ADENAUER KONRAD (1876–1967), niem. polityk, działacz chrześc.-demokr., prawnik; od 1906 czł. partii Centrum; 1917–33 nadburmistrz Kolonii, od 1920 przewodn. prus. Rady Państwa; po dojściu A. Hitlera do władzy niechętny rządom nazistów, 1933 zwolniony ze wszystkich stanowisk, 1944 przejściowo aresztowany. Współtwórca i od 1946 przewodn. Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej w bryt. strefie okupacyjnej, 1950–66 w całej RFN; 1948–49 przewodn. zachodnioniem. Rady Parlamentarnej; 1949–63 kanclerz RFN, jednocześnie 1951–55 min. spraw zagr.; skutecznie wspierał odbudowę gosp. kraju, proces denazyfikacji i tworzenia systemu demokracji parlamentarnej; odegrał wielką rolę jako współtwórca odrębnego państwa zachodnioniem., związanego politycznie i wojskowo z Zachodem, stając się jednocześnie jednym z inicjatorów jedności zachodnioeur.; był twórcą programu, który miał przezwyciężyć międzynar. izolację Niemiec i przywrócić im pozycję utraconą w wyniku klęski III Rzeszy; zwolennik remilitaryzacji RFN; w wyniku zawarcia układów paryskich (1954–55) m.in. przyjęto RFN do NATO i Unii Zachodnioeuropejskiej; Adenauer dążył przede wszystkim do zbliżenia z Francją (1954 porozumienie dotyczące obszaru Saary, 1963 traktat o współpracy niem.-fr.); przeciwny uznaniu NRD (doktryna Hallsteina) i granicy na Odrze i Nysie, którą traktował jako przedmiot ewentualnego przetargu w przyszłym traktacie pokojowym; 1955 doprowadził do zawarcia porozumienia i nawiązania stosunków dyplomatycznych z ZSRR (m.in. zyskał zgodę na powrót niem. jeńców wojennych do RFN). Autor wspomnień Erinnerungen.

 

ATTLEE CLEMENT RICHARD (1883–1967), polityk bryt.; 1922–55 czł. Izby Gmin; 1935–55 przywódca Partii Pracy; 1940–45 w wojennym gabinecie W. Churchilla (od 1942 jako wicepremier); 1945 uczestnik konferencji w San Francisco i Poczdamie; 1945–51 premier; za jego rządów nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu oraz Banku Ang., wprowadzenie powszechnej opieki med., proklamowanie niepodległości Indii i Pakistanu, współudział W. Brytanii w powołaniu NATO.

 

BRANDT WILLY, właśc. Karl Herbert Frahm (1913–92), niem. polityk, działacz socjalist.; 1930–33 współpracownik czasopisma „Lübecker Volksbote”; od 1932 czł. SPD; od 1933 na emigracji w Norwegii i Szwecji (zmiana nazwiska); 1937–39 korespondent wojenny w republ. Hiszpanii; 1940–45 uczestnik norw. ruchu oporu, za co później uzyskał obywatelstwo norw. (1947 odnowił niem.); po II wojnie świat. korespondent prasy skand. w okupowanych Niemczech i attaché prasowy norw. misji wojsk. przy Sojuszniczej Radzie Kontroli Niemiec; 1949–57 poseł do Bundestagu; 1957–66 burmistrz — szef rządu Berlina Zach.; 1964–87 przewodn. SPD; 1966–69 wicekanclerz i min. spraw zagr. RFN, 1969–74 kanclerz; rzecznik polityki normalizacji stosunków RFN z państwami komunist.; 1971 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla; od 1976 przewodn. Międzynarodówki Socjalist.; 1977 twórca i 1980 przewodn. Niezależnej Komisji do Spraw Rozwoju Międzynarodowego.

 

BREŻNIEW LEONID I. (1906–82), przywódca komunist. i państw. ZSRR; 1946–50 I sekr. Kom. Zaporosko-Dniepropietrowskiego KP(b) Ukrainy, 1950–52 I sekr. KC KP(b) Mołdawii, 1952–56 I sekr. KC KP Kazachstanu; 1952–53 i 1956–57 zast. czł. Biura Polit., od 1957 czł. Prezydium KC KPZR, 1950–53, 1956–60 i 1963–64 sekr., od 1964 I sekr., a 1966–82 sekr. generalny KC KPZR; 1960–64 i od 1977 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR; od 1976 marszałek; 1957 poparł N.S. Chruszczowa w walce z „antypartyjną grupą” W.M. Mołotowa, a 1964 wystąpił przeciw niemu; po objęciu władzy usunął stopniowo wszystkich potencjalnych rywali; kontynuował ograniczone odprężenie w stosunkach z Zachodem (udział w procesie KBWE), prowadząc zarazem politykę imperialną w różnych rejonach Trzeciego Świata; wobec państw sąsiednich stosował zasadę tzw. ograniczonej suwerenności (Breżniewa doktryna); odpowiedzialny za interwencję zbrojną w Czechosłowacji 1968 i Afganistanie 1979; w polityce wewn. (określonej później jako „okres zastoju”) częściowa rehabilitacja polit. Stalina, wzmożone represje wobec dysydentów, nasilenie korupcji.

 

CHRUSZCZOW NIKITA S. (1894–1971), działacz komunist. i państw. ZSRR; od 1918 w partii bolszewickiej, uczestnik wojny domowej; 1934–64 czł. KC, a 1939–64 Biura Polit. partii komunist.; 1935–38 I sekr. Kom. Moskiewskiego WKP(b); 1938–49 I sekr. KC KP(b) Ukrainy (współodpowiedzialny za represje 1939–41 wobec ludności pol. zamieszkałej na wsch. terenach II RP), 1944–47 premier Ukr.SRR; w okresie II wojny świat. generał, czł. rad wojennych różnych frontów (współodpowiedzialny za klęskę pod Charkowem 1942, odegrał istotną rolę w zwycięstwie pod Stalingradem); 1949–53 ponownie I sekr. Kom. Moskiewskiego partii — jeden z najbliższych współpracowników Stalina; po jego śmierci czł. kierownictwa KPZR; w sposób decydujący przyczynił się do aresztowania i stracenia Ł.P. Berii; IX 1953–1964 I sekr. KC KPZR, jednocześnie 1958–64 premier ZSRR; 1956 zapoczątkował na XX Zjeździe KPZR (tajny referat O kulcie jednostki i jego następstwach), a po 1961 umocnił proces destalinizacji; usiłował wprowadzić w ZSRR reformę gosp.; odpowiedzialny za interwencję zbrojną ZSRR na Węgrzech w 1956 r.

 

CHURCHILL Sir WINSTON LEONARD Spencer (1874–1965), bryt. mąż stanu, pisarz. Potomek Johna Ch. ks. Marlborough, syn lorda Randolpha Churchilla (czł. rządu 1885–86) i Amerykanki; po ukończeniu 1895 akad. wojsk. w Sandhurst służył w armii oraz pisał korespondencje dla prasy, m.in. 1898 z kampanii w Sudanie, 1899–1900 z wojny burskiej. W 1900–04 czł. Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej, 1904–22 — Partii Liberalnej; 1908–10 min. handlu, 1910–11 min. spraw wewn., 1911–15 pierwszy lord admiralicji, ustąpił po fiasku bryt.-fr. operacji w Dardanelach, której był inicjatorem; 1917–18 min. zaopatrzenia wojsk., 1919–21 min. wojny i lotnictwa, jeden z organizatorów interwencji zbrojnej państw zach. przeciw sowieckiej Rosji, 1921–22 min. kolonii. Od 1924 ponownie czł. Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej, 1925–29 kanclerz skarbu; szybko dostrzegł zagrożenie ze strony III Rzeszy, krytykował politykę rządów bryt., zwł. A.N. Chamberlaina za układ monachijski 1938. Od 3 IX 1939 ponownie pierwszy lord admiralicji; 10 V 1940–VII 1945 premier, kierował obroną nar., strategią wojsk. i polityką zagr. państwa podczas II wojny świat., wykazał się dużą energią i determinacją w działaniu; 1941 podpisał z F.D. Rooseveltem Kartę Atlantycką; 1942 zawarł z ZSRR układ o sojuszu oraz współpracy powojennej; uczestnik konferencji w Teheranie (1943), Jałcie (II 1945) i Poczdamie (w fazie początkowej, VII 1945); zwolennik skoncentrowania wysiłku militarnego Zachodu w basenie M. Śródziemnego; dążył do zabezpieczenia gł. arterii komunik. imperium bryt. oraz stworzenia ograniczeń dla ekspansji wpływów sowieckich w Europie. Po 1945 uważał ZSRR i komunizm za gł. zagrożenia dla świata, był zwolennikiem współdziałania bryt.-amer. (1946 mowa w Fulton) oraz współpracy Europy Zach.; 1951–55 ponownie premier. Dwoma trwałymi celami jego działalności, zgodnie z tradycyjną polityką bryt., było zachowanie jedności imperium oraz równowagi sił w Europie. Prace z zakresu historii, polityki i wojskowości, m.in.: The World Crisis 1911–1918 , Marlborough. His Life and Times , The Second World War , A History of the English-Speaking Peoples; 1953 otrzymał lit. Nagrodę Nobla.

 

GAULLE CHARLES ANDRÉ de (1890–1970), fr. mąż stanu, generał; absolwent szkoły wojsk. Saint-Cyr, uczestnik I wojny świat. (walczył m.in. pod Verdun); 1919–21 czł. fr. misji wojsk. w Polsce; 1925–39 na różnych stanowiskach w armii; 1940 wicemin. obrony nar., przeciwnik kapitulacji wobec Niemiec, 18 VI 1940 w apelu radiowym z Londynu wezwał Francuzów do dalszej walki; organizator oddziałów fr. na terenie W. Brytanii i w zamor. terytoriach Francji (Wolna Francja, od 1942 Francja Walcząca); współzałożyciel (1942) Fr. Kom. Wyzwolenia Nar., od 1943 na jego czele; od 1944 szef rządu; rzecznik silnej władzy wykonawczej, 1946 ustąpił ze stanowiska na skutek różnicy zdań w tej sprawie ze Zgromadzeniem Konstytucyjnym; 1947–53 na czele ugrupowania polit. Rassemblement du Peuple Français (Zgromadzenie na Rzecz Republiki). W okresie ostrego kryzysu wewn. (wojna alg. i niestabilna sytuacja polit. Francji) powrócił do władzy, od 1 VI 1958 na czele rządu, 21 XII wybrany na prezydenta V Republiki, proklamowanej na mocy nowej konstytucji (przyjętej w referendum). W polityce zagr. dążył do stabilizacji (1962 zakończenie wojny alg.) i przywrócenia Francji pozycji mocarstwowej, także do zbliżenia z krajami Europy Wschodniej. W polityce wewn. pomimo poprawy sytuacji ekon. (silny frank) opozycja sił lewicowych i antyguallistowskiej prawicy; proponowany przez de Gaulle'a — po niepokojach społ. 1968 — udział pracowników w zyskach i podejmowaniu decyzji (zasada partycypacji) nie zyskał szerszego poparcia; po odrzuceniu w referendum powszechnym proponowanej przez de Gaulle'a reformy administracji i senatu, 28 IV 1969 ustąpił ze stanowiska prezydenta. Autor Pamiętników nadziei, Discours et messages.

 

DUBČEK, Dubczek, ALEXANDER (1921–92), polityk czechosł.; 1929–38 przebywał z rodzicami w ZSRR; od 1939 czł. KPCz; uczestnik powstania słowac. 1944; 1963–68 I sekr. KC KP Słowacji; 1968–69 I sekr. KC KPCz, przywódca reformatorskiego skrzydła partii, inicjator praskiej wiosny; po interwencji wojsk. państw Układu Warsz. w sierpniu 1968 wywieziony do Moskwy i zmuszony do podpisania protokołu uzasadniającego inwazję; 1970 usunięty z KPCz; do 1989 pod nadzorem służby bezpieczeństwa; 1989–92 przewodn. Zgromadzenia Federalnego; 1989–91 czł. ruchu „Społeczeństwo przeciwko Przemocy”.

 

EDEN Sir ANTHONY ROBERT (1897–1977), polityk bryt.; 1923–57 czł. Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej; 1934–35 min. bez teki, 1935 min. ds. Ligi Narodów, 1935–38 — spraw zagr.; 20 II 1938 ustąpił na skutek rozdźwięków z premierem N. Chamberlainem; nie będąc przeciwnikiem jego polityki łagodzenia (appeasement) agresywnych żądań Niemiec i Włoch poprzez ustępstwa, uważał, że należy negocjować z pozycji siły i bardziej zdecydowanie; rzecznik zacieśnienia stosunków ze Stanami Zjedn.; zyskał opinię przeciwnika ustępstw; w okresie II wojny świat. 1939–40 min. ds. dominiów, V–XII 1940 — wojny, a 1940–45 — spraw zagr. w ścisłym gabinecie wojennym W. Churchilla; 1951–55 ponownie min. spraw zagr., od 1955 premier i przywódca Partii Konserwatywnej; 1955 podpisał austr. traktat państw.; 1956, w reakcji na nacjonalizację Kanału Sueskiego, zdecydował się na wspólną z Francją interwencję zbrojną w Egipcie; wobec dezaprobaty Stanów Zjedn. i ZSRR podjął decyzję o wycofaniu wojsk i w I 1957 złożył dymisję; 1961 otrzymał tytuł hrabiego Avon; pamiętniki: Full Circle , W obliczu dyktatorów. 1923–1938 , Obrachunki. 1938–1945.

 

EISENHOWER DWIGHT DAVID (1890–1969), amer. polityk, generał; absolwent Akad. Wojsk. w West Point; 1942–45 głównodowodzący wojsk amer. w Europie, dow. operacji alianckich w Afryce Pn., na Sycylii, we Włoszech i Normandii (utworzenie II frontu w Europie); 1945–48 szef sztabu armii; 1951–52 nacz. dow. wojsk NATO w Europie; 1953–61 prezydent z ramienia Partii Republ.; w polityce wewn. program zw. nowocz. republikanizmem (m.in. ograniczenie władzy federalnej); doprowadził do upadku senatora J. McCarthy'ego (maccartyzm); w polityce zagr. zwolennik militarnej i polit. obecności USA w świecie: współtwórca paktu bagdadzkiego i SEATO, popierał NATO i ANZUS; 1953 zakończył wojnę w Korei; współautor doktryny Eisenhowera 1957; po śmierci Stalina podjął działania polit. na rzecz odprężenia w stosunkach z ZSRR, udaremnione incydentem U-2; wspomnienia Krucjata w Europie, Mandate for Change, Waging Peace .

 

GORBACZOW MICHAIŁ S. (ur. 1931), działacz partii komunist., polityk, prezydent ZSRR; od 1952 w KPZR; 1970–78 I sekr. Stawropolskiego Krajowego Kom. KPZR, 1978 objął stanowisko sekr. KC ds. rolnictwa; od 1979 kandydat, od 1980 czł. Biura Polit. partii, dzięki poparciu KGB oraz A.A. Gromyki wybrany na sekr. generalnego KC KPZR, pełnił tę funkcję III 1985–VIII 1991. Inicjator i rzecznik przebudowy gospodarki i życia społ. (pieriestrojka) oraz jawności w życiu polit. (głasnost'), zapoczątkował 1987 reformę systemu polit. (zmiany konstytucji), co doprowadziło do ujawnienia się hamowanych aspiracji narodowościowych i polit. w ZSRR. W latach 1988–89 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR; podjął próbę wzmocnienia własnej pozycji polit., wprowadzając urząd prezydenta (III 1990); po puczu sierpniowym 1991 ustąpił ze stanowiska sekr. generalnego wkrótce zdelegalizowanej KPZR; po utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw zrzekł się 25 XII 1991 funkcji prezydenta nie istniejącego już ZSRR. Duże uznanie i popularność zdobył na arenie międzynar., gdy po nawiązaniu bliskich kontaktów z prez. USA R. Reaganem (Rejkiawik 1986) działał konsekwentnie na rzecz rozbrojenia, bezpieczeństwa powszechnego i zaniechania strategii konfrontacji polit.-militarnej (1989 wycofanie wojsk sowieckich z Afganistanu, akceptacja zjednoczenia Niemiec 1990, ograniczenie pomocy dla lewicowych dyktatur na świecie); 1990 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Założyciel (1992) i dyr. fundacji do badania spraw polit.-społ. we Wspólnocie Niepodległych Państw; Przebudowa i nowe myślenie dla naszego kraju i całego świata.

 

HITLER ADOLF (1889–1945), przywódca niem. narodowego socjalizmu (nazizm), dyktator III Rzeszy, osobiście odpowiedzialny za zbrodnie popełnione przez reżim, którego był twórcą; od 1921 przywódca NSDAP; 1923 wraz z E. Ludendorffem stanął na czele nieudanego puczu monachijskiego; w programowym dziele Mein Kampf wyłożył swój szowinistyczny i rasistowski program hegemonii niem. w Europie; zreorganizował i rozbudował NSDAP, a następnie SS; 1933 — dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery — powołany na stanowisko kanclerza, rozpoczął rządy terroru i dyplomację szantażu; 1934 rozprawił się („noc długich noży”) z opozycją kierownictwa SA i in. przeciwnikami polit.; mianując się wodzem (Führer), wprowadził osobistą dyktaturę i terror policyjny (Gestapo, RSHA), rozbudował obozy koncentracyjne dla przeciwników polit., rozpoczął represje wobec lewicy i wszelkiej opozycji oraz Żydów (norymberskie ustawy); złamał postanowienia traktatu wersalskiego i odbudował armię niem.; 1938 objął nacz. dowództwo sił zbrojnych; dzięki forsowaniu zbrojeń przyczynił się do przyspieszenia rozwoju gosp. kraju; III 1938 dokonał zaboru Austrii (Anschluss); X 1938 zawarł z własnej inicjatywy układ monachijski; 1938–39 — zabór ziem czeskich (Protektorat Czech i Moraw) i aneksja Kłajpedy; zawarł porozumienie ze Stalinem w sprawie likwidacji państwa pol. i podziału sfer wpływów w Europie (pakt Ribbentrop–Mołotow); napaścią na Polskę 1 IX 1939 rozpoczął II wojnę światową; podbił lub uzależnił większość krajów eur., w których wprowadził terror i eksterminację ludności (ludobójstwo); VII 1944 dokonano nieudanego zamachu na życie Hitera; 30 IV 1945 popełnił samobójstwo w oblężonym przez wojska sowieckie Berlinie.

 

KENNEDY JOHN FITZGERALD (1917–63), brat Roberta Francisa, polityk amer.; 1941–45 oficer marynarki wojennej; 1947–53 czł. Izby Reprezentantów, 1953–60 senator; 1961–63 prezydent z ramienia Partii Demokr.; w polityce wewn. rzecznik reform polit. i społ.-ekon.: wzmocnienia prerogatyw władz federalnych, zwiększenia roli państwa w życiu społ.-gosp., przyjęcia ustawy o prawach obywatelskich i likwidacji dyskryminacji rasowej Murzynów, rozszerzenia opieki społ., pomocy dla służby zdrowia i oświaty (program zw. New Frontier — Nowe Horyzonty); 1961 zainicjował program rozwoju Ameryki Łac. przy współpracy i z pomocą USA (Sojusz dla Postępu) i pomocy dla krajów rozwijających się (Korpus Pokoju); kontynuował, po początkowej porażce na Kubie (inwazja w Zatoce Świń, 1961), politykę przeciwstawiania się ekspansji komunizmu i umacniania wpływów ZSRR; jej przejawem był m.in. kryzys berliński (1961), kryzys kubański (1962), zwiększenie 1962 pomocy dla rządu Rep. Wietnamu i zaangażowanie USA w Azji Pd.-Wsch.; uznawał konieczność zmian (odprężenia, negocjacji i przerwania wyścigu zbrojeń) w stosunkach z ZSRR i 1963 przyczynił się do utworzenia tzw. gorącej linii oraz zawarcia układu moskiewskiego; zamordowany w Dallas; okoliczności jego śmierci, badane przez tzw. komisję Warrena, do dzisiaj nie zostały w pełni wyjaśnione.

 

MAO ZEDONG, Mao Tse-tung (1893–1976), przywódca ChRL; urodził się w zamożnej rodzinie chłopskiej; 1911 brał udział w wydarzeniach rewol., które doprowadziły do obalenia cesarstwa; 1912–18 studiował pedagogikę w Changsha; uczestniczył w zjeździe założycielskim KPCh (1921); stosownie do zaleceń Kominternu działał w strukturach Kuomintangu; po załamaniu się współpracy obu partii 1927 wywołał w prow. Hunan powstanie chłopskie; 1928 utworzył pierwszą bazę komunist. w prow. Jiangxi; w czasie Wielkiego Marszu objął faktyczne kierownictwo partii; po zwycięskich walkach sił komunist. z Kuomintangiem 1946–49 proklamował ChRL; 1945–54 przewodn. Centr. Rady Rządowej; 1954–59 przewodn. (prezydent) ChRL; w pierwszych latach ChRL korzystał z wzorów sowieckich; w kilka lat po śmierci Stalina zarzucił KPZR odejście od ideałów rewol. i podjął z nią rywalizację o prymat wśród partii komunist.; 1958 zainicjował Wielki Skok, by przyspieszyć rozwój przemysłu i rolnictwa kraju; klęska tego programu zachwiała jego pozycją w partii i państwie; pełnię władzy odzyskał dopiero w drugiej poł. lat 60., kiedy rozpętał „rewolucję kulturalną”, która miała ostatecznie skomunizować społeczeństwo chiń.; „rewolucja kulturalna” doprowadziła do głębokiego kryzysu w Chinach i stała się jego osobistą porażką; Dzieła wybrane.

 

MARSHALL GEORGE CATLETT (1880–1959), amer. generał i polityk; uczestnik I wojny świat.; 1939–45 szef sztabu amer. wojsk lądowych, twórca potęgi armii amer.; wywarł duży wpływ na decyzje strategiczne aliantów w czasie II wojny świat., uczestniczył we wszystkich ważniejszych międzynar. konferencjach wojennych; 1945–47 specjalny przedstawiciel prez. H. Trumana w Chinach; 1947–49 sekr. stanu, współautor doktryny Trumana i twórca planu Marshalla; 1950–51 sekr. obrony (w okresie wojny koreań.); 1953 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla.

 

MOŁOTOW WIACZESŁAW M., właśc. W.M. Skriabin (1890–1986), działacz partyjny i państw. ZSRR; od 1906 w SDPRR(b); współzałożyciel (1912) i red.: „Prawdy”; 1917 uczestnik przewrotu bolszewickiego w Piotrogrodzie; od 1921 czł. KC, od 1926 — Biura Polit. KC WKP(b), poplecznik Stalina w walce z L.D. Trockim i N.I. Bucharinem; 1930–41 premier ZSRR, gorliwy realizator wielkiej czystki; 1939–49 min. spraw zagr.; negocjator sojuszu polit. z Niemcami i sygnatariusz paktu Ribbentrop–Mołotow (układy sowiecko-niemieckie 1939); w czasie wojny niem.-sowieckiej 1941–45 zast. przewodn. Państw. Kom. Obrony, negocjator układów sojuszniczych z W. Brytanią i USA 1942; zapoczątkował zimną wojnę w dyplomacji (konferencja w Moskwie i Londynie 1947, kryzys berliński 1948–49); od 1949 w niełasce u Stalina; od 1953 ponownie min. spraw zagr.; 1957 usunięty z władz partyjnych; 1957–60 ambasador ZSRR w Mongolii, 1960–62 na czele przedstawicielstwa ZSRR w Agencji Energii Atom. w Wiedniu.

 

NASER GAMAL ABDEL, (1918–70), egip. polityk, pułkownik; współzałożyciel tajnej organizacji rewol. Wolni Oficerowie, która 1952 dokonała zamachu stanu i obaliła monarchię; 1952–54 czł. Rady Rewol., 1954–56 premier, od 1956 prezydent; rządził autokratycznie, wprowadził system monopartyjny — rządy Socjalist. Związku Arab., którego był założycielem i przewodniczącym. Celem Nasera było stworzenie w Egipcie społeczeństwa, które określał jako socjalist., spółdz. i demokratyczne. W polityce zagr. dążył do urzeczywistnienia idei jedności arab. (m.in. utworzenie 1958–61 unii z Syrią p.n. Zjednoczona Republika Arabska), jedności ludów Afryki i jedności świata muzułm. (siebie widział w roli przywódcy). Naser przyczynił się do rozwoju gosp. kraju, modernizacji wszystkich dziedzin życia społeczeństwa egip., ale uczynił też z Egiptu państwo policyjne (ścisła cenzura, brak demokracji, walka z opozycją). W polityce zagr., wraz z J.B. Tito i J. Nehru, stworzył ruch państw niezaangażowanych (1955 konferencja w Bandungu); 1956 znacjonalizował Kanał Sueski, związał się z ZSRR i krajami komunist., uzyskując pomoc finansową, gosp. i militarną; 1962 zaangażował egip. armię w wojnę domową w Jemenie (po stronie republikanów), co stało się przyczyną konfliktu z Arabią Saudyjską (popierającą rojalistów); 1967, zamykając zat. Akaba dla żeglugi izrael., sprowokował wojnę izrael.-arab., w wyniku której Egipt stracił płw. Synaj. Naser zawarł zasady swej doktryny polit. (zw. naseryzmem) w dziele Falsafat as-saura [‘filozofia rewolucji’]; był i pozostał charyzmatycznym przywódcą Arabów, uznanym przez nich za pierwszego współcz. polityka arab. o międzynar. prestiżu.

 

OLLENHAUER ERICH (1901–63), polityk niem.; socjaldemokrata; od 1928 przewodn. Socjalist. Międzynarodówki Młodzieży; od 1933 w kierownictwie SPD, następnie działał na emigracji; od 1946 w Niemczech Zach.; 1946–52 zast. przewodn., a następnie przewodn. SPD w RFN; od 1949 deputowany i od 1952 przewodn. frakcji parlamentarnej SPD w Bundestagu; wiceprzewodn. Międzynarodówki Socjalist.; jeden z współtwórców godesberskiego programu SPD i deklaracji Międzynarodówki Socjalist. z 1951 (socjaldemokracja).

 

REAGAN RONALD WILSON (1911–2004), amer. polityk, z zawodu aktor; 1937–64 kariera filmowa (ponad 50 ról); od 1962 działacz Partii Republ.; 1967–75 gubernator Kalifornii; 1981–89 prezydent, reprezentant konserwatywnych środowisk republ.; realizował politykę gosp. zw. reaganomiką (konsekwentny liberalizm gosp., redukcja podatków dochodowych, budżetu federalnego, ograniczenie programów socjalnych państwa), która przyniosła znaczny wzrost gosp.; w polityce zagr. dążył do odbudowy pozycji USA jako mocarstwa świat., m.in. przez rozbudowę potencjału militarnego (wzrost wydatków na zbrojenia i nowe programy zbrojeniowe, m.in. 1983 Inicjatywa Obrony Strategicznej, czyli SDI); jednocześnie prowadził z ZSRR rokowania rozbrojeniowe: od 1982 START, 4-krotne spotkania na szczycie z M.S. Gorbaczowem, 1987 układ INF (likwidacja rakiet średniego zasięgu); 1983 podjął decyzję o interwencji w Grenadzie; założeniem swojej polityki zagr. (1985, tzw. doktryna Regana) uczynił popieranie ruchów antykomunist., co realizował m.in. wobec Nikaragui i krajów Europy Środk.-Wsch. (wsparcie dla Solidarności); częściowo uwolniony przez Kongres od odpowiedzialności za aferę Iran-contras; popularny w kraju, przyczynił się do wzrostu prestiżu USA w świecie.

 

ROOSEVELT FRANKLIN DELANO (1882–1945), amer. polityk, prawnik; spokrewniony z Theodorem; 1911–13 senator stanowy w Nowym Jorku; 1929–33 gubernator Nowego Jorku; 1933–45 prezydent z ramienia Partii Demokr. (wybrany 4-krotnie); w polityce wewn. współtwórca i realizator programu reform New Deal; 1933 nawiązał stosunki dyplomatyczne z ZSRR; wobec Ameryki Łac. od 1933 prowadził politykę dobrego sąsiedztwa; kontynuator polityki izolacjonizmu, od której odstąpił podczas II wojny świat.; w jej początkowym okresie doprowadził do przyjęcia Lend-Lease Act (1941); 1941 współautor i sygnatariusz Karty Atlantyckiej; po przystąpieniu USA do wojny rzecznik ścisłej współpracy aliantów, odegrał dużą rolę w kształtowaniu ich planów militarnych i dyplomacji; uczestnik konferencji międzynar., m.in. w Casablance i Kairze oraz spotkań tzw. wielkiej trójki (z W. Churchillem i Stalinem) w Teheranie i Jałcie; współtwórca powojennego ładu świat., zwolennik utworzenia ONZ.

 

SPAAK PAUL HENRI (1899–1972), polityk belg.; jeden z przywódców Belg. Partii Socjalist.; od 1932 deputowany do parlamentu; 1936–57 (z przerwami) wielokrotnie min. spraw zagr. (również w rządzie emigr. w Londynie) i premier; 1946 przewodn. pierwszego Zgromadzenia Ogólnego ONZ; współinicjator unii gosp. Belgii z Holandią i Luksemburgiem (Benelux), współzałożyciel NATO (1957–61 sekr. generalny) i EWG; od 1961 ponownie wicepremier i min. spraw zagr.; 1966 wycofał się z życia politycznego.

 

SCHUMAN ROBERT (1886–1963), polityk fr.; jeden z założycieli i gł. przywódców partii Republikański Ruch Ludowy; 1919–40 i 1945–62 deputowany; 1947–48 premier; 1948–53 min. spraw zagr., rzecznik integracji eur., łącznie z utworzeniem Eur. Wspólnoty Obronnej w ścisłej współpracy z USA; autor tzw. planu Schumana (1950), który doprowadził do powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali; 1958–60 przewodn., następnie honorowy przewodn. Parlamentu Europejskiego.

 

STALIN JÓZEF WISSARIONOWICZ, właśc. Iosif Dżugaszwili (1878–1953), działacz komunist. i dyktator ZSRR, Gruzin; od 1943 marszałek, a od 1945 generalissimus Związku Radzieckiego. Usunięty z seminarium duchownego w Tyflisie (ob. Tbilisi), 1898 związał się z socjaldemokracją; od 1903 w partii bolszewickiej, w czasie rewolucji 1905–07 brał udział m.in. w akcjach zdobywania pieniędzy dla SDPRR; kilkakrotnie aresztowany i zsyłany (uciekał); 1912 zaocznie wybrany na czł. KC SDPRR(b), należał do redakcji „Prawdy” i in. pism bolszewików (np. petersburskiej „Zwiezdy”); 1913–17 na zesłaniu na Syberii (rejon turuchański); po rewolucji lutowej przyjechał do Piotrogrodu; początkowo nieufny wobec tez kwietniowych Lenina, wkrótce jego stronnik, współorganizator zbrojnego przewrotu bolszewickiego i rewolucji październikowej; w pierwszym rządzie sowieckim (Rada Komisarzy Ludowych) 1917–22 komisarz lud. ds. narodowościowych, a od 1919 także kontroli państw.; jednocześnie 1919–53 czł. Biura Polit. RKP(b), potem WKP(b) i KPZR; komisarz różnych frontów w czasie wojny domowej. W IV 1922 w związku z chorobą Lenina wybrany (z rekomendacji L.B. Kamieniewa) na adm. wówczas stanowisko sekr. generalnego (genseka) partii komunist.; wykorzystał je do rozciągnięcia kontroli nad stale powiększanym aparatem partyjnym; zostając faktycznym przywódcą partii i państwa, po podporządkowaniu sobie aparatu bezpieczeństwa (GPU, NKWD) zmierzał do władzy dyktatorskiej i eliminacji rywali (od 1924 L.D. Trockiego, potem Kamieniewa, G.J. Zinowjewa, N.I. Bucharina, A.I. Rykowa); podporządkował politykę sowiecką własnej wizji nieuchronności konfliktu świat.; 1928 zaczął forsować program przyspieszonej kolektywizacji i industrializacji ZSRR, którego realizacji towarzyszyła klęska głodu (pochłonęła miliony ofiar) oraz masowe zbrodnie i represje (łagry, Gułag) obejmujące wszystkie narodowości i warstwy społ. ZSRR; 1934 wykorzystał zabójstwo S.M. Kirowa (część działaczy partyjnych próbowała wysuwać go jako kontrkandydata Stalina na stanowisko sekr. generalnego) do wprowadzenia systemu własnej dyktatury (stalinizm); rozpoczęła się wówczas akcja masowego terroru zw. wielką czystką (zastraszenie społeczeństwa, likwidacja leninowskiej elity partyjno-państw.); procesy polit. objęły również kadrę dowódczą Armii Czerwonej (m.in. 1937 skazano na śmierć marsz. M.N. Tuchaczewskiego); oznaczało to wzmocnienie totalitarnego, ludobójczego systemu rządów. Przez Międzynarodówkę Komunistyczną Stalin wywierał także przemożny wpływ na świat. ruch komunistyczny. Po doprowadzeniu do sojuszu z III Rzeszą (układy sowiecko-niemieckie 1939) wydał rozkaz rozpoczęcia inwazji na Polskę 17 IX 1939, a następnie deportacji części mieszkańców w głąb ZSRR; jest odpowiedzialny za wymordowanie pol. oficerów — jeńców wojennych (Katyń); sojusz z Niemcami umożliwił mu włączenie w skład ZSRR części Polski, Finlandii (sowiecko-fińska wojna 1939–40) i anektowanie Litwy, Łotwy i Estonii. Od V 1941 przewodn. Rady Komisarzy Lud. ZSRR; po napaści Niemiec na ZSRR komisarz lud. obrony, nacz. dow. sił zbrojnych (po początkowych niepowodzeniach na froncie przestał ingerować w dowodzenie G.K. Żukowa) i przewodn. Państw. Komitetu Obrony oraz Kwatery Gł.; zawarł sojusz z aliantami; uczestnik konferencji w Teheranie (1943), Jałcie i Poczdamie (1945), wywarł decydujący wpływ na ich przebieg i wyniki (m.in. sprawa granic Polski). Po zakończeniu wojny nadal prowadził politykę bezwzględnego terroru w ZSRR (m.in. deportacje całych narodów — Czeczenów, Inguszów, Tatarów i in. na Syberię i do Kazachstanu). Inicjator narzucenia państwom Europy Środk.-Wsch. (też Polsce) sowieckiego modelu ustrojowego i zależności ideologicznej, polit. i ekon. od ZSRR. Zmarł nagle, bliższe okoliczności jego śmierci pozostają nie wyjaśnione. Prace publicyst. i teoret. (Dzieła). Rozpoczęta po śmierci dyktatora powierzchowna destalinizacja (ograniczana do demaskowania tzw. kultu jednostki) miała służyć utrwaleniu rządów nomenklatury partyjnej i trwała do końca istnienia KPZR I ZSRR.

 

TRUMAN HARRY S. (1884–1972), amer. polityk, z zawodu prawnik; 1934–44 senator, 1945 wiceprezydent u boku F.D. Roosevelta, po jego śmierci 1945–53 prezydent; uczestnik konferencji poczdamskiej; podjął decyzję o użyciu bomby atom. przeciwko Japonii (VIII 1945); jego program polityki wewn. Fair Deal ['sprawiedliwy ład'], będący kontynuacją New Deal, w większości nie został zrealizowany wskutek oporu Kongresu; 1947 wprowadził program badania lojalności urzędników, skierowany przeciwko wpływom komunist.; również politykę zagr. stopniowo ukierunkował na przeciwdziałanie zagrożeniu komunist. (1947 przejście od polityki „łagodzenia” do polityki „powstrzymywania”) oraz utrwalanie pozycji USA w świecie i budowanie systemów bezpieczeństwa zbiorowego; znalazło to wyraz m.in. w doktrynie Trumana, planie Marshalla, pomocy wojsk.-gosp. dla Grecji i Turcji, udziale USA w wojnie koreańskiej (1950–53), inicjatywie w powołaniu OPA i NATO, budowie bomby wodorowej, zawarciu traktatu pokojowego z Japonią (1951).

 

EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU, ang. European Free Trade Association (EFTA), organizacja gosp. typu unii celnej, utworzona 1960 na mocy traktatu sztokholmskiego, z siedzibą w Genewie; gł. celem jest ustanowienie strefy wolnego handlu między państwami członkowskimi; 1991 państwa członkowskie EWG i EFTA podpisały porozumienie o utworzeniu Eur. Obszaru Gosp.; Polska od 1990 współpracuje z EFTA. Obecni czł.: Norwegia i Szwajcaria (od 1960) oraz Islandia (od 1970) i Liechtenstein (od 1991), dawniej także: Dania i W. Brytania (1960–72), Portugalia (1960–85), Austria i Szwecja (1960–94) oraz Finlandia (1986–94, 1961–85 czł. stowarzyszony); 1994 dwa państwa należące do EFTA: Islandię i Norwegię objął (wspólny z Unią Eur.) Europejski Obszar Gospodarczy; z państw EFTA nie przystąpiła do niego Szwajcaria (w wyniku sprzeciwu wyrażonego w referendum 1992), a Liechtenstein przystąpił 1995.

 

EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA (EWG), ang. European Economic Community (EEC), międzynar. organizacja gosp., najważniejsza z 3 eur. ugrupowań integracyjnych działająca od 1 I 1958; zał. na mocy Traktatów Rzym. z 25 III 1957, podstawy prawne modyfikowane m.in. w Traktacie o fuzji organów 3 Wspólnot (obowiązujący od 1967), Jednolitym Akcie Eur. (1987) i traktacie z Maastricht (1992), który powołał (od 1 X 1993) Unię Europejską, a w miejsce nazwy EWG wprowadził nazwę Wspólnota Europejska. Członkowie założyciele: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN (od 1990 zjednoczone Niemcy), Włochy; 1973 czł. EWG zostały: Dania, Irlandia, W. Brytania, 1981 — Grecja, 1986 — Hiszpania i Portugalia, 1995 czł. Wspólnoty Eur. zostały też Austria, Finlandia, Szwecja. Główne cele: harmonijny rozwój gosp. państw członkowskich, stopniowe zbliżanie polityki gosp. państw członkowskich, wzrost stopy życiowej i zacieśnianie stosunków między krajami wspólnoty. Cele te osiągano przez: wyeliminowanie w stosunkach handl. między członkami ceł i in. opłat oraz ograniczeń ilościowych i in. barier o podobnych skutkach, ustanawianie wspólnej zewn. taryfy celnej i prowadzenie wspólnej polityki handl. wobec państw trzecich, znoszenie przeszkód w swobodnym przepływie towarów, osób, kapitału i usług między państwami członkowskimi, wspólna polityka w dziedzinie transportu i rolnictwa, zapewnienie wolnej konkurencji, ujednolicenie ustawodawstwa państw członkowskich. W zewn. stosunkach gosp. EWG występowała jako jednolity podmiot. Na mocy Jednolitego Aktu Eur., a zwł. Traktatu o Unii Eur., współpraca państw została rozszerzona w wielu dziedzinach, m.in.: 1993 powstał jednolity rynek wewn. (w wyniku zawarcia unii ekon.), a następnie ma powstać unia monetarna. Państwa członkowskie podejmują ścisłą współpracę w wybranych dziedzinach polityki wewn. (pomoc prawna i policyjna, polityka imigracyjna, przyznawanie azylu, walka z zorganizowaną przestępczością i narkomanią). W 1991 EWG i Eur. Stow. Wolnego Handlu podpisały porozumienie o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Polska zawarła 1989 umowę z EWG w sprawie handlu oraz współpracy handl. i gosp.; od 1990 utrzymuje z EWG stosunki dyplomatyczne. W XII 1991 Polska, Czechosłowacja i Węgry, a 1993 Rumunia i Bułgaria podpisały układy o stowarzyszeniu, które weszły w życie II 1994 po ratyfikowaniu ich przez parlamenty tych państw (z wyjątkiem układu z Czechosłowacją), Parlament Eur. oraz 12 czł. EWG; część handl. układu Polski z EWG weszła w życie III 1992. Zgodnie z postanowieniami Traktatu o Unii Europejskiej (tzw. traktat z Maastricht), podpisanego 7 II 1992 i obowiązującego od 1 XI 1993, EWG zmieniła nazwę na Wspólnota Europejska i uzyskała szerszy niż dotąd zakres kompetencji; istnieje nadal, tworząc wraz z Eur. Wspólnotą Węgla i Stali oraz Eur. Wspólnotą Energii Atom. (Wspólnoty Europejskie) tzw. I filar Unii Europejskiej. W myśl traktatu z Maastricht zakres zadań Wspólnoty Europejskiej objął także rozwój transeur. sieci transportowych, telekomunik. i energ., współpracę w zakresie wspólnego obywatelstwa, oświaty, nauki i kultury, ochrony zdrowia, ochrony konsumenta, turystyki, ochrony środowiska i in.; do podstawowych celów Wspólnoty Europejskiej włączono również utworzenie unii gosp. i walutowej; do kolejnego rozszerzenia kompetecji Wspólnoty Europejskiej doszło na mocy Traktatu amsterdamskiego, podpisanego 1997; który wszedł w życie V 1999.

 

EUROPEJSKA WSPÓLNOTA WĘGLA I STALI (EWWiS), najstarsze z 3 eur. ugrupowań integracyjnych; utworzona na mocy traktatu paryskiego obowiązującego od 1952; celem EWWiS jest stworzenie wspólnego rynku na surowce i produkty przemysłu węglowego i stalowego, przez stopniowe zniesienie ceł i innych opłat oraz ograniczeń ilościowych w obrocie tymi surowcami i produktami między państwami członkowskimi, zniesienie przeszkód w swobodnym przepływie siły roboczej, ustanowienie jednolitych taryf transportowych oraz zapewnienie wolnej konkurencji w ramach wspólnego rynku. Członkowie: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy (do 1990 RFN), Włochy (członkowie pierwotni), Dania, Irlandia, W. Brytania (od 1973), Grecja (od 1981), Hiszpania i Portugalia (od 1986).

 

KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE (KBWE), pierwsza w historii konferencja 33 państw eur. (wszystkich z wyjątkiem Albanii) oraz USA i Kanady dotycząca eur. bezpieczeństwa i współpracy. Ideę zwołania KBWE wysunęły 1964 państwa Układu Warsz., zwł. Polska; sprecyzował ją Apel Budapeszteński państw Układu Warsz. 1969; dużą rolę w przyspieszeniu jej zwołania odegrały układy między ZSRR i PRL a RFN z 1970, czterostronne porozumienie w sprawie Berlina Zach. z 1971, układy między NRD a RFN z 1972 i między CSRS a RFN z 1973, dialog sowiecko-amer. (m.in. zawarcie porozumienia o ograniczeniu zbrojeń strategicznych z 1972); państwa zach. wyraziły zgodę na zwołanie KBWE pod warunkiem omówienia zagadnień dotyczących praw człowieka, kontaktów międzyludzkich oraz swobodnego przepływu informacji, a także podjęcia rozmów między NATO a Układem Warsz. na temat konwencjonalnych sił w Europie Środkowej. KBWE poprzedziły rozmowy przygotowawcze XI 1972–VI 1973 w Helsinkach; odbywała się w 3 etapach: 1) na szczeblu ministrów spraw zagr. VII 1973 w Helsinkach, 2) w komisjach roboczych IX 1973–VII 1975 w Genewie, 3) VII–VIII 1975 w Helsinkach, zakończona podpisaniem przez przywódców 35 państw Aktu końcowego. Akt końcowy składa się z 4 części: 1) sprawy bezpieczeństwa eur. (deklaracja zasad stosunków między państwami i dokument dotyczący środków budowy zaufania), 2) problemy współpracy gosp., nauk.-techn. i ochrony środowiska człowieka, 3) sprawy współpracy humanitarnej w innych dziedzinach, 4) kontynuowanie prac konferencji; zawarta w części pierwszej deklaracja określa 10 zasad, którymi będą się kierować państwa biorące udział w KBWE w stosunkach wzajemnych: suwerenna równość i poszanowanie praw z niej wynikających, powstrzymanie się od groźby lub użycia siły, nienaruszalność granic, integralność terytorialna, pokojowe załatwianie sporów, nieingerencja w sprawy wewn. państw, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia, współpraca między państwami, wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego. Uchwały KBWE w Helsinkach są potwierdzeniem powojennego ładu terytorialnego w Europie. Przewidują one możliwość pokojowych zmian granic, co pozwoliło na zjednoczenie Niemiec w zgodności z Aktem końcowym. Przyjęte na KBWE standardy w odniesieniu do praw człowieka i swobód obywatelskich ułatwiły demokr. przemiany w państwach Europy Środk. i Wschodniej. Zgodnie z postanowieniami Aktu końcowego dotyczącymi dalszych działań po KBWE X 1977–III 1978 odbyło się Spotkanie Belgradzkie, na którym przyjęto Dokument końcowy potwierdzający postanowienia Aktu końcowego; XI 1980–III 1983 — Spotkanie Madryckie, w przyjętym Dokumencie końcowym (5 rozdziałów dotyczących zasad KBWE, wojsk. aspektów bezpieczeństwa, współpracy w dziedzinach humanitarnych, współpracy w rejonie M. Śródziemnego) podjęto decyzję o zwołaniu Konferencji Sztokholmskiej. W 1991–92 czł. KBWE zostały państwa powstałe po rozpadzie ZSRR, Jugosławii i Czechosłowacji oraz Albania. W VII 1992 odbyło się spotkanie 52 państw (Jugosławia formalnie zawieszona), zw. Helsinki II, zakończone podpisaniem Dokumentu końcowego; przyjęte w nim postanowienia dotyczyły wzmocnienia środków zapobiegajacych konfliktom i postępowania na wypadek kryzysów łącznie z możliwością prowadzenia operacji pokojowych; powołano Urząd Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Nar., Forum KBWE ds. współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa; XII 1994 na spotkaniu w Budapeszcie KBWE zmieniła nazwę na Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).

 

ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ I ROZWOJU, ang. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD), międzynar. organizacja gosp. powstała na mocy konwencji z 1960, która weszła w życie 1961; siedziba w Paryżu; założona przez 17 państw zachodnioeur. i Turcję oraz Kanadę i Stany Zjedn. w wyniku przekształcenia Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej; obecnie członkami jest 29 wysoko rozwiniętych państw zach. (1998), w tym Polska (od 1996); jej zadaniem jest uzgadnianie polityki gosp. w celu osiągnięcia dobrobytu społ. i ekon., pełnego zatrudnienia, wzrostu stopy życiowej, utrzymania stabilności finansowej, eliminowanie przeszkód w handlu światowym. Główne organy: Rada, Kom. Wykonawczy i Sekretariat; działalność OECD jest prowadzona gł. przez wyspecjalizowane komitety; pod auspicjami OECD działają: Agencja Energii Jądr. (od 1958) i Międzynar. Agencja Energ. (od 1976).

 

RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ (RWPG), organizacja mająca za zadanie koordynację współpracy gosp. państw podporządkowanych polit. i ekon. ZSRR, powołana w Moskwie I 1949; utworzyły ją Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR, następnie dołączyły: Albania (1949, przestała uczestniczyć w pracach Rady 1961), NRD (1950), Mongolia (1962), Kuba (1972) i Wietnam (1978). W 1949–53 funkcjonowanie Rady sprowadzało się do odbywania międzynar. sesji, akcentujących potrzebę intensyfikacji współpracy dwustronnej, szczególnie z ZSRR; doprowadzono do powstania specjalnego systemu rozliczeń (rubel clearingowy), izolującego kraje RWPG od rynku świat. i uniemożliwiającego gospodarowanie na podstawie rachunku ekon.; od 1954 pojawiały się próby koordynowania planów gosp. (także perspektywicznych) państw członkowskich. Działalność RWPG została sformalizowana przez przyjęcie 1959 statutu; w ramach „ekonomizacji” Rady 1963 powołano Międzynar. Bank Współpracy Gosp. i wprowadzono nową jednostkę rozliczeniową: rubel transferowy. Od końca lat 60. prace RWPG zdominowało hasło integracji socjalist., które rozumiano jako międzynar. podział pracy w państwach bloku komunist. (jego zasady sformułowano 1971); działaniom tym miało sprzyjać powołanie Międzynar. Banku Inwestycyjnego (1970) oraz przystąpienie do realizacji wspólnych przedsięwzięć surowcowo-energ. (zagospodarowanie orenburskich złóż gazu, elektrownia atom. w Chmielnickim); od 2 poł. lat 70. realizowano (z różnym powodzeniem) programy współpracy w następujących dziedzinach: paliwowo-energ., surowcowej, budowy maszyn, produkcji podstawowych artykułów konsumpcyjnych, połączeń komunikacyjnych. W latach 80. wydarzenia polit. i narastający kryzys ekon. osłabiły działania integracyjne RWPG, zwiększając zainteresowanie kontaktami dwustronnymi; pieriestrojka w ZSRR przyniosła ostatnią próbę aktywizacji RWPG przez włączenie do prac Rady bezpośredniej współpracy przedsiębiorstw. W całym okresie działania RWPG jej efektywność w sferze integracji gosp. była niska; w rzeczywistości Rada była narzędziem narzucania państwom satelickim przez Moskwę kierunków wzrostu gosp., odpowiadających jej celom imperialnym; równocześnie jednak ich realizacja umożliwiała korzystanie z tanich radz. źródeł surowców i energii oraz mało wymagających rynków zbytu. Załamanie systemu komunist. w eur. krajach satelickich po 1989 oraz zmiany w ZSRR spowodowały upadek RWPG i jej rozwiązanie w Budapeszcie VI 1991.

 

SALT, ang. Strategic Armaments Limitation Talks, rokowania w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych podjęte przez ZSRR i USA 1969; były odbiciem zmiany w układzie sił między obu mocarstwami i zajęły ważne miejsce w powojennych wysiłkach rozbrojeniowych oraz w ewolucji stosunków sowiecko-amerykańskich. Pierwszy etap (tzw. SALT-I), prowadzony w Helsinkach i Wiedniu, zakończono 1972 w Moskwie; zawarto: 1) układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej, uzupełniony Protokołem z 1974 — zezwalającym każdej ze stron na posiadanie tylko jednego kompleksu systemu obrony przeciwrakietowej wokół stolicy lub w pobliżu jednego z pól startowych rakiet strategicznych; 2) tymczasowe porozumienie, o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych (zawarte na 5 lat; 1977 strony wyraziły zamiar dalszego przestrzegania porozumienia), przewidujące zamrożenie liczby stałych naziemnych wyrzutni rakiet międzykontynent. oraz ograniczenie liczby wyrzutni rakiet balistycznych na okrętach podwodnych i liczby okrętów podwodnych wyposażonych w takie wyrzutnie. W 1972 podjęto w Genewie dalsze rokowania związane gł. z zawarciem nowego, szerszego porozumienia o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych do 1985; gł. jego zasady zostały określone 1974 podczas spotkania sekr. generalnego KC KPZR L.I. Breżniewa z prez. USA G. Fordem we Władywostoku. Drugi etap rokowań w sprawie ograniczenia ofensywnych zbrojeń strategicznych między ZSRR i USA (tzw. SALT-II) zakończył się 1979 podpisaniem przez Breżniewa i J. Cartera w Wiedniu układu o ograniczeniu strategicznej broni ofensywnej, który ustalił nowe, obowiązujące obie strony, limity ilościowe i jakościowe systemów broni strategicznych; jednocześnie podpisane wspólne oświadczenie obu mocarstw określiło ogólne zasady dalszych rokowań SALT. Układ SALT-II formalnie nie wszedł w życie w związku z odmową ratyfikacji przez USA, jednak każda ze stron oświadczyła, że będzie go przestrzegać, jeżeli będzie to czynić druga strona. W 1982 wznowiono rokowania, akcentując silniej niż do tej pory problem redukcji zbrojeń; stąd coraz częściej stosowano określenie START (ang. Strategic Armaments Reduction Talks) w miejsce SALT; 1986 USA ogłosiły, że nie są już związane postanowieniami SALT-II z powodu ciągłego naruszania jego postanowień przez ZSRR i przekroczenia limitu rakiet strategicznych (wprowadzenie rakiet samosterujących na bombowcach strategicznych nie zrównoważone redukcją rakiet na okrętach podwodnych).

 

START, ang. Strategic Armaments Reduction Talks, rozmowy w sprawie redukcji zbrojeń strategicznych rozpoczęte 26 VI 1982 w Genewie między USA, a ZSRR były kontynuacją rozmów w sprawie ograniczenia tych zbrojeń (SALT). W 1983 nie zakończenie piątej rundy rokowań START, w związku z przystąpieniem USA do rozmieszczania w Europie Zach. nowych amer. rakiet średniego zasięgu skierowanych przeciwko ZSRR, delegacja sowiecka odmówiła określenia daty dalszych rokowań START. Wznowienie rozmów dotyczących zbrojeń strategicznych nastąpiło III 1985 w ramach nowych rokowań, których podjęcie uzgodniono w czasie spotkania min. spraw zagr. ZSRR A.A. Gromyki z sekr. stanu USA G. Shultzem I 1985 w Genewie; przyjęto, że przedmiotem nowych rokowań będzie „kompleks problemów dotyczących broni kosmicznej i jądrowej — strategicznych i średniego zasięgu — przy czym wszystkie te problemy będą rozpatrywane i rozstrzygane we wzajemnym związku”. W X 1986 w Rejkiawiku R. Reagan i M.S. Gorbaczow osiągnęli porozumienie dotyczące liczby głowic nuklearnych i środków ich przenoszenia; dalsze rozmowy zostały wstrzymane w związku z odmową strony amer. objęcia ograniczeniami także programu SDI. W 1986–87 obie strony przedkładały wiele projektów porozumień. W II 1987 w Waszyngtonie USA i ZSRR podpisały układ o eliminacji rakiet średniego i krótszego zasięgu, który otworzył drogę do dalszych rokowań START; II 1988 USA, a III 1988 ZSRR przedstawiły 3 dokumenty, które miały wejść do przyszłego porozumienia: protokół o inspekcjach, protokół o konwersji lub zniszczeniu broni i memorandum w sprawie wymiany danych. Na spotkaniach w Waszyngtonie (III 1988) i Moskwie (IV 1988) sekr. stanu USA G. Shultz i min. spraw zagr. ZSRR E. Szewardnadze potwierdzili zobowiązania swych rządów do szybkiego zakończenia rokowań i przyspieszenia negocjacji w sprawach spornych dotyczących m.in. weryfikacji, rakiet samosterujących i rakiet na wyrzutniach ruchomych. Podczas spotkania amer. prez. G. Busha i sowieckiego prez. M.S. Gorbaczowa 1989 na Malcie, 1990 w Waszyngtonie i 1991 w Londynie uzgodniono treść układu o redukcji broni strategicznej; VII 1991 prez. Bush i B.N. Jelcyn, prez. Rosji podpisali układ START I, zgodnie z którym istniejąca broń rakietowa o zasięgu ponad 5 tys. km miałaby zostać zredukowana o ok. 30% w ciągu 7 lat; w VI 1992 zawarto w Waszyngtonie amer.-ros. porozumienie o dalszej redukcji głowic nuklearnych; 3 I 1993 prez. Bush i Jelcyn podpisali w Moskwie układ START II, na mocy którego oba państwa mają do 2003 zlikwidować 2/3 swych arsenałów nuklearnych (do ok. 7 tys. głowic jądrowych po obu stronach); warunkiem realizacji układu jest wykonanie postanowień START I oraz przystąpienie Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy, (na terenie których znajduje się broń jądr.) do układu o nieproliferacji; 5 XII 1994 państwa te podpisały układ o nieproliferacji jako państwa nieatomowe; IX 1997, w związku z opozycją wobec START II w ros. Dumie, podpisano porozumienie odraczające zniszczenie przez Rosję określonych układem głowic jądr. do 2007; 1998, mimo nieratyfikowania START II przez Rosję, podjęto rozmowy o układzie START III przewidującym redukcję liczby głowic nuklearnych do 2 tys. po obu stronach; realizacja układu START oprócz kwestii polit. wymaga przezwyciężenia problemów techn. związanych z wysokimi kosztami likwidacji arsenałów nuklearnych.

 

UNIA EUROPEJSKA (UE), ang. European Union, związek państw-członków Wspólnot Eur. (EWG, Eur. Wspólnoty Węgla i Stali, Eur. Wspólnoty Energii Atom.), zawarty na mocy Traktatu o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht), działający od 1 IX 1993; członkowie-założyciele: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Włochy, W. Brytania, Austria, Finlandia, Szwecja; UE ustaliła nowe ramy współpracy między państwami członkowskimi; celem UE jest utworzenie unii gosp., monetarnej (waluta ECU) i polit. oraz wprowadzenie wspólnego obywatelstwa. Unia gosp. ma być realizowana przez prowadzenie wspólnej zewn. polityki ekon. oraz przyjmowanie ogólnych zaleceń dotyczących polityki wewn. państw członkowskich; wprowadzenie jednolitego rynku ma polegać na zniesieniu wszelkich ograniczeń przepływu ludności, usług, dóbr i kapitałów w ramach UE; stopniowo ma być wprowadzana dyscyplina budżetowa, kontrolowana przez Komisję. Unia monetarna będzie realizowana przez utworzenie Eur. Banku Centr., ograniczenie wahań kursów walut, podawanie notowań giełdowych i sprawozdań instytucji publ. w ECU oraz dążenie do wprowadzenia jednolitej waluty na obszarze Unii. Polityka zagr. będzie realizowana w formie stałych konsultacji i wypracowaniu wspólnego stanowiska; polityka bezpieczeństwa jest opracowywana wspólnie z Unią Zachodnioeuropejską. Obywatelstwo UE nie zastępuje obywatelstwa państw członkowskich, daje ono prawo do: udziału w wyborach lokalnych, Parlamentu Eur. i składania do niego petycji oraz zwracania się do rzecznika praw obywatelskich UE. Organy Wspólnot Eur. (Europejska Wspólnota Gospodarcza) stały się organami UE. 2 X 1997 państwa UE podpisały Traktat amsterdamski (wszedł w życie 1 V 1999), reformujący Unię i otwierający drogę do jej rozszerzenia o kolejne państwa; zasadnicze zmiany dotyczą m.in.: wzmocnienia prerogatyw Parlamentu Eur. i Trybunału Sprawiedliwości, modyfikacji procedur decyzyjnych, wprowadzenia założeń zmian składu gł. instytucji UE w zależności od liczby nowo przyjmowanych państw-czł., wprowadzenia zobowiązania do koordynowania polityki zatrudnienia, skorygowania założeń wspólnej polityki zagr. i bezpieczeństwa, włączenia do kompetencji UE udziału w misjach humanitarnych, pokojowych i akcjach zbrojnych zmierzających do przywrócenia pokoju. W 1997 przewodn. Komisji Eur. J. Santer przedstawił dokument Agenda 2000 dotyczący szczegółowej strategii UE w sprawach: przyszłej reformy instytucjonalnej, przygotowań do rozszerzenia UE, finansowania jej działalności, reformy wspólnej polityki rolnej, wzrostu zatrudnienia i poziomu życia. W 1998 rozpoczęto oficjalne negocjacje z Cyprem, Czechami, Estonią, Polską, Słowenią i Węgrami na temat ich przystąpienia do UE oraz przegląd ich prawa pod kątem zgodności z prawem obowiązującym w krajach UE. Także 1998 skompletowano pierwszy zarząd (Dyrektoriat) Eur. Banku Centr. z siedzibą we Frankfurcie n. Menem oraz podjęto decyzję o rozpoczęciu od 1 I 1999 etapowego wprowadzania w 11 państwach Unii (z wyjątkiem Danii, Grecji, Szwecji i W. Brytanii) waluty euro, co stanowi faktyczny początek realizacji unii walutowej państw UE; 2002 euro zastąpiło waluty tych państw.

 

UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA (UZE), ang. Western European Union (WEU), organizacja polit.-obronna, utworzona 1954 na podstawie protokołów paryskich, modyfikujących traktat brukselski z 1948 o współpracy i zbiorowej obronie między Francją, W. Brytanią i państwami Beneluxu oraz rozszerzających to porozumienie o RFN i Włochy; siedzibą UZE do 1993 był Londyn, obecnie — Bruksela; członkami są: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, W. Brytania, Włochy, od 1990 Hiszpania i Portugalia, od 1995 Grecja. Utworzenie Unii było związane z dążeniem Europy Zach. do posiadania własnej struktury polit.-obronnej oraz z remilitaryzacją Niemiec i włączeniem tego państwa do NATO; w ramach UZE ustanowiono system ograniczeń i kontroli zbrojeń (dotyczący sił zbrojnych RFN); ograniczenia te jednak stopniowo znoszono i 1984 zaniechano ich. Celem UZE jest współpraca polit., a w praktyce od niedawna również wojsk.; państwa członkowskie mają obowiązek udzielania sobie natychmiastowej wzajemnej pomocy w razie napaści na którekolwiek z nich. Do poł. lat 80. UZE nie odgrywała większej roli; ożywienie jej działalności nastąpiło w związku z procesem integracji eur. oraz uznaniem Unii przez NATO, zwł. po zawarciu 1992 traktatu z Maastricht, w którym uznano UZE za gł. organ do spraw koordynowania polityki wojsk. Unii Eur.; są tworzone struktury wojsk. UZE; pod auspicjami organizacji działa powołany 1992 Korpus Eur. (obecnie w jego skład wchodzą jednostki fr., niem., belg. i hiszp.). Realizując postanowienia traktatu z Maastricht oraz zacieśniając współpracę z NATO, Unia przyznała 1992 status członka stowarzyszonego eur. czł. NATO nie będącym czł. Unii Eur. (Turcji, Islandii, Norwegii) i status obserwatora państwom Unii Eur. nie będącym czł. NATO (Irlandia); status obserwatora uzyskała również Dania (zrezygnowała z pełnego członkostwa). W V 1994 utworzono nowy status — partnera stowarzyszonego z UZE, który przyznano 9 państwom Europy Środk. i Wsch. stowarzyszonym z Unią Eur.: Bułgarii, Czechom, Estonii, Litwie, Łotwie, Polsce, Rumunii, Słowacji, Węgrom, od 1996 Słowenii.

 

PARYSKA KONFERENCJA POKOJOWA 1919–20, zwołana przez państwa ententy w celu opracowania traktatów pokojowych z pokonanymi w I wojnie świat. państwami centr. (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja i Bułgaria); odbyła się 18 I 1919–21 I 1920; państwa zwyciężone dopuszczono do udziału w paryskiej konferencji pokojowej dopiero po przygotowaniu projektów traktatów; nie była reprezentowana Rosja (okres zbrojnej interwencji państw zach. przeciw sowieckiej Rosji); pol. przedstawicielami na konferencję byli I.J. Paderewski, R. Dmowski i W. Grabski; małe państwa praktycznie nie odegrały żadnej roli na konferencji, o jej przebiegu i wynikach decydowali szefowie rządów Stanów Zjedn., W. Brytanii i Francji, reprezentujący często przeciwstawne stanowiska: Francja usiłowała stworzyć bloki polit.-wojsk. przeciw sowieckiej Rosji i Niemcom; W. Brytania dążyła do przejęcia kolonii niem., nie zgadzała się jednak na osłabienie gosp. i polit. Niemiec, bojąc się umocnienia Francji w Europie; Stany Zjedn. przyjęły rolę arbitra. Wynikiem konferencji były: wersalski traktat pokojowy 1919, traktat z Austrią w Saint-Germain-en-Laye, z Bułgarią w Neuilly-sur-Seine, z Węgrami w Trianon i z Turcją w Sèvres; traktaty te stworzyły układ polit., tzw. system wersalski, który zdeterminował całą politykę świat. okresu międzywojennego. Ponadto paryska konferencja pokojowa powołała do życia Ligę Narodów.

 

TEHERAŃSKA KONFERENCJA 1943, spotkanie (28 XI–1 XII) szefów rządów 3 mocarstw sojuszniczych w czasie II wojny świat.: W.L. Churchilla (W. Brytania), F.D. Roosevelta (USA) i J. Stalina (ZSRR); gł. tematem obrad było uzgodnienie planów zniszczenia niem. sił zbrojnych; osiągnięto porozumienie co do zakresu i terminu operacji wojsk. aliantów; USA i W. Brytania zobowiązały się do utworzenia V 1944 drugiego frontu (we Francji); zadeklarowano też dążenie do powojennej współpracy wszystkich krajów, co było potwierdzeniem postanowień konferencji moskiewskiej (1943) w sprawie powołania do życia Organizacji Narodów Zjednoczonych; w deklaracji w sprawie Iranu rządy 3 mocarstw wyraziły poparcie dla utrzymania jego całkowitej niezawisłości i integralności terytorialnej; ponadto osiągnięto wstępne porozumienie w sprawie granic Polski (ustalając, że za podstawę jej wsch. granicy będzie przyjęta tzw. linia Curzona, a zach. — bieg Odry).

 

JAŁTAŃSKA KONFERENCJA, konferencja krymska 4–11 II 1945, konferencja szefów rządów 3 mocarstw sojuszniczych w II wojnie świat.: ZSRR (I.W. Stalin), USA (F. Roosevelt) i W. Brytanii (W. Churchill), k. Jałty na Krymie; omówiono problemy współdziałania strategicznego w końcowej fazie działań wojennych przeciw Niemcom i przystąpienia ZSRR do wojny przeciw Japonii; podjęto wstępne decyzje w sprawie powojennego układu stosunków międzynar. w Europie (sprawa granic, reparacji, demilitaryzacji, demokratyzacji i podziału pokonanych Niemiec), oznaczające nieformalny podział stref wpływów między ZSRR a USA i W. Brytanią, oraz zwołania konferencji założycielskiej Organizacji Narodów Zjednoczonych. W sprawie pol. (strefa wpływów ZSRR) zadecydowano o reorganizacji Rządu Tymczasowego; uznano, że wsch. granica Polski powinna przebiegać wzdłuż tzw. linii Curzona (co oznaczało utratę prawie połowy przedwojennego terytorium państwa) oraz zapowiedziano przesunięcie granic Polski na pn. i zachodzie; przeciwko postanowieniom konferencji protestował rząd RP na uchodźstwie oraz władze pol. państwa podziemnego, które jednocześnie deklarowały gotowość ułożenia stosunków z ZSRR i udziału w powołaniu rządu jedności nar. w kraju. Decyzje konferencji jałtańskiej, które doprowadziły do podziału Europy na wolny świat oraz sowiecką strefę wpływów, straciły moc po rozpadzie 1989–90 bloku sowieckiego i 1991 — ZSRR.

 

POCZDAMSKA KONFERENCJA, konferencja berlińska, 17 VII–2 VIII 1945 konferencja szefów rządów 3 mocarstw sojuszniczych w II wojnie świat.: W. Churchilla, potem C. Attlee'go (W. Brytania), H. Trumana (USA) i J.W. Stalina (ZSRR); jej celem było uregulowanie problemów związanych z likwidacją skutków II wojny świat. i organizacją powojennej Europy; w sprawie Niemiec rozwinięto postanowienia konferencji jałtańskiej o likwidacji militaryzmu i nacjonalizmu niem.; postanowiono dokonać demilitaryzacji, demokratyzacji, dekartelizacji, denazyfikacji Niemiec oraz ukarać zbrodniarzy wojennych; ustalono również polit. i gosp. zasady sprawowania kontroli nad Niemcami, w tym podział Niemiec na 4 strefy okupacyjne; realizację uchwał powierzono wojsk. zarządom stref okupacyjnych W. Brytanii, USA, ZSRR i Francji, a koordynację Sojuszniczej Radzie Kontroli Niemiec; powołano Radę Ministrów Spraw Zagr. 5 mocarstw (Chin, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR) w celu przygotowania traktatów pokojowych. Ustalono pn. i zach. granicę Polski na Odrze, Nysie Łużyckiej i M. Bałtyckim, przyznano ZSRR okręg Królewca oraz postanowiono przesiedlić Niemców z Polski, Czechosłowacji i Węgier; zadecydowano o odszkodowaniach wojennych z Niemiec. Ogłoszona w Poczdamie osobna deklaracja Chin, USA i W. Brytanii (25 VII) wezwała Japonię do bezwarunkowej kapitulacji oraz określiła gł. zasady jej demilitaryzacji i demokratyzacji. Konferencja Poczdamska miała istotne znaczenie dla ustalenia terytorialno-polit. kształtu Europy po 1945, zwł. dla umocnienia dominacji ZSRR w Europie Środkowej. Postanowienia Konferencji Poczdamskiej obowiązywały do czasu zjednoczenia Niemiec 1990; decyzje Konferencji Poczdamskiej stanowiły prawnomiędzynar. podstawę ustalenia zach. granicy Polski do czasu traktatu granicznego Polski z RFN 1990 (do jej postanowień odwoływały się: układ w Zgorzelcu 1950 i układ o podstawach normalizacji stosunków z RFN 1970).

 

LIGA NARODÓW, ang. League of Nations, pierwsza w historii stosunków międzynar. organizacja międzynar. o celach ogólnych; działalność rozpoczęła 1920, z siedzibą w Genewie. Utworzona z inicjatywy prez. USA T.W. Wilsona (przewidywał jej utworzenie odstatni z tzw. czternastu punktów Wilsona, ogłoszonych 8 I 1918); statut Ligi Narodów nosił nazwę Paktu i został włączony jako część 1 do traktatu wersalskiego z 28 VI 1919 i do innych paryskich traktatów pokojowych po I wojnie świat.; wszedł w życie 10 I 1920. Głównym celem Ligi Narodów było zapewnienie pokoju, zapobieganie wojnom, rozwój współpracy międzynar.; członkowie byli zobowiązani do przestrzegania norm prawa międzynar. i zobowiązań międzynar., nieuciekania się do wojny, pokojowego rozstrzygania sporów; powstanie Ligi Narodów było próbą stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Członkami pierwotnymi Ligi Narodów były 32 państwa (w tym Polska) i 5 dominiów oraz 13 państw zaproszonych do członkostwa w Lidze (wszyscy byli wymienieni w aneksie do Paktu); USA nie ratyfikowały nigdy Paktu i nie były członkiem organizacji, chociaż delegat USA uczestniczył w obradach w charakterze obserwatora; ZSRR należał do Ligi Narodów 1934–39, Niemcy zostały przyjęte 1926, wystąpiły 1933, także Japonia (1933) i Włochy (1937) zrezygnowały z członkostwa w organizacji, aby nie ograniczać się zobowiązaniami międzynarodowymi. Głównymi organami Ligi Narodów były: Zgromadzenie, Rada i Sekretariat; w Pakcie Ligi Narodów brak było ścisłego podziału kompetencji między Zgromadzeniem i Radą, co osłabiało sprawność działania Ligi; sesje zwyczajne Zgromadzenia zwoływano co roku; przy podejmowaniu przez Zgromadzenie i Radę zasadniczych decyzji obowiązywała zasada jednomyślności. Liga zajmowała się większością aktualnych w okresie jej działania problemów polit. i utrzymaniem pokoju międzynar., m.in. rozpatrywała: spór Litwy i Polski o Wilno (1920), spory graniczne Albanii z Grecją i Jugosławią (1921), podział Górnego Śląska i realizację postanowień konferencji genewskiej w sprawie Górnego Śląska (1921–37), konflikt Grecji z Bułgarią (1925), agresję Włoch na Etiopię (1934–36), konflikt sowiecko-fiń. (1939); prowadziła też prace w dziedzinie rozbrojenia: 1925 powołała komisję rozbrojeniową, a 1933 zwołała konferencję rozbrojeniową; opracowano 19 projektów konwencji międzynar., z których tylko kilka weszło w życie, m.in. konwencja w sprawie zakazu handlu kobietami i dziećmi (1921), konwencja w sprawie niewolnictwa (1926); z Ligą współpracowały Międzynar. Organizacja Pracy i Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. Liga Narodów zajmowała się też rozdziałem mandatów byłych kolonii niem. i byłych terytoriów tur. (gł. między Francję i W. Brytanię) oraz formalnie nadzorowała ich sprawowanie; utworzony przez nią system mandatowy w praktyce nie przyczynił się jednak do przyspieszenia likwidacji kolonializmu. Wady w strukturze Ligi Narodów i sprzeczności między mocarstwami spowodowały, że Liga Narodów nie potrafiła utrzymać pokoju; nie stała się nigdy organizacją powszechną, w praktyce służyła utrzymaniu hegemonii polit. Francji i W. Brytanii. Zakończyła swą działalność wraz z wybuchem II wojny świat., formalnie rozwiązana uchwałą Zgromadzenia z 18 IV 1946; agendy i majątek Ligi Narodów przejęła ONZ.

 

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ), ang. United Nations, o charakterze uniwersalnym, mająca najszerszy zakres działania ze wszystkich organizacji międzynarodowych. Powołana na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej 26 VI 1945 w San Francisco, weszła w życie 24 X 1945. Utworzenie tego typu organizacji zapowiadały w czasie II wojny świat. następujące akty prawne i polit.: Karta Atlantycka (1941), która określiła zasady, na jakich winna być oparta powojenna organizacja świat.; Deklaracja Narodów Zjednoczonych (1942), w której państwa koalicji antyhitl. przybrały nazwę Narody Zjednoczone (NZ); deklaracja moskiewska z 1943, w której Chiny, USA, W. Brytania i ZSRR uznały konieczność powołania organizacji opartej na zasadzie suwerennej równości państw, dostępności dla wszystkich państw miłujących pokój oraz mającej na celu utrzymanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa (potwierdzone na konferencji teherańskiej 1943). Na konferencji w Dumbarton Oaks 1944 4 mocarstwa oprac. projekt Karty NZ; na konferencji jałtańskiej 1945 ustalono termin i miejsce konferencji założycielskiej, która odbyła się 25 IV–26 VI w San Francisco, gdzie 50 państw ostatecznie oprac., przyjęło i podpisało Kartę NZ (bez Polski, która podpisała 16 X 1945). ONZ ma własny emblemat i flagę, posiada zdolność prawną i osobowość prawnomiędzynar.; siedziba — Nowy Jork, siedziba eur. — Genewa i Wiedeń; okręg adm. stanowiący siedzibę jest nietykalny; przedstawiciele czł. ONZ oraz jej urzędnicy korzystają z przywilejów oraz immunitetów określonych w specjalnej konwencji. Językami oficjalnymi są: ang., arab., chiń., fr., hiszp. i rosyjski. Główne cele ONZ: utrzymanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa, organizowanie współpracy międzynar. w wielu dziedzinach, popieranie przyjaznych stosunków między państwami, harmonizowanie działań państw zmierzających do tych celów. Dla osiągnięcia celów Karta NZ ustanowiła następujące podstawowe zasady: suwerenna równość członków, przestrzeganie zobowiązań międzynar., pokojowe załatwianie sporów, powstrzymanie się od stosowania groźby lub użycia siły, współdziałanie członków w akcjach ONZ (także zbrojnych) mających na celu zachowanie lub przywrócenie pokoju, zapewnienie, aby również państwa nie będące członkami nie naruszały pokoju, nieinterwencja w sprawy wewn. członków. Członkami ONZ mogą być tylko państwa; Karta NZ dzieli ich na pierwotnych (51, w tym Polska) oraz innych, przyjętych do ONZ przez Zgromadzenie Ogólne zgodnie z zaleceniem Rady Bezpieczeństwa; 1994 liczba członków wynosiła 185; 1949–71 miejsce Chin zajmował przedstawiciel Rep. Chiń. (Tajwan), 1971 uznano prawo ChRL do reprezentowania Chin; 1973 przyjęto na członków NRD i RFN. Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa może zawiesić członka w korzystaniu z praw oraz może wykluczyć z szeregów członków państwo, które uporczywie łamie zasady Karty. Główne organy ONZ: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gosp.-Społ., Rada Powiernicza, Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości i Sekretariat; poza tym mogą być tworzone organy pomocnicze.

Zgromadzenie Ogólne składa się ze wszystkich członków (każde państwo ma 1 głos); obraduje na dorocznych sesjach zwyczajnych, kiedy zachodzi potrzeba — także na nadzwyczajnych i specjalnych; podejmuje uchwały, mające w zasadzie charakter zaleceń; w ważnych sprawach (przewidzianych przepisami) uchwały są podejmowane większością 2/3 głosów, w pozostałych — zwykłą większością; na każdej sesji Zgromadzenie powołuje 7 gł. komitetów.

Rada Bezpieczeństwa jest organem, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju, pełni swe funkcje bez przerwy, składa się z 15 czł. (do 1965 — z 11); członkami stałymi (5) są mocarstwa: Chiny (1949–71 przedstawiciel Tajwanu), Federacja Ros. (do 1991 ZSRR), Francja, Stany Zjedn., W. Brytania; członków niestałych (10) wybiera Zgromadzenie Ogólne (po 5 co roku) na kadencję 2-letnią; uchwały w sprawach proceduralnych zapadają większością 9 głosów jakichkolwiek jej członków, w sprawach merytorycznych większością 9 głosów, w tym wszystkich stałych czł. Rady (zasada jednomyślności mocarstw, która gwarantuje, że ONZ nie może stać się narzędziem jednej tylko grupy państw); do gł. uprawnień Rady należy: doprowadzenie do pokojowego załatwiania sporów, organizowanie akcji zbiorowej (także militarnej) jako środka mającego na celu zapobieżenie naruszeniu pokoju bądź przywrócenie pokoju, gdy został naruszony; uprawnienia w zakresie rejonów strategicznych obszarów powierniczych; uchwały dotyczące głównych uprawnień Rady mają moc wiążącą, nie mają jej uchwały wydawane w formie zaleceń.

Rada Gospodarczo-Społeczna, ECOSOC składa się z 54 czł. (do 1965 — 18 czł., do 1973 — 27) wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata; należą do niej sprawy: gosp., społ., kult., zagadnienia praw człowieka; podejmuje badania, inicjuje konferencje, przygotowuje projekty konwencji; ustala ogólne wytyczne dla działalności swych organów pomocniczych (5 regionalnych komisji gosp. oraz komisje funkcjonalne, np. Komisja Praw Człowieka) i agencji specjalnych (np. Fundusz NZ Pomocy Dzieciom) oraz nadzoruje ich działalność; koordynuje działalność tzw. organizacji wyspecjalizowanych i zawiera z nimi umowy, zatwierdzane przez Zgromadzenie Ogólne; uchwały Rady zapadają zwykłą większością głosów.

Rada Powiernicza składa się z 5 czł. (stałych czł. Rady Bezpieczeństwa), nadzoruje sprawowanie przez poszczególne państwa administracji na terytoriach powierniczych; wobec uzyskiwania niepodległości przez te terytoria rola Rady jest obecnie znikoma.

Głównym organem sądowym ONZ jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze.

Sekretariat jest gł. organem adm. ONZ; na jego czele stoi Sekretarz Generalny powoływany przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa; jest on odpowiedzialny tylko przed ONZ; może zwrócić uwagę Radzie Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która wg niego zagraża pokojowi, składa Zgromadzeniu Ogólnemu roczne sprawozdanie z działalności ONZ, mianuje personel Sekretariatu; Sekretariatowi podlega m.in. Centrum Praw Człowieka ONZ z siedzibą w Genewie. Funkcje Sekretarza pełnili kolejno: T. Lie (1946–53), D. Hammarskjöld (1953–61), U Thant (1961–71), K. Waldheim (1972–81), J. Perez de Cuellar (1982–91), B. Butrus Ghali (1992–96) i K. Annan (1997–).

Budżet zwyczajny ONZ wynosi ok. 1,5 mld dol. i pochodzi ze składek państw członkowskich (największa USA, 25% całości składek); kraje członkowskie mają zaległości w płatności składek; skala składek poszczególnych państw jest ustalana co 3 lata.

Powołanie 1973 Doraźnych Sił Pokojowych ONZ, w skład których wchodzi też Polska. Sukcesy ONZ w dziedzinie pokoju były uzależnione w dużej mierze od zgodnego działania ZSRR i USA. Uchwały Rady Bezpieczeństwa podjęte w następstwie inwazji Iraku na Kuwejt 1990, nakazujące Irakowi wycofanie się z Kuwejtu i upoważniające czł. ONZ do użycia siły w tym celu, są pierwszym w historii ONZ przejawem pełnej współpracy polit.-militarnej obu mocarstw. Dużą rolę odegrała ONZ w procesie dekolonizacji i realizacji prawa narodów do samostanowienia, w dziedzinie ochrony praw człowieka, potępienia dyskryminacji rasowej.

Wzrost liczby nowych państw, zwł. wyzwolonych z różnych form kolonializmu (lata 60.) i przyjęcie ich do ONZ wywołało zasadniczą zmianę układu sił w organizacji — powstała duża grupa państw niezaangażowanych, które w latach 70. zdobyły przejściową dominację w Zgromadzeniu Ogólnym.

Po zakończeniu „zimnej wojny” powstały warunki polit. sprzyjające reformowaniu ONZ, krytykowanej za niespójność i opieszałość działań, niską efektywność, przerosty biurokratyczne, marnotrawienie środków finansowych oraz brak koordynacji między jej organami i organizacjami wyspecjalizowanymi. W 1992, na prośbę Rady Bezpieczeństwa, sekr. generalny przygotował Program dla pokoju (uzupełniony 1995), zawierający propozycje wzmocnienia skuteczności ONZ w zakresie dyplomacji prewencyjnej, przywracania i utrzymania pokoju; niektóre z nich zostały już przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne, np. uprawnienie sekr. generalnego do wysyłania prewencyjnych misji dyplomatycznych i do rozbudowania zdolności organizacji w zakresie wczesnego ostrzegania; w fazie realizacji są projekty powołania pokojowych sił ONZ pozostających w gotowości do szybkiego użycia w możliwie wczesnej fazie kryzysu;

W 1994, po uzyskaniu niepodległości przez ostatnie terytorium powiernicze (Palau), Rada Powiernicza zawiesiła działalność.

 

MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA PRACY (MOP), ang. International Labour Organization (ILO), powstała 1919 jako część systemu organiz. Ligi Narodów, po II wojnie świat. przekształcona w organizację wyspecjalizowaną ONZ; siedziba w Genewie; celem MOP jest dążenie do poprawy szeroko pojętych warunków pracy i społ. zabezpieczenia pracowników na całym świecie; zbierająca się co roku Konferencja Ogólna (organ MOP), złożona z przedstawicieli rządów, pracowników i pracodawców państw członkowskich, uchwala zalecenia przekazywane państwom członkowskim w celu uwzględnienia ich przy wydawaniu wewn. przepisów prawa oraz konwencje przedstawiane państwom członkowskim do ratyfikacji; ratyfikacja konwencji nakłada na państwo obowiązek dostosowania do niej swego ustawodawstwa. Przypadki naruszenia konwencji MOP ratyfikowanych przez państwa członkowskie są przedmiotem dochodzeń i interwencji (m.in. 1984 raport komisji badawczej Rady Adm. MOP w sprawie pogwałcenia swobód związkowych w PRL). Organami MOP są też Rada Adm. i Międzynar. Biuro Pracy; czł. MOP jest 173 państw (1994); Polska należy od 1919; do końca 1988 MOP przyjęła 168 konwencji, Polska ratyfikowała 72.

 

PRAWA CZŁOWIEKA, zespół podstawowych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujących człowiekowi bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie nar. lub społ., majątek, urodzenie, stan zdrowia i in.; nieodłącznie związane z naturą człowieka. Odmowa poszanowania praw człowieka stanowi nie tylko osobistą krzywdę dla jednostki, ale sprzyja pojawianiu się niepokojów społ. i polit. oraz przemocy i konfliktom zarówno wewnątrz społeczeństw, jak i między całymi narodami. Z tego powodu poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej uważa się za podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju w świecie. Dyskusja o prawach człowieka zawsze była uwikłana w rywalizację światopoglądów i systemów polit.; większość najbardziej znanych przeciwstawnych orientacji filoz. odciskała piętno na koncepcjach praw człowieka. Istnieją poglądy, z których wynika, że źródłem praw człowieka jest religia. Jeżeli człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga należy mniemać, że zajmuje on szczególne miejsce w świecie i ma godność, która wymaga ochrony; XVII-wieczna teoria praw naturalnych jednostki (J. Locke) dowodzi, że ludzie w stanie naturalnym byli wolni i równi; z konieczności zmuszeni zostali do zawarcia porozumienia między sobą, które stało się podstawą zorganizowanego społeczeństwa; każdy człowiek zachował jednak naturalne prawo do życia, wolności osobistej i własności indywidualnej; władze zostały zobowiązane do ochrony praw naturalnych jednostki. Klasycy XIX-wiecznego pozytywizmu głosili, iż wszelkie uprawnienia jednostki pochodzą z nadania państwa i ograniczają się jedynie do tego, co zostało zapisane w aktach prawnych; odrzucali idee praw, których źródła istniały poza obowiązującym systemem prawnym. Filozofowie marksist. oceniali prawa człowieka przez pryzmat klasowego charakteru społeczeństwa i nierówności ustroju kapitalist.; kwestionowali istnienie „naturalnych” i „niezbywalnych” praw jednostki, traktując je jako burżuazyjną iluzję.

Za pierwszy dokument deklarujący niektóre prawa człowieka należy uznać ang. Magna Charta Libertatum z 1215, powstałą jako reakcja przeciw absolutyzmowi. Jej idee zostały rozwinięte w XVII w. w dokumentach: Habeas Corpus Act (1679) i Bill of Rights (1689). W XVIII w. pojawiły się: Bill of Rights w Wirginii (1776), Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych (1776) wraz z poprawkami I–IX do konstytucji USA (1789), a także fr. Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789.

Tworzenie międzynar. systemu ochrony praw człowieka rozpoczęto dopiero po II wojnie świat., w ramach ONZ. Pierwszym traktatem międzynar. gwarantującym prawa człowieka była Karta Narodów Zjednoczonych z 1945; sformułowano w niej jeden z gł. celów ONZ — „popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie” (art. 1 ust. 3). W 1948 Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło powszechną Deklarację Praw Człowieka — międzynar. katalog podstawowych i niezbywalnych praw i wolności, jako „wspólny standard do osiągnięcia przez wszystkie ludy i narody”. Jej rozwinięciem były Pakty Praw Człowieka z 1966, na które składają się Pakt Praw Obywatelskich i Polit. i Pakt Praw Gosp., Społ. i Kulturalnych. Obok aktów ogólnych w systemie ONZ opracowano i zobowiązano się przestrzegać ok. 60 konwencji szczegółowych, np. o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (1948), o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości (1968), o uchodźcach (1951), o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979), o zakazie tortur i innych form nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania (1984), o prawach dziecka (1989). Wiele konwencji o prawach człowieka przyjęto w ramach MOP i UNESCO.

Oprócz uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka tworzonego przez ONZ istnieją 3 systemy regionalne opracowane przez Radę Europy, OPA i OJA, które obowiązują państwa członkowskie tych organizacji. Państwa Rady Europy przyjęły 1950 Europejską Konwencję Praw Człowieka, gwarantującą podstawowe prawa i wolności jednostki, gł. osobiste i polit.; prawa społ. i gosp. znalazły się w Eur. Karcie Społ. z 1961. Spośród innych konwencji uchwalonych przez Radę Europy warto wymienić: eur. konwencję o zapobieganiu torturom i nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (1987), konwencję o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych o charakterze osobistym (1981), eur. kartę języków regionalnych i mniejszościowych (1992).

 

RERUM NOVARUM [łac.], encyklika papieża Leona XIII z 1891, po raz pierwszy w czasach współcz. określająca społeczną naukę Kościoła, zwł. w stosunku do kwestii robotn.; rozwija dorobek myślicieli katol., m.in.: W. Kettelera, A. de Muna, K. von Vogelsanga i G. Decurtinsa; zagadnienia społ. zostały w niej ukazane w kategoriach etycznych; encyklika odrzuciła idee socjalist. (koncepcja walki klas) oraz głosiła zasady pokoju społ., solidaryzmu i poszanowania własności prywatnej, wskazując jednocześnie na wady ówczesnego ustroju kapitalist.; wg encykliki obowiązek zagwarantowania prawnej osłony robotnikom (szczególnie kobietom i dzieciom) ciąży na państwie; encyklika postulowała rozwój katol. stowarzyszeń robotn., stając się jednocześnie podstawą działalności partii chrześc.-społ. (chrześcijańska demokracja.

 

MATER ET MAGISTRA [łac.], encyklika Jana XXIII z 1961, określająca społeczną naukę Kościoła w rozwiniętym społeczeństwie przem.; potwierdzając tezy encyklik Rerum novarum i Quadragesimo anno, encyklika wymienia oprócz własności prywatnej również własność zbiorową, uwypukla znaczenie pracy i praw pracowników; podejmuje kwestie niedorozwoju rolnictwa oraz ubóstwa na świecie.

 

LABOREM EXERCENS [łac.], encyklika papieża Jana Pawła II, ogłoszona 1981 w związku z 90. rocznicą encykliki Rerum novarum; Laborem exercens stanowi kolejny wykład społecznej nauki Kościoła katol. i zawiera analizę problematyki pracy w warunkach współcz. świata; wychodząc z założeń właściwej dla Jana Pawła II antropologii teol., encyklika rozwija ideę pierwszeństwa osoby ludzkiej wobec rzeczy i samej pracy, która winna być środkiem utrzymania, pomnażania dobrobytu kraju i samorealizacji człowieka; w tym duchu encyklika Laborem exercens analizuje rolę pracy i kapitału w czasach współcz., wypowiada się za „współposiadaniem środków produkcji”, omawia uprawnienia pracowników oraz rolę i zadania związków zawodowych.

 

WATYKAŃSKI SOBÓR II 1962–65, zwołany przez papieża Jana XXIII do Watykanu, kontynuowany przez Pawła VI; jego celem była odnowa i dostosowanie Kościoła katol. (aggiornamento) do warunków współcz.; ogłosił dokumenty dogmatyczne i duszpasterskie (konstytucje, dekrety i deklaracje) podejmujące m.in. zagadnienia z zakresu eklozjologii, ekumenizmu, misjologii, problematykę wolności rel. i dialogu; przeprowadził reformę liturgii (język łac. został zastąpiony językami nar. lub miejscowymi, tradycyjne celebrowanie mszy „tyłem do ludu” ustąpiło miejsca celebracji „przodem do ludu”); sobór podjął uchwałę o zorganizowaniu 2 sekretariatów: dla niechrześcijan oraz dla niewierzących, powołał organ doradczy papieża — Synod Biskupów; w czasie trwania soboru, 5 XII 1965 odwołano ekskomunikę, którą 1054 rzuciły wzajemnie na siebie Kościół Zach. (Rzym) i Kościół Wsch. (Konstantynopol); w soborze, na którym zebrało się ponad 2,5 tys. biskupów (ojców Soboru) z całego świata, uczestniczyło 18 oficjalnych niekatol. obserwatorów, obecni byli również przedstawiciele niższego duchowieństwa i laikatu.

 

PARTIA KONSERWATYWNA, Conservative Party, jedna z dwu gł. bryt. partii polit.; kontynuatorka stronnictwa torysów, 1834 nazwanego Partią Konserwatywną przez R. Peela. Pod jego przywództwem, uznając skutki reformy wyborczej z 1832, podjęła próbę poszerzenia torysowskiego zaplecza arystokratyczno-ziemiańskiego o grupy interesów związane z przemysłem i handlem; 1834–35 i 1841–46 rządząca; 1846 ziemiaństwo przeciwstawiło się liberalizacji handlu — zniesieniu zbożowych ustaw — przez Peela i partia uległa rozłamowi: tzw. peelici poparli rządy liberałów, od 1852 uczestniczyli w nich i z czasem połączyli się z Partią Liberalną. Osłabiona Partia Konserwatywna pozostawała 1846–74 (z małymi przerwami) w opozycji; pod przywództwem B. Disraelego stworzyła centr. organa partyjne i jako zasady programowe określiła: obronę tradycyjnych wartości w życiu społ. oraz pozycji monarchii i Kościoła anglik. jako czynników stabilizujących układ sił w państwie, zachowanie praw Izby Lordów oraz konieczność stopniowego wprowadzania ograniczonych reform polit. i społecznych. W 1874–80 i 1885–1905 (z krótkimi przerwami) sprawowała rządy (Disraeli, lord Salisbury, A.J. Balfour); wprowadziwszy 1867 drugą reformę wyborczą oraz 1874–76 umiarkowane ustawy społ., nie kontynuowała reform wewn.; jako przeciwniczka nadania Irlandii autonomii została 1886 wsparta przez unionistów (od 1912 zjednoczeni z Partią Konserwatywną); prowadziła ekspansywną politykę imperialną, a w 1. poł. XX w. opowiadała się za współdziałaniem metropolii i dominiów oraz modernizowaniem więzi łączących imperium (utworzenie Bryt. Wspólnoty Narodów).

Od pocz. XX w. zaczęła w większym niż dotąd stopniu zdobywać poparcie zamożnej burżuazji i części warstw średnich; 1915–22 uczestniczyła w rządach koalicyjnych; po 1922 jej gł. rywalką stała się Partia Pracy; 1922–45, z małymi przerwami na gabinety laburzystów, rządziła samodzielnie (A. Bonar Law, S. Baldwin, A.N. Chamberlain) lub jako gł. siła koalicji; 1940–45 na czele gabinetu wojennego stał W. Churchill. Rządząc 1951–64 (Churchill, A. Eden, H. Macmillan, A. Douglas-Home) i 1970–74 (E. Heath) Partia Konserwatywna ponownie dostosowała się do nowych warunków społ.-ekon. i międzynar.: zachowała powojenne reformy socjalne laburzystów, w niewielkim zakresie cofnęła nacjonalizację oraz przeprowadziła przyznanie niepodległości wielu koloniom; politykę zagr. oparła na współpracy z USA i NATO, próbując też zachować militarne znaczenie W. Brytanii; po długich zabiegach wprowadziła ją do EWG. Po 1979 jej rząd (M. Thatcher, 1990–97 J. Major) dokonał zwrotu w bryt. polityce społ.-gosp. na rzecz zdecydowanego liberalizmu ekon., silnego podkreślania roli jednostki i indywidualnej przedsiębiorczości, prowadził prywatyzację, ograniczył znaczenie zwiazków zaw.; znaczne różnice zdań wywołuje w partii zakres integracji zachodnioeuropejskiej. Partia Konserwatywna zdobywa poparcie gł. wśród warstw zamożniejszych i średnich, mniejsze — wśród robotników. Do 1997 rządząca (1990–97 J. Major przywódcą partii i premierem W. Brytanii); w wyborach 1997 poniosła ciężką porażkę, otrzymując 31,5 % głosów wyborców i zdobywając tylko 25 % miejsc w Izbie Gmin (165 na 659); ograniczeniu uległa baza wyborcza partii: społ. (część warstw średnich poparła Liberalnych Demokratów i Partię Pracy) i terytorialna (Partia Konserwatywna uzyskała mandaty do Izby Gmin tylko z obszaru Anglii); po ustąpieniu Majora 1997 przywódcą partii został W. Hague.

 

PARTIA PRACY, Labour Party, jedna z dwóch gł. bryt. partii polit.; zał. 1900 p.n. Komitet Reprezentacji Robotn. jako federacja związków zaw. oraz organizacji socjalist. (Fabian Society, Niezależna Partia Pracy) w celu wprowadzenia do parlamentu reprezentantów robotników i radykalnej inteligencji; 1906 zdobyła 29 mandatów do Izby Gmin i przyjęła nazwę Partia Pracy; 1906–14 popierała reformy socjalne realizowane przez rząd Partii Liberalnej. W 1914–18 większość Partii Pracy poparła udział W. Brytanii w I wojnie świat. i 1915–17 była reprezentowana przez A. Hendersona w rządzie koalicyjnym; w mniejszości znaleźli się działacze o poglądach pacyfistycznych (J.R. MacDonald). W 1918 Partia Pracy zreorganizowała swą strukturę, zrzeszając odtąd nie tylko związki zaw. oraz organizacje społ., polit. i spółdz., ale także członków indywidualnych; za statutowy cel programowy uznała stopniowe przejście do socjalizmu i ustanowienie wspólnej własności środków produkcji i dystrybucji.

W 1922 stała się drugą siłą w parlamencie i z czasem na trwałe zastąpiła Partię Liberalną w roli gł. przeciwnika Partii Konsewatywnej w bryt. dwupartyjnym systemie polit., pozyskując poparcie większości robotników i części warstw średnich; 1924 i 1929–31 sprawowała rządy z MacDonaldem jako premierem; podczas II wojny świat. od V 1940 była reprezentowana w rządzie koalicyjnym.

Po zdecydowanym zwycięstwie wyborczym VII 1945 powołała rząd C. Attlee'go (przywódca Partii Pracy 1935–55), który 1945–51 realizował program częściowej nacjonalizacji gospodarki i powierzania państwu funkcji opiekuńczych wobec społeczeństwa (Beveridge'a plan); rozpoczął też proces dekolonizacji, a w sprawach polit.-wojsk. współpracował z Europą Zach. i USA. Od lat 50. w Partii Pracy nasilił się podział na skrzydło radykalnie lewicowe (A. Bevan), opowiadające się za kontynuowaniem nacjonalizacji, rozluźnieniem współpracy z USA i jednostronnym rozbrojeniem nuklearnym W. Brytanii, oraz przeciwne temu skrzydło umiarkowane (z H. Gaitskellem, przywódcą Partii Pracy 1955–63) zwolenników utrzymania prywatno-państw. gospodarki mieszanej. Pod przywództwem 1963–76 H. Wilsona i 1976–80 J. Callaghana Partia Pracy była 1964–70 i 1974–79 ponownie partią rządzącą; uleganie rosnącym wpływom związków zaw. oraz niezdolność do wyprowadzenia kraju z długotrwałego kryzysu gosp. i społ. doprowadziły ją 1979 do porażki wyborczej; przewagę w partii zdobyło jej lewe skrzydło (przywódca Partii Pracy 1980–83 M. Foot), bliskie przywódcom związkowym, lansujące jednostronne rozbrojenie nuklearne i niechętne wobec EWG i NATO; 1981 z Partii Pracy wystąpiła grupa działaczy umiarkowanych, tworząc Partię Socjaldemokratyczną; kolejne porażki wyborcze spowodowały, że po 1987 przywódcy Partii Pracy (1983–92 N. Kinnock, 1992–94 J. Smith) starali się nadać jej bardziej centrowy charakter. W latach 90., pod przywództwem J. Smitha (1992–94) i T. Blaira (od 1994), dokonała ważnych zmian statutowych; 1993 ograniczono wpływ związków zaw. na formułowanie polityki partii oraz na wybór jej kierownictwa i kandydatów do parlamentu; 1995 ze statutu Partii Pracy usunięto (mimo oporu największych związków zaw. i lewicy partyjnej) postulat uspołecznienia środków produkcji; nadanie programowi partii bardziej centrowego charakteru i modernizacja jej publ. wizerunku (pod hasłem New Labour) przyczyniły się 1997 do zwycięstwa wyborczego: Partia Pracy uzyskała 43 % głosów wyborców i 63 % miejsc w Izbie Gmin (418 na 659) i objęła rządy w W. Brytanii (Blair premierem).

 

WSPÓLNOTA NARODÓW, ang. Commonwealth of Nations, zinstytucjonalizowana forma więzi między W. Brytanią, jako dawną metropolią, a jej byłymi koloniami, które uzyskały niepodległość i samodzielną podmiotowość w stosunkach międzynarodowych. Od XIX w. imperium bryt., wskutek wewn. tendencji odśrodkowych i ruchów narodowowyzwoleńczych, zaczęło się przekształcać we współczesną Wspólnotę Narodów. W okresie od 1867, kiedy pierwsza kolonia, Kanada, otrzymała status dominium, do 1914, kiedy wszystkim koloniom o przewadze ludności białej pochodzenia bryt. nadano status dominialny wraz z autonomią, ukształtowały się nowe stosunki między W. Brytanią a jej dominiami. Na konferencji pokojowej w Paryżu 1919 dominia wystąpiły jako samodzielne podmioty prawa międzynar., podpisały traktaty pokojowe kończące I wojnę świat. i weszły w skład Ligi Narodów. Efektem stopniowego rozszerzania się autonomii stało się proklamowanie na konferencji imperialnej 1926 powstania Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Zasady przyjęte na tej konferencji zostały potwierdzone i rozwinięte w uchwalonym 1931 przez parlament bryt. Statucie Westminsterskim. W 1947 Indie, Pakistan i Cejlon (ob. Sri Lanka) uzyskały niepodległość i stały się czł. Wspólnoty; w konsekwencji 1949 zaprzestano oficjalnie stosowania nazwy Brytyjska Wspólnota Narodów i zastąpiono ją Wspólnota Narodów. Do 1967 wszystkie niemal kolonie bryt. (w tym i afryk.) uzyskały niepodległość i stały się członkami Wspólnoty Narodów

Charakter prawny Wspólnoty Narodów jest trudny do zdefiniowania; nie jest to organizacja międzynar. w ścisłym znaczeniu, gdyż nie jest oparta na umowie międzynar. (Statut Westminsterski nie spełnia tej roli), nie jest konfederacją, ani federacją. W skład Wspólnoty Narodów wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie. Symbolem jedności Wspólnoty Narodów jest monarcha bryt., państwa Wspólnoty Narodów uznają go bądź za głowę państwa na zasadzie unii personalnej (dominia), bądź jedynie za głowę Wspólnoty Narodów (republiki i samodzielne monarchie). Członkowie Wspólnoty Narodów mają całkowitą zdolność do działań prawnych, zawierają samodzielnie umowy międzynar., należą do organizacji międzynar., utrzymują stosunki dyplomatyczne z innymi państwami; przedstawiciele dyplomatyczni państw Wspólnoty Narodów w ramach Wspólnoty nazywają się wysokimi komisarzami, mają status ambasadorów, ale nie są uważani za przedstawicieli państw obcych, co pozwala im komunikować się bezpośrednio nie tylko z min. spraw zagr., ale także z min. resortów gospodarczych. Członkowie Wspólnoty Narodów mają własne ustawodawstwa, politykę zagr. i wewn.; różnią się przynależnością do układów wojsk. i nieraz prowadzą przeciwstawną politykę zagraniczną. Czynnikami łączącymi kraje Wspólnoty Narodów są więzy ekon., przynależność do strefy funta szterlinga (z wyjątkiem Kanady), preferencje taryfowe oraz system prawny oparty na common law. W ramach Wspólnoty Narodów ukształtował się system konsultacji i kooperacji w wielu dziedzinach, np. w polit. — doroczne konferencje premierów, w miarę potrzeby odbywają się także spotkania min. finansów, handlu, oświaty, nauki i kultury. Od 1967 działa w Londynie Stały Sekretariat. W skład Wspólnoty Narodów wchodzi W. Brytania (wraz z terytoriami zależnymi) oraz państwa: 1) dawne dominia, np. Australia, Jamajka, Kanada, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea; 2) republiki, np. Bangladesz, Indie, Kenia, Nigeria, Tanzania; 3) samodzielne monarchie, np. Lesotho, Malezja, Suazi. Niektóre państwa po uzyskaniu niepodległości nie przyłączyły się do Wspólnoty Narodów, np. Birma; wiele państw wystąpiło ze Wspólnoty Narodów, np.: Irlandia, Fidżi, a także RPA, Pakistan (które z czasem powróciły do Wspólnoty Narodów).

 

RFN, system partyjny Niemiec porównawszy chociażby z krajami Europy Zachodniej jest wyjątkowo stabilny i uporządkowany. Wykrystalizowaniu uległ po II wojnie światowej. Partią o najstarszej tradycji jest pochodząca z 1870 r. partia środowiska katolickiego Zentrum (pol. Centrum). Drugą co do wieku partią jest pochodząca z 1875 r. i wyrosła z ruchu robotniczego SPD. Od końca XIX wieku, uczestniczyła w rządach Republiki Weimarskiej, aż do 1933 roku była najsilniejszą partią niemiecką. Obok SPD do tzw. Volksparteien (partii ogólnonarodowych) należy również chadecja (CDU i CSU). Wykształciła się ona po II wojnie światowej ze środowisk dawnej katolickiej partii "Centrum", poszerzonej o środowiska ewangelickie (CDU jest partią ponadkonfesyjną). Na wzmocnienie jej roli wpłynął długi okres rządów (1949-1969) oraz charyzmatyczni liderzy: Konrad Adenauer, Ludwig Erhard i Jakob Kaiser. W latach 1982-1998 CDU/CSU była znów u władzy stanowiąc główną siłę rządu Helmuta Kohla.

 

NRD, Pierwszymi przywódcami partii byli Otto Grotewohl oraz Wilhelm Pieck, którzy pełnili funkcje współprzewodniczących. Pierwszym prezydentem NRD został Johannes Dieckmann, który swój urząd pełnił przez cztery dni, po czym został zastąpiony przez Wilhelma Piecka (w zamian za to W. Dieckmann objął urząd przewodniczącego Izby Ludowej). 12 października na urząd premiera wybrano Otto Grotewohla; tego samego dnia Izba Ludowa przyjęła konstytucję. Państwo było rządzone totalitarnie, a SED sprawowała pełną kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia. Wyjątkowo rozbudowany był aparat policji politycznej Stasi.

Polityka gospodarcza była wzorowana na radzieckiej. Na terenie całego kraju znajdowały się liczne jednostki wojsk radzieckich.

The equivalent of the Communist Party in East Germany was the Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (Socialist Unity Party of Germany, SED), which along with other parties, was part of the National Front of Democratic Germany. It was created in 1946 through the merger of the Communist Party of Germany (KPD) and the Social Democratic Party of Germany (SPD) in the Soviet controlled zone. Following reunification, the SED was renamed the Party of Democratic Socialism (PDS).

 

PLAN MARSHALLA, właśc. European Recovery Program, program amer. pomocy gosp. dla Europy po II wojnie świat.; przedstawiony 1947 przez amer. sekr. stanu G.C. Marshalla, 1948 przyjęty przez Kongres; realizowany 1948–52; uczestniczyło w nim 15 państw eur. i Turcja, od 1949 także Niemcy Zach. (RFN) i Jugosławia; Finlandia, ZSRR, a pod jego presją także kraje bloku komunist. odmówiły udziału w planie Marshalla, uznając go za „imperialistyczny spisek”; wartość dostaw i kredytów amer. dla Europy w ramach planu Marshalla wyniosła ponad 13 mld dol.; plan Marshalla dopomógł w odbudowie i ustabilizowaniu gospodarki krajów Europy Zach. (m.in. stworzył podstawę do szybkiej odbudowy gosp. Niemiec Zach.) oraz w podtrzymaniu koniunktury gosp. w USA i Kanadzie.

 

ORGANIZACJA PAKTU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO, ang. North Atlantic Treaty Organization (NATO), organizacja międzynar. o charakterze polit.-wojsk., utworzona na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego zawartego 4 IV 1949 w Waszyngtonie, z siedzibą w Brukseli; W okresie tzw. zimnej wojny NATO była (oprócz Warszawskiego Układu, rozwiązanego formalnie 1991) gł. elementem wojsk.-polit. struktury konfrontacyjnego układu Wschód–Zachód. W tym okresie gł. jego zadaniem była obrona bezpieczeństwa państw członkowskich przed zagrożeniem ze strony Układu Warszawskiego. Trwający od 1991 proces transformacji NATO dotyczy 3 gł. dziedzin: a) strategii i struktury wojsk. (obejmuje m.in. odejście od koncepcji strategicznej obrony na wysuniętych rubieżach i przyjęcie koncepcji „wysuniętej obecności wojskowej”; siły zbrojne NATO będą się składać z 3 gł. elementów: sił obronnych, sił wsparcia, sił szybkiego reagowania); b) współpracy z państwami postkomunist.; c) udziału NATO w rozwiązywaniu konfliktów i zapobieganiu im. Odrębną dziedziną działalności jest dostosowywanie formuły więzi transatlantyckich (Europa Zach.–USA) do zachodnioeur. procesów integracyjnych oraz kształtowania się eur. tożsamości obronnej.

 

LIBERALIZM [łac.], koncepcja teoret. i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność [łac. liberalis ‘dotyczący wolności’] i nieskrępowana przymusem polit. działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego; także doktryna partii i ruchów polit.-społ. wychodzących z założeń ideologii liberalnej i dążących do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społ., zwł. w dziedzinie polit. (liberalizm polityczny) i ekon. (liberalizm gospodarczy); mianem liberalizmu określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych osób i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi, autorytaryzmowi. Termin liberalizm pochodzi od nazwy hiszp. stronnictwa Liberales [‘wolnościowcy’], które w pocz. XIX w. domagało się oparcia rządów na podstawach konstytucji, gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego prądu myślowego i ruchów społ. wyrosłych na jego gruncie. Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII w. i wywodzą się z twórczości Th. Hobbesa i J. Locke'a. Liberalizm rozpowszechnił się najbardziej w myśli społ. XIX w. (wcześniej Ch.L. de Montesquieu, A. Smith, następnie F. Bastiat, J. Bentham, B. Constant, J.S. Mill, J. Spencer). Wybitnymi kontynuatorami tradycji liberalnej w XX w. są m.in.: I. Berlin, S. de Madariaga, K. Popper, R. Dahrendorf, R. Aron, F. von Hayek. Liberalizm za fakt podstawowy przyjmuje istnienie praw naturalnych; za najważniejszą funkcję państwa uważa ich ochronę. Liberałowie głoszą, że wszyscy ludzie są równi, mają te same uprawnienia oraz, że żadna władza nie może tych uprawnień człowiekowi odebrać. W pierwszej kolejności wymieniają prawa do wolności i do własności. Wśród praw wolnościowych znajdują się wolność sumienia, przekonań, słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i wolność wyboru własnego stylu życia. Prawo posiadania i dysponowania własnością pojmują jako rozszerzenie prawa człowieka do swobodnej działalności gosp., a zarazem jako gwarancję polit. niezależności jednostki. U podstaw liberalnego państwa stoi równość wszystkich podmiotów życia zbiorowego wobec prawa. Liberałowie uważają, że władza państw. musi być ograniczona, jej pozycja wyznaczona przez konstytucję (zasada konstytucjonalizmu i rządów prawa) oraz musi być odpowiedzialna przed obywatelami. Najwyższą władzę przyznają sądom, zwł. sądowi najwyższemu lub konstytucyjnemu, badającemu zgodność praw z konstytucją oraz prawami człowieka. Praktyczna zasada sprawowania władzy sprowadza się wg nich do zasady równowagi sił, najwcześniej wyrażonej w konstytucji amer., umożliwiającej kontrolę poszczególnych instytucji państwa oraz ograniczanie ich prerogatyw. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której jakaś siła polit. uzyskuje pozycję monopolisty. Zasada ta odnosi się również do instytucji prywatnych, z których żadna nie może uzyskać pozycji prawnie uprzywilejowanej, oraz do sfery ekonomii. Rola państwa polega na stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, państwo pozostawia jednocześnie poszczególnym podmiotom życia zbiorowego określenie celów i sposobów swego działania. Liberałowie są przekonani, że jednostka jest źródłem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Widzą człowieka jako istotę twórczą, poszukującą, choć nie bezkonfliktową. Dominująca jest wśród liberałów postawa racjonalistyczna; przeciwstawiają się oni tradycji, zwyczajom, przesądom. Racjonalna jednostka ma myśleć i decydować samodzielnie, biorąc w pełni odpowiedzialność za swe czyny i słowa. Wolność stojąca u podstaw liberalizmu ma charakter „negatywny”, określa granice wszelkiej władzy bez rozstrzygania, co ze swą wolnością uczyni dana jednostka. Liberalizm wyraża się postawą antypaternalistyczną — nikt nie może i nie powinien narzucać dorosłej osobie, co ma robić i w co wierzyć. Różnorodność stanowisk ideowych, stylów życia, postaw, ekon. przedsięwzięć jest wg. liberalizmu zjawiskiem pożądanym. Nieuchronnymi zjawiskami są współzawodnictwo oraz konflikt, który powinien być rozwiązywany w duchu kompromisu i tolerancji, zgodnie z przepisami prawa. Liberalizm próbuje określić warunki pokoju zbiorowego, jednostce pozostawia natomiast wybór sposobu osiągania własnego szczęścia.

Neoliberałowie wskazują, że warunkiem korzystania z wolności przez wszystkich obywateli jest równość szans w dostępie do edukacji, kultury oraz zagwarantowanie wszystkim minimum socjalnego. Przypisują państwu znaczną rolę w ochronie elementarnych uprawnień społ. i ekonomicznych. Kwestionują klas. zasadę laissez-faire. Nowy liberalizm wysunął program sterowania ekon. siłami w celu zapewnienia społ. sprawiedliwości i stabilizacji. W ten sposób przejął część haseł reformistycznego socjalizmu. Obie tradycje liberalizmu są dziś żywe i ze sobą współzawodniczą.

 

AUSTRIACKI TRAKTAT PAŃSTWOWY 1955, podpisany 15 maja w Wiedniu przez Austrię i 4 mocarstwa (Francję, USA, W. Brytanię i ZSRR); przywrócił Austrii suwerenność, utraconą po Anschlussie (1938–45) i okupowaniu przez 4 mocarstwa (1945–55), w granicach z 1938, spowodował wycofanie sowieckich wojsk okupacyjnych; austriacki traktat państwowy wyklucza polit. i gosp. zjednoczenie się z Niemcami; podpisanie traktatu poprzedziły rokowania austr.-sowieckie w Moskwie (kwiecień 1955), w których strona austr. dobrowolnie zobowiązała się do ogłoszenia wieczystej neutralności Austrii (uchwalona przez parlament 26 X 1955); Austria zobowiązała się do niezawierania sojuszy wojsk. i nieutrzymywania na swym terytorium obcych baz wojskowych.

 

RADA EUROPY, ang. Council of Europe (CE), organizacja międzynar. powołana 1949, z siedzibą w Strasburgu; skupia 39 państw eur. (1995); została utworzona w celu obrony praw człowieka i demokracji parlamentarnej, zawierania ogólnoeur. porozumień pozwalających ujednolicić normy państw członkowskich; stanowi forum współpracy polit. demokratycznych państw eur., którego celem działania jest zapewnienie realizacji wspólnych ideałów, upowszechnianie wartości ogólnoludzkich i kontrola przestrzegania praw człowieka; pod jej auspicjami zawarto 1950 Europejską konwencję o ochronie praw człowieka; od 1989 Rada pomaga państwom Europy Środk. i Wsch. w realizacji reform polit. i prawnych na równi z reformami gosp.; Polska jest członkiem od 1991.

 

DEKOLONIZACJA [łac.], proces wyzwalania się narodów z zależności kolonialnej i tworzenia niepodl. państw w dawnych terytoriach zależnych. Zapoczątkowana utworzeniem i oddzieleniem się 1776 Stanów Zjedn. od W. Brytanii oraz wyzwalaniem się w ciągu XIX w. państw Ameryki Pd. spod panowania Hiszpanii i Portugalii. Po I wojnie świat. przebiegała najostrzej w krajach o starej kulturze i tradycjach własnej państwowości, tj. w pd.-wsch. Azji i krajach arab., stopniowo obejmowała kolonie środk. Afryki. Zaczęły powstawać partie polit. (w Afryce często o charakterze szczepowym lub rel.) walczące z kolonializmem. Procedurę prowadzącą do usamodzielniania się niektórych obszarów zależnych przewidywał Pakt Ligi Narodów w ramach systemu mandatowego. Proces dekolonizacji wkroczył w fazę decydującą podczas II wojny świat. i bezpośrednio po niej. W 1945 niepodległość ogłosiła Indonezja (była kolonia hol.); 1947 spod władzy bryt. wyzwoliły się Indie, na których terytorium powstały 2 państwa: Indie i Pakistan; dekolonizację przeprowadzono pokojowo (Indie) albo w wyniku walki wyzwoleńczej (Wietnam). W 1960 nastąpiła dekolonizacja prawie całej Afryki; 1962 po wojnie wyzwoleńczej niepodległość uzyskała Algieria, 1975 — kolonie portug.; w latach 70. uniezależniło się wiele wysp M. Karaibskiego i Oceanii; 1990 spod panowania RPA wyzwoliła się Namibia. Do procesu dekolonizacji w pewnym stopniu przyczyniła się ONZ; Karta NZ w rozdz. XI, zw. deklaracją w sprawie obszarów niesamodzielnych, ustaliła zasady, którymi powinny się kierować państwa zarządzające takimi obszarami, oraz system powiernictwa, który przewidywał uzyskiwanie przez obszary powiernicze niepodległości; nakazem likwidacji wszelkich form kolonializmu była uchwalona 1960 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym; 1970 Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało prawo ludów kolonialnych do walki przeciw obcemu panowaniu, dalsze zaś utrzymywanie systemu kolonialnego za przestępstwo; w latach 80. i 90. proces dekolonizacji został praktycznie zakończony.

 

KRYZYS KUBAŃSKI 1962, zw. kryzysem karaibskim lub kryzysem październikowym, napięcie w stosunkach amer.-sowieckich, spowodowane obecnością na Kubie sowieckich rakiet średniego zasięgu (wykrytych 16 IX 1962 przez amer. samolot zwiadowczy U-2); po wprowadzeniu przez USA blokady mor. wyspy i skierowaniu do ZSRR żądania wycofania rakiet, obie strony postawiły w stan najwyższej gotowości atom. siły strategiczne, co groziło wybuchem wojny jądr.; ZSRR początkowo zaprzeczał obecności swoich rakiet na Kubie, ostatecznie zgodził się na ich usunięcie w zamian za amer. gwarancje bezpieczeństwa dla Kuby i obietnicę wycofania amer. rakiet z Turcji; USA zakończyły blokadę mor.; kryzys kubański był jednym z najpoważniejszych międzynar. kryzysów polit. w okresie zimnej wojny; przejściowo wpłynął na ochłodzenie przez Kubę stosunków z ZSRR.

 

Kryzys paliwowy lat 1973-1974. Podczas wojny Jom Kippur arabscy członkowie OPEC postanowili podnieść ceny ropy, jednocześnie obniżając jej produkcję. W październiku 1973 roku ceny ropy zostały podniesione o 70% a w grudniu o kolejne 130%. W ciągu zaledwie trzech miesięcy cena ropy naftowej, eksportowanej przez państwa OPEC, wzrosła z 3$ za baryłkę do 11,7$ za baryłkę. Podwyżki cen ugodziły przede wszystkim w państwa Europy Zachodniej, których 80% zaopatrzenia w ropę pochodziło z Bliskiego Wschodu.

 

wojny izraelsko-arabskie, określenie to dotyczy wszystkich konfliktów zbrojnych na Bliskim Wschodzie pomiędzy Izraelem a krajami arabskimi, które miały miejsce od powstania państwa Izrael w maju 1948 roku.

Wojna o niepodległość 1948-1949

Pierwsza wojna izraelsko-arabska wybuchła 14 maja 1948 roku, w dniu proklamacji niepodległości przez państwo Izrael. Na terytorium państwa żydowskiego w Palestynie wkroczyły oddziały wojsk egipskich, irackich, syryjskich i jordańskich, libańskich. Kraje te nie uznając ONZ-owskiego podziału Palestyny pragnęły zniszczyć nowo powstałe państwo żydowskie. Oficjalnym powodem ich wkroczenia była obrona cywilnej ludności arabskiej przed działalnością bojówek żydowskich. Siły izraelskie słabsze liczebnie, ale dobrze zorganizowane i wyszkolone, wyparły arabskie wojska. Palestyńscy Arabowie, pozbawieni uznawanych powszechnie przywódców, na wezwanie liderów arabskich masowo opuszczali swoje domy (około 630 tys. uchodźców). Do ucieczki skłaniały też Arabów pogłoski o terrorze żydowskich organizacji paramilitarnych. W 1949 roku podpisano porozumienia rozejmowe między walczącymi stronami. Izrael poszerzył swoje terytorium w stosunku do obszaru przyznanego przez ONZ o zachodnią Galileę, zachodni Negew i część Jerozolimy.

Duża część ludności arab. (726 tys.) opuściła zdobyte tereny, uchodząc do krajów ościennych (Palestyńczycy).

Kampania sueska 1956 r.

Kryzys sueski, określany też nazwą Operacja Kadisz to konflikt zbrojny, który miał miejsce w roku 1956 na terytorium Egiptu. Stronami konfliktu był Egipt oraz nieformalna koalicja państw: Francji, Wielkiej Brytanii i Izraela. Działania wojenne Izraela oraz Wielkiej Brytanii i Francji w 1956 roku po ogłoszeniu upaństwowienia Kanału Sueskiego przez Egipt. Namówiony przez Francję i Wielką Brytanię Izrael zaatakował Egipt i dotarł w pobliże kanału. Oba kraje europejskie wykorzystały to jako pretekst do zajęcia Kanału Sueskiego (ochrona ważnego szlaku żeglugi). Wiele krajów potępiło atak (m.in. ZSRR i USA) i zażądało utrzymania międzynarodowego charakteru kanału. Agresorzy w wyniku międzynarodowych nacisków musieli się wycofać, a do Egiptu przybyły siły ONZ. Wojna ta jest często uznawana za ostatnią wojnę w stylu kolonialnym. Izrael osiągnął w niej dokładnie to co zamierzał - wymusił odblokowanie dla jego żeglugi Cieśniny Tirańskiej.

W celu jak najszybszego zakończenia konfliktu prezydent USA Dwight Eisenhower zmusił Wielką Brytanię do ogłoszenia jednostronnego zawieszenia broni z Egiptem. Dokonano tego zarówno poprzez legalne działania dyplomatyczne jak i przez silny nacisk ekonomiczny. M.in. rząd Eisenhowera rozpoczął na dużą skalę wyzbywanie się waluty brytyjskiej, co spowodowało jej drastyczny spadek notowań, który z kolei doprowadził do groźby gwałtownej recesji gospodarki brytyjskiej.

Groźba ta spowodowała upadek rządu Edena. Nowy rząd wycofał siły wojskowe z Egiptu w marcu 1957 r. Francuzi wycofali się z konfliktu kilka tygodni wcześniej. Egipt ponownie przejął kontrolę nad Kanałem, po czym zaczął atakować wojska izraelskie, wciąż okupujące Półwysep Synaj i Strefę Gazy. Mediacji między walczącymi stronami podjął się Lester Pearson, minister spraw zagranicznych Kanady. Zaproponował on na forum ONZ utworzenie UNEF - międzynarodowych sił szybkiego reagowania, które miałyby zastąpić wojska angielsko-francuskie i rzeczywiście rozdzielić walczące strony. Za inicjatywę tę, Pearson otrzymał pokojową Nagrodę Nobla w 1957 r.

Wojna sześciodniowa 1967

Na przestrzeni lat 1964-1967 utrzymywało się długotrwałe napięcie na granicy izraelsko-syryjskiej i izraelsko-egipskiej. W odpowiedzi na arabski ostrzał artyleryjski i kolejne zamachy terrorystyczne, Izrael co jakiś czas decydował się na działania odwetowe.

W maju 1967 roku Egipt wykorzystał odwetową akcję lotnictwa izraelskiego (Syria straciła w niej 6 samolotów) 16 maja zażądał wycofania oddziałów UNEF (około 4 tys. żołnierzy) z granicy izraelsko-egipskiej w Strefie Gazy i na półwyspie Synaj. Równocześnie Egipt przeprowadził mobilizację i koncentrację wojsk na Synaju. Egipcjanie nie czekając na odpowiedź sekretarza generalnego ONZ siłą przejęli posterunki sił pokojowych. Sekretarz generalny ONZ wyraził zgodę na rozkaz Egiptu odwołania sił ONZ (UNEF) z Synaju. Nikt nie stanął w obronie Izraela. 23 maja Egipt ogłosił zamknięcie Cieśniny Tirańskiej dla statków izraelskich. 28 maja Egipt zagroził całkowitym zamknięciem Kanału Sueskiego, gdyby jakiekolwiek państwo spróbowało interweniować w trakcie wojny egipsko-izraelskiej. 29 maja prezydent Naser zażądał od Izraela oddania portu Ejlat i innych terytoriów wzdłuż linii demarkacyjnej, czyli powrotu do stanu z 1947 roku.

30 maja roku zawiązało się porozumienie sojusznicze Egiptu i Jordanii. Armia jordańska została podporządkowana Egiptowi. Jednocześnie Irak, Kuwejt, Tunezja, Sudan, Maroko i Algieria zgodziły się skierować swoje wybrane oddziały przeciwko Izraelowi.

W tej sytuacji, 5 czerwca 1967 roku Izrael rozpoczął działania wojenne przeciwko Egiptowi, Syrii i Jordanii. Izrael odniósł zwycięstwo zajmując ponad 60 tys. km² ziem arabskich. Pod izraelską okupacją znalazły się: syryjskie Wzgórza Golan, jordański Zachodni Brzeg Jordanu i część Jerozolimy, egipski Synaj oraz Okręg Gazy (kontrolowany przez Egipt). Pod naciskiem Rady Bezpieczeństwa ONZ zaprzestano działań wojennych.

Rada Bezpieczeństwa ONZ 22 listopada 1967 roku przyjęła rezolucję 242, wzywającą Izrael do wycofania się z ziem zagarniętych w czasie ostatniej wojny.

Wojna Jom Kippur 1973

Wojna była wynikiem ataku wojsk egipskich, jordańskich i syryjskich na Izrael w dniu żydowskiego święta Jom Kippur (dnia pojednania). Po początkowych sukcesach wojsk arabskich wynikających w dużej mierze z zaskoczenia sił izraelskich, armia Izraela po błyskawicznej mobilizacji odrzuciła Arabów poza linię zawieszenia broni z 1967 roku, a nawet przekroczyła Kanał Sueski i zagroziła Kairowi. Kontrofensywę izraelską wspierały naloty bombowe na Kair i Damaszek. Dzięki wysiłkom mediacyjnym USA i ZSRR 25 października podpisano zawieszenie broni, a na linii frontu rozlokowały się siły pokojowe ONZ.

Wojna libańska 1982-1985

W czerwcu 1982 roku Izrael zdecydował się na ingerencję w pogrążonym w chaosie wojny domowej Libanie. Celem operacji wojskowej była likwidacja baz i rozbicie oddziałów Organizacji Wyzwolenia Palestyny, która miała swoją główną siedzibę w Bejrucie. Podczas działań wojennych doszło do starć z wojskami syryjskimi, które okupowały część Libanu. W starciach zniszczono 96 syryjskich samolotów i liczne wyrzutnie rakiet. 11 czerwca nastąpiło zawieszeni broni syryjsko-izraelskie w Libanie. Armia izraelska przystąpiła wówczas do oblężenia Bejrutu. Po zaciętych walkach i wyniszczającym bombardowaniu miasta, międzynarodowa mediacja polityczna ONZ oraz USA nakłoniła Palestyńczyków do ewakuacji oddziałów OWP z Libanu. Ewakuowali się do Tunezji, Algierii, Jemenu, Sudanu i Iraku. Armia izraelska wycofała się z Libanu w czerwcu 1985 roku, pozostawiając pod swoją kontrolą tzw. strefę bezpieczeństwa w południowym Libanie (pas ziemi szerokości 8-10 km przy granicy izraelsko-libańskiej), którą nadzorowały oddziały Armii Południowego Libanu.

 

WOJNA KOREAŃSKA 1950–53, międzynar. konflikt zbrojny z czasów zimnej wojny; źródłem wojny koreańskiej stał się dokonany 1948 podział Korei na komunist. Koreę Pn. oraz Koreę Pd.; wojnę rozpoczęła Korea Pn. pragnąc objąć systemem rządów komunist. cały kraj; 25 VI 1950 jej wojska przekroczyły 38 równoleżnik — granicę między obu państwami; 27 VI Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła wysłanie do Korei sił zbrojnych ONZ (w praktyce USA); oddziałom północnokoreań. do połowy września udało się zająć niemal cały obszar Korei Pd.; desant amer. w rejonie m. Inczhon oraz jednoczesne kontruderzenie z rejonu m. Pusan doprowadziły do uwolnienia Korei Pd.; w październiku działania wojenne przeniosły się na teren Korei Pn., która w końcu tego miesiąca znalazła się pod okupacją wojsk ONZ dowodzonych przez gen. D. MacArthura; 25 X do wojny włączyła się ChRL, wysyłając kilkusettysięczną armię „ochotników”; nastąpił kilkumiesięczny okres bardzo ciężkich walk amer.-chiń.; V–VI 1951 front ustabilizował się w okolicy 38 równoleżnika; obie strony przeszły do ponad 2-letniej wojny pozycyjnej; trwające od VI 1951 rokowania w sprawie rozejmu zakończyły się w Phanmundzomie 27 VII 1953 podpisaniem umowy o strefie demarkacyjnej (szer. 4 km) między Koreą Pn. a Koreą Pd., ukośnie przecinającej 38°N.

 

WOJNA WIETNAMSKA 1965–73, zaangażowanie militarne USA po stronie Wietnamu Pd. (Rep. Wietnamu) przeciwko Wietnamowi Pn. (Demokr. Rep. Wietnamu, DRW) popieranemu przez ChRL i państwa Układu Warsz.; w końcu lat 50. zaczęła działać w Wietnamie Pd., kierowana z DRW, partyzantka komunist. (Vietcong); przyczyniło się to do zwiększenia pomocy amer. dla Wietnamu Pd., 1964 zaczęły się pierwsze amer. bombardowania lotn. Wietnamu Pn.; od 1965 armia USA prowadziła w Wietnamie Pd. działania wojenne przeciwko Vietcongowi, wzrastała liczebność kontyngentu amer. (XII 1968 — 540 tys. żołnierzy); przeciągające się walki przeciwko siłom komunist. nie przyniosły zdecydowanych rozstrzygnięć; 30 I 1968 oddziały komunist. przeprowadziły zmasowane ataki na wojska amer. i południowowietn., zw. ofensywą Tet; V 1968 rozpoczęły się negocjacje amer.-północnowietn. w Paryżu; w USA narastał ruch przeciwko wojnie (m.in. po ujawnieniu masakry w My Lai); mimo rozpoczętej 1969 stopniowej ewakuacji, wojska amer. nadal prowadziły intensywne działania wojenne; IV–VI 1970, posiłkowane przez oddziały południowowietn., dokonały inwazji na bazy zaopatrzeniowe Vietcongu w Kambodży, a I–III 1971 — w Laosie; kilkakrotnie zawieszane rokowania w Paryżu doprowadziły I 1973 do podpisania układów paryskich, przewidywały m.in. wycofanie wojsk amer. i północnowietn. z Wietnamu Pd. oraz prawo tamtejszego społeczeństwa do zdecydowania o przyszłości swojego kraju; wojska amer. wycofały się do końca III 1973; podjęta na początku 1975, wbrew układom paryskim, ofensywa Vietcongu i armii DRW doprowadziła w końcu kwietnia do opanowania Wietnamu Pd. i narzucenia mu ustroju komunistycznego.

 

KOMUNISTYCZNA PARTIA ZWIĄZKU RADZIECKIEGO (KPZR), 1917–88 jedyna kierownicza siła polit. państwa radz., następnie do 1991 jedna z partii polit. w ZSRR. Powstała 1898 jako nielegalna Socjaldemokr. Partia Robotn. Rosji (SDPRR); 1903 podzieliła się na mienszewików i bolszewików, którzy 1912 utworzyli samodzielną Socjaldemokr. Partię Robotn. Rosji (bolszewików) — SDPRR(b) (III 1917 ok. 70 tys. czł.) i po zdobyciu władzy w Rosji 1917 przybierała kolejno nazwy: Ros. Komunist. Partia (bolszewików), RKP(b) — od 1918, Wszechzwiązkowa Komunist. Partia (bolszewików), WKP(b) — od 1925, KPZR — od 1952. Po przewrocie zbrojnym i zdobyciu władzy w Piotrogrodzie XI 1917 partia bolszewicka kierowała rewolucją październikową i podczas wojny domowej utworzyła w Rosji państwo radz., stosując zasady komunizmu wojennego; jednocześnie od 1919 i powstania Międzynarodówki Komunistycznej odgrywała przywódczą rolę w świat. ruchu komunistycznym. Pod kierunkiem Lenina RKP(b) przyjęła 1919 (VIII Zjazd) drugi, perspektywiczny plan budowy społeczeństwa socjalist. (gospodarka planowa, socjalist. uprzemysłowienie, kolektywizacja rolnictwa), realizowany prawie bez zmian do 1961 (XXII Zjazd KPZR), a 1921 (X Zjazd) uchwaliła zakaz wszelkiej działalności frakcyjnej w partii. W 1922–53 funkcję pierwszego (potem generalnego) sekr. partii (kluczową w radz. systemie) sprawował Stalin, który po podporządkowaniu sobie aparatu bezpieczeństwa (OGPU, NKWD, NKGB, MGB) i wyeliminowaniu konkurentów do władzy (wielka czystka, procesy polityczne w ZSRR) doprowadził do ostatecznego uformowania w ZSRR totalitarnego i policyjnego modelu sprawowania władzy (łagry, masowe represje w czasie kolektywizacji rolnictwa w ZSRR i uprzemysłowienia) oraz do ukształtowania kultu własnej osoby w państwie; w okresie walki Stalina o władzę czynnikiem kształtującym politykę rozrastającej się liczebnie WKP(b) (1929 ok. 1,5 mln czł.) były utworzone przez niego w aparacie partyjnym sekretariaty, gdzie formowała się tzw. nomenklatura. Po śmierci Stalina władzę sprawował 1953–64 N.S. Chruszczow, który zapoczątkował proces destalinizacji ZSRR i na XX Zjeździe KPZR 1956 doprowadził do potępienia kultu jednostki oraz wyrzeczenia się terroru jako formy polityki wewn. w ZSRR; 1961 XXII Zjazd partii uznał, że społeczeństwo radz. osiągnęło socjalist. etap rozwoju i uchwalił program partii (tzw. program dwa i pół, podjęty później w czasie pieriestrojki), określający zadania społ.-gosp. ZSRR w okresie przejścia do komunizmu. Sprawujący funkcję sekr. generalnego KPZR 1964–82 L.I. Breżniew doprowadził do zahamowania destalinizacji, przy czym kryzysowi ideologicznemu społeczeństwa radz. i stagnacji gosp. w ZSRR towarzyszyła ekspansja zewn. (np. interwencja wojsk radz. w Czechosłowacji 1968, Afganistanie 1979, uzasadniane Breżniewa doktryną) i represyjna polityka wewn. (prześladowanie dysydentów). W 1982–84 sekr. generalnym KPZR był J.W. Andropow, 1984–85 — K.U. Czernienko. Od III 1985 funkcję sekr. generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiegio pełnił M.S. Gorbaczow, który zapoczątkował w ZSRR przebudowę gosp. (pieriestrojkę), a 1988 (XIX konferencja KPZR) reformę systemu polit., polegającą na jawności życia polit., co doprowadziło do wycofania z konstytucji radz. (XII 1988, III 1990) zapisu o kierowniczej roli KPZR (liczącej wówczas ok. 19 mln czł.) w państwie; jednocześnie narastający w ZSRR kryzys narodowościowy (w republikach związkowych) oraz społ. (np. strajki górników 1989) powodowały masowe wystąpienia z partii; na XXVIII Zjeździe KPZR (VII 1990) partię opuściła także grupa reformatorów zw. Platformą Demokr. (przywódca W. Szostakowski); po wyborze Gorbaczowa na stanowisko prez. ZSRR plenum KC KPZR(VII 1991) przyjęło projekt programu partii, w którym komuniści wprowadzali nie używane dotychczas w języku partyjnym terminy (porozumienie nar., solidaryzm społ., wielopartyjny system polit.) oraz opowiadali się za różnymi formami własności i gospodarką rynkową. Gdy KC KPZR poparł VIII 1991 zamach stanu w Moskwie, po rezygnacji Gorbaczowa z funkcji sekr. generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i wezwaniu KC do rozwiązania się nastąpiło zawieszenie działalności KPZR na terytorium ZSRR i przekazanie majątku partii władzom państw.; jednocześnie do końca 1991 nastąpiło formalne rozwiązanie lub zdelegalizowanie partii komunist. w byłych republikach związkowych. Jednak już od końca 1991 organizacje i partie komunist. zaczęły odradzać się pod różnymi nazwami zarówno w Federacji Ros., jak i w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR.

 

BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH, Kominform, międzynar. ośrodek polit. i ideologiczny, powołany we wrześniu 1947 z inicjatywy Stalina przez przedstawicieli partii komunist.: Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Polski, Rumunii, Węgier, Włoch i ZSRR; siedziba: Belgrad (od 1948 Bukareszt); 1948 wykorzystane przez WKP(b) w jej konflikcie z Komunist. Partią Jugosławii; podejmowało uchwały: o kolektywizacji wsi oraz wprowadzeniu uniwersalnej drogi budowy socjalizmu; od 1953 ograniczyło działalność, 1956 rozwiązane.

 

PRASKA WIOSNA, próba demokratyzacji ustroju komunist. w Czechosłowacji 1968; zainicjowali ją działacze KPCz skupieni wokół A. Dubčeka (od I 1968 I sekr. KC); w kwietniu KPCz opublikowała dokument Czechosłowacka droga do socjalizmu, w którym deklarowała zerwanie z dziedzictwem stalinizmu i obiecała przywrócić większość swobód demokr., jednak bez wolnej gry sił polit.; w tym samym miesiącu rząd zapowiedział reformę gosp.; zapoczątkowane przez KPCz przemiany uległy radykalizacji po poparciu ich przez ogół społeczeństwa; w czerwcu, po zniesieniu cenzury, prasa zamieściła napisany przez L. Vaculika manifest polit. 2000 słów, zawierający surową krytykę rządów KPCz od 1948; wydarzenia „praskiej wiosny” spotkały się z przeciwdziałaniem pozostałych państw Układu Warsz.; po nieskutecznych wcześniejszych ostrzeżeniach wojska ZSRR, Bułgarii, NRD, Polski i Węgier zajęły w sierpniu Czechosłowację; epilogiem „praskiej wiosny” była rezygnacja Dubčeka IV 1969 z funkcji I sekr. KC, jego następca G. Husak, zrezygnował z zamierzonych przemian polit. i gosp. (tzw. normalizacja).

 

UKŁAD WARSZAWSKI, organizacja o charakterze sojuszu polit. i wojsk. utworzona na podstawie zawartego 14 V 1955 w Warszawie Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej między Albanią (wystąpiła 1968), Bułgarią, Czechosłowacją, NRD, PRL, Rumunią, Węgrami i ZSRR. Utworzenie Układu Warszawskiego było podyktowane zamiarem ujednolicenia polityki zagr. i militarnej ZSRR i państw od niego uzależnionych oraz reakcją na powstanie NATO i zawarcie układów paryskich 1954, przewidujących remilitaryzację RFN; powstał z inicjatywy ZSRR i przez niego faktycznie kierowany (na wszystkie istotne stanowiska byli powoływani sowieccy wojskowi); stanowił strukturę umożliwiającą ZSRR pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi i polityką obronną państw członkowskich oraz był wykorzystywany w polityce ZSRR w konfrontacyjnych stosunkach z Zachodem. Przeobrażenia polit. w państwach członkowskich Układu Warszawskiego na przeł. 1989 i 1990 wymusiły zmiany w charakterze i strukturze układu oraz definitywne wyrzeczenie się przez ZSRR doktryny ograniczonej suwerenności członków; III 1991 zostały rozwiązane wszystkie wojsk. instytucje, łącznie ze Zjednoczonym Dowództwem Sił Zbrojnych, pozostawiono jedynie DKP i Komisję Rozbrojeniową jako organy konsultacji w toczących się wiedeńskich rokowaniach rozbrojeniowych z NATO; 1 VII 1991 zostały rozwiązane organy polit. i podpisano protokół o likwidacji Układu Warszawskiego.

 

IGRZYSKA OLIMPIJSKIE, największe na świecie międzynar. zawody sport., organizowane cyklicznie co 4 lata pod hasłem szlachetnego współzawodnictwa młodzieży oraz braterstwa i przyjaźni wszystkich narodów; miejsce (miasto) rozgrywania igrzysk olimpijskich ustala Międzynarodowy Komitet Olimpijski; odrębnie odbywają się letnie igrzyska olimpijskie (od 1896) i zimowe igrzyska olimpijskie (od 1924); 1908 i 1920 w programie letnich igrzysk były zimowe dyscypliny sport. (łyżwiarstwo figurowe i hokej na lodzie).

Idea nowożytnych igrzysk olimpijskich nawiązuje do tradycji staroż. Grecji, gdzie podczas uroczystości rel. odbywały się zawody sport. oraz występy poetów, muzyków i śpiewaków, a w czasie ich trwania obowiązywał rozejm; cichły wtedy wszelkie spory i wojny. Wśród wielu igrzysk staroż. Grecji największą sławę zdobyły igrzyska ku czci Zeusa w Olimpii, rozgrywane co 4 lata, od których przyjęto rachubę czasu wg olimpiad. Początki igrzysk olimpijskich nie są znane i są owiane legendą; pierwszy opis igrzysk znajduje się w Iliadzie Homera, ale i on wspomina, że jest to tradycja jeszcze dawniejsza; od 776 p.n.e. powtarzają się igrzyska olimpijskie w niezmiennym cyklu 4-letnim i trwają przez 1168 lat, prawdopodobnie do 393 n.e. (292 olimpiady); 393 n.e. ces. rzym. Teodozjusz I Wielki zakazał organizowania igrzysk olimpijskich, dopatrując się w nich kultywowania zwyczajów pogańskich. Idea igrzysk olimpijskich została wskrzeszona dopiero w końcu XIX w. przez fr. pedagoga, działacza społ. i sport. barona P. de Coubertina; dzięki jego staraniom 1894 został powołany Międzynar. Kom. Olimpijski oraz podjęto decyzję o wznowieniu igrzysk olimpijskich i zorganizowaniu ich 1896 po raz pierwszy w czasach nowoż. w stol. Grecji — Atenach. Od tego czasu igrzyska olimpijskie odbywają się regularnie co 4 lata (z wyjątkiem lat 1916 oraz 1940 i 1944, kiedy działania wojenne uniemożliwiły ich zorganizowanie), zyskując coraz większą popularność; od 1992 letnie i zimowe igrzyska olimpijskie są rozgrywane na zmianę co 2 lata.

Niektórzy uczestnicy igrzysk olimpijskich zapisali się na trwałe w historii świat. sportu, np.: S. Louis — gr. biegacz, zwycięzca pierwszego maratonu na igrzyskach olimpijskich; R.C. Ewry — amer. specjalista od skoków z miejsca; P. Nurmi — fiń. biegacz długodystansowy; J. Owens — amer. sprinter; F. Blankers-Koen — hol. sprinterka; E. Zatopek — czechosł. biegacz długodystansowy; Abbebe Bikila — bosonogi maratończyk z Etiopii; W. Rudolph — amer. sprinterka; A. Oerter — amer. dyskobol; R. Beamon — amer. skoczek w dal; L. Viren — fiń. biegacz długodystansowy; C. Lewis — amer. sprinter i skoczek w dal; pływacy — J. Weismuuller (USA), M. Spitz (USA), M. Biondi (USA), W.W. Salnikow (ZSRR), K. Otto (NRD), K. Ender (NRD), J. Evans (USA), K. Egerszegi (Węgry); gimnastycy — S. Kato (Japonia), N.J. Andrianow (ZSRR), B.A. Szachlin (ZSRR), W. Szczerbo (Białoruś), Ł.S. Łatynina (ZSRR), N. Kim (ZSRR), N. Comaneci (Rumunia); łyżwiarze szybcy — C. Thundberg (Finlandia), I. Ballangrud (Norwegia), E. Heiden (USA), J.O. Koss (Norwegia), L.P. Skoblikowa (ZSRR), K. Enke-Kania (NRD), B. Blair (USA); łyżwiarze figurowi — S. Henie (Norwegia), I.K. Rodnina i A.G. Zajcew (ZSRR), J. Torvil i Ch. Dean (W. Brytania), K. Witt (NRD); biegacze narciarscy — S. Jernberg (Szwecja), G. Svan (Szwecja), R.P. Smietanina (ZSRR), L. Jegorowa (Rosja); narciarze alp. — T. Sailer (Austria), J.C. Killy (Francja), A. Tomba (Włochy); skoczkowie narciarscy — B. Ruud (Norwegia), M. Nykaennen (Finlandia), J. Weissflog (NRD/Niemcy).

Polska uczestniczy oficjalnie w igrzyskach olimpijskich od 1924; dotychczas (1924–2002) pol. sportowcy zdobyli 247 medali olimpijskich (57 złotych, 74 srebrne i 116 brązowych), z czego 6 w zimowych igrzyskach olimpijskich (1 złoty, 2 srebrne i 3 brązowe); pol. twórcom przyznano także 8 medali w olimpijskich konkursach sztuki (3 złote, 2 srebrne, 3 brązowe). Wśród pol. olimpijczyków największą sławę zyskali złoci medaliści, m.in.: H. Konopacka, zdobywczyni pierwszego złotego medalu dla Polski, J. Kusociński, który 1932 przełamał wieloletnią hegemonię długodystansowców Finlandii, sprinterka S. Walasiewicz, specjalistka od skoku w dal E. Duńska-Krzesińska, trójskoczek J. Szmidt, sprinterka I. Szewińska, bokserzy Z. Chychła, J. Kulej, K. Paździor, ciężarowiec W. Baszanowski, strzelec J. Zapędzki, szermierze J. Pawłowski i W. Woyda, skoczek narciarski W. Fortuna, miotacz kulą W. Komar, pięcioboista J. Pyciak-Peciak, skoczek wzwyż J. Wszoła, tyczkarze T. Ślusarski i W. Kozakiewicz, zapaśnicy K. Lipień i A. Wroński, dżudoka W. Legień, chodziarz R. Korzeniowski, R. Mauer w strzelaniu z karabinu pneumatycznego, a także męskie drużyny siatkówki i piłki nożnej.

 

Letnie Igrzyska Olimpijskie

Ateny 1896 | Paryż 1900 | St. Louis 1904 | Ateny 1906 | Londyn 1908 | Sztokholm 1912 | 1916 | Antwerpia 1920 | Paryż 1924 | Amsterdam 1928 | Los Angeles 1932 | Berlin 1936 | 1940 | 1944 | Londyn 1948 | Helsinki 1952 | Melbourne 1956 | Rzym 1960 | Tokio 1964 | Meksyk 1968 | Monachium 1972 | Montreal 1976 | Moskwa 1980 | Los Angeles 1984 | Seul 1988 | Barcelona 1992 | Atlanta 1996 | Sydney 2000 | Ateny 2004 | Pekin 2008 | Londyn 2012

 

AGENCJE PRASOWE, instytucje gromadzące, opracowujące oraz udostępniające prasie, radiu i telewizji informacje oraz publicystykę; gromadzony przez agencje prasowe materiał prasowy pochodzi od własnych korespondentów krajowych i zagr., różnych instytucji (gł. rządowych), a także od innych agencji prasowych; oprac. materiał agencje prasowe przesyłają redakcjom prasowym, radiowym i telew. oraz innym agencjom prasowym, gł. w formie serwisów informacyjnych lub biuletynów informacyjno-publicyst.; niektóre agencje prasowe zbierają materiał bez ograniczania jego tematyki, charakteru i środka wyrazu (oprócz informacji słownej — także fot. i film.); inne mają sprecyzowany profil, określony przez: rodzaj gromadzonego i rozpowszechnianego materiału (agencje informacyjne, publicyst., fot., reklamowe), tematykę (np. agencje ekon., nauk., finansowe, artyst., sport., turyst.) bądź reprezentowaną przez agencje prasowe społeczność (np. agencje prasowe katolickie, młodzieżowe, zajmujące się wyłącznie problematyką związkową, kobiecą itp.). Ze względu na zasięg terytorialny rozróżnia się agencje prasowe światowe, regionalne (obsługujące jakiś region świata), krajowe i lokalne; pod względem polit. wiele krajowych agencji prasowych to agencje oficjalne (reprezentujące stanowisko rządu) na ogół o statusie instytucji państw., półoficjalne (reprezentujące stanowisko kół zbliżonych do rządu) oraz tzw. niezależne (powiązane z różnymi opcjami polit. i gosp.); pod względem prawno-ekonomicznym agencje prasowe należą do instytucji państw., międzypaństw., prywatnych i publ. (o statusie spółdz., spółki akcyjnej, towarzystwa akcyjnego).

1870 agencje Havasa, Reutera i Wolffa zawarły umowę określającą ich strefy wpływów (Havas — eur. kraje rom., część pn. i pd. Afryki; Reuter — W. Brytania i posiadłości bryt. w Afryce i Azji; Wolff — środk. i pn. Europa); 1881 powstało Wiedeńskie Biuro Korespondencyjne, a 1902 — Petersburska Agencja Telegraficzna — obie te agencje prasowe do I wojny świat. były właściwie podporządkowane agencjom prasowym Wolffa. W końcu XIX w. wzrosło znaczenie amer. agencji Associated Press (AP, zał. 1848, zreorganizowana 1892); jej strefa wpływów znacznie się rozszerzyła po 1918; dominacja Reutera, Havasa i Wolffa nie została jednak złamana, a zał. 1923 Liga Agencji Sprzymierzonych reprezentowała interesy tej trójki. Dalszy rozwój agencji prasowych w okresie międzywojennym był związany z zastosowaniem radiotelegrafu (1919) i dalekopisów (1929). Po II wojnie świat. wzrosło znaczenie agencji amer., we Francji miejsce zamkniętej 1940 agencji Havasa zajęła Agence France Presse; są one, łącznie z Reuterem, agencjami światowymi. W Polsce 1944 powstała Polska Agencja Prasowa (PAP); 1949 z połączenia 3 agencji funkcjonujących w 3 zach. strefach okupacyjnych powstała Deutche Presse-Agentur (DPA) — najważniejsza agencja prasowa RFN (od 1990 zjednoczonych Niemiec); należy ona — poza włoską Agenzia Nazionale Stampa Associata, ANSA, i hiszpańską Agencja Editonal Falange Española, EFE — do najbardziej liczących się na światowym rynku agencji informacyjnych. Liczba agencji prasowych po II wojnie światowej znacznie wzrosła; wiązało się to m.in. z powstawaniem nowych państw. Od 1989, w związku z rozpadem ZSRR i Jugosławii, powstały nowe, bądź zostały reaktywowane agencje republik i narodów znajdujących się w strukturze tych państw. W 1992 agencja TASS została dekretem prezydenta Rosji przekształcona w ITAR-TASS (obsługuje Rosję i Wspólnotę Niepodległych Państw).

Krajowe agencje prasowe są powiązane umowami gwarantującymi wymianę usług informacyjnych i pomoc techn. dla korespondentów; współpracy tej patronują regionalne stowarzyszenia agencji prasowych: w Europie z siedzibą sekretariatu przy agencji BELGA (Eur. Stowarzyszenie Agencji Prasowych).

 

MUZEUM [gr.], instytucja gromadząca, przechowująca i udostępniająca zbiory z różnych dziedzin; do niektórych muzeów artystycznych stosuje się też terminy: pinakoteka, gliptoteka, galeria; zadaniem nowoczesnych muzeów jest: gromadzenie i konserwacja zabytków, ich nauk. Opracowywanie i udostępnianie. Pierwszymi muzeami były kolekcje publ. w staroż. Grecji (Pinakoteka i Muzeum Aleksandryjskie). W okresie renesansu zaczęło się rozwijać kolekcjonerstwo; w dobie oświecenia powstała idea muzeów publicznych w związku ze starożytnictwem i ogólnym rozwojem nauki; w 2 poł. XVIII w. powstały pierwsze wielkie muzea europejskie: w W. Brytanii British Museum, we Włoszech Galleria degli Uffizi i galeria w Palazzo Pitti (Florencja) oraz Museo Nazionale w Neapolu, we Francji muzea publiczne z król. zbiorów Luwr. Wielki rozwój muzeów nastąpił w XIX w.; powstawały nar. galerie sztuki (National Gallery w Londynie) i udostępniano dawne kolekcje prywatne, przekształcone na muzea (Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, Prado w Madrycie, Drezdeńska Galeria, Ermitaż w Petersburgu); zaczęto wznosić gmachy przystosowane do potrzeb muzeów (np. gmachy British Museum) i systematycznie reorganizowano muzea według zasad naukowych. W XX w. muzea przekształciły się w aktywne placówki nauk. i oświat.; modernizacji uległy metody ekspozycji, wzniesiono wiele nowocz. gmachów muzealnych. Stałą współpracę między muzeami różnych krajów koordynuje Międzynarodowa Rada Muzeów (ICOM).

W Polsce pierwszym muzeum publicznym były zbiory Czartoryskich, wystawione w pocz. XIX w. w Puławach, w Świątyni Sybilli i Domku Gotyckim zbud. w tym celu; 1804 otwarto dla zwiedzających pałac w Wilanowie; w okresie Księstwa Warsz. i Królestwa Kongresowego zgromadzono zbiory w warsz. TPN i w Uniw. Warsz. (oba zlikwidowane po powstaniu listopadowym); 1862 powstało w Warszawie Muzeum Sztuk Pięknych, 1916 przemianowane na Muzeum Narodowe; funkcje muzeum pełniło od 1860 Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych; 1879 utworzono Muzeum Narodowe w Krakowie. Poza granicami kraju powstało Muzeum Narodowe Pol. w Rapperswilu, a przy Bibliotece Pol. w Paryżu Muzeum Adama Mickiewicza. Na przeł. XIX i XX w. pojawiła się koncepcja muzeum regionalnego (Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem). W końcu 20-lecia międzywojennego w Polsce było ok. 170 muzeów. Po II wojnie świat. zadanie odbudowy sieci muzealnej powierzono Nacz. Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków. Podstawy prawne działalności muzeów reguluje ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z 1962, znowelizowana 1990. W 1990 frekwencja w muzeach wyniosła ok. 20 mln zwiedzających; liczba muzeów: 301 państw. i 38 podlegających organizacjom społecznym.

 

KOSMOS, Praktyczna realizacja lotów kosm. wymagała pokonania istotnych problemów konstrukcyjno-techn. oraz opanowania techniki wynoszenia obiektów kosm. na orbity wokółziemskie, a następnie trajektorie międzyplanetarne, jak również przeprowadzania zmian orbity podczas lotu; stało się to możliwe dzięki zastosowaniu wielostopniowych rakiet nośnych oraz silników rakietowych; istotnym problemem, zwł. dotyczącym wypraw załogowych, było sprowadzenie statku z orbity na Ziemię, jego bezpieczne przejście przez atmosferę i łagodne lądowanie, co wiązało się z koniecznością opracowania niezawodnych układów ochrony (osłony) termicznej i lądowania oraz wyposażenia w nie statków. W miarę wzrostu stopnia złożoności misji kosm. niezbędne stało się również opanowanie operacji miękkiego lądowania (wykorzystywanych przez ekspedycje księżycowe w programie Apollo oraz wiele próbników planet Układu Słonecznego), jak również operacji rozłączania i łączenia statków bądź ich członów na orbicie, stosowanych wielokrotnie w różnych wyprawach kosm. (np. misje księżycowe programu Apollo, loty ku stacjom orbitalnym, misja Sojuz–Apollo i in.). Konieczne też było opracowanie rozwiązań techn. niezawodnych układów sterowania, nawigacji, łączności, zasilania w energię, kontroli warunków lotu, klimatyzacji, lądowania i in., oraz wszystkich przedsięwzięć związanych z zapewnieniem załodze warunków egzystencji wewnątrz statku, jak również podczas prac poza jego kabiną, co wiązało się ze stworzeniem odpowiednich warunków fizykochem. (skład atmosfery, ciśnienie, temperatura) w kabinie oraz skutecznej ochrony przed środowiskiem kosm. (promieniowanie kosm., meteoroidy, aerodynamiczne nagrzewanie statku podczas przechodzenia przez atmosferę). Istotną kwestią było również przygotowanie i przystosowanie załogi do warunków lotu kosm. i jego oddziaływania na organizm ludzki (przeciążenia startowe, nieważkość). Dodatkowym czynnikiem warunkującym realizację lotów kosm. było stworzenie infrastruktury urządzeń naziemnych, obejmującej kosmodromy, ośrodki dowodzenia i kontroli lotu, sieć stacji śledzących, ośrodki transmisji danych i in. W związku z rozwojem badań kosmosu i jego opanowywaniem powstało międzynar. prawo kosmiczne, stopniowo rozszerzane i uściślane.

Realizacją lotów kosm. oraz prakt. ich wykorzystaniem zajmują się wyspecjalizowane agencje kosm. (NASA oraz ESA), organizacje i programy międzynar. (Interkosmos, Intelsat, Inmarsat i in.) oraz instytucje wojskowe. W dotychczasowym podboju kosmosu największy udział miały USA i ZSRR, a w dalszej kolejności m.in.: Japonia, Francja, RFN, W. Brytania, Chiny, Indie (własne satelity i rakiety nośne). Prace badawcze i wymianę informacji prowadziły bądź prowadzą różne placówki nauk., m.in.: w Rosji — Inst. Badań Kosm. Ros. Akad. Nauk w Moskwie, Inst. Magnetyzmu Ziemskiego, Jonosfery i Propagacji Fal Radiowych Ros. Akad. Nauk (IZMIRAN) w Troicku k. Moskwy; w USA — Ames Research Center w Moffett Field (Kalifornia), Jet Propulsion Laboratory w Pasadenie (Kalifornia), Dryden Flight Research Facility w Edwards (Kalifornia) oraz liczne ośr. uniwersyteckie; w Polsce — Centrum Badań Kosm. PAN, Wojsk. Inst. Medycyny Lotn. i in.; działalność z zakresu badań kosm. jest koordynowana przez stowarzyszenia i organizacje międzynar. (COSPAR, Międzynar. Federacja Astronautyczna i in.).

 

HIPISI, ang. hippies, młodzieżowy ruch społ., najbardziej widoczny i jaskrawy przejaw kontrkultury; pojawił się w USA w poł. lat 60. XX w. i skupiał nonkonformistyczną, zbuntowaną przeciw państwu i systemowi społ. część młodzieży. Hipisi odrzucali wzory kultury konsumpcyjnej, normy społ. oparte na rywalizacji i wartościach materialnych, a także podstawowe instytucje życia społ., jak rodzina, oficjalne Kościoły, tradycyjna szkoła. Na szczycie hierarchii wartości aprobowanych przez hipisów znajdowała się wolność rozumiana jako brak ograniczeń narzucanych przez społeczeństwo i system polit. oraz miłość pojmowana zarówno w sensie ewangelicznym, jak i erotycznym. W ideologii hipisów ważne miejsce zajmował skrajny pacyfizm, a także afirmacja swobody obyczajowej. Wolność hipisi manifestowali w różny sposób, także poprzez swój wygląd i strój (luźna odzież jaskrawo kolorowa lub w „barwach ziemi”, długie włosy, brody, opaski na włosach). Zdystansowanie się wobec systemu społ. znajdowało radykalny wyraz w tworzeniu komun zastępujących rodzinę lub, w większej skali, lokalną, sąsiedzką społeczność. Ważnym i często destrukcyjnym składnikiem stylu życia hipisów były eksperymenty z narkotykami.

Ruch hipisów szybko przekroczył granice USA i objął swoim zasięgiem niemal całą Europę oraz Australię. Trafił też w końcu lat 60. do Polski, mimo że pełna realizacja hipisowskiego stylu życia była w warunkach komunist. prawie niemożliwa. Ekspansję i masowość ruchu należy przypisać jego atrakcyjności nie tylko dla samej młodzieży, lecz także dla środowisk artyst. i intelektualnych. Hipisi stali się inspiracją dla muzyków rockowych, malarzy, twórców teatr. i film., psychologów i socjologów. Byli też wyzwaniem dla polityków, którzy pod wpływem rewolty młodzieżowej musieli zreinterpretować tradycyjne pojęcia demokracji.

 

HUNWEJBINI, hongweibing, komunist. chiń. organizacja młodzieżowa działająca 1966–68; Hongweibing [‘czerwona gwardia’] została powołana przez frakcję Mao Zedonga jako siła napędowa „rewolucji kulturalnej”; po spełnieniu tego zadania spacyfikowana przez armię.

---