Montaigne Michel de, Próby

Próby (1580-88, wyd. całości pośmiertnie 1595), zbiór refleksji Michela Montaigne'a poświęconych rozmaitym przejawom życia, obyczajom, moralności, sztuce. Autor ze sceptycyzmem snuje rozważania m.in.: o smutku, o potędze wyobraźni, o wychowaniu, o nierówności, o okrucieństwo, o sztuce dialogu, o doświadczeniu. Pisarz czyni samego siebie przedmiotem obserwacji, uważając swoje postępowania za pionierskie, choć nawiązuje do metody św. Augustyna w Wyznaniach. Z dociekliwością bada swoją naturę, rejestruje odczucia, opinie, emocje. Pisząc tylko o sobie, odsłania nieznane wcześniej tajniki ludzkiej natury: Nie czyny moje opisuję, ale mnie samego. Przyjęty punkt widzenia decyduje o szczerości w ukazywaniu najtajniejszych myśli i uczuć, m.in. pragnień i emocji erotycznych. Montaigne nie moralizuje ani nie poucza czytelnika. Wyraża jednak niepokoje swoich współczesnych, m.in. związane z obłędem wojen religijnych, obfitujących w niewiarygodne wprost przykłady okrucieństwa. Apeluje o sprawiedliwość wobec ludzi i łaskę wobec innych istot, a nawet roślin, zaleca umiarkowanie i wstrzemięźliwość jako cnoty, które warto w sobie pielęgnować, opowiada się za tolerancją, potępia narzucanie przekonań siłą. Głosząc jako normę postępowania lojalność i przyzwoitość wobec innych, nie ma złudzeń co do omylności człowieka. Dlatego odkrywanie prawdy widzi w nieustannym ku niej dążeniu: Świat jest jeno szkołą szukania; nie o to chodzi, kto dopadnie, ale kto przebieży piękniejszą drogę. Wielkość dzieła Montaigne'a polega właśnie na owym dążeniu do prawdy — stąd Próby stały się ulubioną lekturą intelektualistów, ale także przedmiotem ataków kontreformatorów — w wyniku oskarżeń jansenistów dzieło trafiło w 1676 na kościelny indeks i pozostawało na nim aż do roku 1957!

MONTAIGNE MICHEL Eyquem de (1533-92), franc. pisarz i filozof-humanista; jeden z gł. przedstawicieli renesansu; 1557-70 radca parlamentu (sądu) w Bordeaux, 1581-85 burmistrz tamże. Swoje poglądy filoz. wyraził w Próbach (księgi 1-3 1580-88, wyd. uzupełnione 1595, 1 wyd. pol. pt. Pisma, t. 1-5 1917), zbiorze luźnych przemyśleń o życiu, w znacznej mierze o charakterze autobiogr.; inspirowane przez staroż. filozofów, dzieło to stanowi gł. dokument lit. renesansowego sceptycyzmu, powiązanego z elementami hedonizmu i stoicyzmu; nadając swym rozważaniom charakter antropocentryczny i występując z afirmacją niezależności i swobodnego rozwoju jednostki, M. zajmował postawę laicką, głosił idee tolerancji rel., racjonalizmu i relatywizmu etycznego oraz uznania naturalnego rozumu ludzkiego za instancję rozstrzygającą; Próby wywarły znaczny wpływ na literaturę, filozofię i pedagogikę XVII w.; franc. tytuł Essais stał się nazwą gatunku (→ esej).

ESEJ [ang. < franc.], essay, krótka rozprawa nauk. lub lit. ujmująca temat w sposób subiektywny, łącząca elementy prozy artyst., nauk. i publicyst.; gł. twórcy nowożytnego eseju artyst.: M. Montaigne i F. Bacon; szczególny rozwój eseju w XVIII w., gł. w Anglii (J. Addison, R. Steele); od XIX w. (W. Hazlitt, Ch.A. Sainte-Beuve) odgrywa ważną rolę w kulturze lit. (O. Wilde, A. Huxley, T.S. Eliot, A. Camus), wchodzi w ścisłe związki z formami prozy epickiej (Th. Mann, R. Musil); w Polsce uprawiany m.in. przez B. Micińskiego, T. Boya-Żeleńskiego, J. Stempowskiego, M. Jastruna, S. Lema, K. Wykę, A. Sandauera, J. Błońskiego, A. Kijowskiego, niekiedy z elementami fikcji fabularnej (K. Brandys).

Pogrobowcem owego realistycznego i tragicznego zarazem nurtu odrodzenia, przez swój sceptycyzm łączącego humanizm z ideami wieków późniejszych, stać się miał wielki myśliciel francuski, Michel de Montaigne (1533—1592). W ciężkich latach wojen religijnych snuł w swoich Próbach pozornie bezładne rozważania o różnych aspektach psychiki człowieka, o zawiłych drogach autorealizacji charakteru i osobowości, pełne mądrej tolerancji i gorzkiej niekiedy rezygnacji. Podsumowaniem zaś całego nurtu, którego był ostatnim przedstawicielem, stawało się twierdzenie, iż „filozofować to znaczy uczyć się umierać".
Nie wszyscy chcieli to przyznać. Humanizmowi tragicznemu od początku stulecia przeciwstawiały się nurty propagujące ucieczkę od rzeczywistości w legendę, baśń, zmysłowość, karnawał.

Nie ma nic równie pięknego i godnego,
niż dobrze i należycie spełnić swą rolę
człowieka, ani też nie ma wiedzy tak trudnej,
jak umieć dobrze i wedle natury przeżyć to życie.

Mikołaj de Montaigne „Próby”

Montaigne Michel Eyquem de (1533-1592), francuski pisarz i filozof. Wybitny przedstawiciel myśli renesansowej we Francji. 1557-1570 radca parlamentu w Bordeaux, następnie odsunął się od życia publicznego. 1580-1581 odbył podróż po Europie.

Uważany za jednego z najwybitniejszych stylistów w literaturze francuskiej, sławę zdobył Próbami (księgi 1-3 1580-1588, nowe wydanie pośmiertne 1595, najlepszy polski przekład T. Boya-Żeleńskiego w Pismach tom 1-5 1917), nad którymi pracował do końca życia. Zostały uznane za arcydzieło literatury światowej. Maja charakter autobiograficzno-filozoficzny. Nawiązując do filozofii starożytnej, stworzył Montaigne wersję renesansowego sceptycyzmu, mającego pomóc człowiekowi w życiu rozumnym i szczęśliwym. Propagował tolerancję religijną, swobodny rozwój jednostki, racjonalizm i relatywizm etyczny.

Od tytułu dzieła francuskiego filozofa wywodzi się nazwa esej. Wywarł duży wpływ na rozwój literatury i filozofii francuskiej oraz europejskiej w XVII w. Opublikował Journal de voyage... (1774).

Sceptycyzm, pogląd filozoficzny polegający na wstrzymaniu się od wydawania sądów o rzeczywistości. Powodem takiej postawy jest przekonanie, że nigdy nie można znaleźć ani ostatecznej racji dla danego sądu, ani niepodważalnego kryterium prawdy.

SCEPTYCYZM [łac. < gr.], filoz. stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s. teoriopoznawczy); s. metodologiczny postuluje krytycyzm wobec twierdzeń nauk., przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu i zaleca podejmowanie na nowo badań, gdy dotychczasowe rezultaty budzą wątpliwości (wywodzi się od R. Descartes'a); pot. powątpiewające ustosunkowanie się do czegoś.

Racjonalizm (z języka łacińskiego ratio - "rozum", rationalis - "rozumny, rozsądny"), termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach:

1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe.

Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.: Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, G.W. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel.

2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

Tego rodzaju pogląd szczególnie dobitnie formułowali przedstawiciele francuskiego oświecenia ("wieku rozumu"), którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy niezależnej od dogmatów czy tradycji. Choć często krytykowali chrześcijaństwo i instytucje kościelne, nie odrzucali religii.

Wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił np. Wolter), nie odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany racjonalizm oznacza postawę charakteryzującą się krytycyzmem, odrzucaniem przesądów, uprzedzeń, fanatyzmu.

---