Daria Durys gr. 1
POJĘCIE „PAŃSTWO ROZWIJAJĄCE SIĘ" W ŚWIETLE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
Na podstawie:
W. Forysiński, Pojęcie „państwo rozwijające się" w świetle prawa międzynarodowego, w „Sprawy Międzynarodowe" 1981, nr 1
NAZEWNICTWO:
Do roku 1956 w dokumentach ONZ występowało określenie „kraje gospodarczo zacofane". Po raz pierwszy o pomocy dla tych krajów mówią dokumenty III sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1948r. (zwłaszcza Program pomocy technicznej dla krajów zacofanych). Jednak już rok później na IV sesji Zgromadzenia Ogólnego w Rozszerzonym programie pomocy technicznej używane są zamiennie terminy „kraje gospodarczo zacofane" i „kraje mniej rozwinięte". Na XVI sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1961r., wezwano wszystkie państwa członkowskie do podjęcia wysiłków zmierzających do przyspieszenia rozwoju poszczególnych krajów - użyto terminów: „kraje mniej rozwinięte" i „kraje rozwijające się". Od roku 1963, od XVIII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ używane jest jedynie pojęcie „kraje rozwijające się".
B.M. Nicolescu proponował określenie „kraje o niskim dochodzie", gdyż uważał niski dochód za cechę dla nich charakterystyczną. G. Myrdal natomiast twierdzi, że termin „kraje rozwijające się" jest niezręczną formułą grzecznościową, świadczy o wypaczeniach w naukowym ujmowaniu problematyki krajów mało rozwiniętych.
POTRZEBA KLASYFIKACJI:
Przynależność do grupy państw rozwijających się nie jest uregulowana żadną normą prawa międzynarodowego. Mimo to, w praktycznej działalności organizacji międzynarodowych istnieje potrzeba ustalenia konkretnych kryteriów klasyfikacji. Decyduje o tym m.in. fakt, iż niektóre akty i umowy międzynarodowe przyznają szczególne uprawnienia państwom rozwijającym się. Państwa te otrzymują pomoc od takich organizacji jak UNESCO, FAO czy UNIDO, jednakże dokumenty tych organizacji udzielają pomocy państwom rozwijającym się nie precyzując o jakie kraje chodzi. Potrzeba klasyfikacji najbardziej zauważalna jest w sytuacji gdy pewne uprawnienia przysługują nie wszystkim, lecz tylko wybranym krajom.
UZNANIE PAŃSTWA ZA ROZWIJAJĄCE SIĘ:
Aby państwo zostało uznane za rozwijające się musi ono być uznane za takie na arenie międzynarodowej. Aby tak się stało, powinno spełniać pewne warunki gospodarczo-socjalne. Nie ma ustalonego systemu uznania międzynarodowego, każde państwo dokonuje tego w zakresie własnych kompetencji. Dokonuje tego w sposób wyraźny (przez oświadczenie to drugiemu państwu) lub milcząco (z jego zachowania wynika wola uznania). Jest to teoria deklaratoryjna uznania. Według teorii konstytutywnej, państwo może - na mocy swego prawa - uznać się za rozwijające. Istnieje teoria, że wspomniane wyżej teorie nie są sprzeczne. W jej świetle uznanie się państwa za „rozwijające się" rodzi skutki prawne dopiero po uznaniu tego samookreślenia przez inne państwa.
MATERIALNE PRZESŁANKI UZNANIA PAŃSTWA ZA ROZWIJAJĄCE SIĘ:
Istnieje wiele poglądów na temat kryteriów uznania państwa za rozwijające się. Postaram się je pokrótce przedstawić.
a) Teorie posługujące się jednym, synkretycznym wskaźnikiem:
B.M. Nicolescu uważa, że cechą wyróżniającą państwa rozwijające się jest dochód narodowy per capita. Jego zdaniem jest to najmniej dwuznaczne kryterium. Wada: kraje eksportujące ropę naftową mają dochód narodowy wyższe niż niejedno państwo europejskie, a ich gospodarka znajduje się na znacznie niższym poziomie. Według tego kryterium Arabia Saudyjska czy Kuwejt uznawane by były za kraje wysoko rozwinięte (co nie jest zgodne z poziomem rozwoju ich infrastruktury). Poza tym, w krajach słabo rozwiniętych niemożliwe jest precyzyjne określenie dochodu narodowego. Brak jest pewnych danych co do wielkości gospodarki naturalnej.
B. Higgins popiera i precyzuje myśl Nicolescu. Za kraje „rozwijające się" uznaje kraje, których dochód narodowy per capita nie przekracza ¼ dochodu narodowego Stanów Zjednoczonych czyli mniej niż ok. 500 dolarów.
W przedstawionych przeze mnie powyżej teoriach dochód narodowy per capita traktowany jest jako uniwersalne kryterium klasyfikacji państw. Jednakże wielu badaczy uważa, że taka klasyfikacja nie może być oparta na tylko jednym wskaźniku i konieczne jest wprowadzenie zespołu wskaźników odnoszące się do najważniejszych cech gospodarczych i społecznych państw.
b) Teorie określające zespoły ogólnych kryteriów:
R. Hartshorne zaproponował trzy „parametry rozwoju":
1. Przeciętny poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca
2. Udział produkcji rolnej w produkcji globalnej lub procent zatrudnienia w rolnictwie
3. Wskaźnik zużycia energii elektrycznej na jednego mieszkańca
Są to wskaźniki zmienne, co oznacza, że wymagają stałej aktualizacji.
Uznał (w latach pięćdziesiątych), że dochód w krajach „rozwijających się" jest niższy niż 130 dolarów na mieszkańca a ponad 70% zatrudnionych pracuje w rolnictwie.
H. Lebenstein posługuje się natomiast metodą bardziej opisową. Przedstawił listę 35 cech charakterystycznych dla państw słabo rozwiniętych. Dotyczą one zagadnień zdrowotności, technologii, kultury, polityki. Leibenstein uznaje, że te kraje są w stanie quasi-równowagi będącym wahaniem zmiennych (kapitał, siła robocza) wokół niskiego poziomu dochodu narodowego per capita, którego same nie przełamią gdyż „siły i tendencje zmierzające do podniesienia dochodu na jednego mieszkańca uruchamiają siły, które powodują obniżenie dochodu na głowę. Zwraca szczególną uwagę na czynnik demograficzny.
T. Szentes wyróżnia 2 aspekty niedorozwoju krajów: wewnętrzny i zewnętrzny. Wewnętrzny jest istotny z punktu widzenia dalszego rozwoju państw, a zewnętrzny ma znaczenie z historycznego punktu widzenia. Za główne cechy jakościowe krajów rozwijających się Szentes uważa zależność gospodarczą od obcych potęg kapitalistycznych oraz inne formy stałej utraty dochodów w stosunkach z zagranicą, zdezintegrowaną gospodarkę oraz społeczeństwo w którym współistnieją elementy społeczeństwa kapitalistycznego i wzory formacji przedkapitalistycznych.
Z kolei G. Myrdal uznaje, że wszystkie kraje rozwijające się mają pewną cechę wspólną - określa je on jako „miękkie państwa”. Pod tym pojęciem Myrdal rozumie wszelkie formy społecznego niezdyscyplinowania oraz braki w ustawodawstwie - jak zaniedbania urzędników. Myrdal uważa także, że kraje te znajdują się w zupełnie innej sytuacji niż kraje wysoko rozwinięte w jakimkolwiek wcześniejszym stadium swego rozwoju (ze względu na miejsce krajów słabo rozwiniętych we współczesnym świecie). Jest zdania, że obecny stan krajów rozwijających się nie jest wyłącznie niedorozwojem gospodarczym, ale wynikiem swoistego rozwoju, związanego ściśle z rozwojem gospodarki światowej.
Aspekt polityczny:
J. Kowalski uważa, że „brak jest w większości tych krajów sił politycznych, które by w zdecydowany sposób mogły popchnąć rozwój tych krajów w określonym kierunku".
FORMALNE PRZESŁANKI UZNANIA ZA PAŃSTWO ROZWIJAJĄCE SIĘ
1. Samouznanie się państwa za „słabo rozwinięte"
Zasada samowyboru państw rozwijających się jest podstawową zasadą w systemie ogólnych preferencji. Jej potwierdzenie można znaleźć w dokumentach Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ. Nie wystarczy ono do uznania państwa za rozwijające się (takiego samouznania dokonały m.in. Hiszpania, Portugali, Grecja i Turcja - aby uzyskać korzyści handlowe - jednak nie są uważane za kraje „rozwijające się).
2. Poparcie tego uznania przez inne kraje „słabo rozwinięte"
Grupa państw „słabo rozwiniętych" kształtuje się od konferencji w Bandungu (w 1955 roku) i konferencji w Moszi (w 1963 roku). Dały one początek wspólnej polityce państw rozwijających się (zwłaszcza na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ). Istnieje również „Grupa 77" - tak nazywane są kraje rozwijające się biorące udział w konferencjach przed obradami Konferencji ONZ do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD). Obecnie „Grupa 77" skupia ponad sto państw. Przyjęcie do niej stanowi drugi etap uznania państwa za „rozwijające się".
3. Uznanie międzynarodowe
Decyduje o rozciągnięciu na państwa uznane za „rozwijające się" przywilejów uzyskanych wcześniej przez inne państwa rozwijające się. Uznanie na forum międzynarodowym nie następuje automatycznie - państwa wysoko rozwinięte zastrzegli sobie prawo kwestionowania takiej kwalifikacji.
ZNACZENIE FORMALNYCH PRZESŁANEK:
W chwili powstawania grupy państw rozwijających się dominującą rolę odgrywały materialne przesłanki. Jednakże obecnie obserwujemy wzrost znaczenia przesłanek formalnych. Ma to związek z faktem, że grupa państw rozwijających staje się grupą zamkniętą, gdyż powstaje coraz mniej niezależnych państw które są automatycznie włączane do grona państw rozwijających się.
ZAKOŃCZENIE:
Ostatecznie wg artykułu Forysińskiego państwo rozwijające się to takie, które zostało uznane za rozwijające się na podstawie materialnych i formalnych przesłanek takiego uznania. Przyjęcie tej definicji ułatwiłoby rozstrzygnięcie kwestii, które państwa mogą być uznane za rozwijające się, co z kolei jest istotne dla teorii prawa międzynarodowego i praktyki stosunków międzynarodowych.
3