej”). Paradoksalność jego teorii polega na tym, że powieść nie mogąc być dziełem Czystej Formy może być jednocześnie złożona z elementów Czystej Formy. Powieść staje się dziełem sztuki wówczas, gdy wartością w powieści okazuje się jej „kawałek”. Cechą stylu tego typu powieści jest „pojęciowość”. Ideał stylistyczny prozy Witkacego był przeniesieniem reguł poetyckości wierszowej w obszary narracji. W „powieści-worku” dokonało się nie tylko „obnażenie chwytów” literackich, ale i ich obniżenie. Załamanie chwytu polega tu na tym, że zdarzenia komediowe są nieśmieszne, tragiczne - pozbawione tragiczności itd.
Rola odbiorcy - ignorowanie odbiorcy, ale z drugiej strony zwrócenie się ku czytelnikowi (bezpośrednie zwroty do czytelnika).
„Krytyczność” w powieści - świadome polemiki z regułami powieści jako gatunku, ujawnienie aktu pisania, dygresje jako komentarz. Nowatorstwo powieści jest tu rozumiane jako swobodne posługiwanie się różnymi sposobami wysłowienia. Punktem wyjścia tych powieści jest dystans wobec wszelkich konwencji budowania tekstu narracyjnego. Wszystko jest tu maksymalnie sztuczne, a literacka działalność autora obnażona na każdym poziomie utworu. „Powieść-worek” jako deziluzja naturalności literackiego wysłowienia! Autor rezygnuje też z koncepcji postaci jako osoby „żywej”, ingerencja narratora w powieściowe istnienie postaci, brak dbałości o narracyjną motywację ich myśli lub wypowiedzi, rezygnacja ze stylistycznej indywidualizacji mowy poszczególnych osób - sposób mówienia traktowany jest jako taki sam typ konwencji, co stereotypowość fabuły, biografii bohatera itd. Posługiwanie się konwencją ujawnioną. Nieustanna, jawna autorska opieka nad tekstem. Parodia stylów językowych - wielostykowość u Jaworskiego jest zjawiskiem z zakresu działań meta powieściowych i pełni funkcje degradacji języka powieści (poetyka bylejakości). „Powieść-worek” znosi też klasyczną normę funkcjonalności elementów wypowiedzi narracyjnej, degradacja poetyki gatunku.
Narrator jako autor - konwencja narracji autorskiej wiąże się tu z 4 zespołami tradycji narracyjnej: 1). Koncepcja prozy jako formy „perswazji społecznej” - tu narrator jest poza tym, co opowiada, dystans; 2). Tradycja literatury niskiej - tutaj podobieństwa w niedbałości kompozycji, niestaranności językowej, sceny erotyczne itd., 3). Poetyka sternizmu - dominacja aktu opowiadania nad przedmiotem opowiadania, świadoma gra konwencjami, 4). Kreacja artystyczna jako czynność deziluzyjna - ujawnienie „kulis” twórczości, motyw sztucznych wytworów kreacji artystycznej: człowieka, manekina. Wszystkie te elementy pełniły tu funkcję degradacji zasad imitacyjnej teorii sztuki.
W „powieści-worku” narracja rozwija się wedle reguł nie motywowanych prawdą, wiernością czy obiektywizmem. „Powieść-worek” zaczyna się od konstatacji, że powieść się skończyła, bo wyczerpano już wszystkie możliwości form i technik tego gatunku.
Narracja jo prefabrykat - konstrukcja porównań jako cytatów lub aluzji do innych tekstów - wszystko już było. Opis został podporządkowany „wyższemu celowi” i jako taki nie ma znaczenia.