PRZEDWIOŚNIE - STEFAN ŻEROMSKI
WSTĘP BN (oprac. Zdzisław Jerzy Adamczyk)
GENEZA PRZEDWIOŚNIA
Twórczość Żeromskiego po roku 1918.
Publicystyka i dramaturgia przede wszystkim.
Reportaże (Iława-Kwidzyń-Malborg, 1920, Na probostwie w Wyszkowie, 1920)
Odezwy, listy otwarte (O odzież ciepłą dla żołnierza, Ratyumy ziemie nadwiślańskie, niech żyje Ziemia Spiska).
Rozprawy publicystyczne (Początek świata pracy, Projekt Akademii Literatury Polskiej, Nowa Warszawa).
Utwory dramatyczne (większość z całej twórczości): Ponad śnieg bielszym się stanę, 1921, Biała rękawiczka, 1921, Turoń, 1923, Uciekła mi przepióreczka…, 1924.
Niewiele utworów nowelistycznych: Wybieg instynktu, 1920, cykl Wiatr od morza, 1922, Pomyłki, 1923, Międzymorze, 1923, Puszcza jodłowa, 1925, Wilga, 1925.
Jedna powieść: Przedwiośnie.
Twórczość publicystyczna Żeromskiego.
W reportażach i artykułach wyrażał swoje poglądy na temat niepodległej Polski, zawarł je również w Przedwiośniu.
Występował z postulatami, inicjatywami, zgłaszał projekty reform, świadomy swojego autorytetu.
Główne idee publicystyki Żeromskiego.
Zaciążyła na nim tradycja romantyczna, mesjanistyczny mit Polski (ma być krajem najlepszym z możliwych - najlepszy ustrój, powszechny dobrobyt, sprawiedliwość).
Bohaterowie „opętani polskością”.
Po wojnie - konfrontacja marzeń - „jaka ta Polska?”.
Radość z odzyskania niepodległości, świadomość tego, co złe, np. problemy wsi, wierzył w reformę rolnictwa, odnosił się niechętnie do rewolucji (w Rosji), komunizmu i klas posiadających, które są źródłem zła (Początek świata pracy, 1918).
Dwie drogi zmian: rewolucja, powolne reformy (popierał reformy).
Snobizm i postęp - krytyka ruchów rewolucyjnych i komunistycznych.
Jakaż jest idea moralna Polski wskrzeszonej, jaka jest wewnętrzna racja jej bytu, jakiż jest sok żywota tego od niedawnych lat nowego drzewa pod słońcem? - pytania zawarte w przedmowie do książki Karoliny Firlej-Bielańskiej.
Przedwiośnie dojrzewało w latach 1921-1924.
Powstawanie Przedwiośnia.
Ukończył powieść 21 września 1924 r.
Zmiany w koncepcji Przedwiośnia.
Wersja brulionowa miała motto z Szekspira: Zło jest wynikiem opętania duszy przez namiętność; autor usunął je, gdy zdecydował, że w powieści najważniejsze są sprawy Polski, nie Cezarego Baryki.
W Żeromskim narastało rozczarowanie do porządków panujących w państwie.
Źródła Przedwiośnia.
Żeromski nigdy nie był w Baku, słyszał o panującej tam sytuacji od repatriantek.
Obraz Nawłoci oparł na własnych doświadczeniach.
Ludzi, o których w powieści opowiada Gajowiec, znał i szanował (Marian Bohusz - red. Głosu, Stanisław Krzemiński - historyk literatury, Edward Abramowski).
Gajowiec - ideologia państwowa, Lulek -ideologia komunistyczna.
BOHATER I JEGO USYTUOWANIE W POWIEŚCI
Idea naczelna Przedwiośnia.
Żeromski z niepokojem myślał o nowym pokoleniu, bał się, że będzie sprzyjać ideologii komunistycznej.
Rewolucja, jego zdaniem, przyniosłaby krew, cierpienia, zniszczenie kultury, utratę niepodległości, przekreśliłaby trudy wielu pokoleń.
Powieść wyrosła z niepokojów, z goryczy i bezsilności.
Pisząc powieść, miał ok. 60 lat.
Sędzią współczesnej Polski uczynił Cezarego, który patrzył na kraj nie przez pryzmat wydarzeń historycznych, lecz bezstronnie i trzeźwo.
By uczynić Barykę wolnym od patriotycznej egzaltacji, skazał go na dzieciństwo poza ojczyzną, doświadczył go rewolucją w Rosji.
Główna postać odzwierciedla niepokój o przyszłość kraju.
Przemiany w narracji powieściowej.
Narrator przyjmuje punkt widzenia którejś z postaci, rezygnuje ze swojej wszechwiedzy i nadrzędności nad bohaterami, by ich nie osądzać.
Narracja personalna nie sprzyja wyrażaniu osobistych poglądów, narrator jest obiektywny dzięki temu.
Narracja personalna sprzyja ukazywaniu stanów wewnętrznych bohaterów, ich sposobów postrzegania rzeczywistości.
Narracja personalna występowała w Ludziach bezdomnych, Nawracaniu Judasza i Zamieci.
Narracja w Przedwiośniu.
Żeromski polemizował z Michaiłem Arcybaszewskim, m.in. nazwał Puszkina pornografem, Michaił ostro się temu sprzeciwił.
Ja i mój bohater - to są dwie różne postaci… - cyt. Żeromski.
Narracja w powieści jest różnorodna - w miarę prowadzenia opowieści, narrator coraz mniej interesuje się rzeczywistością, a coraz bardziej skupia się na przeżyciach bohaterów, ich uczuciach, myślach.
W Rodowodzie dominuje opowiadanie informacyjne, narrator wszechwiedzący (narracja auktorialna).
W Szklanych domach podwójna perspektywa: narrator wszechwiedzący i narrator personalny.
W Nawłoci narracja personalna (narrator wie o świecie tylko tyle, ile widzi Baryka).
W Wietrze od wschodu zróżnicowanie form.
Polifoniczność, wieloznaczność - opinie wypowiadane na końcu przez komunistów, Gajowca i Barykę są pełnoprawne (pisze Markiewicz).
Do polifoniczności można mieć zastrzeżenia, bo w poprzednich częściach powieści narrator, będąc auktorialnym, określa swój negatywny stosunek do postawy komunistów.
Ukształtowanie fabuły Przedwiosnia.
Rzeczywistość społeczna, wydarzenia dziejowe nie są tylko tłem, lecz „współbohaterem” w powieści.
Fabuła jest skomplikowana - nieraz narrator konkretyzuje czas i miejsce akcji, nieraz całkowicie pomija te elementy.
Powieść jest poświęcona ocenie Polski lat 1918-1924, jednak obrazu życia w Polsce nie ma, akcja toczy się głównie w uczuciach, myślach, sumieniu Baryki.
Powieść zaczyna się jak typowa biografia, kolejne wydarzenia tez układają się w porządek życia bohatera, w Wietrze od wschodu ten schemat załamuje się, bohaterem staje się Polska. W ostatnim fragmencie narrator ujawnia, jaki program życiowy i polityczny wybrał bohater, ale nie odpowiada na pytania dotyczące jego dalszych losów. Ważniejsza staje się sprawa Polski.
Aby ocenić sens ideowy powieści, trzeba prześledzić losy, świadomość, ewolucje poglądów bohatera, uwikłanego w wypadki dziejowe.
SENS IDEOWY PRZEDWIOŚNIA
Obraz i ocena rewolucji w Rosji.
Rewolucja jako alternatywa wobec reform ekonomiczno-społecznych.
Pisarz mówi o możliwości wybuchu rewolucji w Rosji, opisuje środki, jakimi posługuje się rewolucja, jej skutki (na przykładzie wydarzeń w Rosji).
Opisuje jak rewolucja wpływa na anonimową masę i jak na jednostki - głównego bohatera, jego matkę.
Rewolucja - żywioł zniszczenia, niosący śmierć, rozpalający najgorsze instynkty.
Makabryczny obraz lejącej się krwi.
Chaos, samowola.
Rosyjskie doświadczenia Baryki.
Baryka początkowo staje po stronie rewolucji, uważa ją za okrutny, lecz niezbędny akt sprawiedliwości dziejowej.
W wyniku własnych doświadczeń, zaczynają rodzić się w nim wątpliwości.
Do Polski jedzie niechętnie, jest rozczarowany, zgorzkniały, jednak nadal żywi sympatię do rewolucji i komunizmu. Wydaje się to nienaturalne - zwłaszcza brak silnych reakcji uczuciowych na śmierć matki, koszmarne warunki życia, głód, przymusową pracę.
W tym okresie życia Baryka jest obcy ideowo dla Żeromskiego, dlatego autor nie tchnął w niego prawdy psychologicznej.
Opowieść o szklanych domach.
Polskość wtargnęła w życie Baryki za sprawą opowieści ojca, wcześniej nie czuł się Polakiem.
Ojciec, Seweryn, przed wojna nie chciał wracać do kraju, bo w Baku żyło mu się dostatnio. W trakcie wojny odżyły w nim uczucia patriotyczne. Za wszelką cenę chce powrócić do Polski. Przekonuje syna, oszukując. Snuje opowieść o szklanych domach. Być może te fantazje wynikają z choroby.
Polacy, którzy długo żyli w niewoli i marzyli o odzyskaniu niepodległości, idealizowali kraj.
Seweryn jest ideologicznym przeciwnikiem Cezarego. Potępia rewolucję społeczną, wierzy w postęp techniczny. Cezary z biegiem czasu oddala się od ideologii rewolucyjnej, dzięki ojcu i powrotowi do ojczyzny.
Poznawanie Polski.
Cezary dostrzega wśród Polaków nieznany mu dotąd stosunek do ojczyzny. To samo obserwuje w czasie wojny w 1920 r., widząc zachowania robotników.
Cezary jest ciekawy polskiego patriotyzmu.
O wojennych losach bohatera, narrator wspomina niewiele. Wiadomo, że lepiej poznał kraj swoich rodziców.
Dwór w Nawłoci.
Baryka poznaje i aprobuje polskie życie. Nie myśli o doświadczeniach z przeszłości, nie zajmuje się polityką (poza rozmową z Karoliną, która opowiada, że rewolucja pozbawiła ją rodziny i majątku).
Tu następuje uczuciowa identyfikacja Baryki z Polską.
Cezary interesuje się sprawą chłopską.
Brak reakcji na śmierć Karusi rzuca na niego negatywne światło.
Chłodek.
Cezary przenosi się do Chłodka po tym, jak stał się współwinowajcą śmierci Karusi i skompromitował Laurę. Tu obserwuje świat nie z perspektywy dworku, lecz z perspektywy prostego, biednego chłopa. Widzi niesprawiedliwość i znów zaczyna myśleć o rewolucji.
Od momentu przyjazdu do Polski wiele zmienia się w jego życiu i w poglądach. Wciąż się waha.
Poglądy społeczno-polityczne i program Gajowca.
Szymon Gajowiec - gorący patriota. Ideologia państwowa. Obrona i umocnienie państwa. Wprowadzenie polskiego pieniądza. Widzi słabe strony Polski, usprawiedliwia je. Sytuację w Polsce określa jako „przedwiośnie” niepodległości.
Ta postawa bliska jest stanowisku ideowemu autora, choć jednoznacznie tego nie ujawnia.
Sądy Gajowca o współczesnych ludziach również odpowiadają sądom Żeromskiego.
Można odnaleźć wiele analogii między opiniami sformułowanymi w powieści a poglądami, które pisarz ujawnia w listach otwartych, odezwach, artykułach (np. w Snobizmie i postepie).
Ruch komunistyczny w Polsce.
Narrator oddaje głos komunistom, nie zdradza swoich opinii. W sposób negatywny opisuje jednak postać Antoniego Lulka, co ma skompromitować komunistów.
Lulek zachowuje się w stosunku do Baryki jak myśliwy.
Przemówienia komunistów oparł autor na autentycznych dokumentach.
Stanowisko ideowe Baryki.
Z Nawłoci wraca rozczarowany (podobnie jak wcześniej z Baku). Teraz stracił wszystko, co miał - przyjaźń Wielosławskich, Karusię, Laurę. Przeżył też rozczarowanie w stosunku do państwa polskiego. W Warszawie znów rozpoczyna wszystko od nowa.
Gajowiec i Lulek pragną pozyskać go dla swoich idei. On pozostaje bezstronnym obserwatorem, nie na długo.
Polemika Baryki z komunistami.
Ma wiele zastrzeżeń, np. walkę klasową lub to, że skoro chłopstwo to warstwa zapóźniona w rozwoju, wyniszczona biologicznie, to nie może stać się czynnikiem odrodzenia ludzkości.
Opuszcza spotkanie „informacyjno-organizacyjne” z poczuciem klęski. Polska jawi mu się jako kraj tyranii i bezprawia.
Stosunek do aparatu państwowego.
Scena, gdy z kawiarni obserwuje policjanta - widzi obraz życia w Polsce i funkcjonowanie aparatu państwowego, którego przedstawicielem jest policjant (osoba, która bronić musi wszystkich-także bandytów i kryminalistów - apoteoza policji).
Dyskusja z Gajowcem.
Kluczowa scena. Punkt kulminacyjny powieści.
Cezary wyrzuca z siebie całą złość, krytykuje państwo, oskarża ekipę rządzącą.
Przemawia jako ktoś, kto przejmuje się losami Polski.
Chce reform, podobnie jak jego ojciec. Występuje jako spadkobierca swoich przodków.
Opowiada się za reformą rolną, likwidacją nędzy robotników, chłopów, rozwiązaniem kwestii biedoty żydowskiej, roztoczeniem opieki nad mniejszościami narodowymi, żyjącymi na wschodnich terenach państwa. Chce, by wszystko to nastąpiło jak najszybciej. Gajowiec tłumaczy, że to niemożliwe, potrzebny jest czas.
Rozmowa o podniosłej retoryce.
Tu ujawnia się idea „przedwiośnia”.
Komunizm zderzono z patriotyzmem.
Narrator nie opowiada się po żadnej ze stron. Widać tu obawy Żeromskiego związane z losem Polski.
Kolejne dwa rozdziały wskazują konsekwencje rozwoju ideowego Baryki.
Zakończenie Przedwiośnia.
Nawrót przeżyć miłosnych. Cezary uświadamia sobie, że traci ukochaną na zawsze.
Epilog Przedwiośnia jest ukształtowany odmiennie pod względem stylistyczno-narracyjnym.
Narracja prowadzona jakby z perspektywy przechodnia (nieskoncentrowana na przeżyciach i poglądach Cezarego, jak wcześniej).
Cezary przedstawiony podczas pochodu, jako jeden z tłumu.
Narrator nie wyjaśnia, co skłoniło bohatera do podjęcia takiej decyzji.
Udział Baryki w pochodzie oznacza jego niezadowolenie ze stosunków panujących w kraju, gorycz, rozczarowanie, bezradność, rozpacz.
Jest ubrany w swój mundur i czapkę żołnierską z 1920 r.
Na końcu odłącza się od tłumu, idzie samotnie, jakby chciał zamanifestować, że załatwia swoją własna sprawę.
Wymowa ideowa powieści.
Los Baryki traktowany jest jako uogólnienie doświadczeń młodego pokolenia Polaków, pokolenia, które na sprawę ojczyzny patrzy inaczej, niż generacja ojców, ukształtowana przez zabory. Powieść woła, że jeśli oczekiwania młodych nie zostaną spełnione, młodzież odwróci się od Polski i tu wkroczy komunistyczna propaganda. To oznaczałoby klęskę - być może ponowną utratę niepodległości.
Żeromski tłumaczy się z takiego, a nie innego ukształtowania losów bohatera w liście otwartym W odpowiedzi Arcybaszewowi i innym. Po opublikowaniu powieści, wybuchła wrzawa polemiczna.
Przedwiośnie jest przestrogą, że nie tylko odzyskanie państwa, ale też jego odbudowa jest sprawą doniosłą, że problemy społeczne i narodowościowe wciąż pozostają bez rozwiązania. Jest ostrzeżeniem skierowanym przeciwko rewolucji i komunizmowi, przeciwko egoistom, kombinatorom.
Żeromski chciał uderzyć w sumienie polskie.
KSZTAŁT ARTYSTYCZNY PRZEDWIOŚNIA
Narracja i kompozycja. -> o tym była już mowa wcześniej
Stylizacja sielankowa.
Obraz codziennego życia w Nawłoci - zwłaszcza początkowo.
Dworek kształtowany jest na wzór i podobieństwo Soplicowa. Oaza radości.
Autor zastosował filtr, przez które przepuszczał tylko miłe, przyjemne wydarzenia - spacery, przyjęcia, rozmowy.
Serdeczność, sympatia, miłość, dobre relacje między właścicielami a służbą.
Komizm zachowań, czynów, wypowiedzi.
Po kilku tygodniach pobytu Cezarego w Nawłoci, idylla zostaje przerwana. Komplikacje uczuciowe - miłość, zazdrość. Cierpienia, tortury psychiczne Wandy, Karoliny, Cezarego. Śmierć Karusi, zerwanie z Laurą.
Sielanka okazuje się ułudą, pozorem.
PRZYJĘCIE PRZEDWIOŚNIA
Ataki na Żeromskiego.
Polemiki. Zarzucano autorowi, że popiera rewolucję, bo główny bohater, z którym się czasem identyfikował, ostatecznie poszedł drogą rewolucji.
W odpowiedzi Arcybaszewowi i innym opublikowano w Echu Warszawskim 25 lutego 1925 r. Nie zakończyło to ataków. Spory toczyły się do śmierci Żeromskiego.
Prasa prawicowa podjęła kampanię przeciwko Żeromskiemu. Pisano, że Przedwiośnie stanowi wezwanie do rewolucji komunistycznej, że szerzy chaos wśród młodzieży. Zarzucano mu, że życzliwie potraktował „polskiego bolszewika”. Komuniści także mieli wiele zastrzeżeń.
Julian Bruno-Bronowicz napisał książkę o całokształcie twórczość Żeromskiego, pt.: Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek. Bronił pisarza, widział jego prawdziwe intencje.
Jan Hempel krytykował zarówno Żeromskiego, jak i Bronowicza. Podobnie Andrzej Stawar.
Historyczne znaczenie Przedwiośnia.
Żeromski cieszy się obecnie autorytetem moralnym.
Jako pierwszy spośród polskich pisarzy miał odwagę powiedzieć, że przecież nie o taką Polskę chodziło.
WARTOŚCI PRZEDWIOŚNIA.
Niedostatek dyscypliny wewnętrznej - luźna konstrukcja, obfitość wtrętów publicystycznych, niespójność fabuły.
Postać głównego bohatera nie zawsze jest prawdziwa psychologicznie i zintegrowana.
Nie ma zbyt wielkich wartości dokumentarnych.
Żeromski w Sułkowskim powiedział: trzeba rozdrapywać rany polskie, żeby się nie zabliźniły błoną podłości.
Po roku 1918 pozostał - jako pisarz - sędzią i sumieniem narodu.
Wrażliwość pisarza na wszelkie przejawy krzywdy społecznej, solidarność ze słabymi.
Chciał odbudować państwo tak, by stało się ojczyzną wszystkich obywateli.
Obsesyjny patriotyzm.
Mówił otwarcie o tym, co przykre i bolesne, co nie spełniało oczekiwań. Źródła zła szukał na własnym podwórku.
Przedwiośnie jest świadectwem bezkompromisowości pisarza, który zobaczył, jak bardzo wolna Polska, na którą czekał całe życie, różni się od ojczyzny z jego marzeń.
Swoją ostatnia powieść rzucił w twarz jak wyrzut i oskarżenie.
Przedwiośnie jest jedną z najpiękniejszych kart w księdze polskiej tradycji literackiej.
KONIEC.