PRAWO MAJATKOWE, PODATKOWE I CELNE ISTYTUCJI KOŚCIELNYCH - NAJWAŻNIEJSZE ZAGADNIENIA

Kościół dla realizacji swej misji duchowej potrzebuje odpowiednich środków materialnych, tradycyjnie nazywanych dobrami doczesnymi kościoła. Za podstawę uprawnień kościoła w tej dziedzinie uznaje się KPK z 1983 r. Który deklaruje, iż: „Kościół katolicki na podstawie prawa wrodzonego, niezależnie od władzy świeckiej, może nabywać dobra doczesne, posiadać je, administrować i alienować, dla osiągnięcia właściwych sobie celów”

Z deklaracji tej wynika, że uprawnienia kościoła w tym zakresie mają podstawę w „prawie wrodzonym kościoła”. Podstawą ta jest prawo człowieka do wolności religijnej, wynikającej z przyrodzonej godności ludzkiej. Jest to racja uprawnień majątkowych nie tylko Kościoła katolickiego, ale każdego związku wyznaniowego. Uprawnienia te należą się kościołowi niezależnie od władzy świeckiej w tym sensie, że państwo nie nadaje ich kościołowi, ale uznaje je za konsekwencję poszanowania podstawowego prawa osoby ludzkiej do wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym.

Zakres przedmiotowy uprawnień majątkowych kościoła obejmuje: nabywanie, posiadanie, administrowanie i alienowanie tych dóbr przez kompetentne władze kościelne. Celem, któremu te dobra maja służyć, jest organizowanie kultu, utrzymywanie duchownych i innych pracowników instytucji kościelnych, prowadzenie dzieł miłosierdzia, jak również prowadzenie działalności i instytucji służących nauczaniu i wychowaniu, a także rozwojowi kultury.

1. Źródła finansowania działalności instytucji kościelnych

Źródła zabezpieczenia potrzeb materialnych kościoła w ciągu wieków podlegały zmianom. W średniowieczu podstawowe znaczenie maiły nieruchomości ziemskie. Jednak z biegiem czasu, zwłaszcza w następstwie gwałtownych przemian społeczno-politycznych nieruchomości te w całości lub w znacznej części zostały sekularyzowane, czyli zostały skonfiskowane przez państwo.

Współczesne instytucje kościelne czerpią środki materialne na prowadzenie swej działalności statutowej z różnych źródeł. Należą do nich: dobra własne (ruchome i nieruchome), dobrowolne świadczenia ze strony wiernych, czyli zbiorki, które w tradycji różnych kościołów mają różne formy, m.in. na tace, do skarbonek. W wielu kościołach i związkach wyznaniowych podstawowa forma świadczeń wyznawców pozostają opłaty za posługi religijne (iura stolae). Są to opłaty za chrzty, zapowiedzi, śluby, pogrzeby, odprawianie mszy za określone intencje, Wysokość tych opłat jest ustalana przez udzielającego posługi. Z prawnego punktu widzenia są to opłaty za świadczone usługi. System składek opłacanych przez członków występuje w kościołach protestanckich, a wysokość składek ustalają organy kościelne. Składki mają charakter dobrowolny, a sankcja za ich nie płacenie może być usunięcie ze związku wyznaniowego. Z prawnego punktu widzenia składki są świadczeniami na cele religijne. Kościoły i związki wyznaniowe uzyskują dochody za najem lokali, wynajmowanie ławek w kościele, z opłat cmentarnych. Większego znaczenia nabierają dochody z prowadzenia działalności gospodarczej, której cele nie musza już być ograniczane do zaspokajania potrzeb religijnych wyznawców czy związków wyznaniowych. Katolickie osoby prawne uzyskują dochody prawne z gospodarstw rolnych i prowadzenia różnorodnej działalności gospodarczej. A także dotacje ze strony państwa lub innych instytucji na rzecz działalności prowadzonej przez instytucje kościelne do , których państwo zobowiązuje się z tytułu rekompensaty za przywłaszczone nieruchomości bądź z tytułu wkładu, jaki podmioty kościelne wnoszą do życia publicznego na równi z podmiotami świeckimi.

Obecnie znacznemu zwiększeniu uległy subwencje państwowe na rzecz kościołów i związków wyznaniowych. Przybierają one różne formy. Z budżetu państwa finansowane są: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie (bez dotacji na cele inwestycyjne), Chrzescijańska Akademia Teologiczna, Wydziały Teologii Katolickiej na uniwersytetach: kard. S. Wyszyńskiego, opolskim, olsztyńskim, poznańskim, wrocławskim, oraz wynagrodzenie nauczycieli religii w szkołach i przedszkolach.

Nie można też pominąć tego że z Funduszu Kościelnego opłacane są częściowo bądź całkowicie składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe duchownych i członków zakonów, a także dotacje udzielane na działalność charytatywna i oświatową oraz ochronę zabytków kościelnych. Nie można pominąć także dotacji ze strony organów samorządu terytorialnego, traktowanych jako darowizny, ze strony przedsiębiorstw państwowych i prywatnych, a także odpisów od podatku dochodowego od osób fizycznych na kościelna działalność charytatywno-opiekuńczą.

Państwo Polskie jako państwo świeckie nie finansuje działalności instytucji kościelnych. Natomiast może ono finansować bądź współfinansować takie formy działalności, instytucji kościelnych, które służą innym celom, ale tylko w granicach określonych w ustawie.

Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania formułuje w tej sprawie generalna regułę: ”Państwo i państwowe jednostki organizacyjne nie dotują i nie subwencjują kościołów i innych związków wyznaniowych (art. 10 ust. 2). Ustawa wprowadza możliwość wyjątku od tej reguły, które mogą być określone w ustawach lub przepisach wydanych na podstawie ustawy. Wyjątki te dotyczą subwencjonowania przez państwo określonych zadań realizowanych przez instytucje kościelne w różnych sferach życia publicznego, które nie sa nastawione na zysk:

• zadań finansowanych z Funduszu Kościelnego

• działalności instytucji kościelnych na rzecz zadań, analogicznych do zadań realizowanych przez instytucje państwowe i pozarządowe

2. Uznanie praw majątkowych kościołów i związków wyznaniowych.

Z konstytucyjnej zasady poszanowania przez państwo niezależności i autonomii kościołów w swoim zakresie (art.. 25 Konstytucji RP), wynika, iż normy prawa kanonicznego dotyczących uprawnień majątkowych Kościoła katolickiego maja moc obowiązująca tylko w porządku kościelnym. Natomiast skuteczność w porządku państwowym może zapewnić i uznanie przez państwo. Jest zatem uznanie środkiem technicznym , przy którego użyciu państwo upoważnia podmioty kościelne do uczestniczenia w obrocie prawnym na swoim terytorium. Zasady tego uznania określone zostały w art. 23 konkordatu, ustawie o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w RP oraz w ustawach określających stosunek państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych. Generalną zasadę dotyczącą Kościoła katolickiego stanowi art. 23 konkordatu, który stanowi uznanie przez państwo zdolności kościelnych osób prawnych w zakresie praw majątkowych. Uznanie to obejmuje wszystkie kościelne osoby prawne, które zostały utworzone przez kompetentna władze kościelna, a następnie uzyskały uznanie tej osobowości ze strony władzy państwowej, oraz zdolność kościelnych osób prawnych do nabywania, posiadania, zbywania swego mienia praw majątkowych.

Wszystkie ustawy określające stosunek państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych zawierającą zasadę wyrażającą uznanie ich uprawnień majątkowych, identyczna co do treści z zasadą wpisaną do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Różnica pomiędzy nimi polega na tym, że jedne z nich zawierają formułę wyrażającą uznanie praw majątkowych „kościoła jako całości i jego osób prawnych”, inne zaś formułę wyrażającą uznanie zdolności kościelnych osób prawnych do posiadania praw majątkowych. Formuły ustawowe wyrażające uznanie praw majątkowych kościoła lub innego związku wyznaniowego i jego osób prawnych są następujące:

• „Kościołowi i jego osobom prawnym przysługuje prawo do swobodnego nabywania, posiadania zbywania mienia ruchomego i nieruchomego oraz zarządzania swoim majątkiem” (art. 33 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP.);

• „Kościołowi i jego osobom prawnym przysługuje prawo do nabywania, posiadania zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz zarządzania i rozporządzania swoim majątkiem” (art.28 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP);

• „Kościołowi i jego osobom prawnym przysługuje prawo do nabywania, posiadania zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz swobodnego zarządzania swoim majątkiem” (art.26 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Polsko-katolickiego w RP; art. 25 i 23 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; art. 28 ustawy o stosunku państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP)

• „Wyznaniowym żydowskim osobom prawnym, przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania innych praw oraz swobodnego zarządzania swoim majątkiem” (art. 22 ustawy o stosunku Państwa do gmin żydowskich w RP)

• „Kościelnym osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw majątkowych oraz swobodnego zarządzania swoim majątkiem” (art.16 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP).

• Uchylenie ograniczeń w korzystaniu z uprawnień majątkowych przez kościelne osoby prawne

Na mocy nowych ustaw uchylone zostały ograniczenia jakie narzucono Kościołowi katolickiemu i innym związkom wyznaniowym przez władze komunistyczne, w zakresie nabywania i dysponowania nieruchomościami i prawami majątkowymi przez kościelne osoby prawne. Do zmian, jakie zostały wprowadzone do polskiego prawa cywilnego począwszy od 1989r, w celu uchylenia ograniczeń nalezą:

1. uchylenie art.36 k.c. który ograniczał zdolność prawna kościelnych osób prawnych w zakresie praw majątkowych niezbędnych do realizacji celów religijnych. Dzięki czemu kościelne osoby prawne mogą posiadać wszelkie prawa majątkowe

2. uchylenie prawa pierwokupu nieruchomości kościelnych na rzecz Skarbu Państwa w obrocie między kościelnymi osobami prawnymi (art. 54 ust.1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP). Obecnie prawo pierwokupu przy nabywaniu nieruchomości przez kościelne osoby prawne może być stosowane jedynie w przypadkach, gdy inwestor państwowy bądź spółdzielczy uzyskał wcześniej decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji mieszkaniowej na tej nieruchomości lub części nieruchomości

3. wyłączenie odpowiedzialności jednej kościelnej osoby prawnej za zobowiązania innej kościelnej osoby prawnej. W razie zniesienie kościelnej osoby prawnej jej majątek przechodzi na nadrzędną osobę prawna, a jeżeli taka nie istnieje lub nie działa w Polsce, majątek ten przechodzi na Konferencje Episkopatu Polski lub Konferencje Wyższych Przełożonych Zakonnych (art.59 ustawy)

4. zniesienie nabycia nieruchomości przez kościelne osoby prawne od osób trzecich w drodze spadku, darowizny lub umowy dożywocia, bez zezwolenia organów administracji państwowej

Powyższe zasady analogicznie zagwarantowane są ustawowo innym kościołom i związkom wyznaniowym.

• Opodatkowanie Instytucji Kościelnych i osób duchownych.

Ogólna zasada głosi, że: „Majątek i przychody kościołów i innych związków wyznaniowych podlegają ogólnie obowiązującym przepisom podatkowym z wyjątkami określonymi w obrębach ustawy”. Została ona wpisana do art.. 13 ust. 1 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w odniesieniu do wszystkich związków wyznaniowych, mających uregulowany status prawny, a następnie do art. 55 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP oraz do ustaw indywidualnie określających stosunek Państwa do poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych.

Ważne jest postanowienie dotyczące możliwości zwolnienia instytucji kościelnych od powszechnie obowiązujących przepisów podatkowych na drodze ustawowej. Tego rodzaju zwolnienie nie stwarza jakiegokolwiek przywileju dla kościoła. Racje wprowadzenie tych wyjątków tkwią w zasadzie poszanowania wolności religii i sprawiedliwości rozdzielczej w demokratycznym państwie prawnym. Zadaniem państwa, jest stworzenie takich warunków życia publicznego, w których działalność wszystkich podmiotów na rynku, w tym także instytucji kościelnych, rozwija się dla dobra wspólnego wszystkich obywateli. Stąd wynika potrzeba takich rozwiązań w dziedzinie prawa podatkowego, które ułatwiają funkcjonowanie instytucjom kościelnym różnych wyznana zasadzie równości. Ułatwienia te dotyczą: podatku dochodowego, podatku od nieruchomości, podatku od spadku i darowizn oraz ceł.

4.1 Podatek dochodowy.

Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. O podatku dochodowym od osób prawnych zwalania od podatku dochodowego przychody podatników, których celem statutowym jest kult religijny, w części wydatkowanej w roku podatkowym lub w roku po nim następującym na ten cel. Ustawa ta uchyliła przepisy ustaw szczególnych, przyznających ulgi i zwolnienia w podatku dochodowym, z wyjątkiem kościołów i związków wyznaniowych. Ustawa utrzymała w mocy wyjątki wpisane do ustawy o gwarancjach i wolności sumienia i wyznania oraz do ustaw indywidualnych określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych. Ponadto „kościelne osoby prawne są zwolnione od podatku z tytułu przychodów ze swojej działalności niegospodarczej (art. 55 ust. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP).

Istotne wydaje się również to, co gwarantuje ustawa o gwarancjach wolności i sumienia w art. 13 ust.2, iż: „Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione od opodatkowania z tytułu przychodów ze swojej działalności niegospodarczej. W tym zakresie osoby te są zwolnione od obowiązku prowadzenia dokumentacji wymaganej przez przepisy podatkowe”.

Dochody z działalności gospodarczej osób prawnych kościołów i innych związków wyznaniowych oraz spółek, których udziałowcami pozostają wyłącznie te osoby, są zwolnione z opodatkowania w części, w jakiej zostały przeznaczone w danym roku podatkowym na cele kultowe, oświwtowo-wychowawcze, naukowe, kulturalne, działalnośc-charytatywno opiekuńczą, konserwację zabytków i inwestycje kościelne (art.13 ust5 ustawy o gwarancjach sumienia i wyznania)

4.2 Podatek od nieruchomości.

Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione z podatku od nieruchomości, od świadczeń na fundusz gminny, miejski lub ich części, które stanowią własność tych osób lub używanych przez nie na podstawie innego tytułu prawnego na cele niemieszkalne, z wyjątkiem części zajmowanej na cele gospodarcze (art. 13 ust. 6 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania).

Zwolnienie od opodatkowania podatkiem od nieruchomości oraz świadczeń na fundusz gminny i miejski obejmuje również nieruchomości lub ich części przeznaczone na cele mieszkalne duchownych i członków zakonu jeżeli:

• są one wpisane do rejestru zabytków

• służą jako internaty przy szkołach i seminariach duchownych, domy zakonów kontemplacyjnych, domy formacje zakonów i domy księży emerytów

• znajdują się w budynkach kurii diecezjalnych i biskupich, zakonnych zarządów generalnych i prowincjalnych w Sekretariacie Prymasa Polski w Sekretariacie Konferencji Episkopatu Polski (art.55 ust. 4 ustawy o stosunkach Państwa do Kościoła Katolickiego w RP.)

4.3 Podatek od spadku i darowizn

Zwolnione od podatku od spadku i darowizn, opłaty skarbowej oraz od opłat sądowych i notarialnych, z wyłączeniem opłat kancelaryjnych, jest nabywanie i zbywanie rzeczy i praw majątkowych przez kościelne osoby prawne w drodze czynności prawnych oraz spadkobrania, zapisu i zasiedzenia pod warunkiem, że przedmiotem ich są:

• rzeczy i prawa nie przeznaczone do działalności gospodarczej

• sprowadzone z zagranicy maszyny , urządzenia i materiały poligraficzne oraz papier (art. 55 ust. 6 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP).

Pewne ułatwienie dla finansowania kościelnych osób prawnych stwarza prawo podatkowe także w odniesieniu do darczyńców świadczących pomoc na rzecz kościelnej działalności charytatywno-opiekuńczej. Darowizna ta jest wyłączona z podstawy opodatkowania darczyńców podatkiem dochodowym (do 15% podstawy opodatkowania), jeżeli kościelna osoba prawna przedstawi darczyńcy pokwitowanie odbioru oraz - w okresie od dwuch lat od dnia przekazania darowizny - sprawozdanie o przekazaniu jej na tę działalność. W odniesieniu do darowizn na inne cele mają zastosowanie ogólne przepisy podatkowe (art. 55 ust. 7 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP)

4.4 Opodatkowanie dochodów osób duchownych.

Duchowni, pełniący funkcje o charakterze duszpasterskim (proboszczowie, wikariusze, rektorzy kościołów)opłacają podatek dochodowy od trzech przychodów w formie ryczałtu, na zasadach określonych w ustawie z dnia 20 listopada z 1998 r. O zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne. Osiąganie innego rodzaju dochodów podlega innym formom opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych, które określiła ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. Art. 2 ust 2 tej ustawy wyraźnie mówi, iż: „Osoby duchowne prawnie uznanych wyznań, opłacają prawnie zryczałtowany podatek dochodowy od przychodów osób duchownych” Stawki ryczałtu są kwartalne i zależą od funkcji osoby duchownej i liczby mieszkańców parafii.

Osoby duchowne, które nie pełnia funkcji proboszczów, wikariuszy i rektorów, ale osiągają przychody z misji, rekolekcji, oraz innych posług religijnych, mogą również opłacać ryczałt według określonych stawek, w zależności od miejsca zamieszkania - na podstawie zawiadomienia urzędu skarbowego o osiąganiu przychodów.

• Zwolnienie od opłat celnych

Zwolnienie od opłat celnych są dary przesyłane z zagranicy dla kościelnych osób prawnych. Dotyczy to tylko darów:

• przeznaczonych na cele kultowe, charytatywno-opiekuńcze i oswiatowo-wychowawcze, z wyjątkiem wyrobów akcyzowych i samochodów osobowych

• maszyny , urządzenia i materiały poligraficzne oraz papier (art. 13 ustawy o wolności sumienia i wyznania oraz art. 56 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP).

• w Kościele katolickim, prawosławnym i ewangelicko-augsburskimwolne od opłat celnych są także wysyłane przez kościelne osoby prawne za granicę dary na rzecz zagranicznych i międzynarodowych instytucji tych kościołów lub przeznaczone dla ofiar klęsk żywiołowych i osób znajdujących się w szczególnej potrzebie.

---