A. Pojęcie i zakres prawa publicznego. Do prawa publicznego należą te unormowania, które dotyczą podporządkowania osób i jednostek organizacyjnych suwerennej władzy państwa i organizacji samorządu terytorialnego, a wiec tym podmiotom prawa, które występują wobec innych podmiotów w charakterze nośników władzy (imperium).

Do prawa publicznego należą w szczególności: prawo konstytucyjne, miedzy-narodowe publiczne, administracyjne, finansowe, karne.

B. Pojęcie i zakres prawa prywatnego. Prawo prywatne tworzą unormo­wania regulujące stosunki różnych podmiotów (osób fizycznych i osób prawnych) na zasadzie ich autonomiczności i równorzędności, co oznacza, ze podmioty te w stosunkach normowanych przez prawo prywatne nie występują jeden wobec drugiego w charakterze nośników władzy (imperium). Podmioty wyposażone przez prawo publiczne we władze (imperium) mogą występować także w stosunkach regulowanych przez prawo prywatne. Ale Jako podmioty autonomiczne, równorzędne wobec pozostałych.

Celem unormowań prawa prywatnego jest ochrona jednostkowych interesów majątkowych i niemajątkowych jednostek ludzkich (osób fizycznych) i jednostek organizacyjnych (osób prawnych).

C. Podstawowe zasady kodeksu cywilnego.

a. Zasada jedności prawa cywilnego. Kodeks cywilny reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi (art. l k.c.), .i więc bez rozróżnienia także stosunki cywilnoprawne z udziałem przedsiębior­ców prowadzących na własny rachunek działalność zarobkową (np. przedsiębiorstwa państwowe, komunalne, spółki handlowe) czyli tzw. profesjonalny obrót cywilnoprawny, / zachowaniem jednak odrębności (wynikających z przepisów, które maja charakter legis specialis w relacji do kodeksu cywilnego, jak np. uchwalony w 2000 r. kodeks spółek handlowych). W ramach polskiego syste­mu prawa nie istnieje odrębna gałąź prawa w postaci prawa handlowego. b. Zasada swobody umów jednoznacznie wyrażona w art. 353 k.c. c. Zasada ochrony i nienaruszalności własności. Znajduje wyraz w przepisach prawa spadkowego zapewniających swobodę rozporządzania majątkiem (własnością) na wypadek śmierci. .lako ogólna zasada prawa cywilnego znajduje potwierdzenie także w przepisach o wywłaszczaniu nieruchomości, zgodnie z którymi odjęcie lub ograniczenie prawa własności nieruchomości może nastąpić, gdy jest niezbędne na oczywiste cele publiczne, a nabycie nieruchomości nie jest możliwe na podstawie umowy. Wywłaszczenie następuje za odszkodowaniem.

d. Zasada cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych. Kodeks cywilny (prawo cywilne) przewiduje ochronę i nienaruszalność nie tylko dóbr majątko­wych (chroniąc własność i mienie), lecz także ochronę dóbr niemajątkowych.

e. Zasada nieretroakcji prawa i zachowania praw nabytych. Przepis art. 3 k.c. stanowi, że ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. Wejście zaś w życie nowej ustawy nie niweczy praw nabytych pod rządem uchylonych lub zmienionych przepisów, chociażby nawet nowe przepisy nie przewidywały powstania danego typu praw.

f. Zasada ochrony dobrej wiary uczestników obrotu cywilnoprawnego

g. Zasada kształtowania stosunków cywilnoprawnych i praw podmioto­wych z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarczego przeznaczenia praw podmiotowych.

Prawo zwyczajowe Reguła pewnego stałego postępowania w jakiejś sprawie, nie ustanowiona przez. kompetentne organy państwa. lecz ustalona w praktyce obrotu prawnego. może. zgodnie z dominującym poglądem, stać się elementem systemu prawa (zródło praw i obowiązków o charakterze prawnym), jeżeli zostanie uznana i zastosowana przez organy stosujące prawo. W celu zachowania spójności systemu prawa norma zwyczajowa nie powinna być niezgodna lub sprzeczna z bezwzględnie obowiązującymi normami wyrażonymi w prawie stanowionym ani uwzględnianymi przez to prawo zasadami współżycia społecznego. Zwyczaj jest powszechnie stosowaną w danym czasie, miejscu i środowisku praktyką określonego postępowania.

Zasady współżycia społecznego są pozaprawnymi normami społecznymi, Przyjmuje się powszechnie, iż są to normy moralne, regulujące stosunki międzyludzkie, powszechnie akceptowane w danym okresie. Uzasadnienie aksjologiczne zasad współżycia społecznego odwołuje się do powszechnie uznanych w kulturze naszego społeczeństwa wartości humanistycznych, które są zarazem dziedzictwem i składnikiem kultury europejskiej (sprawiedliwość. tolerancja, życzliwość, humanizm, opiekuńczość). Sporne natomiast jest. czy za zasady współżycia społecznego mogą być uznane reguły obyczajowe. Zasady współżycia społecznego stanowią treść tzw. klauzul generalnych czyli zwrotów ustawowych odsyłających do systemu ocen lub norm pozaprawnych. którymi organ stosujący prawo powinien się kierować.

Zasady współżycia społecznego nie są normami prawnymi i same jako takie nie są źródłem ani praw. ani obowiązków cywilnoprawnych. Zasady współżycia społecznego nie są normami prawnymi i same jako takie nie są źródłem ani praw. ani obowiązków cywilnoprawnych. Zasady współżycia społecznego mogą być: a. kryterium doprecyzowania treści stosunku b. kryterium oceny zachowania podmiotów prawa, ze skutkiem w postaci wyznaczenia negatywnych następstw zachowania sprzecznego z nimi (np. nadużycie prawa podmiotowego c. kryterium wykładni oświadczeń woli (art. 5 k.c.). d. kryterium oceny powstania, zmiany (art. 902 k.c.) lub ustania stosunku cywilnoprawnego (np. ustania obowiązku alimentacyjnego jednego rozwiedzionego małżonka wobec drugiego.

Przepis prawny jest formą wyrażenia przez prawodawcę norm prawnych Przepis prawny stanowi jednostkę redakcyjną aktu normatywnego (ustawy. dekretu, rozporządzenia itp.). Sformułowany może być w postaci artykułu. paragrafu, których części (ustępy, zdania, punkty) są też uważane za przepisy. Norma prawna jest regułą postępowania skierowaną do wskazanego pod­miotu (podmiotów), czyli adresata normy, wyrażającą nakaz lub zakaz określo­nego zachowania (dyspozycja normy) w oznaczonych okolicznościach (hipoteza normy), z zagrożeniem reakcją organów państwa na wypadek niezastosowania się adresata normy do dyspozycji normy (zapowiedź sankcji).

Sankcje prawne w prawie cywilnym. Sankcja to zapowiedziany w normie prawnej sposób reakcji organów państwa na niezastosowanie się adresata normy do nakazu lub zakazu określonego zachowania wskazanego w dyspozycji normy. Głównym rodzajem sankcji cywilnoprawnej jest sankcja odszkodowawcza polegająca na przymusowym uzyskaniu na rzecz wierzyciela z majątku dłużnika określonych przedmiotów majątkowych lub wartości pieniężnych). Inne rodzaje 'sankcji o charakterze cywilnoprawnym to w szczególności dokonywane w urzeczeniu sądowym: unieważnienie czynności prawnej

Rodzaje norm prawnych wyróżniane ze względu na ich moc wiążącą A. Normy bezwzględnie obowiązujące (określane tez jako ius cogens bezwzględnie stosowalne, imperatywne). Są to takie normy. których zastosowa­nie nie może być wyłączone lub ograniczone z woli stron kształtujących stosunek prawny B. Normy względnie obowiązujące (określane też jako ius dispositivum względnie stosowalne, dyspozytywne). Znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy strony nie ukształtowały stosunku prawnego w sposób odmienny, niż przewiduje to norma względnie obowiązująca, tzn. nic w danej kwestii nie postanowiły albo ukształtowały stosunek niekompletnie (np. co do terminu i miejsca spełnienia świadczenia). C. Normy połowicznie bezwzględnie obowiązujące (zwane też semiimperatywnymi, jednostronnie bezwzględnie stosowalnymi). Są to normy, których zastosowanie może być z woli stron wyłączone lub ograniczone, ale tylko na korzyść jednej ze stron, a mianowicie te), której interesy ustawa poddaje in­tensywniejszej ochronie.

Rodzaje przepisów prawnych A. Definicje ustawowe. Są to przepisy, które \v sposób wiążący określała znaczenie użytych w akcie prawnym terminów lub zwrotów B. Przepisy odsyłające. Odwołują się do innych przepisów w celu wskazania .podstaw kwalifikacji danego stanu faktycznego. Posługiwanie się nimi przez prawodawcę podyktowane jest głownie potrzeba zachowania zwięzłości tekstu prawnego. Odmianą przepisów odsyłających są tzw. fikcje prawne. Są to mianowicie takie przepisy, które nakazują traktować określone w nim fakty za równoważne faktom we wskazanym przepisie, formułującym hipotezę innej normy. C.Przepisy zawierające zwroty niedookreślone. Niekiedy ustawodawca świadomie. zmierza do pozostawienia organom stosującym prawo pewien margines luzu ocennego ze względu na konieczność uniknięcia mało elastycznych. kazuistycznych unormowań.

Stosowanie prawa to władcze działanie kompetentnych organów państwowych. w którym wyróżnia się tradycyjnie trzy elementy, następuje ustalenie stanu faktycznego, po potem ustalenie, jakie normy ze względu na swe hipotezy odnoszą się do danego stanu faktycznego następnie- organ rozpoznający sprawę (w szczególności sad) ustala konsekwencje prawne dokonanej subsumpcji stanu faktycznego, uwzględniając zawarte w wyinterpretowanej normie prawnej dyspozycje i ewentualnie zapowiedź sankcji.

A. Pojecie. Wykładnia prawa jest procesem myślowym polegającym na ustaleniu znaczenia przepisów, tzn. ustalającym, jaką normę lub normy wyrażają przepisy poddane interpretacji. B. Podstawowe założenie interpretacyjne - racjonalność prawodawcy i jego konsekwencje. Założenie to abstrahuje od rzeczywistego sposobu działania konkretnych, ustanawiających przepisy prawne organów oraz osób je tworzących. Polega - po pierwsze - na przyjęciu takiego modelu racjonalnego (idealnego) prawodawcy, którego dziełem powinien być system prawa wewnętrznie spójny. pozbawiony luk (racjonalność aksjologiczna, logiczna i prakseologiczna prawodawcy), wyrażony poprawnie językiem zrozumiałym dla adresatów norm (racjonalność językowa prawodawcy). Po drugie - założenie, o którym mowa, wyraża się w przypisaniu cech racjonalnego prawodawcy prawodawcy rzeczywistemu, którego dziełem są interpretowane przepisy prawne.

C. Teorie wykładni (koncepcje pojmowania rzeczywistego znaczenia przepisów) a. Teorie obiektywne uzasadniają dynamiczną wykładnię prawa, głosząc, iż przepis prawny odrywa się niejako od prawodawcy i zaczyna samodzielnie Funkcjonować w praktyce, wobec czego, gdy zmianie ulegają warunki gospodar­cze, społeczne i polityczne, przepisom prawnym przypisywać można, a nawet należy nowe znaczenie, dostosowane do zmienionych warunków, w których ,przepis niegdyś ustanowiony nadal obowiązuje. b. Teorie subiektywne głoszą konieczność dokonywania wykładni sta­tycznej, tzn. odwołującej się w trybie wykładni historycznej (do wiedzy i ocen ustawodawcy z okresu ustanowienia interpretowanych przepisów W myśl tych teorii zmiany warunków gospodarczych, społecznych i politycznych obowiązy­wania przepisów nie mogą mieć wpływu na zmianę ich pierwotnego sensu i znaczenia. Współcześnie dominują obiektywne teorie wykładni, także w polskiej dok­trynie i orzecznictwie.

Rodzaje wykładni ze względu na zastosowane dyrektywy interpretacyjne A. Wykładnia językowa. Wykładnia ta polega na zastosowaniu językowych dyrektyw interpretacyjnych, formułowanych stosownie do założenia o językowej racjonalności prawodawcy. Przyjmuje się więc- że prawodawca wysławia przepisy prawne w powszechnym języku etnicznym znanym adresatom norm. zgodnie z zasadami znaczeniowymi i gramatycznymi tego języka. B. Wykładnia funkcjonalna. Wykładni tej dokonuje się przy pomocy dyrektyw funkcjonalnych, formułowanych w nawiązaniu do założenia, zgodnie z którym racjonalny prawodawca jest konsekwentny w swoich ocenach i pre­ferencjach, którymi są uzasadnione stanowione przez niego normy, oraz konsek­wentnie zmierza do zapewnienia realizacji preferowanych przez siebie wartości i celów. Jeżeli więc sens przepisu nie jest jasny mimo zastosowania językowych dyrektyw wykładni, należy odwołać się do celu przepisu (jego ratio legis) i przyjąć takie znaczenie przepisu, które byłoby najbardziej zgodne z jego celem. C. Wykładnia systemowa. Wykładnia tego rodzaju odwołuje się do założenia, zgodnie z którym prawodawca cechujący się racjonalnością prakseologiczną i logiczną tworzy spójny system prawa, w którym nie powinny obowiązywać normy między sobą niezgodne lub sprzeczne. Najważniejsze dyrektywy wykładni systemowej można ująć w formułę paremii. Tak więc norma niższego rzędu nie może być niezgodna z normą wyższego rzędu (lex superior derogat legi inferiori). pierwszeństwo w stosowaniu ma norma o charakterze szczególnym przed normą o charakterze ogólnym (lex specialis derogat legi generali).

A. Wykładnia logiczna. Polega na uznaniu za obowiązujące norm prawnych ..wywnioskowanych" według reguł wnioskowań sformułowanych przez doktrynę prawniczą.

a. Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu .Przyjmuje się więc, że z normy, ustalonej na przykład w trybie wykładni językowej tekstu prawnego, nakazującej adresatowi normy zrealizować określony stan rzeczy wynika nakaz czynienia wszystkiego, co jest konieczne do zrealizowania wskazanego stanu rzeczy, i zarazem zakaz czynienia tego. co uniemożliwiłoby jego osiągnięcie. b. Reguły wnioskowań a fortiori (według schematu" jeżeli a, to tym bardziej b")

Wnioskowanie „z większego na mniejsze" .jeżeli wolno czynić więcej. to tym bardziej wolno czynić mniej". Wnioskowanie z "mniejszego na większe" - „jeżeli zakazane jest czynić mniej, to tym bardziej nie wolno czynić więcej" c. Reguły wnioskowań a contrario (wnioskowanie z przeciwieństwa) nawiązują do założenia o logicznej konsekwencji racjonalnego prawodawcy. W tym wypadku rozumowanie prawnicze polega na przyjęciu wniosku, ii norma, której obowiązywanie zostało ustalone, nie dotyczy innych adresatów oraz innych stanów faktycznych aniżeli te. które zostały wskazane w jej hipotezie choćby wykazywały jakieś podobieństwo. d. Reguły wnioskowana simile (wnioskowanie z podobieństwa). nawiązują do założenia o logicznej i aksjologicznej konsekwencji racjonalnego prawodawcy.

Dochodzimy do wniosku, iż racjonalny prawodawca powinien objąć zakresem hipotezy normy także stan faktyczny pokrywający się częściowo z opisanym w przepisie, na podstawie którego w trybie wykładni językowej ustalona została budząca wątpliwości norma, wskazujący jednak ponadto pewne cechy swoiste, wnioskowania w trybie analogii z ustawy (analogia legis). W tym drugim wypadku chodzi o znalezienie normy prawnej dla kwalifikacji stanu faktycznego.. który nie pokrywa się ze stanami taktycznymi objętymi hipotezami norm zrekonstruowanych w trybie wykładni językowe]. funkcjonalnej lub systemowej, lecz zarazem wykazuje istotne podobieństwo. B. Analogia prawnicza. Analogia prawnicza jest metodą wnioskowań prawniczych mających na celu ustalenie normy prawnej dotyczącej stanu faktycznego. dla którego brak jest podstawy prawnej kwalifikacji wśród norm zrekonstruowanych w trybie wykładni językowej, funkcjonalnej i systemowej Opiera się na założeniu o racjonalności prawodawcy, który tworzy system prawa wewnętrznie spójny i zupełny, tzn. pozbawiony luk. Luka w prawie uzasadniająca wnioskowania per analogiam polega na braku normy prawnej, której nie można ustalić w trybie wykładni przepisów. a która odnosiłaby się do stanu taktycznego prawnie nieobojętnego.

b. Analogia z ustawy (analogia legis). Ten typ wnioskowań prawniczych polega na uznaniu. że do danego prawnie nieobojętnego stanu faktycznego (luka w prawie) stosuje się normę prawna, uprzednio ustalona w trybie wykładni przepisów (w szczególności - językowej), której hipoteza dotyczy wprawdzie innego stanu faktycznego, ale zarazem w sposób istotny podobnego do tego. dla którego poszukujemy rozstrzygnięcia. Różnice między oboma stanami faktycz­nymi nic powinny być istotne z. punktu widzenia celu normy (jej dyspozycji), która ma być stosowana w trybie analogii. c. Analogia z prawa (analogia iuris) Przesłanką jest , ze ustawodawcy można przypisać takie oceny i preferencje (znajdujące wyraz w wielu rożnych przepisach i zasadach systemu prawa), jakie, zważywszy na aksjologiczna, logiczna i prakseologiczną konsekwencję racjonalnego prawodawcy, uzasadniają zrekonstruowanie normy o określonej treści, która wypełnia stwierdzoną lukę w prawie.

Rodzaje wykładni ze względu na wynik Wykładnia stwierdzająca (interpretatio declarativa). Dyrektywy językowe wykładni pozwalają jednoznacznie ustalić adresata normy i jej poszczególne elementy. Tak ustalony zakres zastosowania i regulowania normy nie budzi wątpliwości. Wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva). Nasuwającą się po dokonaniu wykładni językowej wątpliwość, czy .,ustawodawca powiedział mniej niż zamierzał i powinien był powiedzieć" usuwamy, przyjmując w (rybie wykładni funkcjonalnej szerszy zakres stosowania i regulowania normy. Wykładnia ścieśniająca (interpretatio restrictiva). Nasuwającą się po doko­naniu wykładni językowej przepisu wątpliwość, czy „ustawodawca powiedział więcej, niż zamierzał i powinien był powiedzieć" rozstrzygamy stosując funkcjo­nalne dyrektywy interpretacyjne, przyjmując węższy zakres zastosowania i regulowania wy interpretowanej normy.

Rodzaje wykładni ze względu na podmiot dokonujący interpretacji prawa Wykładnia autentyczna. Wykładni autentycznej dokonuje organ, który ustanowił interpretowany przepis. Przyjmuje się. że wykładnia autentyczna ma taką moc wiążącą, jak zinterpretowany przepis oraz obowiązuje od chwili wejścia w życic przepisu (moc wsteczna wykładni autentycznej). Wykładnia legalna. Wykładni legalnej dokonuje organ państwowy upoważ­niony do ustalania wykładni przepisów wiążącej inne organy. Wykładnia praktyczna. Jest to wykładnia dokonywana przez organy stosujące prawo. W dziedzinie prawa cywilnego wykładni praktycznej dokonują przede wszystkim sądy (wykładnia sadowa). W kwestii zakresu mocy wiążącej wykładni sadowej. Wykładnia doktrynalna. Wykładnia ta przeprowadzana jest w opracowaniach naukowych i komentarzach monografiach, artykułach i głosach). Nie ma mocy wiążącej kogokolwiek, jednakże może mieć wpływ na wykładnie poprzednio wymienione.

Zasady cywilnego prawa międzyczasowego. A. Zasada nieretroakcji (lex retro non agit - prawo nie działa wstecz). Zasadę tę wyraża art. 3 k.c., który stanowi, że ustawa nie ma mocy wstecznej. chyba że to wynika z jej brzmienia (tzn. z zawartego w niej wyraźnego postanowienia)lub (z ustalonego w trybie wykładni funkcjonalnej)celu ustawy Zgodnie z tą zasadą skutki prawne zdarzeń cywilnoprawnych, treść stosunków prawnych, które z tych zdarzeń powstały, ich zmianę spowodowaną takimi zdarzeniami, które miały miejsce pod rządem dawnych przepisów, należy oceniać na podstawie tych starych przepisów. Obowiązywanie zasady nieretroakcji nie przesądza, jakie prawo winno być stosowane od chwili wejścia w życie nowych przepisów do oceny treści stosunków prawnych (i wynikających z nich praw), które powstały pod rządem przepisów dawnych, lecz trwają nadal po wejściu w życie przepisów nowych. To samo dotyczy oceny skutków zdarzeń, które mają, co prawda, miejsce pod rządem przepisów nowych, lecz powodują zmianę treści lub ustanie stosunku prawnego (prawa),powstałego w okresie obowiązywania przepisów dawnych.

B. Zasada bezpośredniego działania ustawy nowej - przed datą wejścia w życie nowych przepisów (aktualnie obowiązujących) oraz do oceny zdarzeń cywilnych należy stosować nowe przepisy od chwili wejścia ich w życie. Zasada ta ma zastosowanie w odniesieniu' do istniejących nadal po wejściu w życie nowych przepisów trwałych stosunków prawnych powstałych pod rządem starych przepisów. trwałe stosunki prawne to stosunki prawnorzeczowe (np. stosunek własności, stosunek użytkowania, użytkowania wieczystego) oraz te stosunki obligacyjne, w których występuje świadczenie okresowe lub świadczenie ciągle(np. stosunek najmu, dzierżawy, użyczenia). a więc takie, które istnieją bezterminowo ( własność lub są ustanawiane na dłuższy okres ('np. najem, dzierżawa, ) -do zdarzeń prawnych wpływających na dawny stosunek prawny pod rządem nowych przepisów, o ile zdarzenia te nie są ściśle związane z tym tylko typem stosunku prawnego, zniesienie ograniczonego prawa rzeczowego na podstawie umowy uprawnionego i właściciela rzeczy obciążonej, potrącenie. odnowienie.

C. Zasada dalszego działania ustawy dawnej. W myśl tej zasady do oceny treści i bytu (tzn. powstania, zmiany i ustania) stosunków prawnych oraz zdarzeń mających wpływ na ich zmianę lub ustanie należy stosować dawne przepisy mimo wejścia w życie nowych unormowań. Zasada ta ma zastosowanie: do dokonywanej po wejściu w życie nowej ustawy oceny istniejących nadal stosunków prawnych powstałych pod rządem starych przepisów lub następstw powstania takich stosunków, jeżeli nie są to stosunki o charakterze trwałym np. jak: stosunek z umowy sprzedaży, zamiany, zlecenia, o dzieło, komisu, jeżeli umowa darowizny została zawarta pod rządem dawnych przepisów, a darczyńca zamierza odwołać darowiznę pod rządem nowych przepisów, to do odwołania darowizny należy stosować przepisy dawne. D. Zasada stosowania ustawy nowej w razie wątpliwości interpretacyjnych, jakie prawo powinno być zastosowane, jeżeli interpretacja prawa konkretnej sytuacji wymagającej rozstrzygnięcia jakie prawo nowe czy dawne -powinno być zastosowane, nie doprowadza do jednoznacznego ustalenia należy zastosować prawo nowe.

Stosunek cywilnoprawny jest rodzajem stosunku prawnego, ten zaś rodzajem stosunku społecznego, a wiec postacią więzi łączącej osoby fizyczne lub prawne. Cechy stosunku cywilnoprawnego to: równorzędność stron (brak podległości prawnej jednego podmiotu innemu podmiotowi stosunku), autonomia prywatna stron. Elementy stosunku cywilnoprawnego. W każdym stosunku cywilnoprawnym wyodrębnić można: podmioty stosunku (tworzące co najmniej dwie strony), treść stosunku oraz przedmiot stosunku. a. Podmioty (strony) stosunku. Warunkiem koniecznym bycia podmiotem stosunku prawnego jest posiadanie zdolności prawnej (czyli zdolności do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków). Nie jest natomiast konieczne posiadanie przez podmiot stosunku cywilnoprawnego zdolności do czynności prawnych (czyli zdolności do tego, aby za pomocą czynności prawnych nabywać prawa lub zaciągać zobowiązania). Podmiotowość prawna jest cechą normatywną i od ustawodawcy zależy, jakie osoby i jednostki organizacyjne są wyposażone sen przymiot. Istnieć mogą stosunki cywilnoprawne wielostronne, jak np. stosunek powstający z umowy spółki cywilnej zawartej przez więcej niż dwu wspólników. Treść stosunku cywilnoprawnego tworzą prawa i skorelowane nimi obowiązki stron. Uprawnieniom jednej strony odpowiadają więc obowiązki drugiej strony. Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest zawsze zachowanie się podmiotów stosunku, wyznaczone treścią stosunku.

Zdarzeniem cywilnoprawnym jest fakt (stan faktyczny), z którym hipoteza normy prawnej wiąże określone w jej dyspozycji skutki prawne w postaci powstania, zmiany albo ustania stosunku cywilnoprawnego.

Rodzaje zdarzeń cywilnoprawnych 1°. Zdarzenia sensu stricto Ta grupa zdarzeń jest też określana jako zdarzenia niezależne od woli człowieka i wymienia się w niej takie fakty, )jak: urodzenie się człowieka, jego zgon, pożar. upływ czasu.

2°. Zachowania podmiotów prawa . a) Zachowanie konwencjonalne w sensie prawnym to psychofizyczne czyny ludzi, którym w świetle reguł znaczeniowych wyrażonych w przepisach i normach prawnych przypisane zostaje swoiste prawne znaczenie, odbiegające od znaczenia potocznego. Pierwszą grupą są 'czynności konwencjonalne ukierunkowane na wywołanie skutków prawnych, a mianowicie -oświadczenia woli lub czynności prawne,- konstytutywne orzeczenia sądu,- decyzje administracyjne kształtujące stosunki cywilnoprawne. Drugą grupę zachowań konwencjonalnych stanowią zachowania niekoniecznie ukierunkowane na wywołanie skutków prawnych. - zachowania podobne do czynności prawnych (oświadczeń woli) ,- oświadczenia wiedzy, - przejawy uczuć: np. tzw. przebaczenie. b) Zachowania faktyczne.

- zachowania zgodne z prawem, - zachowania niezgodne z prawem.

Prawo podmiotowe definiuje .się stwierdzając. iż jest to przyznana i zabezpieczona przez normę prawną oraz wynikająca ze stosunku prawnego sfera możności postępowania w określony sposób. Źródłem prawa podmiotowego jest norma prawna. Prawo podmiotowe zatem wynika z określonego stosunku prawnego. Jest elementem jego treści, w ramach której powiązane jest z obowiązkami innych oznaczonych osób, tworzących stronę stosunku prawnego. Prawo cywilne przewiduje wyjątkowo istnienie praw podmiotowych, których realizacja z użyciem środków przymusu państwowego jest wyłączona. Są to tzw. roszczenia niezupełne (naturalne).

Postacie praw podmiotowych. A. Prawo podmiotowe bezpośrednie. Podmiot uprawniony może więc bezpośrednio własnym działaniem, z wyłączeniem innych osób; wykonywać swoje prawo. B. Roszczenie jest więc postacią uprawnienia polegającą, na tym, że uprawniony (wierzycie!) może żądać od oznaczonej osoby (dłużnika) określonego zachowania (czyli - świadczenia) wyznaczonego przez treść stosunku prawnego (zobowiązania). Roszczenia są elementami praw podmiotowych względnych lub innych praw. Roszczenia są elementami praw podmiotowych względnych a więc na przykład prawa najmu, dzierżawy lub innych praw będących elementami stosunków zobowiązaniowych. C. Prawa kształtujące. Istota tych praw polega na tym. ze uprawniany może wyłącznie własnym działaniem, bez udziału drugiej strony stosunku prawnego. doprowadzić do zmiany (przekształcenia) lub ustania stosunku prawnego. Sposobem realizacji prawa kształtującego nie są czynności faktyczne, lecz wyłącznie jednostronne czynności prawne. Rodzaje praw podmiotowych. a. Prawa bezwzględne i względne. Kryterium rozróżnienia jest zakres skuteczności prawa wobec osób trzecich. Prawa bezwzględne są skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) Uprawniony może domagać się od wszystkich nieingerencji w sferę jego prawa podmiotowego i od każdej osoby, która nie wypełni tego obowiązku, może domagać się przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniechania dalszych naruszeń. Prawa względne są to prawa podmiotowe skuteczne tylko wobec niektórych indywidualnie określonych podmiotów, a więc między stronami oznaczonego stosunku prawnego (inter partes) Prawa majątkowe i niemajątkowe, kryterium podziału jest rodzaj interesu, który bezpośrednio chronią. Prawa przechodnie i nieprzechodnie. kryterium podziału jest możliwość zmiany podmiotu prawa; Prawa nieprzechodnie to prawa, których związek z osobą uprawnioną jest tak ścisły, że wykluczone jest przejście prawa na inną osobę. Prawa nieprzechodnie to te, które są zarazem niezbywalne, niedziedziczne i nie podlegają przejściu na inne osoby. Prawa przechodnie to prawa zbywalne, będące z reguły także dziedzicz­nymi. Prawami przechodnimi są zwykle prawa majątkowe. Prawo zbywalne to prawo, które może przejść z jednego podmiotu na drugi na podstawie czynności prawnej, dziedziczne zaś - to takie, które po śmierci uprawnionego przechodzi na inne podmioty w trybie dziedziczenia ustawowego lub testamentowego. Nie można przez czynność prawną wyłączać ani nawet ograniczyć uprawnienia do przeniesienia (oraz obciążenia, zmiany lub zniesienia) prawa zbywalnego z mocy ustawy. Prawa związane i akcesoryjne są prawami akcesoryjnymi ściśle związanymi z istnieniem wierzytelności, których realizację zabezpieczają.

Nabycie pochodne i pierwotne. Kryterium rozróżnienia jest zajście lub nie następstwa prawnego. Nabycie prawa jest więc pochodne, gdy nabycie jest uzależnione od tego. czy nabywane prawo lub prawo o szerszym zakresie treści niż prawo nabywcę przysługiwało osobie, od której swe uprawnienia wywodzi nabywca i która w sposób prawnie doniosły wyraziła wolę nabycia od niej prawa przez inną osobę.

Nabycie prawa jest pierwotne. jeżeli nabycie dokonuje się, z mocy postanowienia ustawy, niezależnie od woli (lub nawet wbrew woli) osoby poprzednio uprawnionej. Nabycie translatywne zachodzi wówczas, gdy przedmiotem nabycia jest prawo już istniejące, które przechodzi w dotychczasowej postaci na nabywcę. Nabycie konstytutywne polega na, uzyskaniu przez nabywcę prawa nie istniejącego poprzednio, tzn. przed zajściem zdarzenia powodującego nabycie. Nabycie pod tytułem ogólnym i szczególnym. Nabycie pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) polega na tym, że nabywca wskutek zajścia jednego stanu faktycznego wstępuje w ogół praw majątkowych poprzednika, nabywając cały jego majątek lub oznaczoną jego część. Nabycie pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna) polega na nabyciu konkretnie oznaczonego prawa lub konkretnie oznaczonych praw(np. nabycie własności oznaczonej rzeczy). Zmiana treści prawa polega na zmianie zakresu tych uprawnień ich przedmiotu, miejsca i czasu ich realizacji, przy czym prawo zachowuje swą tożsamość jako prawo tego samego typu. Utrata prawa podmiotowego może być następstwem bądź wygaśnięcia prawa bądź jego przejścia na inny podmiot. Wykonywanie. prawa, polega na zachowaniach podmiotu uprawnionego. podejmowanych w sferze możności oznaczonego postępowania, które określa norma będąca źródłem prawa podmiotowego. Wykonywanie prawa może więc przybierać postać czynności faktycznych lub prawnych. W pewnych jednak wypadkach takie bierne zachowanie uprawnionego może doprowadzić do utraty prawa. Podmiot uprawniony może wykonywać prawo osobiście lub, na co reguły zezwala ustawa), także za pośrednictwem osób, które uprawniony upoważnia do czynienia użytku z przysługujących mu atrybutów prawa

Nadużycie prawa podmiotowego. Przepis art. 5 k.c. wyraża normę zakażającą, każdemu podmiotowi czynienia z przysługującego mu prawa podmiotowego użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Jest to zakaz nadużywania prawa podmiotowego. Przedstawiona konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego stanowi wyraz tzw. wewnętrznej teorii nadużycia prawa. W myśl tej teorii nadużycie prawa powoduje uznanie zachowania podmiotu uprawnionego za nie mieszczące się już w sferze możności postępowania w określony sposób przyznanej przez normę prawną, która jest źródłem danego prawa podmiotowego. Kolizja praw podmiotowych polega na faktycznej niemożności pełnej realizacji (pełnego zaspokojenia) wszystkich praw zbiegających się w jakiejś sytuacji prawnej. W prawie cywilnym obowiązują dwie podstawowe zasady rozstrzygania kolizji praw podmiotowych. Zasada pierwszeństwa głosi, że w pierwszej kolejności ulega zaspokojeniu to prawo, które powstało wcześniej, zgodnie z zasadą wyrażoną w starej paremii ,,kto pierwszy w czasie, ten lepszy w prawie" (prior tempore potior iure"). Zasada ta odnosi się przede wszystkim do rozstrzygania ograniczonych praw rzeczowych. Zasada proporcjonalnej redukcji zakresu praw. Ma zastosowanie, gdy suma uzyskana z egzekucji skierowanej do majątku dłużnika nie wystarcza do zaspokojenia wszystkich tych wierzycieli dłużnika, którzy mają to samo pierwszeństwo do zaspokojenia swoich praw. W takiej sytuacji zaspokojenie poszczególnych wierzytelności następuje proporcjonalnie do ich wielkości.

Samopomoc (pomoc własna). Samopomoc w szerokim znaczeniu może przybrać postać samoobrony lub samopomocy w ścisłym tego słowa znaczeniu. Samoobrona polega na odparciu zagrożenia, w jakim znalazły się dobra interesy; znajdujące .wyraz w prawach podmiotowych, które przysługują podmiotowi dokonującemu aktów dozwolonej samoobrony Samoobrona zmierza wiec do zapobieżenia naruszeniu prawa. Samopomoc w ścisłym tego słowa znaczeniu polega na przywróceniu własnym działaniem podmiotu uprawnionego stanu zgodnego z treścią przysługującego mu prawa podmiotowego albo na podjęciu takich działań, które zabezpieczają zaspokojenie jego praw podmiotowych. Samoobrona jest w zasadzie dozwolona przy spełnieniu przewidzianych w ustawie przesłanek wkroczenia w cudzą sferę prawną, samopomoc sensu stricto zaś - wyjątkowo - w wypadkach przewidzianych w ustawie, jeżeli zachodzi potrzeba niezwłocznego działania, gdyż dłuższe oczekiwanie na interwencję organów ochrony prawnej nie dałoby pożądanego rezultatu.

Ochrona sądowa. Do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sady. Sąd rozpoznaje sprawy w trybie procesowym albo w trybie nieprocesowym. W procesie występują, dwie strony.-powód (wytaczający powództwo przez wniesienie pozwu do sądu) oraz pozwany. Postępowanie nieprocesowe wszczy­na wnioskodawca przez złożenie wniosku o rozpoznanie sprawy(w wypadkach wskazanych w ustawie postępowanie nieprocesowe, wyjątkowo, może być wszczęte także z urzędu. W postępowaniu tym obok wnioskodawcy występują uczestnicy postępowania. Orzeczenia które kończą proces co do istoty sprawy, noszą nazwę wyroków, orzeczenia zaś kończące postępowanie nieprocesowe to postanowienia. W mysi bowiem art. 7 k.p.c. prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności praw obywateli lub interesu społecznego. Według zaś art. 8 k.p.c. również organizacje społeczne, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą w wypadkach przewidzianych w ustawie spowodować wszczęcie postępowania w sprawie cywilnej dla ochrony praw obywateli, jak również brać udział w toczącym się już postępowaniu.

Ciężar dowodu. Strony są obowiązane wskazać dowody potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy. Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenia. Przepis art. 6 k.c. wyraża ogólną zasadę, w myśl której ciężar udowodnienia taktu spoczywa na tym, kto z faktu tego wywodzi skutki prawne (w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego). Powód zgodnie z tą regułą Powinien więc wykazać fakty tworzące stosunek prawny, którego elementem jest jego prawo podmiotowe. Pozwany zaś powinien udowodnić zajście faktów, które wykluczyły powstanie prawa powoda lub spowodowały jego wygaśnięcie.

Domniemania. a. Podstawowe rodzaje domniemań. Domniemania są sposobami wnioskowań o zaistnieniu faktów spornych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Domniemania faktyczne polegają na wnioskowaniu o zaistnieniu faktu spornego w oparciu o wiedzę logiczną i zasady doświadczenia życiowego. Domniemania prawne są to domniemania ustanowione przez prawo i wiążą sąd, Mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie zabrania (art. 234 k.p.c.) i na tej podstawie domniemania prawne dzielą się na usuwalne (inaczej obalalne. są zasadą) i nieusuwalne (inaczej - nieobalalne., występują wyjątkowo). Domniemanie prawne jest usuwalne. gdy może być obalone dowodem przeciwnym, który polega na wykazaniu, iż mimo istnienia podstawy domniemania (przesłanki nakazanego wniosku) wniosek na niej oparty byłby fałszywy. Domniemanie prawne jest nieusuwalne. jeżeli ustawa wyklucza prosty dowód przeciwieństwa nakazanego wniosku. Takie domniemanie przestaje ewentualnie wiązać dopiero wtedy, gdy zostanie usunięta podstawa domniemania.

Ustawowe domniemanie dobrej wiary. Jest to domniemanie prawne ustanowione w art 7 k.c., mające ogólne znaczenie w prawie cywilnym, które w szeregu wypadkach uzależnia powstania skutku prawnego, w szczególności w postaci skutecznego nabycia prawa podmiotowego od dobrej wiary nabywcy

Zarzuty (ekscepcje) Jednym ze sposobów obrony przed cudzymi roszczeniami i żądaniami jest podniesienie zarzuty. W prawie procesowym mianem zarzutów określa się twierdzenia uczestników postępowania zmierzające do korzystnego dla podnoszącego zarzut rozstrzygnięcia danej sprawy. Zarzuty trwale (peremptoryjne) niweczą zaskarżalność i egzekwowalność roszczenia. Zarzuty przejściowe (dylatoryjne)-zawieszają zaskarżalność i egzekwowalność roszczenia.

Rodzaje przedmiotów stosunku cywilnoprawnego. 1. rzeczy (ruchome i nieruchomości), 2. przedmioty materialne nie będące rzeczami (ciecze, gazy, kopaliny. zwierzęta w stanie wolnym), 3. przedmioty niematerialne (energia, dobra niematerialne o charakterze intelektualnym, dobra osobiste), 4. pieniądze5. papiery wartościowe, 6. zorganizowany kompleks majątkowy (przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne). Należy jednak podkreślić, że w żadnym przypadku przedmiotem stosunku cywilnoprawnego nie może być człowiek. Człowiek jest zawsze podmiotem tego stosunku.

Pojęcie rzeczy Definicja rzeczy została określona w art. 45 k.c., zgodnie z którym „rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne", przy czym muszą być one na tyle wyodrębnione z przyrody, by mogły stanowić samodzielny przedmiot obrotu. W ujęciu kodeksu cywilnego nie są więc rzeczami: l. człowiek, z wyjątkiem tych części ciała ludzkiego, które w postaci preparatów przeznaczone są do wykorzystania w celach badawczych lub naukowych. 2. dobra niematerialne, 3. różne postaci energii (energia elektryczna, energia cieplna). 4. pieniądze i papiery wartościowe, 5. części składowe rzeczy, 6. rzeczy wspólne, takie jak: woda płynąca, powietrze, 7. złoża minerałów (kopaliny). 8. zbiory rzeczy, np. stado owiec, biblioteka.

Pojęcie mienia i majątku. Zgodnie z art. 44 k.c. „mieniem jest własność i inne prawa majątkowe". Wskazuje na to także treść art. 44 § l k.c., w myśl którego własność i inne prawa majątkowe stanowiące własność państwową przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym. Majątek jest to natomiast ogół praw majątkowych przysługujących określonemu podmiotowi prawa cywilnego. W znaczeniu szerszym majątek jest to ogół praw majątkowych (aktywów) przysługujących danemu podmiotowi oraz ogół ciążących na tym podmiocie obowiązków majątkowych (pasywów). W znaczeniu węższym natomiast majątek rozumiany jest wyłącznie jako ogół samych tylko praw majątkowych (aktywów) przysługujących podmiotowi prawa cywilnego. W prawie polskim ani mienie, ani majątek, ani też zbiór rzeczy nie są przedmiotem stosunku cywilnoprawnego. Przedmiotem tym mogą być tylko poszczególne rzeczy lub prawa wchodzące w skład majątku lub zbioru

Przedsiębiorstwo. Zgodnie z art. 55 k.c. przedsiębiorstwo stanowi zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych. W szczególności w skład przedsiębiorstwa wchodzą: l. firma (nazwa), znaki towarowe i inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo, 2. księgi handlowe; 3. nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, w tym produkty i materiały, 4. patenty, wzory użytkowe i zdobnicze 5. zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, 6. prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo.

Zdolność prawna osoby fizycznej jest to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego, zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia, w art. 9 k.c.. a mianowicie w razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono żywe na świat. Zdolność prawna osoby fizycznej może podlegać określonym ograniczeniom. I tak na zdolność tę może mieć wpływ: l. zdolność do czynności prawnych. 2. wiek osoby fizycznej. 3. ubezwłasnowolnienie. 4. choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy. 5. obywatelstwo, 6. skazujący wyrok karny.

Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych. Zdolność do czynności prawnych jest to zdolność do tego, by za pomocą czynności prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może ich dokonywać poprzez własne działanie, czyli może dokonywać czynności praw­nych we własnym imieniu i na własną rzecz. Konstrukcja zdolności osoba fizyczna może do czynności prawnych osób fizycznych jest w kodeksie cywilnym konstrukcją złożoną, albowiem 1. nie mieć zdolności do czynności prawnych, 2. mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych, 3. mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

Brak zdolności do czynności prawnych W prawie polskim nie mają zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12 k.c.). Czynność prawna dokonana przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych jest nieważna (art. 14 § l k.c.).

Ograniczona zdolność do czynności prawnych. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby fizyczne, które ukończyły lat trzynaście (tzw. małoletni), oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art. 15 k.c.)

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama dokonywać następujących czynności prawnych: l. czynności, które nie są po jej stronie ani rozporządzeniem, ani zobowiązaniem (art. 17 k.c.), 2. zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.). 3. zawierać umowy o pracę (art. 22 k.p.), 4. rozporządzać swoim zarobkiem (art. 21 k.c.). 5. dotyczących przedmiotów majątkowych oddanych do jej swobodnego użytku przez przedstawiciela ustawowego (art. 22 k.c.) Natomiast jednostronna czynność prawna dokonana bez. zgody przedstawiciela ustawowego jest nieważna (art. 19 k.c.)

Pełna zdolność do czynności prawnych. Pełna zdolność do czynności prawnych mają w prawie polskim osoby pełnoletnie, z momentem uzyskania pełnoletności nabywa się też pełna zdolność do czynności prawnych (art. l l k.c.). Pełnoletnim jest osoba, która ukończyła lat osiemnaście (art. 10 § l k.c.). przy czym w razie zawarcia małżeństwa małoletni uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych i zdolności tej nie traci nawet w razie późniejszego unieważnienia małżeństwa przed ukończeniem osiemnastego roku życia (art. 10 § 2 k.c.).

Ubezwłasnowolnienie osoby fizycznej Osoba fizyczna może być ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że osoba taka pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 k.c.). Na skutek ubezwłasnowolnienia całkowitego osoba fizyczna traci zdolność do czynności prawnych, nie może więc sama dokonywać czynności prawnych. Ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone w stosunku do osoby. która:1. ukończyła lat trzynaście, 2. z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Częściowo można ubezwłasnowolnić osobę fizyczną, która: 1. uzyskała pełnoletność, 2. z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego .rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw, a jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowite

Koniec bytu osoby fizycznej. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych ustają zawsze z chwilą śmierci osoby fizycznej. Z tą bowiem chwilą osoba zmarła przestaje być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego, a przysługujące jej dotychczas prawa i ciążące na niej obowiązki albo wygasają, albo przechodzą na inne osoby zgodnie z zasadami ustalonymi w prawie spadkowym lub właściwych przepisach szczególnych. W związku ze skutkami śmierci osoby fizycznej w sferze prawa cywilnego istotne znaczenie ma ustalenie faktu, i momentu śmierci danej osoby. Wyłącznym dowodem śmierci człowieka jest sporządzony akt stanu cywilnego, którym jest akt zgonu. Akt taki sporządza urząd stanu cywilnego na podstawie karty zgonu wystawiane) przez lekarza stwierdzającego zgon osoby fizycznej. W postanowieniu stwierdzającym zgon osoby fizycznej sąd powinien oznaczyć ściśle chwilę śmierci, a gdyby to w danych okolicznościach nie było możliwe, sąd powinien przyjąć jako chwilę śmierci chwilę najbardziej prawdopodobną. Orzeczenie o stwierdzeniu zgonu ma charakter deklaratywny, stwierdza pewien już istniejący stan rzeczy.

OSOBY PRAWNE .Podmiotem prawa cywilnego - obok osób fizycznych ~ są osoby prawne, które, podobnie jak osoby Fizyczne, mogą mieć określone prawa i obowiązki w sferze stosunków cywilnoprawnych, mogą te prawa także nabywać i zbywać we własnym imieniu. Osoba prawna ma własny majątek, którym odpowiada za swoje zobowiązania. W ujęciu prawnym osoba prawna jest pewnym tworem organizacyjnym, jednostką, organizacyjną, która przez normę prawną została wyposażona w dwie istotne cechy, a mianowicie w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Zgodnie bowiem z art. 33 k.c. osobami prawnymi są Skarb Państwa jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną Osobowość prawna jest więc pewną cechą normatywną jednostki organizacyjnej, kwalifikacją przyznaną przez normę prawną danej jednostce organizacyjnej. Jednakże nie każda jednostka organizacyjna realnie istniejąca jest zarazem osobą prawną. Status osoby prawnej uzyskuje się w sposób określony przez prawo i status ten jest zawsze niewątpliwy, posiadają go tylko niektóre rodzaje jednostek organizacyjnych. Osobowości prawnej w prawie cywilnym nie domniemywa się - dana jednostka albo jest osobą prawna,, albo nią nie jest: ustalenie statusu prawnego odbywa się w oparciu o właściwe przepisy.

Powstanie osoby prawnej. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną w ściśle określonym momencie, chwilę jej powstania można zawsze ustalić według daty kalendarzo­wej. Sposób powstania osoby prawnej określają właściwe przepisy (art. 35 k .c.). Zgodnie z art. 37 § l k.c. jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. W systemie prawa polskiego wpis do rejestru jest tylko jednym ze sposobów uzyskania osobowości prawnej; obowiązujące ustawy w różny sposób ustalają moment uzyskania osobowości prawnej przez konkretną jednostkę organi­zacyjną.

W polskim ustawodawstwie brak Jest jednolitego systemu uzyskiwania osobowości prawnej. W oparciu o obowiązujące przepisy można wskazać trzy zasadnicze systemy powstawania osób prawnych, a mianowicie:

l. system aktów organów państwa, w którym osoba prawna powstaje na mocy aktu wydanego przez właściwy organ państwowy, np. ustawy lub aktu adminis­tracyjnego.

2. system koncesyjny, w którym osoba prawna powstałe z inicjatywy jej założycieli po uzyskaniu zgody (koncesji) właściwego organu państwa.

3. system normatywny, w którym do powstania osoby prawnej konieczne jest wyłącznie spełnienie warunków określonych w ustawie.

4. Uzyskanie osobowości prawnej

W zakresie osobowości prawnej, obok kodeksu cywilnego, obowiązuje w Polsce szereg ustaw szczególnych, ustalających status prawny określonych jednostek organizacyjnych. Biorąc pod uwagę sposób powstania i chwilę uzyskania osobowości prawnej przez poszczególne jednostki organizacyjne, można stwierdzić - na podstawie właściwych przepisów - że mogą one uzyskać osobowość prawną:

l. z mocy przepisów szczególnych, tj. z zasady z momentem wejścia w życie danego aktu normatywnego lub powstania jednostki w akcie takim określonej, jak np. uczelnie wyższe, gminy, Agencja Rynku Rolnego, Narodowy Bank Polski, Naczelna Izba Pielęgniarek i Położnych i ich okręgowe izby, organiza­cje samorządu rzemiosła, jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego itp.,

2. z chwilą wpisania do właściwego rejestru, jak np. izby gospodarcze. przedsiębiorstwa państwowe, związki zawodowe, związek pracodawców, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna, spółdzielnia itp.,

3. z chwilą zgłoszenia do ewidencji, jak np. partie polityczne,

4. z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o zarejestrowaniu, np. stowarzyszenia.

Ustalenie momentu uzyskania osobowości prawnej przez daną jednostkę organizacyjną musi odbywać się zawsze na podstawie właściwych przepisów. Status osoby prawnej przesądza o podmiotowości w prawie cywilnym, tylko jednostka będąca osobą prawną jest podmiotem prawa cywilnego. W prawie polskim osobowości prawnej nie domniemywa się, stąd też uzyskanie statusu osoby prawnej zawsze będzie określone ścisłą datą kalendarzową. Fakt ten jest bardzo istotny w sferze stosunków majątkowych osób prawnych, osoba prawna jako podmiot prawa cywilnego uzyskuje możliwość nabywania praw i obo­wiązków o charakterze cywilnoprawnym. Stąd też właściwe przepisy z zasady określają zakres odpowiedzialności osoby prawnej za zobowiązania powstałe przed formalnym uzyskaniem statusu osoby prawnej.

Zdolność prawna osób prawnych

Osobie prawnej - tak samo jak i osobie fizycznej - przysługuje zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

Od chwili powstania (uzyskania osobowości prawnej) osoba prawna ma zdolność prawną, staje się podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Zdolność prawna osób prawnych kształtuje się podobnie jak osób fizycznych, przepisy prawa cywilnego nic wprowadzają w tym zakresie istotnych ograniczeń. Osoba prawna może być właścicielem, współwłaścicielem, użytkownikiem wieczystym, wierzycielem, dłużnikiem itp., co do zasady bowiem status każdego podmiotu prawa cywilnego — w zakresie zdolności prawnej - jest taki sam.

Należy jednak pamiętać, że pewne ograniczenia zdolności prawnej osób prawnych mogą wynikać z samej istoty osoby prawnej jako podmiotu prawa cywilnego lub też ograniczenia narzuca już sam charakter pewnych praw podmiotowych, l lak osoba prawna nic może hyc z zasady podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa rodzinnego, np. władzy rodzicielskiej, małżeń­stwa, me dotyczą jej także pewne skutki prawne związane z lakiem śmierci oso­by fizycznej, np. osoba prawna me może sporządzić testamentu, kończy swój byt prawny w sposób określony przez prawo i następstwo prawne po nie) jest uregulowane przepisami szczególnymi, a nie przepisami prawa spadkowego.

Obowiązujące przepisy mogą wprowadzać nadto ograniczenia w możliwości nabywania przez osoby prawne określonych kategorii praw, np. spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego. Dopóki jednak ograniczenia nie są formalnie wprowadzone przez obowiązujące przepisy, dopóty brak jest podstaw prawnych do uznania niemożliwości nabycia danego prawa przez osobę prawną.

Pewne ograniczenia w zdolności prawnej osób prawnych może wprowadzać także statut danej osoby prawnej. Ograniczenia tego typu mają jednak charakter wewnętrzny i mogą być uchylone przez właściwy organ w sposób właściwy dla zmiany statutu.

Zdolność do czynności prawnych osób prawnych

Od chwili powstania osobie prawnej przysługuje pełna zdolność do czynności prawnych, poprzez czynności prawne dokonywane własnym działaniem może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. W odniesieniu do osób prawnych nie istnieje kategoria ograniczonej zdolności do czynności prawnych.

Organizację i sposób działania osoby prawnej regulują właściwe przepisy, a w zakresie w tych przepisach przewidzianym także statut danej osoby prawnej.

Osoba prawna działa przez swoje organy, w sposób przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie (art. 3S k.c.). Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z powodu braku powołanych do lego organów, sąd ustanowi dla niej kuratora, który powinien postarać się o powołanie właściwych organów osoby prawnej lub przeprowadzić jej likwidację (art. 42 k.c.).

Funkcję organów osoby prawnej spełniają osoby fizyczne. Osoby działające w charakterze organu mogą działać albo jednoosobowo, np. prezes spółki akcyjnej, albo łącznie, np. członek zarządu i prokurent w takiej spółce.

Skutki prawne działania osób fizycznych będących organem osoby prawnej realizują się bezpośrednio dla tej osoby prawnej, ich działanie nie jest więc ich własnym działaniem jako podmiotów prawa cywilnego, ale działaniem samej osoby prawnej. Stąd też należy ściśle odróżniać, w jakim charakterze dana osoba Fizyczna działa, we własnym imienin i na własną rzecz czy też jako organ osoby prawnej.

Osoba prawna ponosi pełną odpowiedzialność w zakresie stosunków cywil­noprawnych, np. za zaciągnięte zobowiązania ponosi odpowiedzialność osobistą całym swoim majątkiem na ogólnie przyjętych - w kodeksie cywilnym zasadach odpowiedzialności dłużników.

Obok odpowiedzialności cywilnej samej osoby prawnej prawo może nakła­dać określoną odpowiedzialność cywilną lub karną na osoby fizyczne pełniące funkcje organów osoby prawnej.

9. Reprezentacja osób prawnych

Z punktu widzenia dokonywania czynności prawnych przez osobę prawną, a więc występowania w obrocie cywilnoprawnym, najważniejszy jest ten organ, któremu przysługuje prawo reprezentacji czynnej (składania oświadczeń woli wobec osób trzecich) i reprezentacji biernej (przyjmowania oświadczeń woli osób trzecich składanych osobie prawnej); organem takim jest np. zarząd spółki lub spółdzielni, dyrektor przedsiębiorstwa państwowego itp.

Należy jednak pamiętać, że reprezentacja czynna i bierna osób prawnych może się różnie kształtować w zależności od składu danego organu i charakteru dokonywanej czynności prawnej.

Biorąc pod uwagę np. przepisy kodeksu handlowego, można stwierdzić, że odmiennie kształtuje się reprezentowanie spółki z. ograniczoną odpowiedzial­nością i spółki akcyjnej.

Na podstawie art. 199 § l k.h. w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, przy zarządach wieloosobowych, sposób reprezentowania określa umowna, a w braku jej postanowień oświadczenia woli w imieniu spółki składa dwóch członków zarządu lub członek zarządu łącznie z prokurentem (reprezentacja czynna). Natomiast oświadczenia woli skierowane do spółki w myśl art. 199 § 2 k.h. - mogą być składane jednemu członkowi zarządu lub prokurentowi (reprezentacja bierna).

W spółce akcyjnej sposób reprezentowania spółki o zarządzie wielo­osobowym określa statut, a w braku stosownych postanowień oświadczenia woli w imieniu spółki wymagają współdziałania dwóch członków zarządu albo jednego członka zarządu łącznie z prokurentem (art. 370 § l k.h.), zaś oświad­czenia woli skierowane do spółki mogą być składane jednemu członkowi zarządu lub prokurentowi (art. 370 § 2 k.h.).

Należy jednak podkreślić, że członkowie zarządu są uprawnieni do reprezen­towania spółki w sądzie i poza sądem, a prawo reprezentacji rozciąga się z wyjątkiem przypadków wyraźnie w kodeksie określonych - na wszystkie czynności związane z prowadzeniem jakiegokolwiek przedsiębiorstwa hand­lowego (art. 369 § l i 2 k.h.) i prawa tego nie można ograniczyć ze skutkiem prawnym wobec osób trzecich (art. 3ó9 & 3 k.h.).

Na sposób reprezentacji może też rzutować charakter dokonywanej czynności prawnej. W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością każdy członek zarządu może dokonywać czynności zwykłego narządu, natomiast czynności przekraczające zwykły narząd wymagają do swej ważności uprzedniej uchwały zarządu podjętej większością głosów (art. 201 § 4 i 5 k.h.), 7. wyjątkiem ustanowienia prokury wymagającej zgody wszystkich członków zarządu (art. 201 & 5 k.h.).

Skład i struktura organów może być różna, np. zarząd może składać się z jednej lub wielu osób. Przy organach wieloosobowych (kolegialnych) należy określić sposób działania tych organów, podejmowania uchwal, składania oświadczeń woli itp. W odniesieniu do poszczególnych osób prawnych należy więc odrębnie ustalać - na podstawie właściwych przepisów rodzaj organów tej osoby prawnej, ich skład oraz kompetencje. Kwestia ta jest o tyle ważna, że przy dokonywaniu poszczególnych czynności prawnych organ reprezentujący osobę prawną może być czasem ograniczony - w swoisty sposób - w możliwości dokonania określonej czynności prawnej, np. w spółce z ograniczoną odpowie­dzialnością zbycie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa ustanowienie na nim prawa użytkowania, nabycie i zbycie nieruchomości wymagają uchwały wspól­ników (art. 221 pkt. 3 i 4 k.h.). W spółce akcyjnej natomiast uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy wymagają między innymi zbycie i wydzier­żawienie przedsiębiorstwa, ustanowienie na nim prawa użytkowania, zbycie nieruchomości fabrycznych spółki, emisja obligacji (art. 388 pkt. 3-5 k.h.).

Sposób reprezentacji spółdzielni jest uregulowany w prawie spółdzielczym podobnie jak w spółkach prawa handlowego.

Przy poszczególnych typach osób prawnych na sposób ich reprezentowania duży wpływ ma charakter i specyfika danej osoby. Można więc twierdzić, że kwestia reprezentacji danej osoby prawnej jest jej indywidualną sprawą, stąd też musi być ustalana przy każdej osobie prawnej oddzielnie.

Odrębnym zagadnieniem natomiast jest kwestia reprezentacji Skarbu Pań­stwa i wspólnot samorządowych, takich jak: województwo, powiat i gmina. Zagadnienia z tym związane zostaną omówione w dalszej części rozdziału.

Reprezentacja osób prawnych ma duże znaczenie w zakresie ważności czynności prawnych dokonywanych przez dany podmiot prawa cywilnego. Tylko oświadczenia woli złożone przez osoby do tego uprawnione mogą wywołać skutki prawne w sferze prawa cywilnego.

Dalszym zagadnieniem natomiast jest przekroczenie zakresu umocowania lub brak umocowania do działania w imieniu osoby prawne|. Zgodnie z art. 39 & 1 k.c. kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej organem lub przekraczając zakres posiadanego umocowania, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to. że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania.

10. Rodzaje osób prawnych

Podział osób prawnych może być przeprowadzany według różnych kryteriów. Biorąc pod uwagę udział osób fizycznych w strukturach osoby prawnej możemy wyróżnić dwie kategorie osób prawnych, a mianowicie

1. osoby prawne typu korporacyjnego.

2. osoby prawne typu fundacyjnego.

W osobach prawnych typu korporacyjnego ich substratem są ludzie. Funkcjo­nowanie takich osób prawnych opiera się na członkostwie w ich strukturach. Korporacja wykazuje dwie istotne cechy. Po pierwsze, członkowie takiej osoby prawne] wnosząc określone udziały lub płacąc ustalone składki tworzą majątek osoby prawnej stanowiący podstawę |e) działalności, Po drugie, członkowie osoby prawnej mają określone uprawnienia organizacyjne i w związku z. tym decydują o działalności osoby prawne). Cele działania takich osób prawnych mogą być ustalane różnorodnie: bądź Jako cele gospodarcze, bądź jako cele niegospodarcze. Do te] kategorii osób prawnych w prawie polskim można zaliczyć, między innymi, spółki prawa handlowego, partie polityczne, spółdziel­nie, stowarzyszenia.

Substratem osoby prawnej typu fundacyjnego (zwanej także osobą prawną typu zakładowego) jest pewien celowo zorganizowany majątek. Nie występuje w niej instytucja członka, a jedynie fundatora (założyciela), który tworząc daną osobę prawną wyposaża ją w majątek stanowiący podstawę jej bytu i działal­ności, ustala jej cele i strukturę organizacyjną oraz sposób działania. Osobami prawnymi typu fundacyjnego są, między innymi, fundacje, szkoły wyższe, przedsiębiorstwa państwowe.

Z uwagi na charakter stosunków własnościowych osoby prawne można podzielić na:

1. państwowe.

2. samorządowe.

3. niepaństwowe.

Dalszym kryterium podziału - w chwili obecnej - może być charakter prowadzonej działalności (funkcja, jaką spełniają). Charakter prowadzonej działal­ności może mieć bowiem znaczenie prawne w różnych dziedzinach, ustawa może odrębnie regulować skutki prawne pewnych zdarzeń w odniesieniu do poszcze­gólnych osób prawnych, w zależności od charakteru prowadzonej przez nie działalności. W oparciu o to kryterium osoby prawne można podzielić na:

l, gospodarcze (zarobkowe), tj. takie, które profesjonalnie zajmują się prowadzeniem działalności gospodarczej i działalność ta stanowi o ich istocie, np. przedsiębiorstwa państwowe, banki itp..

2. niegospodarcze (niezarobkowe). tj. takie, których celem działania nie jest prowadzenie działalności gospodarczej nastawionej na osiąganie zysku, np. szkoły wyższe, partie polityczne itp. Można też mówić o osobach prawnych:

1. prawa publicznego i prywatnego

2. krajowych i zagranicznych. Szczególnego rodzaju osobami prawnymi z prawie polskim są kościelne osoby prawne.

CZYNNOŚCI PRAWNE

POJĘCIE CZYNNOŚCI PRAWNEJ

Prawo cywilne przyznaje w szerokim zakresie osobom fizycznym i osobom prawnym autonomię (swobodę) w zakresie kształtowania własnej sytuacji prawnej. W granicach uznanych przez porządek prawny podmioty prawa cywilnego suwerennie rozstrzygają o nawiązaniu, zmianie lub ustaniu stosunków cywilnoprawnych, instrumentem prawny, który pozwala tym podmiotom na świadome i celowe kształtowanie ich sytuacji prawnej poprzez doprowadzenie do powstania, zmiany lub ustania stosunków cywilnoprawnych, są czynności prawne. Czynności prawne stanowią bez wątpienia najważniejszą grupę zdarzeń cywilnoprawnych. Wśród czynności prawnych na czoło zaś z punktu widzenia funkcji społeczno-gospodarczych wysuwają się umowy.

Chociaż znaczenia czynności prawnych dla prawa cywilnego nie można przecenić, to jednak kodeks cywilny nie definiuje tej kategorii prawnej. W dok­trynie prawa cywilnego spotykamy natomiast różnorodne próby ujęcia tego zjawiska prawnego. S. Grzybowski uznaje za czynności prawne takie działanie osoby (fizycznej lub prawnej), przedsięwzięte w celu wywołania pewnych skutków prawnych, które bez takiego zamiaru nie mogłyby w ogóle powstać. Z. Radwański zaś twierdzi, że czynność prawna jest to skonstruowana przez sy­stem prawny czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa co najmniej w podstawowym zakresie - konsekwencje prawne tego zdarzenia prawnego (art. 56 k.c.)

Najbardziej rozbudowaną definicję czynności prawnej stworzył jednak A. Wolter. Zgodnie z tą definicją, uznawaną w lubelskiej szkole cywilistyki, za czyn­ność prawną uznaje się stan faktyczny, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego, z którym to stanem faktycznym ustawa wiąże skutki prawne nie tylko wyrażone w oświadczeniu woli, lecz także oświadczeniem tym nie objęte, a wynikające z ustawy, z zasad współżycia społecznego lub usta­lonych zwyczajów. Zgodnie z definicją A. Woltera:

a) czynność prawna jest stanem faktycznym, który musi być w całości zrealizowany, ażeby czynność prawna wywołała zamierzone skutki prawne,

b) koniecznym elementem każdej czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli,

c) poza oświadczeniem woli w skład czynności prawnej wchodzą niekiedy jeszcze inne elementy, jak np. wydanie rzeczy, wpis do księgi wieczystej,

d) czynność prawna wywołuje skutki prawne objęte zamiarem podmiotu, o ile mieszczą się one w ramach określonych w art. 5S k.c.. według art. 56 k.c. jednakże czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego ora/ z ustalonych zwyczajów.

§ 2. OSWIADCZENIE WOLI

Przez oświadczenie woli jako niezbędny element każdej czynności prawnej rozumie się taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutków prawnych w postaci ustanowienia, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego

Oświadczenie woli stanowi końcowy efekt procesu rozpoczynającego się w psychice osoby składającej oświadczenie woli. Wskutek wyobrażeń (pobudek) rodzi się akt woli, który nie wywołuje jeszcze żadnych skutków cywilnopraw­nych. Aby owe konsekwencje nastąpiły, konieczne jest ujawnienie tego aktu woli na zewnątrz bezpośrednio bądź poprzez inne zachowanie się, które jednak pozwala w sposób dostatecznie wyraźny na przyjęcie istnienia aktu woli. W świetle art. 60 k.c. należy przyjąć, że zachowanie się osoby Fizycznej jedynie wtedy może być uznane za oświadczenie woli, gdy jest:

a) na tyle zrozumiale, żeby chociaż w drodze wykładni możliwe było ustalenie jego sensu,

b) swobodne (tj. nie złożone pod wpływem przymusu fizycznego), c) złożone na serio (poważnie).

Akt woli i jego uzewnętrznienie stanowią całość, która w świetle prawa jest instrumentem realizacji woli osoby składającej oświadczenie woli.

3. SKŁADANIE I WYKŁADNIA OSWIADCZENIA WOLI

Z art. 60 k.c. wynika, że oświadczenie woli osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażone przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny. Oznacza to, że oświadczenie woli musi być złożone albo wyraźnie za pomocą takiego zachowania się, którego bezpośrednim celem jest przejaw na zewnątrz aktu woli, albo w sposób dorozumiany (per factu concludentia) poprzez takie zachowanie się, które w zasadzie zmierza do innego celu, ale z którego pośrednio (,,w sposób dostateczny") wynika taki akt woli. Oświadczenia woli dzielą się na: a) wyraźne i b) dorozumiane (konkludentne). Milczenie podmiotu prawa cywilnego w zasadzie nie może być uznane za oświadczenie woli. Wyjątek tu stanowi art. 386 k.c., zgodnie z którym, jeżeli osoba prowadząca działalność gospodarczą otrzyma ofertę zawarcia umowy w ramach swe) działalności gospodarcze) od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach - brak odpowiedzi uważa się za przyjęcie oferty. Wyróżnia się leż oświadczenia woli: a) które mają być złożone innej osobie i h) które nie mają oznaczonego adresata. W odniesieniu do oświadczeń woli składanych innej osobie powstaje problem, z jaką chwilą należy uznać je za skutecznie złożone.

Z teoretycznego punktu widzenia można uznać za rozstrzygający moment: a) przejawu woli, h) wysłania oświadczenia woli, c) doręczenia oświadczenia woli adresatowi, d) zapoznania się adresata z treścią oświadczenia woli. Kodeks cywilny opowiada się za teorią doręczenia, gdyż art. 61 tego kodeksu stanowi, iż „oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z. oliwiła, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią."

Należy tu jeszcze wspomnieć o sytuacji, gdy podmiot prawa (najczęściej strona umowy) jest zobowiązana do złożenia oświadczenia woli o treści ściśle określonej, ale następnie odmawia złożenia takiego oświadczenia. Wówczas druga strona umowy może wystąpić do sądu z żądaniem opartym na podstawie art. art. 64 k.c. i 1047 § l k.p.c. Prawomocne orzeczenie sądu zaś, stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie.

Jeżeli oświadczenie woli jest złożone w tak niejasny sposób, że nie można zidentyfikować jego sensu, to konieczna jest wykładnia tegoż oświadczenia. Zasady obwiązujące przy dokonywaniu wykładni oświadczenia woli określa art. 65 k.c. Zgodnie z tym przepisem oświadczenie woli powinno być tłuma­czone tak, jak lego wymagają ze względu na okoliczności, w których zostało ono złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. Przy interpretacji umów należy zaś raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, a nie tylko opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

§ 4. RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH

l. Czynności prawne jednostronne i dwustronne. Uchwały

Do czynności prawnych jednostronnych zaliczamy takie czynności, które dochodzą do skutku poprzez oświadczenie woli tylko jednej strony, np. akt fundacyjny, testament itp. Czynnościami prawnymi dwustronnymi zaś są czynności składające się z oświadczeń woli, które są zgodne co do treści kreowanego stosunku prawnego: w ten sposób dochodzi do zawarcia umowy, np. umowy sprzedaży, najmu, zlecenia itd.

Z działalnością głównie - korporacyjnych osób prawnych wiąże się podejmowanie uchwał przez ich kolegialne organy. Charakter uchwał jest sporny, chociaż przeważa opinia, iż są one. Sui generis czynnościami prawnymi tylko wtedy, gdy skutkiem ich podjęcia jest powstanie, zmiana lub ustanie stosunku cywilnoprawnego Często dojście do skutku uchwały wymaga uzyskania zwykłej lub (kwalifikowanej) większości głosów członków organu (zasada majoryzacji). Rola uchwał w ostatnich latach w Polsce wyraźnie wzrosła. w związku z odbudowaniem instytucji spółek handlowych

2. Czynności prawne odpłatne i nieodpłatne oraz wzajemnej

Do czynności prawnych odpłatnych zaliczamy czynności dwustronnie zobo­wiązujące, w których świadczenie jednej strony ma nastąpić za odpłatą drugiej stronie czynności. Wszystkie inne czynności uznawane są za nieodpłatne (np. umowa darowizny). Regułą w obrocie, szczególnie w warunkach rynkowych są czynności odpłatne. Prawo cywilne słabiej chroni interesy osób. które uzyskały przysporzenie na skutek nieodpłatnej czynności prawnej. Wśród czynności odpłatnych należy wyróżnić leszcze czynności (w praktyce umowy) wzajemne.

Według art. 487 § 2 k.c. umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, ze świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem (ekwi­walentem) świadczenia drugiej. W odniesieniu do umów wzajemnych odpłatność oznacza ekwiwalentność, a wice swoistą równoważność ekonomiczną świadczeń obu stron. W doktrynie istnieją kontrowersje, czy chodzi tu o ekwiwalentność w sensie obiektywnym, czy tylko subiektywnym, chociaż przeważa to ostatnie stanowisko. Do umów wzajemnych zaliczamy: sprzedaż, najem, dzierżawę itp.

3. Czynności prawne zobowiązujące i rozporządzające

Czynnościami prawnymi zobowiązującymi są czynności, których skutkiem jest powstanie zobowiązania do spełnienia określonego świadczenia, np. umowa najmu, zlecenia, przewozu itd.

Czynnościami prawnymi rozporządzającymi zaś są czynności, których celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, ograniczenie, obciążenie lub znie­sienie prawa przysługującego podmiotowi dokonującemu czynności prawnej, np.: zwolnienie z długu (art. 508 k.c.), zbycie spadku, zbycie przedsiębiorstwa. ustanowienie zastawu rejestrowego.

W germańskich systemach prawnych np. pod rządem BGB dokonana została całkowita dystynkcja między czynnościami prawnymi zobowiązującymi a czyn­nościami rozporządzającymi. Innaczej zaś sytuacja przedstawia się w systemach romańskich, np. pod rządem kodeksu Napoleona. Polski kodeks cywilny przyjął Jako regułę system romański umów zobowiązujących ze skutkiem rozporządzającym. Od tej reguły zachodzą wyjątki (z mocy ustawy lub czynności prawne) w kierunku samoistności czynności rozporządzających.

4. Czynności prawne konsensualne i realne

Do czynności prawnych konsensualnych zaliczamy czynności dochodzące do skutku już przez samo ułożenie oświadczenia (oświadczeń) woli solo consensu. Przy czynnościach prawnych realnych natomiast potrzebne jest, obok oświad­czenia woli, również spełnienie pewnych dodatkowych elementów, takich jak: wręczenie rzeczy kontrahentowi, wpis do księgi wieczystej itp. Do czynności prawnych realnych zaliczamy np. zadatek, przechowanie, użyczenie. Regułą polskiego prawa cywilnego jest konsensualność czynności prawnych.

5. Czynności prawne między żyjącymi oraz. na wypadek śmierci

Czynności prawne między żyjącymi (inter vivos) wywołują .skutki między żyjącymi osobami fizycznymi (oraz istniejącymi osobami prawnymi). Czynności prawne na wypadek śmierci (mortis causa) wywołują skutki z chwilą śmierci osoby ich dokonującej, np. sporządzenie testamentu.

6. Czynności prawne przyczynowe (kauzalne) i oderwane (abstrakcyjne)

Ważną z gospodarczego punktu widzenia grupę czynności prawnych stanowią czynności przysparzające. Są to czynności, które prowadzą do przysporzenia w postaci zwiększenia się aktywów określonej osoby bądź też zmniejszenia się jej pasywów.

Osoba dokonująca przysporzenia na rzecz innej osoby czyni to z jakiejś ważnej przyczyny. Ta przyczyna (causa) zwana też podstawą prawną przyspo­rzenia, może w różny sposób wpływać na ważność i skuteczność czynności prawnej przysparzającej. Gdy czynność prawna jest uzależniona od istnienia i prawidłowości causa, wówczas mamy do czynienia z czynnościami kauzalnymi (przyczynowymi). W przeciwnym wypadku wchodzą w grę czynności oderwane (abstrakcyjne). Regułą polskiego prawa jest kauzalność czynności prawnych przysparzających, zaś abstrakcyjność jest wyjątkiem (np. przekaz, zobowiązanie z weksla i czeku).

W doktrynie wyróżnia się następujące najważniejsze typy causam

a) causa acquirendi vel obligandi gdy celem dokonania przysporzenia jest uzyskanie przez dokonującego pewnej korzyści dla siebie (np. przy umowie sprzedaży),

b) causa solvendi gdy celem dokonania przysporzenia jest zwolnienie się przez dokonującego z długu (np. przy zapłacie długu),

c) causa donandi - gdy przysporzenie dyktowane jest szczodrobliwością dokonującego przysporzenia, który nie liczy na żaden ekwiwalent,

d) causa cavendi gdy celem przysporzenia jest ustanowienie zabezpieczenia wierzytelności.

FORMA CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Z art. 60 k.c. wynika zasada swobody wyboru formy czynności prawnych (verba legis oświadczenia woli). Oznacza to, ze podmiot dokonujący czynności prawne) może złożyć oświadczenie woli w dowolne) formie (ustnej, pisemne), notarialne) lip.), chyba że z wyraźnego przepisu prawa bądź z woli stron wynika obowiązek zachowania formy szczególne).

l. Rodzaje form czynności prawnych z uwagi na ich szatę zewnętrzną

Z uwagi na szatę zewnętrzną wyróżnia się następujące rodzaje szczególnych form oświadczenia woli: a) zwykła forma pisemna, b) forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu, c) forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty. d) forma aktu notarialnej.

Ad. a) Zwykła forma pisemna wymaga ułożenia własnoręcznego podpisu na dokumencie zawierającą osnowę oświadczenia woli. Do zawarcia umowy za wystarczającą kodeks cywilny uznaje wymianę dokumentów obejmujących treść oświadczenia woli każdej ze stron i przez nią podpisany (art. 7S). Osoba nie mogąca pisać, lecz mogąca czytać może złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej bądź w ten sposób, ze uczyni na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok lego odcisku inna osoba wypisze jej imię i nazwisko, umieszczając swój podpis, bądź tez w ten sposób, ze zamiast składającego oświadczenie woli podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza lub właściwy organ administracji samorządowej (gminy) z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie osoby, która nie może pisać, lecz może czytać (art. 79 k.c.). Gdy oświadczenie woli w formie pisemne) ma złożyć osoba nie mogąca czytać. oświadczenie to powinno być złożone w formie aktu notarialnego (art. 80 k.c.).

Ad. b) forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym polega na zachowaniu formy pisemnej zwykłej i poświadczeniu podpisu przez notariusza albo inny właściwy organ (np. organ gminy) lub banki w miejscowościach, w których nie ma kancelarii notarialnej

Ad. c) Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty sprowadza się do złożenia oświadczenia woli w zwykłej formie pisemne] oraz poświadczenia daty (tzw. data pewna) przez notariusza lub umieszczeniem na dokumencie przez organ państwowy jakiejkolwiek wzmianki (np. skasowanie znaczków skarbowych)

Ad. d) Forma notarialna czynności prawnej polega na tym, że notariusz jako osoba zaufania publicznego spisuje treść oświadczenia woli, odczytuje oświad­czenie stronom czynności, które następnie podpisują akt wespół z notariuszem (art. art. 92-94 ustawy z. dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie).

W ostatnich latach wielkie zainteresowanie budzi charakter wydruku kom­puterowego. Przeważa opinia, że wydruk sam w sobie (np. bez podpisu skła­dającego oświadczenie) nie spełnia wymogu formy pisemnej zwykłej, chociaż ma istotne znaczenie dowodowe. Inaczej jednak problem przedstawia się od dnia l stycznia 1998 r. w odniesieniu do oświadczeń woli składanych w związku z dokonywaniem czynności bankowych. Wymienione wyżej oświadczenia woli mogą być wyrażone za pomocą elektronicznych nośników informacji. Związane zaś z czynnościami bankowymi dokumenty mogą być sporządzane za pomocą elektronicznych nośników infor­macji, jeśli dokumenty te zostaną w należyty sposób utrwalone i zabezpieczone. Czynności bankowe dokonane za pomocą elektronicznych nośników informacji spełniają wymogi formy pisemnej czynności prawnej (art. 7 ust. 2 prawa banko­wego z 1997 r.)

2. Rodzaje czynności prawnych z uwagi na skutki prawne niezachowania formy szczególnej

Z uwagi na skutki niezachowania formy szczególnej wyróżniamy:

1. formę zastrzeżoną pod rygorem nieważności (ad solemnitatem).

2. formę zastrzeżoną dla celów dowodowych (ad probationem),

3.formę dla wywołania oznaczonych skutków prawnych (ad eventum). Ad 1.Forma czynności prawnych ad solemnitatem oznacza taką formę szczególną z uwagi na jej szatę zewnętrzną, której niezachowanie powoduje nieważność czynności prawnej. Obowiązek zachowania takiej formy może wynikać z mocy ustawy bądź z mocy czynności prawnej.

Zgodnie z art. 73& 2 k.c. każda przewidziana w przepisach ustawy forma szczególna inna aniżeli pismo nią charakter formy pod rygorem nieważności, chyba że jej zachowanie zostało zastrzeżone tylko w celu wywołania oznaczo­nych skutków prawnych, tj. ad eventum; jeśli zaś przepisy prawa przewidują jako szczególną formę pisemna,, to jest ona formą ad solemnitatem jedynie wówczas. gdy w przepisie wyraźnie sytuowano rygor nieważności. Formą ad solemnitatem jest zawsze przewidziana w przepisach prawa forma notarialna. Forma pisemna zaś staje się formą ad solemnitatem stosunkowo rzadko, np. (oświadczenie woli poręczyciela)

Zgodnie zaś z art. 76 k.c., jeżeli strony zastrzegły w umowie że określona czynność prawna między nimi powinna być dokonana w formie szczególnej (pactum de forma), to czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrzeżonej formy, tzn. że jest ona formą ad solemnitatem . Tylko w wypadku zastrzeżenia formy pisemnej bez określenia skutków jej[ zachowania poczytuje się w razie wątpliwości, ze formę tę zastrzeżono jedynie jako formę dla celów dowodowych.

Ad 2. Forma szczególna zastrzeżona ad probationem to forma pisemna, której niezachowanie nie powoduje nieważności czynności prawnej, ale ogranicza możliwość skorzystania w ewentualnym procesie z niektórych środków dowodowych . Zgodnie z. art. 74 § l k.c. niezachowanie formy pisemnej ad probationem uniemożliwia dopuszczenie w ewentualnym procesie dowodu z zeznań świadków oraz, dowodu z, przesłuchania stron (tzw. osobowe środki dowodowe) na fakt dokonania czynności prawnej. Na mocy art. 74 & 2 k.c. osobowe środki do­wodowe będą jednak dopuszczalne gdy obie strony wyrażą na to zgodę albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma, bądź ponadto sąd może dopuście osobowe środki dowodowe, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy uzna to za konieczne.

Obowiązek zachowania formy ad probationem może wynikać z przepisu ustawy bądź z woli stron.

Z mocy art. 74 &l k.c. formą ad probationem jest każda przewidziana w przepisach forma pisemna, chyba ze przepis statuujący formę pisemną jed­nocześnie expressis verbis zastrzega rygor nieważności. W praktyce najważ­niejszą role odgrywa tu art. 75 k.c., według którego czynność prawna obejmu­jąca rozporządzenie prawem, którego wartość przekracza 2000 zł, jak również czynność prawna, z której wynika zobowiązanie do świadczenia o wartości przekraczającej 2000 zł, powinna być stwierdzona pismem. Istotny jest również art. 77 k.c., zgodnie z którym w wypadku zawarcia umowy na piśmie jej uzupełnienie, zmiana lub rozwiązanie bądź odstąpienie od umowy powinno też być stwierdzone pismem.

Art. 76 k.c. zezwala stronom umowy zastrzec formę pisemną dla celów dowodowych również w wypadkach nie przewidzianych w przepisach prawa. Zgodnie zaś ze wspomnianą już regułą interpretacyjną charakter formy ad probationem ma umowne zastrzeżenie formy pisemne| bez określenia skutków nie­zachowania te) formy.

Ad. 3. Forma szczególna ad eventum polega na tym, że przepis ustawy uzależnia wywołanie przez czynność prawną niektórych skutków od zachowania także szczególnej formy czyli mimo niezachowania tej formy (ad eventum )czynność prawna będzie ważna, lecz nie wywoła wszystkich skutków prawnych

§ 6. TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNYCH

l. Elementy treści czynności prawnej

Tradycyjnie wśród elementów treści czynności prawnej wyróżnia się: l. elementy przedmiotowo istotne (ESSENTIALIA NEGOTTII), które indywidualizują daną czynność pod względem prawnym i bez których oznaczonego typu czynność prawna nie mogłaby dojść do skutku, np. przy umowie sprzedaży do takich elementów należy oznaczenie przedmiotu sprzedaży i ceny (art. 535 k.c.),

2. elementy podmiotowo istotne (acidentalia negotti), które ze swej istoty nie wpływają na skuteczność danego rodzaju czynności prawnej, jednakże na mocy woli stron uzyskały rangę elementów istotnych; do tych elementów zalicza się m.in. warunek i termin,

3. elementy nieistotne (naturalia negotii), których nieobjęcie oświadczeniem woli nic ma wpływu na skuteczność czynności prawnej.

Art. 58 k.c. statuuje zakaz dokonywania czynności prawnych sprzecznych z ustawą (contra legem), zasadami współżycia społecznego oraz mających na celu obejście ustawy (in fraudem legis) Czynność prawna sprzeczna z ustawa, lub mająca na celu obejście ustawy jest w zasadzie nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, a w szczególności ten, iż na miejsce nieważ­nych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Gdy nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, to czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność prawna nie zostałaby dokonana.

W odniesieniu do umów obligacyjnych istotne znaczenie ma przepis art. 3531 k.c., zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nic sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Art. 353' k.c. statuuje fundamentalną dla prawa kontraktowego gospodarki rynkowej zasadę swobody (wolności) umów.

2. Warunek

W ścisłym tego stówa znaczeniu warunek to zdarzenie przyszłe niepewne, od którego spełnienia strona dokonująca czynności prawnej uzależnia powstanie lub ustanie skutków prawnych. Doktryna wyróżnia:

a) warunek zawieszający oraz warunek rozwiązujący - w zależności od tego, czy ziszczenie się warunku prowadzi do powstania skutku prawnego (np. powrót do kraju z emigracji, jako warunek nabycia własności rzeczy), czy też ustania skutku prawnego (np. wyjazd z kraju na emigrację, jako warunek powodujący utratę własności rzeczy),

b) warunek dodatni, jako zdarzenie, które ma nastąpić, i warunek ujemny, jako zdarzenie, które nie może nastąpić,

c) warunek, którego spełnienie jest zależne od woli strony, dokonującej czynności prawnej (np. zmiana miejsca zamieszkania przez obdarowanego), oraz warunek niezależny od woli strony.

Warunek niemożliwy, niezależny, przeciwny ustawie lub zasadom współży­cia społecznego powoduje nieważność czynności prawnej, jeżeli jest to warunek zawieszający, zaś uważa się go za nie zastrzeżony, jeżeli jest warunkiem rozwiązującym.

W okresie między dokonaniem czynności prawnej zawierającej warunek a ewentualnym spełnieniem się warunku istnieje stan zawieszenia, jednakże warunkowo uprawniony może dokonywać wszelkich czynności zmierzających do zachowania jego praw (art. 91 k.c.). Prawo warunkowe jednak może być przedmiotem rozporządzenia w drodze czynności prawnych inter vivos lub mortis (causa, zaś wierzytelność warunkowa może być zabezpieczona hipoteką lub zastawem.

Kierując się względami słuszności ustawodawca przewiduje w art. 93 k.c. Fikcję ziszczenia się lub nieziszczenia się warunku.

3. Termin

Termin jest to zdarzenie przyszłe pewne, od którego nastąpienia strona dokonująca czynności prawnej ogranicza jej skutki w czasie. Wyróżnia się terminy początkowe (dies a quo) i końcowe (dies ad quem). Przy terminie początkowym skutek prawny powstaje z chwilą nadejścia terminu, zaś przy terminie końcowym skutek prawny ustaje z momentem nadejścia terminu. Art. 116 k.c. odsyła przy ocenie skutków zastrzeżenia terminów początkowego i końcowego do przepisów kodeksu cywilnego o warunku zawieszającym i rozwiązującym.

Warto tu jeszcze zwrócić uwagę na postanowienia art. arl. 110 l 15 k.c.. które to przepisy określają sposoby obliczania terminów. Przepisy le maią zna­czenie nie tylko dla prawa cywilnego, ale dla całego systemu prawa. Art. l l l k.c. stanowi, że termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia.

&7 ZAWARCIE UMOWY

Wśród czynności prawnych podstawową role. szczególnie w warunkach gospodarki rynkowej, odgrywają umowy (kontrakty). Problematyce umów kodeks cywilny poświęca szereg przepisów \v części ogólnej oraz ogromna większość przepisów księgi III o zobowiązaniach. Chociaż wszystkie przepisy księgi I kodeksu cywilnego, dotyczące czynności prawnych, odnoszą się natu­ralnie również do umów, to jednak art. art. 66-72 k.e., które regulują z.a-gadnieniti związane z zawarciem umowy, poświęcone są wyłącznie umowom. Uregulowanie to jest dość enigmatyczne i nie może być uznane za wystarczające z punktu widzenia dzisiejszych potrzeb obrotu gospodarczego. Nowela kodeksu cywilnego z 1996 r. rozszerza zresztą dotychczasowe uregulowanie zawarcia umowy - ograniczone do oferty i jej przyjęcia oraz rokowań o instytucję przetargu.

Zgodnie z art. 66 § l k.c. przez ofertę rozumiemy oświadczenie woli jedne) strony skierowane do drugiej strony, które obejmuje propozycję zawarcia umo­wy i określa jej istotne postanowienia (essentialia negotii). W celu wyjaśnienia ewentualnych wątpliwości art. 71 k.c. stanowi z jednej strony, że ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu albo do poszczególnych adresatów poczytuje się za zaproszenie do rozpoczęcia rokowań, a nie za ofertę. Z drugiej strony wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny należy uważać za ofertę (art. 543 k.c.).

Oferent jest swoją ofertą związany (art. 66 § l in fin k.c.), co oznacza, że adresat oferty (oblat) może na mocy jednostronnego oświadczenia woli do­prowadzić do zawarcia umowy i w konsekwencji do powstania lub zmiany stosunku cywilnoprawnego. Z teoretycznego punktu widzenia przyjmuje się, że po stronie adresata oferty powstaje prawo kształtujące. Umowa zostaje zawarta, gdy adresat ofertę przyjął czyli złożył oświadczenie woli o akceptacji oferty w całości. Milczenia adresata nie traktuje się jako przyjęcia oferty, z wyiątkiem sytuacji przewidzianej w art. 3S6 k.c. Przyjęcie oferty z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień poczytuje się za nową ofertę (art. 68 k.c.). Należy tu leszcze zwrócić uwagę na postanowienie art. 69 k.c., zgodnie z którym, jeżeli według przyjętego w danych stosunkach zwyczaju lub według treści oferty doiscie do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony o je) przyjęciu nie [est po­trzebne, w szczególności Jeżeli składający ofertę żąda niezwłocznego zawarcia umowy, umowa dochodzi do skutku, skoro druga strona w czasie właściwym przystąpi do jej wykonania.

Z cywilistycznego punktu widzenia najważnie)szą kwestią [est odpowiedz na pytanie, jak długo oferent jest swoja, ofertą związany. Należy wyróżnić tu sytuacje:

a) gdy oferent sam wyznaczył w oleicie czas. w ciągu którego będzie oczekiwał odpowiedzi adresatów, wówczas jesl związany ofertą do upływu tego terminu,

b) gdy w ofercie termin nie jest oznaczony, wówczas: jeżeli oferta była złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą telefonu lub innego środka bezpośredniego porozumiewania się, jej przyjęcie musi nastąpić niezwłocznie (w przeciwnym wypadku oferta przestaje wiązać); we wszystkich pozostałych wypadkach oferta przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ja, mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nie uza­sadnionego opóźnienia (por. art. 67 k.c.).

Drugim sposobem zawarcia umowy, regulowanym obecnie w polskim kodeksie cywilnym są rokowania. Rokowania dotyczą umów złożonych, obszer­nych z punktu widzenia treści oraz skomplikowanych, gdy stosunkowo prosty mechanizm kontraktowania, oparty o mechanizm ofertowy nie może znaleźć zastosowania. Rokowania polegają na uzgodnieniu przez pertraktujące podmioty poszczególnych elementów przyszłej umowy. Według art. 72 k.c. w wypadku prowadzenia rokowań umowa zostaje zawarta dopiero wtedy, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich postanowień umowy, które były przedmio­tem rokowań.

Instytucja przetargu Jest uregulowana dość ogólnie w art. 70 1-1 k.c. Przetarg stanowi szczególną procedurę zawierania umów. modyfikującą system ich zawierania poprzez ofertę i jej przyjęcie. Procedura ta nadto pozwała na ok­reśloną weryfikację pewnych warunków umowy, np. uzyskanie najkorzystniej­szych warunków wykonania umowy, ceny itp.

Zgodnie z art. 70 & l k.c. umowa może być zawarta w drodze przetargu. Inicjatywa zawarcia określonej umowy pochodzi od jedne| tylko strony umowy

ogłaszającego przetarg. Niekiedy procedura przetargowa poprzedza prowa­dzenie rokowań z. wybranymi oferentami, np. ogłaszający' przetarg może sobie taką możliwość wyraźnie zastrzec w ogłoszeniu o przetargu.

Z punktu widzenia zawarcia umowy w drodze przetargu istotne znaczenie ma ogłoszenie o przetargu. Ogłoszenie to jest zaproszeniem do składania ofert i może być skierowane do określonego lub nieograniczonego kręgu adresatów. Sama forma ogłoszenia o przetargu jest dowolna, kodeks cywilny formy lei me ustala, np. może to być ogłoszenie umieszczone w gazecie, wywieszone w miejescu publicznym lub zawarte w pismach imiennie adresowanych do pewnego kręgu adresalów.

Należy jednak podkreślić, że ogłaszaiący przetarg jest związany treścią, postanowień zawartych w ogłoszeniu, jak leż postanowieniami odnoszącymi się do treści umowy, która ma być zawarta i mc może ich zmieniać, chyba że co innego wynika z treści ogłoszenia. /. zasady też nie może odwołać złożonego zaproszenia, chyba że odwołanie zaproszenia doszło do adresata [odnoc/esnie z zaproszeniem lub wcześnie| (art. M k.c.) luli też w Ireści zaproszenia ogłaszający przetarg zastrzegł sobie prawo do |ego odwołania licz podania przyczyny.

Postępowanie przetargowi.' rozpoczyna ogłoszenie o przetargu Ogłoszenii- o przetargu musi określać co najmniej czas, inie)sce. przedmiot oraz warunki prze-targu (art. 701 ^ 2 k.c ), me mniej istotne nadto wydaje się określenie, jakiego rodzaju przetarg zostanie przeprowadzony. Rzutuje to bowiem na sam;) proce­durę przetargową (sposób )ego prowadzenia), klóra stanowi istotny element sa­mego ogłoszenia. W treści ogłoszenia zostają wiec ustalone istotne eiemenly umowy, która ma hyc zawarta oraz sposób prowadzenia przetargu.

Z reguły też. ogłaszający przetarg ustala w ogłoszeniu obowiązek zapłaty tzw. wadium, tj. określonej kwoty pieniężnej (stanowiące) z. zasady określony procent wartości świadczenia z. tytułu umowy, która ma być zawarta). Wadium służy zabezpieczeniu interesów organizatora przetargu przed nagannym po­stępowaniem uczestnika przetargu.

Niemniej istotne jest też czasem zastrzeżenie, uprawniające ogłaszającego przetarg do zamknięcia przetargu bez. wybrania jakiejkolwiek z. oferl. Zastrzeżenie takie chroni interesy ogłaszającego przetarg w sytuacji, gdy nie otrzy­ma on oferty, którą może przyiąć iub otrzyma oiery mme) korzystne od ocze­kiwanych.

Przetarg może mieć charakter przetargu ustnego albo przetargu pisemnego (art. 701 § l k.c.).

Procedurę przetargu ustnego rozpoczyna ogłoszenie o przetargu, a przeprowadza się go w miejscu i czasie w tym ogłoszeniu ustalonym. Cechą charakterystyczną przetargu ustnego jest to. że ogłaszający przetarg oczekuje w czasie jego prowadzenia - składania coraz korzys!nie[szyeh ofert wzywając uczestników przetargu do ich składania. Oferenci są w tym samym czasie w jednym miejscu i składają swoje oferty ustnie. Oferta złożona w toku przetar­gu ustnego przesta|s.' wiązać, gdy inny uczestnik złożv ofertę korzystniejszą i albo przetarg zostanie zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert

Przetarg pisemny rozpoczyna zaproszenie do składania ofert na piśmie Każda oferta powinna być złożona w formie i w czasie ustalonym w zaproszniu, złożenie oferty po ustalonym terminie lest bezprzedmiotowe. oglaszajac przetarg takiej oferty z zasady w ogóle nie będzie brał pod uwagę. Cechą cha­rakterystyczną tej formy przetargu jest to, że oferta złożona w toku przetargu pisemnego przestaje wiązać, gdy zostanie wybrana inna oferta, lub gdy przetarg zostanie zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert. Podstawowym obowiązkiem ogłaszającego przetarg pisemny jest obowiązek niezwłocznego powiadomienia uczestników przetargu o |ego wyniku lub zam­knięciu przetargu bez dokonania wyboru. Powiadomienie powinno nastąpić liii piśmie lub w taki sam sposób, w ]aki nastąpiło ogłoszenie przetargu

Chwila zawarcia umowy w drodze przetargu jesl różnie określana w zależ­ności od tego, czy mamy do czynienia z przetargiem ustnym, czy przetargiem pisemnym.

W przypadku przetargu ustnego zawarcie umowy następuje z chwilą wybra­nia oferty. Wybór ten powinien nastąpił.' w trakcie prowadzenia przetargu. Momentem usankcjonowania wyboru jest tzw. przybicie. które następuje po trzykrotnym wywołaniu ostatniego zaofiarowania.

W razie natomiast ogłoszenia przetargu pisemnego do ustalenia oliwili |ego zawarcia stosuje się przepisy dotyczące przyjęcia oferty. Tvm samym umowa zostanie z zasady zawarta w oliwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia ogłaszającego przetarg o przyjęciu oferty złożonej w odpowiedzi na ogłoszenie o przetargu

Kodeks cywilny w szczególny sposób chroni interesy uczestników przetargu, przyznając im - w określonych warunkach roszczenie o unieważnienie umowy zawartej w drodze przetargu. Roszczenie to przysługuje każdej ze stron, a jego celem jest zapewnienie rzetelności samej instytucji jako formy zawarcia umowy.

Zgodnie z art. 70 & l k.c. strona umowy zawartej w drodze przetargu może żądać jego unieważnienia w wypadku, gdy druga strona umowy lub działająca z nią w porozumieniu osoba trzecia sprzecznie z prawem lub zasadami współżycia społecznego wpłynęła na wynik przetargu, np. udzielała niepraw­dziwych informacji, podnosiła oferowaną cenę nie mając zamiaru zawarcia umowy, itp. Roszczenie powyższe przysługuje także w przypadku, gdy umowa została zawarta na cudzy rachunek, wówczas unieważnienia umowy może żą­dać dający zlecenie.

Dochodzenie roszczenia o unieważnienie umowy jest ograniczone w czasie, a mianowicie uprawnienie do żądania unieważnienia umowy wygasa z. upływem miesiąca od dowiedzenia się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od daty zawarcia umowy. Termin ten ma charakter terminu zawitego, po jego upływie wobec wygaśnięcia roszczenia niedopuszczalne jest już żądanie unieważnienia umowy i tym samym zawarta umowa pozostanie umową ważną i wszelkie skutki prawne związane z jej zawarciem zostaną zrealizowane.

Poza kodeksem cywilnym najbardziej obszerną regulację ustawową przetargu zawiera ustawa z. dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych

&8 WADY OŚWlADCZENIA WOLI

Oświadczenie woli jako najważniejszy i konieczny element czynności prawnej tylko wtedy stanowi efektywny instrument świadomego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez podmioty prawa, gdy oświadczenie woli (przejaw woli) |est zgodny z wola, wewnętrzną jeżeli w procesie podejmowama l ujawniania woli po|awia|ą się pewne wadliwości, które prowadzą do sytuacji. gdy przejaw woli nie oddaje woli wewnętrznej mówimy o wadach oświadczenia

woli. Kodeks cywilny wyróżnia następujące wady oświadczenia woli: brak świadomości lub swobody, pozorność, błąd (w tym też podstęp) oraz groźba.

l. Brak świadomości lub swobody

Oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jest bezwzględnie nieważne. Dotyczy to w szczegól­ności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby przemijającego zaburzenia czynności psychicznych (art. 82 k.c.). Na marginesie jedynie należy wspomnieć, że choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy mogą też stanowić podstawę całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia. Całkowite ubezwłasnowolnienie stanowi jednak odrębną, samoistną przesłankę nieważności czynności prawnej.

2. Pozorność

Zgodnie z art. 83 k.c. pozorność polega na tym, że osoba składająca oświadczenie woli umawia się z adresatem tego oświadczenia, iż: a) oświad­czenie woli ma nie wywoływać żadnych skutków prawnych mimo istnienia zewnętrznych symptomów ich powstania, bądź też b) mogą powstać inne skutki prawne aniżeli te, które zostały oznaczone w treści oświadczenia woli (np. strony zawierają umowę sprzedaży, chociaż umawiają się, że w rzeczywistości dojdzie do skutku umowa darowizny).

Skutkiem prawnym pozorności jest nieważność bezwzględna pozornego oświadczenia woli. Kiedy jednak pozorne oświadczenie woli zostało złożone w celu ukrycia innej czynności prawnej (por. wyżej punkt oznaczony literą b), ważność tego oświadczenia ocenia się według właściwości czynności prawnej ukrytej (dyssymulowanej) - w razie ukrycia pod pozorną umową sprzedaży umowy darowizny, może być uznana za ważną umowa darowizny, o ile zostaną spełnione przesłanki jej ważności, w szczególności odnoszące się do formy umowy darowizny.

W celu ochrony bezpieczeństwa obrotu, 1|. interesów osób trzecich, które zawarły umowę ze stroną, która uprzednio zawarła pozorną czynność prawną, przepis art. 83 § 2 k.c. stanowi, iż ..pozornnść oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawne), dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia woli, jeżeli wskutek lej czynności osoba trzecia nabywa prawo luli zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w zlej wierze".

3. Błąd

Przez „błąd" należy rozumieć fałszywe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, a zatem mylne wyobrażenie lub brak w ogóle wyobrażenia (błąd sensu stricto), jak również mylne wyobrażenie o treści składanego oświadczenia (pomyłka). Błąd może dotyczyć różnych okoliczności rzeczywistego stanu rzeczy - może to być błąd co do osoby, której składa się oświadczenie woli, co do przedmiotu umowy oraz jego właściwości.

Wypadki błędu należy podzielić na błąd co do treści czynności prawnej i błąd co do okoliczności pozostających poza treścią czynności prawnej.

Art. 84 & l k.c. za prawnie doniosły uznaje tylko błąd co do treści czynności prawnej, jeżeli jest on istotny, tj. uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści. Błąd musi być zatem istotny zarówno subiektywnie (a więc musi stanowić przyczynę sprawczą złożenia danego oświadczenia woli o danej treści), jak i obiektywnie (a więc, że żaden człowiek znający rzeczywisty stan rzeczy i oceniający sprawę rozsądnie nie złożyłby oświadczenia woli tej treści). Skutkiem tak określonego prawnie doniosłego błędu jest możność uchylenia się przez osobę działającą pod wpływem błędu od skutków prawnych swego oświadczenia woli.

Gdy oświadczenie woli było złożone innej osobie, a czynność była odpłatna, uchylenie się od skutków prawnych jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy.

Przez podstęp należy rozumieć błąd wywołany przez inną osobę celowo, aby skłonić daną osobę do złożenia oświadczenia woli. Według art. S6 k.c. prawną doniosłość przedstawia błąd wywołany podstępnie przez drugą stronę, a nawet przez osobę trzecią, ale tylko wówczas, jeżeli o podstępie druga strona wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego oświadczenie woli albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.

4. Groźba

Zgodnie z art. S7 k.c., kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu albo innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Groźbą jest więc, najogólniej mówiąc, zapowiedz przez pewną osobę, w celu zmuszenia innej osoby do złożenia oświadczenia woli, użycia takie środków, które mogą sprowadzić niekorzystne następstwa dla tej osoby lub osoby trzeciej. gdy oczekiwane oświadczenie nie zostanie złożone.

Nie ma znaczenia, kto użył groźby: druga strona czy też osoba trzech, chociażby nawet druga strona nie wiedziała o groźbie.

Groźbą musi też być bezprawna, co oznacza bezprawność zapowiedzianego działania (np. podpalenia domu, pobicia. zabójstwa itd.) albo zapowiedź użycia dozwolonego prawem działania w celu wymuszenia oświadczenia woli (np. groźba doniesienia stronie umowy o popełnionym przestępstwie).

Groźbą musi być poza tym przyczyną sprawczą złożenia oświadczenia woli, tzn. że składający oświadczenie mógł się obawiać powstania poważnego nie bezpieczeństwa. Nie ma zaś znaczenia, czy niebezpieczeństwo dotyczyło sto­sunków osobistych, czy też majątkowych, jak również czy groziło ono osobie, która złożyła oświadczenie woli, czy też innej osobie. Obojętne jest też, czy grożący żądał wprost i wyraźnie złożenia oświadczenia woli, czy też związek między groźbą a złożeniem oświadczenia miał charakter pośredni.

Skutkiem prawnym błędu oraz groźby jest nieważność względna czynności prawnej.

9. SANKCJI WADLIWEJ CZYNNOSCI PRAWNEJ

l. Nieważność bezwzględna

Czynność prawna bezwzględnie nieważna nie wywołuje żadnych skutków wynikających z treści oświadczenia woli, przy czym nieważność następuje z mocy samego prawa. Na nieważność czynności prawnej może zawsze powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny, a w razie sporu sąd powinien uwzględnić nieważność z urzędu, czyli nawet wówczas, gdy żadna ze stron na nią się nic powołuje (czynności nieważnej bezwzględnie nie da się natomiast konwalidować).

Nieważna czynność prawna podlega konwersji, tzn. jeżeli przy dokonywaniu nieważnej czynności prawnej zostały spełnione przesłanki innej ważnej czyn­ności, przyjmuje się, że czynność ta została dokonana, chyba że strony wyra­ziły odmienną wolę. Konwersja może dotyczyć całości czynności prawnej (np. art. 521 § 2 k.c.) albo części czynności (art. 5S § l k.c.).

Bezwzględna nieważność czynności prawnej powstaje w razie: a) dokonania czynności prawnej przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych, b) braku świadomości lub swobody, c) niezachowania formy AD SOLEMNITATEM d) dokonania czynności sprzecznej z ustawą lub z zasadami współżycia spo­łecznego albo mającej na celu obejście ustawy.

2. Nieważność względna

Czynność nieważna względnie (wzruszalna) wywołuje wszystkie skutki prawne tak, jak gdyby była czynnością niewadliwą. Następuje zatem powstanie zobowiązań i uprawnień, przeniesienie praw itd. Czynność taką można kon­walidować.

Istnieją dwa sposoby unieważnienia czynności prawnej nieważne) względnie: a) Zgodnie z art. ^ k.c. ten. kto złożył innej osobie oświadczenie woli pod wpływem błędu lub groźby, może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, przez stosowne oświadczenie złożone na piśmie drugiej stronie: uprawnienie to wygasa w razie błędu z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby z upływem roku od oliwili, kiedy stan obawy ustał. Przepisy ustawy wprowadzają pewne wyjątki od tego zasadniczego uregulowania,

b) W niektórych przypadkach do unieważnienia czynności prawnej nieważnej względnie potrzebne jest orzeczenie sądowe. Dotyczy to w szczególności unieważnienia umowy w razie tzw. wyzysku, unieważnienia uznania dziecka, uchylenia uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy, członków spółdzielni itd.

3. Bezskuteczność zawieszona

O bezskuteczności zawieszonej mówimy wtedy, gdy do ważności czynności prawnej wymagana jest zgoda osoby trzeciej, a zgody tej nie udzielono. Skuteczność takiej czynności pozostaje w zawieszeniu aż do oliwili, w której osoba trzecia mogła jeszcze potwierdzić czynność lub ją już potwierdziła.

W razie bezskuteczności zawieszonej nie wiadomo, czy czynność prawna wywoła skutki prawne, czy też ich nic wywoła. Wszystko zależy od tego, czy czynność ta zostanie, czy nie zostanie potwierdzona, w tym czasie jest to tzw. czynność prawna niezupełna lub kulejąca. Wskutek potwierdzenia staje się czynnością w pełni skuteczną, w przypadku zaś odmowy potwierdzenia albo braku potwierdzenia minio upływu określonego terminu staje się czynnością nieważną. Potwierdzenie ma moc wsteczną od chwili dokonania czynności (działa ex tunc) i takie znaczenie ma odmowa potwierdzenia lub jego brak mimo upływu terminu do złożenia go. W kwestiach szczegółowych por. art. 18^2 oraz art. 103 k.c.

4. Bezskuteczność względna

Skutkiem wadliwości czynności prawnej niekiedy jest to, że czynność taka staje się bezskuteczna lecz tylko względem określonych osób, zachowując w pełni swą skuteczność względem innych podmiotów.

Bezskuteczność względna nie następuje nigdy z mocy oświadczenia woli, ale jedynie albo ipso iure, albo z mocy orzeczenia sądowego. Czynność prawna jesl względnie bezskuteczna ipso iure w wypadku, gdy spadkobierca rozporządził udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody pozostałych spadko­bierców rozporządzenie to jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące tym spadkobiercom na podstawie przepisów o dziale spadku (art. 1036 zd. 2 k.c.). Orzeczenie sądowe zaś jest potrzebne dla uznania czynności dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli za bez­skuteczną względem tych wierzycieli (tzw. roszczenia pauliańskie art. 527 i nast. k.c.).

Ogólne znaczenie ma zaś arl. 59 k.c.. który stanowi, iż w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadość­uczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba !a może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od |ej zawarcia (arl 59 zd. 2 k.c.).

PRZEDSTAWICIELSTWO

§ l. POJĘCIE PRZEDSTAWlCIELSTWA

l. Istota przedstawicielstwa

W obrocie cywilnoprawnym zazwyczaj czynności prawnej dokonuje osoba, której mają bezpośrednio dotyczyć skutki prawne tej czynności. Jednakże może ona również dokonać czynności prawnej przez upoważnionego do tego przedstawiciela (chyba, że wyjątkowo co innego wynika z ustawy lub czynności prawnej). Zgodnie z art. 95 § 2 k.c. czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.

Przedstawicielstwo polega więc na tym, że jedna osoba, zwana przedstawcielem dokonuje w imieniu drugiej osoby, zwanej reprezentowanym czynności prawnej, która, o ile mieści się w granicach upoważnienia przedstawiciela do działania w cudzym imieniu (umocowanie), wywołuje skutki prawne bezpośred­nio dla reprezentowanego (np. jeżeli przedstawiciel kupuje w imieniu reprezen­towanego nieruchomość od zbywcy, to nabywcą jest reprezentowany, a nie jego przedstawiciel).

Przedstawicielstwo, w którym przedstawiciel składa oświadczenie woli w imieniu reprezentowanego, określa się jako przedstawicielstwo czynne, w odróżnieniu od przedstawicielstwa biernego, które zachodzi, gdy przedstawiciel odbiera w imieniu reprezentowanego oświadczenie woli złożone przez osobę trzecią. Przepisy art. art. 95-108 k.c. o przedstawicielstwie czynnym stosuje się odpowiednio do przedstawicielstwa biernego (art. 109 k.c.).

2. Instytucje zbliżone do przedstawicielstwa

Przedstawicielstwo należy odróżnić od podobnych instytucji prawnych, w szczególności przedstawiciel różni się od:

a. posłańca, który przenosi cudze oświadczenie woli, sam zaś żadnego oświadczenia nic składa (np. doręczenie pisma zawierającego oświadczenie woli innej osoby, powtórzenie oświadczenia woli złożonego ustnie przez, inną osobę), b. zastępcy pośredniego, działającego we własnym imieniu, lecz na cudzv rachunek. Zastępcą pośrednim jest np. komisant (art. 765 k.c.), który sani na­bywa prawa i zaciąga obowiązki na skutek dokonanej przez siebie czynności prawnej, jednakże zobowiązany jest rozliczyć się ze skutków swe) działalności z. komitentem (dającym zlecenie).

c. powiernika, który na zewnątrz występuje jako samodzielny podmiot prawa, jednak na podstawie umowy z inną osobą nie wolno mu w pełnym zakresie ze swego prawa korzystać, np. tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie, polegające na tym, że dłużnik przenosi na wierzyciela własność rzeczy z zastrzeżeniem powrotnego przeniesienia własności na dłużnika po zaspokojeniu przez niego wierzyciela.

3. Przedstawicielstwo ustawowe a pełnomocnictwo

Biorąc za kryterium źródło umocowania przedstawicielstwo dzielimy zgodnie z art. 96 k.c. na: przedstawicielstwo ustawowe, gdy źródłem umocowania jest ustawa (np. art. 98 k.r.o. bezpośrednio stanowi, że rodzice są przedstawiciela-mi ustawowymi dziecka lub ustawa może upoważnić sąd do ustanowienia przedstawiciela ustawowego - w art. 145 § 2 k.r.o.) i pełnomocnictwo, gdy umocowanie do działania w cudzym imieniu opiera się na jednostronnym oświadczeniu woli reprezentowanego (mocodawcy).

4. Przesłanki skutecznego działania przedstawiciela

Aby czynność prawna dokonywana przez przedstawiciela wywoływała skutki prawne dla reprezentowanego, muszą być spełnione następujące przesłanki:

a. musi istnieć umocowanie i przedstawicie! powinien działać w granicach tego umocowania, które wyznaczają przepisy ustawy lub treść oświadczenia woli mocodawcy,

b. przedstawiciel powinien mieć zdolność do reprezentowania, która wiąże się ze zdolnością do czynności prawnych. Przedstawieielem usta­wowym może być tylko osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych (art. art. 94 t; l, 148 § l i 178 § 2 k.r.o.), natomiast pełnomocnikiem może być również osoba, która ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 100 k.c.),

c. przedstawicie] musi działać w imieniu reprezentowanego, a nie w imieniu własnym,

d. czynność prawna, której ma dokonać przedstawiciel, nie może mieć charakteru ściśle osobistego. Wprawdzie zasadą jest, że czynność prawna może być dokonana przez przedstawiciela (art. 95 § l k.c.), ale od tej zasady istnieją pewne wyjątki, np. uznać dziecko można tylko osobiście (art. 73 k.r.o.). testamentu nie można sporządzić i odwołać przez przedstawicicla (art. 944 § 2 k.c.).

PEŁNOMOCNICTWO

l. Ustanowienie pełnomocnictwa

Przy pełnomocnictwie, jak już zaznaczono, źródłem umocowania |esl oświad­czenie woli reprezentowanego. W stosunku pełnomocnictwa przedstawiciela nazywa się pełnomocnikiem, reprezentowanego mocodawcą, a oświadczenie woli reprezentowanego, przez które udzielił umocowania pełnomocnikowi pełnomocnictwem.

Oświadczenie woli mocodawcy jest jednostronna czynnością prawną. Powinno być ono złożone pełnomocnikowi, aby wiedział, ze jest umocowany i w jakim zakresie. Mocodawca może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tylko takich czynności prawnych, jakich sam mógłby dokonać w imienin własnym (z uwagi na zdolności do czynności prawnych). Pełnomocnictwo może być udzielone w formie dowolnej, a tylko wyjątkowo niezbędne jest zachowanie formy szczególnej, np. pełnomocnictwo do dokonania czynności, dla ważności której konieczna jest określona forma, powinno być udzielone w tej same) formie, także pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie (art. 99 k.c.).

Podstawą pełnomocnictwa jest przeważnie określony stosunek prawny między mocodawcą a pełnomocnikiem, nakładający na pełnomocnika obowiązek działania w imieniu mocodawcy (np. umowa o pracę, na podstawie które| pracownik jest zobowiązany do zawierania umów sprzedaży wyrobów produkowa­nych przez, reprezentowane przedsiębiorstwo, umowa zlecenia zobowiązująca do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie). Pełnomocnictwo umożliwia pełnomocnikowi wywiązanie się z tego obowiązku. Ten stosunek wewnętrzny między mocodawcą a pełnomocnikiem, stanowiący podstawę pełno­mocnictwa jest bez znaczenia dla osób trzecich. Np. mocodawca udzielił pełnomocnictwa do sprzedaży mieszkania, nie określając jego ceny. natomiast w umowie zlecenia oznaczył dolną granicę ceny (stosunek wewnętrzny). Miesz­kanie zostało sprzedane za cenę niższą. Umowa sprzedaży jest ważna, a moco­dawca może jedynie domagać się od pełnomocnika odszkodowania.

Jeżeli mocodawca ustanowi kilku pełnomocników z takim samym zakresem umocowania, to każdy z nich może działać samodzielnie (art. 107 k.c.). Pełnomocnik może ustanowić dla mocodawcy innych pełnomocników (sub­stytutów) tylko wtedy, gdy uprawnienie takie wynika z treści pełnomocnictwa. ustawy (np. art. 91 pkt 3 k.p.c. daje taką możliwość adwokatowi, radcy praw­nemu) lub ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa (ait. 106 k.c.). Pozycja prawna substytutów jest taka sama, jak pełnomocników bezpośred­nio ustanowionych przez mocodawcę.

W zasadzie pełnomocnik nie powinien dokonywać czynności prawnych ,,z samym sobą", to znaczy występować jako druga strona czynności prawne], której dokonywa w imieniu mocodawcy, bądź jako równoczesny pełnomocnik drugie] strony, chyba że mocodawca wyraźnie wvrazi na to zgodę albo gdy ze względu na treść czynności prawne) wyłączona ]est możliwość naruszenia interesów mocodawcy (art. 108 k.c.).

Art. 97 k.c. zawiera szczególną regułę interpretacyjną, stanowiąc, że osobę czynną w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługi publiczności poczytuje się w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj bywają dokonywane z osobami korzystającymi z usług tego przedsiębiorstwa.

2. Rodzaje pełnomocnictw

Mając za kryterium treść pełnomocnictwa, można wyróżnić:

a. pełnomocnictwo ogólne, które obejmuje umocowanie do dokonywania czynności zwykłego zarządu,

b. pełnomocnictwo rodzajowe (do określonego rodzaju czynności) dotyczy czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu i określa rodzaj czynności prawnych, do dokonywania których umocowany jest pełnomocnik (np. do sprzedaży rowerów). To pełnomocnictwo nie wystarcza jednak do czynności, dla których ustawa wymaga udzielenia pełnomocnictwa szczególnego (np. art. l O l S § 3 k.c.),

c. pełnomocnictwo szczególne (do poszczególnej czynności) dotyczy konkretnie oznaczonej czynności prawnej (np. do sprzedaży ściśle określonej nieruchomości). Ten rodzaj pełnomocnictwa jest dopuszczalny do wszystkich typów czynności prawny cli.

3. Rzekomy pełnomocnik

W sytuacji, gdy osoba występuje w cudzym imieniu jako pełnomocnik, pomimo że pełnomocnikiem nie jest lub będąc pełnomocnikiem przekracza granice umocowania, mówimy o rzekomym pełnomocniku (falsus procurator). Jeżeli rzekomy pełnomocnik zawrze umowę w cudzym imieniu, to jej ważność zależy od potwierdzenia przez osobę, w której imieniu została zawarta (art. 103 § l k.c.). Czynności prawne jednostronnie dokonane przez rzekomego pełnomoc­nika są nieważne, chyba że osoba, której zostało złożone oświadczenie woli w cudzym imieniu, zgodziła się na działanie bez umocowania. W takim wypadku - tak jak przy umowie - czynność ta może zostać potwierdzona przez, osobę, w której imieniu została dokonana (art. 104 k.c.).

W braku potwierdzenia czynności prawnej jest ona nieważna, a rzekomy pełnomocnik obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania lub o przekro­czeniu jego zakresu (art. 103 ^ 3 k.c.).

4. Wygaśniecie pełnomocnictwa

Wygaśnięcie umocowania do działania w cudzym imieniu następuje z róż­nych przyczyn:

a. z powodu spełnienia się okoliczności wskazanych w treści umocowania (np. zawarcie umowy, której miał dokonać pełnomocnik, upływ terminu, na jaki pełnomocnictwo zostało udzielone),

b. na skutek śmierci pełnomocnika lub mocodawcy, chyba że w pełnomoc­nictwie inaczej postanowiono (art. 101 § 2 k.c.). W takim wypadku w miejsce zmarłego pełnomocnika lub mocodawcy wstępują spadkobiercy,

c. z powodu odwołania pełnomocnictwa (art. 101 § l k.c.). Mocodawca może w każdej chwili pełnomocnictwo odwołać (bo np. stracił zaufanie do pełnomoc­nika), zawiadamiając o tym pełnomocnika. Z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa mocodawca może zrzec się uprawnienia do odwołania pełnomocnictwa,

d. utrata zdolności do czynności prawnych przez pełnomocnika uniemożliwia mu korzystanie z umocowania i niewątpliwie powoduje wygaśnięcie pełnomoc­nictwa. Przyjmuje się, że ograniczenie pełnomocnika w zdolności do czynności prawnej, z uwagi na brzmienie art. 100 k.c., nie powoduje wygaśnięcia pełnomoc­nictwa.

Po wygaśnięciu umocowania na skutek jakiejkolwiek przyczyny pełnomocnik obowiązany jest zwrócić dokument pełnomocnictwa (art. 102 k.c.).

Jeżeli pomimo wygaśnięcia pełnomocnictwa pełnomocnik dokona w imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, to czyn­ność ta jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć (art. 105 k.c). Chodzi tu o ochronę osób trzecich działających w dobrej wierze. Mocodawcy w tym wypadku przysługuje przeciwko byłemu pełnomocnikowi roszczenie odszkodowawcze.

2. Pojęcie i skutki przedawnienia

W myśl art. 117 § l k.c. roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Jak z tego wynika, nie ulegają przedawnieniu prawa nie będące roszczeniami (np. prawo własności) i roszczenia o niemajątkowym charakterze (np. roszczenia przysługujące w razie naruszenia dóbr osobistych). Od zasady, że roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu istnieją nieliczne wyjątki, np. nie ulegają przedawnieniu roszczenia windykacyjne i negatoryjne wynikające z własności nieruchomości (art. 223 § l k.c.); roszczenie o zniesienie współwłasności (art. 220 k.c.)

„Ulegają przedawnieniu" oznacza, że ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik), może uchylić się od jego zaspokojenia, jeśli upłynął określony w ustawie termin (art. 117 § 2 k.c.). Sąd nie może więc uwzględnić terminu przedawnienia z urzędu, a jedynie na podniesiony zarzut. Dłużnik może jednak po upływie terminu przedawnienia zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia.

W sytuacji, gdy termin przedawnienia upłynął, a dłużnik podniesie zarzut przedawnienia, roszczenie majątkowe nie będzie mogło być zrealizowane w drodze przymusu państwowego, gdyż sąd nie uwzględni powództwa.

Roszczenie majątkowe istnieje nadal, staje się jednak tzw. roszczeniem niezupełnym (pozbawionym przymusowej realizacji). Jeżeli jednak zobowiązany dobrowolnie spełni świadczenie, będzie to wykonaniem zobowiązania, a nie świadczeniem nienależnym, podlegającym zwrotowi jako dokonane bez podsta­wy prawnej (art. 411 pkt 3 k.c.).

2. Terminy przedawnienia

Art. 119 k.c. stanowi, że terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną, co oznacza, że przepisy regulujące długość tych terminów mają charakter bezwzględnie obowiązujący.

Ogólne terminy przedawnienia (gdy przepisy szczególne nie stanowią inaczej) wynoszą:

a. dla roszczeń o świadczenia okresowe (np. alimenty, renty, czynsze) trzy lata;

b. dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (gdy osoba fizyczna lub prawna, której roszczenie majątkowe przysługuje, zarobkowo trudni się działalnością gospodarczą i roszczenie jej pozostaje w związku z ta, działalnością) - trzy lata; c. dla innych roszczeń dziesięć lat;

d. roszczenie stwierdzone wyrokiem sądu, a także ugodą i orzeczeniem sądu polubownego przedawnia się z upływem lat dziesięciu (nawet gdyby termin przedawnienia roszczeń tego rodza|u. co zasądzone, był krótszy). Stwierdzone

wyrokiem roszczenie okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu (art. 125 k.c.).

Poza ogólnymi terminami przedawnienia przepisy szczególne przewidują terminy przedawnienia o innej długości (np. art. art. 229, 263 § l k.c. - jeden rok; art. art. 554, 751 k.c. - dwa lata).

3. Początek biegu przedawnienia

Początek biegu przedawnienia rozpoczyna się według art. 120 § l k.c. od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (gdy wierzycie! może już żądać spełnienia świadczenia). Jeśli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego (np. od wezwania dłużnika do speł­nienia świadczenia - art. 455 k.c.), bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie (art. 120 § l k.c.). Początek biegu przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym dłużnik nie zastosował się do treści roszczenia (art. 120 t; 2 k.c.).

Przepisy szczególne mogą leż wskazać inne okoliczności, od zaistnienia których należy liczyć początek biegu przedawnienia (np. od dnia wydania rzeczy art. 229 k.c.).

4. Zawieszenie biegu przedawnienia

Zawieszenie biegu przedawnienia powodują określone okoliczności, które utrudniają bądź uniemożliwiają dochodzenie roszczeń przez uprawnionego. W myśl art. 121 k.e. bieg przedawnienia ulega zawieszeniu: a. co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej (chodzi tu o ochronę interesów dzieci uzależnionych w okresie trwania władzy rodzicielskiej od rodziców),

b. co do roszczeń, klóre przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli (podobnie jak przy dzieciach z uwagi na ochronę tych osób),

c. co do roszczeń, które przysługują jednemu małżonkowi przeciwko drugiemu przez czas trwania małżeństwa (żeby uniknąć konfliktów dla dobra istniejącego małżeństwa),

d. co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej (zdarzenie o charakterze obieklywnym, np. powódź, niedziałanic sądów) uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju przez czas trwania przeszkody.

Skutkiem zawieszenia jest to. że przez pewien okres bieg przedawnienia nic rozpoczyna się, a jeśli już się rozpoczął, ulega zatrzymaniu na czas trwania przeszkody, a po je) ustaniu biegnie w dalszym ciągu, zaś czasu trwania przeszkody nie wlicza się do (ego biegu.

5. Wstrzymanie zakończenia biegu przedawnienia

Podobny charakter do zawieszenia biegu przedawnienia ma tzw. wstrzymanie jego zakończenia, polegające na tym, że w razie zaistnienia pewnych okoliczno­ści przedawnienie biegnie, ale jego bieg może się zakończyć dopiero po upływie określonego czasu od ustania tych okoliczności. Problematykę tę normuje art. 122 k.c. Ustawodawca chcąc zapewnić skuteczną ochronę osobom, które nie są w stanie same roszczeń swych dochodzić, postanawia, że bieg przedawnie­nia co do roszczeń przysługujących osobie, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem dwóch lat od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczy­ny jego ustanowienia (np. gdy dziecko uzyska pełnoletność). Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się dopiero od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia.

Omówione przepisy o wstrzymaniu zakończenia biegu przedawnienia mają również odpowiednie zastosowanie do roszczeń przysługujących osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

6. Przerwanie biegu przedawnienia

Przerwanie biegu przedawnienia oznacza, że zaistnienie pewnych zdarzeń powoduje, iż bieg przedawnienia przerywa się, a po przerwie biegnie od nowa. Nie dolicza się więc - w odróżnieniu do zawieszenia - okresu, jaki minął od rozpoczęcia biegu przedawnienia do wystąpienia zdarzenia powodującego przer­wanie.

Zgodnie z art. 123 k.c. przerwanie biegu przedawnienia powodują: a. każda czynność dokonana przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw albo egzekwowania roszczeń danego rodzaju, a także przed sądem polubownym, jeżeli przedsięwzięta została bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (np. wnie­sienie pozwu),

b. uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje. Przez uznanie należy rozumieć oświadczenie dłużnika skierowane do wierzycieli, w którym przyznaje on, że roszczenie istnieje. Może być ono wyrażone w dowolnej formie, a nawet w sposób dorozumiany (np. przez złożenie prośby o odroczenie terminu spełnienia świadczenia, zapłatę odsetek).

3. Terminy zawite

l. Pojęcie terminów zawitych

Terminy zawite (inaczej prekluzyjne ograniczała w czasie realizację praw podmiotowych, które na skutek bezczynności uprawnionego - w przewidzianym okresie - wygasają. Skutkiem więc upływu terminu zawitego (inaczej niż przy przedawnieniu) jest wygaśnięcie prawa podmiotowego, co sąd lub inny organ powołany do rozpoznawania sprawy uwzględnia z urzędu.

2. Rodzaje terminów zawitych

Z uwagi na dużą różnorodność terminów zawitych ich podział na określone ściśle kategorie nie jest możliwy. Wyróżnia się jedynie podstawowe ich typy:

a. terminy do dochodzenia praw przed sądem lub innym powołanym do tego organem (tzw. prekluzja sądowa). Przykładowo można tu wskazać terminy do dochodzenia roszczeń (art. 344 k.c.), terminy do wytaczania powództw o ukształ­towanie lub ustalenie praw majątkowych (art. 534 k.c.), terminy do dochodzenia praw stanu cywilnego (art. 63 k.r.o.);

b. terminy do dokonywania czynności pozasądowych (prekluzja pozasądo­wa), między innymi takich, jak: wykonanie prawa pierwokupu (art. 59S § 2 k.c.), uchylenie się od skutków oświadczenia woli dotkniętego błędem lub groźbą

c. terminy wygaśnięcia praw podmiotowych, np. powodujące wygaśnięcie praw rzeczowych ograniczonych (art. art. 255, 293 i 297 k.c.).

3. Analogiczne stosowanie do terminów zawitych przepisów o przedawnieniu

Instytucja terminów zawitych nie została - tak jak przedawnienie całościowo unormowana. Przepisy szczególne, o charakterze bezwzględnie obowiązującym, znajdujące się w różnych częściach prawa cywilnego wpro­wadzają terminy zawite i określają ich długość. W porównaniu z terminami przedawnienia terminy zawite są zazwyczaj krótsze, a ich uchybienie powoduje hardziej rygorystyczne skutki (w postaci wygaśnięcia prawa podmiotowego).

Uznaje się w doktrynie i orzecznictwie, że rygoryzm terminów zawitych w niektórych sytuacjach, gdy wymagają tego szczególne względy społeczne lub jednostki, powinien być łagodzony przez stosowanie w drodze analogii, szcze­gólnie do prekluzji sądowej, przepisów o zawieszeniu i przerwaniu biegu przedawnienia.

OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE RZECZOWYM

§ l. POJĘCIE PRAWA RZECZOWEGO

l. Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym

Pojęcie prawa rzeczowego używane jesl w znaczeniu przedmiotowym oraz w znaczeniu podmiotowym. Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym to zespół przepisów cywilnoprawnych, które regulują powstanie, treść, zmianę i ustanie prawa własności oraz innych form korzystania z rzeczy.

Przepisom prawa rzeczowego przypada szczególna rola w systemie prawnym. Unormowanie stosunków własnościowych przesądza bowiem o istocie ustroni. Uprzywilejowana pozycja własności państwowej charakteryzuje gospodarkę nakazowo-rozdzielczą, zaś przyznanie należnej pozycji własności prywatne] oraz zapewnienie jej właściwej ochrony świadczy o ustroili demokratycznym i gospo­darce rynkowej. /. tego względu unormowania zawarte w prawie rzeczowym wpływają w duże| mierze na regulację innych działów prawa cywilnego.

Przepisy prawa rzeczowego znajdują się w różnych aktach prawnych, m.in. w: Konstvtuc|i Rzeczypospolitej Polskiej, kodeksie cywilnym oraz przepisach wprowadzaiących kodeks cywilny, ustawie o nabywaniu nierucho­mości przez cudzoziemców, Prawo wodne, Prawo spółdzielcze itd. Przepisy prawa rzeczowego w zasadzie mają charakter bezwzględnie obo­wiązujących. Oznacza to ze zainleresowani nie mają możliwości umownego, odmiennego od uregulowań ustawowych ksztaltowania treści praw rzeczowych.

2. Prawo rzeczowe w znaczeniu podmiotowym

Prawem rzeczowym w znaczeniu podmiotowym jest takie prawo, które odpowiada łącznie dwu cechom: dotyczy rzeczy i jest prawem bezwzględnym.

Prawa rzeczowe stanowią w prawie cywilnym jedną z podstawowych grup praw podmiotowych, drugą stanowią prawa obligacyjne. Porównując te dwie grupy można wskazać na podstawowe różnice:

a. prawa rzeczowe mają za przedmiot rzecz i są prawami bezwzględnymi, skutecznymi wobec wszystkich. Wyjątkowo, gdy przepis szcze­gólny tak stanowi, prawo, np. przedmiotem użytkowania może być także prawo dalszymi przykładami są: zastaw na prawach oraz hipoteka na: użytkowaniu wieczystym, spółdzielczych ograniczonych prawach rzeczowych i na wierzytelności zabezpieczonej hipotecznie

b. prawa obligacyjne obejmują korzystanie z wszystkich dóbr (w tym także rzeczy) i usług, są ukształtowane jako prawa względne, skuteczne tylko między stronami oznaczonego stosunku prawnego (inter partes), mają z reguły byt samodzielny lub uzupełniają prawo rzeczowe, np. określają sposób zarządu i korzystanie z rzeczy wspólnej przy współwłasności.

$ 2. RZECZY JAKO PRZEDMIOT PRAW RZECZOWYCH

l. Określenie rzeczy

Przedmiotem praw rzeczowych, poza kilkoma wyjątkami, są rzeczy, co oznacza, że prawa te polegają bądź na korzystaniu z rzeczy (np. prawo własności), bądź dotyczą rzeczy, spełniając mną funkcię (np. hipoteka, zastaw, zabezpieczają wierzytelność).

Rzeczami w rozumieniu kodeksu cywilnego są tylko przedmioty materialne (art. 45 k.c.). Oznacza to, że rzeczami są takie dobra, które zarówno .są: a. materialnymi częściami przyrody i

b. mają charakter samoistny, Izn. są na tyle wyodrębnione w sposób naturalny lub sztuczny, że w obrocie mogą być traktowane jako dobra samoistne.

Jak z tego wynika, nie są rzeczami dobra niematerialne (np. dzielą naukowe, literackie, wynalazki), prawa, gdyż mc stanowią materialnych części przyrody. Nie są leż rzeczami części składowe rzeczy, kopaliny, powietrze, woda płynąca w rzece, bo me spełniają wymagania samoistnosci.

Rzeczami są poszczególne przedmioty; z lego względu nie )est rzeczą wyodrębniona masa majątkowa (zbiór praw lub ogół praw), np. majątek, gospodarstwo rolne, przedsiębiorstwo. Tym hardziej, że w je) .skład wchodzą nie tylko dobra materialne (rzeczy), ale i niematerialne (prawa). Podobnie gdy na pewna całość składają się rzeczy tego samego rodzaju (np. biblioteka, stado bydła). Przedmiotem prawa rzeczowego są wtedy poszczególne rzeczy wchodzące w skład całości, ii nic całość.

Przedmiotem praw rzeczowych są rzeczy |uż istniejące i zindywidualizowa­ne (np. nie można być właścicielem rzeczy, która zostanie wytworzona w przyszłości czy też wyodrębniona dopiero z większej masy).

Ze względu na godność, integralność i naturę osoby ludzkiej ciało żyjącego człowieka ani jego części nie są rzeczami, nie są też rzeczami zwłoki ludzkie i ich części, natomiast stają się rzeczami części ciała majace charakter preparatów dla celów nankowo-dydaktycznych. Problematyka charakteru prawnego tkanek i organów pobranych od żywego dawcy lub ze zwłok w celu przeszczepienia innej osobie należy ze względów etycznych do kontrowersyjnych. Jak się wydaje, należy zgodzić się z poglądem, ze komórki tkanki i narządy ludzkie pobrane w celu przeszczepienia osobie ludzkiej są, rzeczami szczególnego rodzaju, wyłączonymi z komercjalnego obrotu.

Rzeczami szczególnego rodzaju (sui generis) są pieniądze, wartość ich wynika z gwarancji, jakie im zapewnia państwo, a nie z ich właściwości fizycznych.

Ustawa o ochronie zwierząt przesądziła, że zwierzę jako istota żyjąca, zdolna do odczu­wania cierpienia, nie jest rzeczą, chociaż w sprawach nie uregulowanych w lei ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy.

2. Podział rzeczy

Podstawowa' dla prawa rzeczowego jest podział rzeczy na nieruchomości (rzeczy nieruchome) i ruchomości (rzeczy ruchome).

Definicję nieruchomości podaje art. 46 & l k.c., z którego wynika, że nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty). jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków.', jeśli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Można więc wymienić trzy rodzaje nieruchomości: a. gruntowe (części powierzchni ziemskiej), b. budynkowe, c. lokalowe (części budynków).

Części powierzchni ziemskiej zawsze są nieruchomościami w odróżnieniu od budynków i ich części, które stanowią nieruchomości tylko wtedy, gdy przewiduje to przepis szczególny. (.) ile przepis szczególny tak nie stanowi, są one częściami składowymi nieruchomości gruntowei.

O nieruchomości gruntowei mówimy wówczas, gdy część powierzchni ziemskiej stanowi wyodrębnioną całość i jest odrębnym przedmiotem własności.

Odrębne od gruntu nieruchomości stanowią: a. budynki wzniesione na gruncie Skarbu Państwa lub gminy przez użytkownika wieczystego, które są jego własnością (art. 235 ^ l k.c.).

b. budynki wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na użytko­wanym gruncie należącym do Skarbu Państwa lub członka spółdzielni, które stanowią jej własność c. budynki rolników, którzy na mocy prawa do l stycznia 1983 r. zatrzymali budynki, przekazując swojo gospodarstwo rolne państwu za rentę, d. lokale wyodrębnione jako samodzielne przedmioty własności (art. 2 ust. 1 ustawy o własności lokali). Rzeczy, które nic są nieruchomościami, są rzeczami ruchomymi. Kodeks cywilny dzieli również rzeczy na: a. oznaczone co do tożsamości wykazują cechy indywidualne (konkretnie określony egzemplarz). b. oznaczone co do gatunku odpowiadają pewnym cechom rodzajowym

(np. zboże, węgiel, samochody).

3. Część składowa

Rzecz najczęściej składa się z pewnych elementów, które stanowią |e| części składowe. Określony przedmiot staje się częścią składową rzeczy, gdy:

a. jest z nią połączony fizycznie i gospodarczo,

b. połączenie musi być tego rodzaju, że odłączenie połączonego przedmiotu spowodowałoby uszkodzenie lub istotną zmianę bądź całości, bądź przedmiotu odłączonego,

c. trwałe, a nie dla przemijającego użytku (użytek przemija|ąev to taki, który według zamierzeń dokonującego połączenia ma trwać tylko przez określony czas).

Częściami składowymi gruntu są w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również, drzewa i inne rośliny (art. 4H k.e.).

Za części składowe nieruchomości w myśl arl. 50 k.c. uważa się również prawa związane z je| własnością (np. służebności gruntowe).

Natomiast nie są częściami składowymi gruntu lub budynku urządzenia służące do doprowadzenia luli odprowadzenia wody, pary, gazu, prądu elektrycznego i inne urządzenia podobne, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa czy zakładu (art. 49 k.c.).

Skutkiem tego, że określona rzecz stanowi część składową, jest to, iż nie może ona być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych (art. 47 ^ l k.c.).

4. Zasada superficies solo cedit

Zasada ta i oznacza, że wszystko, co zostało trwale z gruntem związane. dzieli los prawny tego gruntu. Inaczej rzecz ujmując, można powie­dzieć, że wszystko, co na fruńcie zostanie wzniesione lub zasadzone, stanowi jego część składową i własność właściciela gruntu (bez względu na to, kto tego dokonał i z czyich materiałów).

Wyjątki od tej nasady wprowadzają przepisy, które stanowią, że rzecz jest odrębną od gruntu nieruchomością lub rzeczą ruchomą w szczególności są to art. art: 49, 235, 272 S 2 i 279 k.c.

Pożytki

Rzecz może przynosić pożytki. Rozróżniamy dwa rodzaje pożytków:

a. pożytki rzeczy - są to dochody, jakie rzecz przynosi ze swej natury. Mogą one stanowić pożytki naturalne płody rzeczy (owoce, zboże) oraz odłączone od rzeczy części składowe, o ile stanowią normalny przychód z rzeczy, zgodnie z prawidłową gospodarką (np. glina, piasek) i pożytki cywilne - dochody, jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego (np czynsz najmu, dzierżawy):

b. pożytki prawa - są to dochody, jakie prawo przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarezym przeznaczeniem (np. odsetki od wkładów w banku). Pożytki przypadają: a. właścicielowi (arl. 140 k.c.), b. użytkownikowi wieczystemu (art. 233 k.c.), c. użytkownikowi (art. 252 k.c.), d. dzierżawcy (art. 693 § l k.c.), e. posiadaczowi w dobrej wierze (art. 224 § l k.c.).

&3 BEZWZGLĘDNY CHARAKTER PRAW RZECZOWYCH

W przeciwieństwie do praw obligacyjnych, które są, skuteczne tylko między stronami stosunku zobowiązaniowego (INTER PARTES), prawa rzeczowe są skuteczne względem wszystkich podmiotów podlegających danemu prawodawstwu (erga omnes). Każdy więc ma obowiązek powstrzymania się od takich działań, które by .stanowiły ingerencja w sferę prawa rzeczowego uprawnionego.

Przyznanie prawom rzeczowym charakteru bezwzględnego ma na celu za­pewnienie tym prawom, ze względu na ich duże spoleczno-gospodarcze zna­czenie, szerokiej, skutecznej ochrony.

§ 4 RODZAJE PRAW RZECZOWYCH l. Zasada zamkniętej listy praw rzeczowych

Z uwagi na to, że prawa rzeczowe jako prawa bezwzględne są skuteczne wobec wszystkich, ograniczając sferę zachowań innych osób, powszechnie przyj­muje się, iż. w prawie rzeczowym obowiązuje zasada zamkniętej listy praw rzeczowych (numerus clausus praw rzeczowych), która oznacza, że zaintereso­wani mogą ustanawiać tylko takie prawa rzeczowe, jakie są przewidziane w ustawie. Nie ma więc swobody co do powoływania nieznanych ustawodawstwu praw rzeczowych (w tym również nadawania takiego charakteru prawom obli­gacyjnym), a możliwość umownego kształtowania treści tych praw w sposób odmienny od przyjętego w ustawie jest bardzo ograniczona.

2. Kodeksowy podział praw rzeczowych

Kodeks cywilny dzieli prawa rzeczowe na trzy grupy:

a. własność zapewnia uprawnienie do korzystania z rzeczy i rozporządza­nia rzeczą (art. 140 k.c.). Jeśli chodzi o żaki es uprawnień, to własność jest naj­szerszym prawem ze wszystkich praw rzeczowych. Pozostałe prawa rzeczowe są prawami na cudzej rzeczy i dając uprawnienia osobie, ktorej przsługują, ograniczają cudze prawo własności. Prawo własności leży więc u podstaw tworzenia się innych praw rzeczowych;

b. użytkowanie wieczyste jest prawem pośrednim między własnością, a prawami rzeczowymi ograniczonymi, Jest ono prawem na cudzej rzeczy, ale uprawnieniami w okresie trwania tego prawa przypomina prawo własności (ai-1. 233 k.c.);

c. prawa rzeczowe ograniczone są prawami na cudze| rzeczy, a charakte­ryzują się tym, że daja osobie uprawnionej ścisłe określony zakres uprawnien względem rzeczy. Prawami rzeczowymi ograniczonyini są: użytkowanie, służeb­ności, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, hipoteka i zastaw (art. 244 k.c.).

3. Rodzaje praw rzeczowych

Prawa rzeczowe można podzielić na różne rodzaje. Szczególne znaczenie mają następujące podziały:

a. prawa bezterminowe (wieczyste), których czas trwania nie jest określony, i prawa terminowe, których czas trwania jest określony z góry w tytule ich powołania. Ze swej istoty niektóre prawa, jak np. prawo własności mogą powstać tylko jako prawa bezterminowe, inne zaś tylko jako prawa terminowe, np. użytkowanie wieczyste, inne jeszcze zależnie od woli stron mają charakter terminowy bądź bezterminowy, np. służebności gruntowe,

b. prawa podzielne, które mogą należeć do kilku osób w częściach ułamkowych (np. własność, użytkowanie wieczyste), oraz prawa niepodzielne, w których nic można wyodrębnić samodzielnych uprawnień dla kilku osób (np. hipoteka),

c. prawa nieodpłatne powstają bez wynagrodzenia, a prawa odpłatne us­tanawia się za wynagrodzeniem. Spółdzielcze prawa do lokali są ze swej istoty prawami odpłatnymi, pozostałe prawa rzeczowe mogą być ustanawiane zarówno za wynagrodzeniem, jak i bez wynagrodzenia.

d. prawa samodzielne (samoistne) są niezależne od istnienia innego prawa (np. prawo własności) i niesamodzielne (akcesoryjne) nie mogą istnieć bez innego prawa (np. hipoteka, zastaw bez wierzytelności, którą zabezpieczają),

c. prawa zbywalne można przenieść na inną osobę w drodze czynności prawnej (większość praw rzeczowych) oraz prawa niezbywalne są ściśle związane z określoną osobą, której potrzeby zaspokajają,, i wykluczone jest ich przejście na inną osobę (użytkowanie i służebności osobiste),

t', prawa związane mogą przysługiwać tylko podmiotowi innego prawa (głównego) i dzielą los prawda głównego (np. służebności gruntowe z własnością nieruchomości art. 285 & l k.c., własność budynków wzniesionych przez użytkownika wieczystego na użytkowanym gruncie z użytkowaniem wieczys­tym art. 235 § 2 k.c.) oraz prawa nie związane, które ma)ą byt niezależny.

UPRAWNIENIA WŁASNOŚCI

Art.140 k.c w granicach określonych przez ustawy u zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.

STOSUNKI SĄSiedzKIel. Uwagi ogólne

Z okoliczności, że nieruchomości sąsiadują ze sobą, wynika wzajemna między nimi zależność. Nie chodzi tu tylko o bezpośrednie sąsiedztwo, wzajemne oddziaływanie może dotyczyć również gruntów położonych od siebie w pewnej odległości (np. emitowanie pyłów czy gazów może zanieczyszczać całą okolica). Aby pogodzić sprzeczne nieraz interesy sąsiadów, ustawodawca nakłada na nich określone obowiązki i ograniczenia. Przepisy dotyczące stosunków sąsiedzkich noszą nazwę prawa sąsiedzkiego i unormowane są w art. art. 144-154 k.c. Dzieli się je na:

a. przepisy ograniczające oddziaływanie na nieruchomości sąsiednie (art. art. 144 i 147 k.c.),

b. przepisy określające korzystanie sąsiadów z przygranicznych pasów zie­mi (art. art. 148-150 k.c.),

c. przepisy dające możność ustanowienia służebności (art. art. 145, 146, 151 k.c.), d. przepisy regulujące problemy związane z granicami (art. art. 152 154 k.c.).

2. Ograniczenie oddziaływania na nieruchomości sąsiednie

Przy okazji wykonywania swojego prawa własności właścieicl nieruchomości może oddziaływać na nieruchomość sąsiednią. Oddziaływanie, które nie polega na wtargnięciu naruszającego na cudzą nieruchomość, lecz wynika z. działalności prowadzonej na własnej nieruchomości, określa się jako nnisję.

[misje dzielimy na bezpośrednie i pośrednie, [misje bezpośrednie polegają na kierowaniu określonych substancji na nieruchomość sąsiednią za pomocą specjalnych urządzeń (np. sztuczne' skierowanie .ścieków). Wszystkie inne dzia­łania, które tylko pośrednio oddziałują na nieruchomość sąsiednią, są imisjami pośrednimi (np. wytwarzanie hałasu, pyłów, gazów).

Imisje bezpośrednie - podobnie jak i fizyczne wtargnięcie na cudzą nieruchomość - są zabronione. Jeśli chodzi o imisje pośrednie, to są one dozwo­lone, z tym że właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swojego prawa powstrzymać się od działań, które by zakłócały korzystanie z sąsiednich nieruchomości ponad przeciętną miarę, którą wyznaczają społeczno-gospodarcze przeznaczenie nieruchomości oraz stosunki miejscowe (art. 144 k.c.).

Jak z tego wynika, dopuszczalne zakłócenia powinny być w takich granicach, żeby pozwalały na korzystanie z obydwu nieruchomości zgodnie z ich spoleczno-gospodarczym przeznaczeniem, choćby nawet przeznaczenie każdej z nich było różne (np. na jednej nieruchomości mieści się zakład produkcyjny, a na drugiej budynek mieszkalny). Jeśli chodzi o „stosunki miejscowe", to wśród mcii należy uwzględnić przede wszystkim charakter regionu, w którym położone są dane nieruchomości (np. miasto, wieś czy obszar uzdrowiska).

W wypadku działań zakłócających ponad przeciętną miarę korzystanie z sąsiednich nieruchomości ich właściciele mogą żądać przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniechania dalszych naruszeń (roszczenie negatoryjne -art. 222 § 2 k.c.), a także na zasadach ogólnych odszkodowania (art. 415 i nast. k.c.). Szczególne środki cywilnoprawne ochrony są przewidziane w ustawie z dnia 31 stycznia 198O r. o ochronie i kształtowaniu środowiska Oddziaływania na grunt sąsiedni dotyczy również art. 147 k.c., w myśl którego właścicielowi nie wolno wykonywać robót ziemnych w laki sposób, żeby to groziło nieruchomościom sąsiednim utratą oparcia (np. wybranie ziemi może grozić stabilnością budynku sąsiada).

3. Korzystanie z przygranicznych pasów ziemi

Kodeks cywilny normuje sposób korzystania z przygranicznych pasów ziemi ze względu na potrzeby gruntów sąsiednich.

Zgodnie z art. 149 k.c. właściciel gruntu może wejść na grunt sąsiedni w celu usunięcia zwieszających się z jego drzew gałęzi luli owoców, właściciel sąsiedniego gruntu może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody.

Jeżeli jednak wlaściciel owoców mc zbierze, traci ich własność, gdyż. owoce opadłe z drzewa lub krzewu na grunt sąsiedni stanowią (ego pożytki. Właściciel gruntu może odciąć i zachować dla siebie korzenie przechodzące z sąsiedniego gruntu. To samo dotyczy gałęzi i owoców zwieszających się z sąsiedniego grun­tu, jednakże w takim wypadku powinien uprzednio wyznaczyć sąsiadowi odpowiedni termin do ich usunięcia (art. 150 k.c.).

4. Ustanowienie służebności w stosunkach sąsiedzkich

Jeżeli nieruchomość me ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarczych, właściciel może żądać od wlaściciela nieruchomości sąsiednie), żeby ustanowił na nie| potrzebną

służebność drogową za wynagrodzeniem, tzw. służebność drogi koniecznej (art. 145 ^ l k.c.). Z takim samym żądaniem może wystąpić samoistny posiadacz. nieruchomości, z tym jednak, że posiadacz może żądać tylko ustanowienia służebności osobistej (art. 146 k.c.).

Przeprowadzenie drogi koniecznej następuje z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości nie mającej dostępu do drogi publicznej oraz z najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić (art. 145 § 2 k.c.).

Istnieje również możliwość ustanowienia tzw. służebności budynkowej. Ma to miejsce wtedy, gdy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia prze­kroczono bez winy umyślnej granice sąsiedniego gruntu. W zasadzie ze względów gospodarczych nie można wystąpić z roszczeniem negatoryjnym i żądać usunięcia budynku, chyba że przekroczenie granicy było umyślne albo jeżeli właściciel gruntu sąsiedniego bezzwłocznie sprzeciwiał się budowie lub pozostawienie budowli grozi mu niewspółmiernie wielką szkodą. W sytuacji. gdy właściciel zajętej częściowo pod budowę nieruchomości nie może lub nie chce żądać usunięcia budynku, ma on dwa roszczenia do wyboru (art. 151 k.c.). Po pierwsze, może domagać się stosownego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności gruntowej polegającej na tym, że właściciel zajętej nieruchomości będzie znosić, iż. na jego gruncie stoi budynek należący do sąsiada. Po drugie, może żądać wykupienia zajętej części gruntu, jak również te) części, która na skutek budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze.

5. Stosunki graniczne

Właściciele nieruchomości gruntowych sąsiadujących ze sobą obowiązani są do współdziałania przy rozgraniczeniu gruntów oraz przy utrzymywaniu stałych znaków granicznych. Koszty rozgraniczenia oraz koszty urządzenia i utrzymania stałych znaków granicznych ponoszą oni po połowie (art. 152 k.c.). Domniemy­wa się, że mury. płoty, miedze, rowy i inne podobne urządzenia, a także drze­wa i krzewy na granicy służą do wspólnego użytku sąsiadów. Korzystaiący z wymienionych urządzeń powinni ponosić wspólnie koszty ich utrzymania fart. 154 k.c.).

Gdy granice gruntów stały się sporne, istnieje potrzeba ich rozgraniczenia. Przez rozgraniczenie rozumie się określenie położenia punktów i linii granicz­nych, utrwalenie tych punktów znakami granicznymi na gruncie oraz sporzą­dzenie odpowiednich dokumentów. Problematyka rozgraniczenia uregulowana jest w ustawie Prawo geodezyjne i kartograficzne oraz art. 153 k c.

Tryb rozgraniczenia składa się zazwvczaj z dwu stadiów: administracyjnego i sądowego. Postępowanie administracyjne wszczyna się na wniosek zaintereso­wanego wlaściciela lub z urzędu (np przy scalaniu gruntów, także gdy brak wniosku strony, a interes społeczny uzasadnia przeprowadzenie rozgraniczenia) Właściwym rzeczowo w sprawach dokonywania rozgraniczenia nieruchomości jest wójt, burmistrz, prezydent miasta. Upoważniony geodeta dokonuje wszel­kich niezbędnych do rozgraniczenia czynności oraz skłania strony do zawarcia ugody. Ugoda zawarta przed geodetą ma moc ugody sądowej i kończy postę­powanie w sprawie, .leżeli zainteresowani wlaściciele nieruchomości nie zawarli ugody, a w postępowaniu zebrano pewne dowody co do przehiegu granicy (np. plany, 7naki graniczne) lub strony ułożyły /godne oświadczenia co do pr/ebiegu granicy - organ adininistracyjny wydaje decyzje' o rozgraniczeniu nieruchomości. W razie sporu co do przebiegu granicy, gdy nie dojdzie do zawarcia ugody bądź wydania decyzji, organ administracyjny umarza postępowanie i przekazuje sprawę z urzędu do rozpoznania przez sąd w trybie postępowania nieproce­sowego.

Sąd dokonując rozgraniczenia kieruje się przede wszystkim stanem prawnym (ustala granice tak, jak one powinny przebiegać, zgodnie z właściwym tytułem prawnym, np. orzeczeniem sądu o zniesieniu współwłasności, umową o przenie­sienie własności zawartą w formie aktu notarialnego). Wykazanie przez właściciela stanu prawnego, o nie zawsze jest możliwe, dlatego kolejnym kryterium, którym kieruje się sąd w sprawie o rozgraniczenie, jest ostatni spokojny stan posiadania, tj. posiadania z okresu, gdy między stronami nie było sporów. Jeżeli nie da się ustalić również takiego stanu, sąd wyznaczy granice z uwzględnieniem wszclkichi okoliczności. Kierując się tym, aby ze względu na interes sąsiadów przebieg granicy byi Właściwy (żeby nie dochodziło do sporów w przyszłości).

Do rozgraniczenia może dojść również z pominięciem stadium administra­cyjnego. Sąd bowiem, przed którym toczy się sprawa o własność lub o wydanie nieruchomości lub jej części jest właściwy także do przeprowadzenia rozgra­niczenia, jeżeli ustalenie przebiegu granic jest potrzebne do rozstrzygnięcia rozpatrywanej sprawy.

NABYCIE I UTRATA WŁASNOŚCI

§ l. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA l. Sposoby nabycia i utraty własności

Sposoby nabycia i utraty własności mają nie tylko cywilnoprawny charakter. Obok sposobów cywilnoprawnych istnieją sposoby przewidziane w innych gałęziach prawa: w prawie konstytucyjnym i administracyjnym, np. nacjonaliza­cja, wywłaszczenie, a także karnym, np. przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa.

Także wewnątrz prawa cywilnego nabycie własności nie ma jednolitego charakteru, reguluje je bowiem, oprócz prawa rzeczowego, prawo spadkowe (nabycie własności w drodze dziedziczenia), prawo rodzinne (nabycie własności na podstawie majątkowej umowy małżeńskiej'). Do prawnorzeczowych sposobów nabycia i utraty własności zaliczamy miedzy innymi: przeniesienie własności, zasiedzenie, przemilczenie, zrzeczenie się własności. / reguły z nabyciem własności przez jedną osobę wiąże się utrata tej własności przez inną osobę.

2. Nabycie własności pierwotne i pochodne

Własność można nabyć w sposób pierwotny lub pochodny. W wypadku nabycia pierwotnego nabywca nie wywodzi swojego prawa od dotychczasowego wlaściciela, który )e traci, a nabywca uzyskuje to prawo niezależnie od niego. Nie ma więc poprzednika i następcy prawnego. W zasadzie więc przy nabyciu pierwotnym nabywca uzyskuje prawo własności bez dotych­czasowych obciążeń. Sposobami pierwotnego nabycia są między innymi, za­siedzenie. przemilczenie, połączenie, zawłaszczenie.

W razie nabycia pochodnego prawo własności przechodzi z dotychczasowego właściciela na nowego. Występnie tu następstwo prawne, zbywca jest poprzednikiem prawnym, zaś nabywca następcą prawnym, a prawo pozostaje takie samo. Skutkiem pochodnego nabycia własności jest to, że na nabywcę przechodzi prawo w takich granicach, w jakich przysługiwało poprzednikowi, a więc ze wszystkimi obciążeniami. Nabyciem pochodnym jest uzyskanie własności na podstawie umowy.

l. Termin „przeniesienie własności"

„Przeniesienie własności" jest terminem techniczno-prawnym oznaczającym przejście własności na podstawie umowy. Osobę przenoszącą własność określa się Jako zbywcę, a osobę, na którą w drodze umowy własność przechodzi, jako nabywcę.

2. Zasada podwójnego skutku umów zobowiązujących do przeniesienia własności

Podstawowy dla przeniesienia własności art. 155 k.c. w § l stanowi, że umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy przenosi własność. Oznacza to, że umowa zobowiązująca sama przez się przenosi własność. Wywołuje ona podwójny skutek: obligacyjny (zobowiązujący), bo powoduje powstanie stosunku zobowiązaniowego między stronami tej umowy (np. przy sprzedaży - patrz art. 353 k.c.) oraz rzeczowy (rozporządzający), gdyż przenosi własność i tym samym wywołuje skutek względem wszystkich (art. 155 § l k.c.).

Od zasady podwójnego skutku umów obligacyjnych przewidziane są wyjątki jeżeli przepis szczególny tak stanowi lub strony tak postanowiły. Do przeniesie­nia własności potrzebne są wówczas dwie umowy: pierwsza, w której zbywca zobowiązuje się do przeniesienia własności, druga - zawarta w wykonaniu tej pierwszej - z. mocy której następuje przeniesienie własności. Przykładowo można podać, że na podstawie art. 157 § 2 k.c. konieczne jest zawarcie dwu umów, gdy umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości została zawarta z, zastrzeżeniem warunku lub terminu.

3. Charakter konsensualny umów przenoszących własność

Przepis art. 155 § l k.c. przesądza również o tym, że zasadą jest, iż przeniesienie własności następuje na skutek samej umowy, tj. z chwilą złożenia zgodnych oświadczeń woli przez strony. Umowa taka ma więc charakter konsensualny, co oznacza, że do przeniesienia własności nie są konieczne inne dodatkowe elementy, takie jak np. wydanie rzec/y czy wpis do księgi wieczyste) (przy nieruchomości).

Od tej zasady z woli stron lub z przepisu ustawy mogą być wprowadzone pewne wyjątki. Gdy chodzi o rzeczy ruchome, oprócz zawarcia umowy niezbęd­ne jest przeniesienie posiadania:

a. gdy przedmiotem umowy są rzeczy oznaczone co do gatunku lub rzeczy przyszłe (art. 155 § 2 k.c.),

b. gdy zbycia dokonuje osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą, a nabywca jest w dobrej wierze (art. 16^ k.c.).

Przyczynowosć umów przenoszących własność

Czynność jest przyczynowa (kauzalna), jeżeli jej ważność zależy od prawidlowcj przyczyny (causa); jeżeli takiej zależności nie ma, czynność jest oderwana (abstrakcyjna). Zasada przyczynowośei jest na gruncie naszego prawa zasadą generalną, od której wyjątki mogą wynikać tylko z przepisów szczególnych.

Art. 156 k.c,, który brzmi: ..Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umo­wy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania", wypowiada zasadę kauzalnego charakteru umowy przenoszące) własność. Odnosi się ona zarówno do przeniesienia własności rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości. Wymienione w przytoczonym artykule przyczyny zawarcia umowy o przeniesienie własności mają charakter przykładowy, .lako przykład innego zdarzenia można wymienić takt wybudo­wania przez posiadacza na cudzym gruncie budynku lub innego urządzenia, co powoduje powstanie roszczenia (przewidzianego w arl. 231 k.c.) o przeniesieniu własności.

W odróżnieniu od wyrażonej w art. 156 k.c. zasady przyezynowośei w znaczeniu materialnym, art. 158 k.e. wprowadza zasadę przyezynowośei w znaczeniu formalnym, która oznacza, że przy przeniesieniu własności nierucho­mości zobowiązanie, które stało się przyczyną przeniesienia własności, powinno być w akcie notarialnym wymienione. Wymaganie takie nie obowiązuje przy przeniesieniu własności rzeczy ruchomej. Można więc powiedzieć, że umowa przenosząca własność nieruchomości jest czynnością materialnie i formalnie przy­czynową, przeniesienie zaś własności rzeczy ruchomej czynnością materialnie przyczynową, ale formalnie oderwaną.

5. Zastrzelenie warunku lub terminu w umowie przenoszącej własność

Aby wyeliminować stan niepewności i tymczasowości w obrocie nieruchomo­ściami, kodeks cywilny stanowi, że umowa przenosząca własność nieruchomości nie może być zawarta pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (arl. 157 ^ l), natomiast umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości mo­że zawierać warunek albo zastrzeżenie terminu. W takim wypadku do prze­niesienia własności potrzebne |est dodatkowe porozumienie stron, obejmujące ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności, a więc umowa rozporządzająca (art. 157 ^ 2 k.c.). Nie ma przeszkód, aby przenieść pod warunkiem lub z. zastrzeżeniem terminu własność rzeczy ruchomej.

6. Forma umowy przenoszącej własność

Z uwagi na doniosłe skutki przeniesienia własności nieruchomości dla stron tej umowy oraz w celu umożliwienia państwu kontroli nad stanem własności gruntów art. 158 k.c. wprowadza zarówno dla umowy przenoszącej własność nieruchomości, jak i dla umowy zobowiązującej do takiego przeniesienia - wymóg formy aktu notarialnego. Niezachowanie wymaganej formy powoduje nieważność umowy (art. 73 & 2 k.c.).

Przeniesienie własności rzeczy ruchomych nie jest uzależnione od zachowania szczególnej formy. Jednakże, gdy wartość rzeczy ruchomej przekracza dwadzieścia milionów starych złotych, umowa przenosząca własność powinna być zawarta w formie pisemnej dla celów dowodowych

7. Zasada „nikt nie może przenieść więcej praw, niż sam posiada"

Ogólną zasadą jest, że „nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam posiada". Wyraża to paremia rzymska: nemo plus iuris in alium transfere potest quam ipse habet

Przy przeniesieniu własności oznacza to, że własność można skutecznie nabyć tylko od właściciela lub innej osoby uprawnionej do rozporządzania rzeczą (między innymi od komisanta - art. 765 k.c., przewoźnika - art. 787 § 2 k.c.).

W określonych sytuacjach ustawodawca uznał, że należy bardziej chronić nabywcę w dobrej wierze niż właściciela. wprowadzając w przepisach szczegól­nych wyjątki od omawianej zasady.

Jeden z wyjątków dotyczy nieruchomości i wynika z zasady rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Najogólniej można powiedzieć, że zgodnie z tą zasadą nabywca w dobrej wierze może skutecznie nabyć własność nieruchomości od osoby, która niezgodnie z rzeczywistym stanem prawnym jest wpisana do księgi wieczystej jako wlaściciel, gdy zostaną spełnione określone warunki przewidziane w przepisach (art. 59 u. o ks. wiecz. i liip.).

Co do ruchomości wyjątek taki przewiduje art. 169 § l k.c., z którego wynika, że można skutecznie nabyć od niewłaściciela własność rzeczy ruchomej, o ile nabywca jest w dobrej wierze, a zbywca włada rzeczą i wyda ją nabywcy. Jednakże, gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem trzech lat od chwili jej utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu. Chodzi tu o danie szansy uprawnionemu na odzyskanie rzeczy utraconei. Ogra­niczenie to nie dotyczy pieniędzy i dokumentów na okaziciela ani rzeczy na­bytych na urzędowej licytacji publicznej lub w (oku postępowania egzekucyjnego (art. 16" § 2 k.c.).

8. Ograniczenia obrotu nieruchomościami

Znaczenie gospodarcze nieruchomości, jak i potrzeby społeczne związane między innymi z rozwojem gospodarczym, rozbudową miast, bezpieczeństwem państwa powodują, że nieruchomości poddane są szczególnej regulacji prawnej, która ogranicza w pewnym zakresie swobodę właściciela. Oprócz unormowań dotyczących ogółu nieruchomości istnieją więc szczególne regulacje prawne dotyczące korzystania i rozporządzania nieruchomościami rolnymi i leśnymi

ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych, a także nieruchomościami należącymi do Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego o gospodarce nieruchomościami. Ponadto istnieje odrębna regulacja problematyki nabywania nieruchomości przez cudzoziemców - ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców.

&4. ZASIEDZENIE I PRZEMILCZENIE

l. Sposoby nabycia własności na skutek upływu czasu

Zasiedzenie i przemilczenie są sposobami nabycia własności na skutek upływu czasu, który powoduje, że dotychczasowy uprawniony traci swoje prawo, a inna osoba je nabywa.

Zasiedzenie polega na nabyciu prawa rzeczowego na skutek długotrwałego wykonywania tego prawa przez osobę nieuprawnioną, przemilczenie zaś z powodu tego, że właściciel przez czas w ustawie przewidziany swojego prawa nie wykonuje. Zasiedzenie ma na celu usunięcie rozbieżności między stanem prawnym a stanem posiadania, przemilczenie natomiast likwiduje stan, w którym właściciel nie interesuje się swoją rzeczą.

2. Zasiedzenie

W drodze zasiedzenia można nabyć prawa rzeczowe, z którymi łączy się faktyczne władztwo nad rzeczą, a więc własność rzeczy ruchomych i nierucho­mości, udział we współwłasności rzeczy, użytkowanie wieczyste oraz służebność gruntową.

Przesłanki nabycia prawa własności w drodze zasiedzenia są różne w za­leżności od tego, czy dotyczy ono nieruchomości, czy ruchomości.

Do nabycia przez zasiedzenie własności nieruchomości muszą w myśl art. 172 k.c. zaistnieć dwie przesłanki: a. posiadanie samoistne oraz

h. upływ czasu dwudziestu lub trzydziestu lal, w zależności od uzyskania posiadania w dobrej lub złej wierze.

Natomiast zgodnie z art. 174 k.c. przesłanki nabycia w drodze zasiedzenia własności rzeczy ruchomej są trzy: a. posiadanie samoistne. b. upływ czasu trzech lat oraz c. dobra wiara przez cały okres trzech lal.

Jak z tego wynika, tylko posiadanie samoistne, Tzn. takie, które odpowiada treści prawa własności, bez prawa własności prowadzi do nabycia prawa własności. Zasiedzieć może tylko niewłaściciel rzeczy. Posiadanie to musi być nieprzerwane, wykonywane w sposób ciągły. Domniemywa się ciągłości po­siadania. Niemożność posiadania wywołana przez przeszkodę przemijającą nic przerywa posiadania (art. 340 k.c.), a posiadanie przywrócone uważa się za nieprzerwane (art. 345 k.c.).

Przyjmuje się, że posiadacz jest w dobrej wierze, gdy z przyczyn uspra­wiedliwionych (bez niedbalstwa) nie wie o tym, że nie przysługuje mu prawo własności. Zgodnie z art. 7 k.c. domniemywa się istnienia dobrej wiary.

Do nabycia w drodze zasiedzenia własności rzeczy ruchomej konieczne jest istnienie dobrej wiary przez cały okres zasiedzenia. Natomiast przy nierucho­mościach dobra wiara w chwili uzyskania posiadania skraca czas zasiedzenia do lat dwudziestu.

Skutkiem zasiedzenia jest nabycie przez posiadacza prawa własności. Nabywa je po upływie wymaganego terminu z mocy samego prawa. Posiadacz. który nabył własność przez zasiedzenie, może wnieść, aby sąd stwierdził to swoim orzeczeniem.

3. Przemilczenie

Przemilczenie następuje wyjątkowo, tylko w wypadkach wyraźnie wskaza­nych w ustawie. Kodeks cywilny taki sposób nabycia własności przewiduje co do rzeczy znalezionych. Własność rzeczy nabywa bądź znalazca, bądź Skarb Państwa, jeśli właścieiel rzeczy nie zgłasza się po nią w wyznaczonym terminie (art. art. 187 i 189 k.c.).

Dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich przewidywał bardzo ważny gospodarczo wypadek przemilczenia. Własność nieruchomości opuszczonych w czasie wojny, których właścicielc nie zgłosili się do 1955 r., przeszła na Skarb Państwa.

5. INNE SPOSOBY NABYCIA l UTRATY WŁASNOŚCI

l. Zrzeczenie się prawa własności

Możliwość zrzeczenia się prawa własności przez wlaściciela wynika z przy­sługującego mu uprawnienia do rozporządzania rzec/ą. /.rzec się własności nieruchomości może każdy właścieiel z wyjątkiem Skarbu Państwa i gminy. Oświadczenie woli wlaściciela o zrzeczeniu się prawa własności powinno być złożone w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności (art. 73 ^ 2 k.c.) i dla swej skuteczności wymaga zgody kierownika rejonowego organu rządowej administracji ogólnej (art, l79 ^ l k.c.). Nierucho­mość. które) właścieiel się zrzekł, staje się z mocy samego prawa własnością Skarbu Państwa (arl. 17^ i;, 2 k.c.). Państwowa lub samorządowa osoba prawna może zrzec się własności lub użytkowania wieczystego nieruchomości odpowiednio na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego (art. 16 u. o gosp. nieruch.). Jest to pierwotny sposób nabycia prawa własności. Zrzeczenie się własności rzeczy ruchomej następuje przez porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się jej własności (art. 180 k.c.). Rzecz ruchoma, którą właściciel porzucił, staje się rzeczą niczyją.

2. Zawłaszczenie

Własność niczyjej rzeczy ruchomej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne (art. 181 k.c.). Jak z tego wynika, do zawłaszczenia - bo tak określa się ten sposób nabycia własności - niezbędne jest spełnienie dwóch warunków: a. zawładnięcie rzeczą oraz b. zamiar stania się jej właścicielem.

Zawłaszczenie jest pierwotnym sposobem nabycia prawa własności. Co do niczyjego roju pszczół w wypadku ich wyrojenia patrz art. 182 k.c.

3. Znalezienie

Przepisy o znalezieniu rzeczy (art. art. L83-l89 k.c.) dotyczą rzeczy zgubionych lub porzuconych bez zamiaru wyzbycia się własności oraz, zwierząt, które zabłąkały się lub uciekły.

Kto znalazł rzecz zgubioną, powinien niezwłocznie powiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy. Jeżeli znalazca nie wie, kto jest uprawniony do odbioru rzeczy, albo nie zna miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, powinien zawiadomić właściwy organ państwowy, który przeprowadzi poszukiwanie te) osoby. Znalazca, który uczynił zadość swoim obowiązkom, może żądać znaleźnego w wysokości jednej dziesiętnej wartości rzeczy, jeżeli zgłosił swoje roszczenie osobie uprawnionej do odbioru najpóźniej w chwili wydania rzeczy.

Pieniądze, papiery wartościowe oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, które nie zostaną przez uprawnionego odebrane w ciągu roku od dnia wezwania go przez właściwy organ, a w razie niemożności wezwania w ciągu dwóch lal od ich znalezienia, stają się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy stają się po upływie tych samych terminów własnością znalazcy. Ten sposób nabycia określa się pojęciem przemilczenia

4. Nabycie własności pożytków naturalnych

Pożytkami naturalnymi rzeczy są zgodnie z art. 53 k.c. jej płody i inne odłączone od niej części składowe, o ile według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy. .lak z. tego wynika, dopiero z. chwilą odłączenia stają się pożytki odrębnymi rzeczami ruchomymi i odrębnym przedmiotem własności. Uprawniony do pobierania pożytków naturalnych na­bywa ich własność przez odłączenie ich od rzeczy (art. 190 k.c.).

Połączenie rzeczy

W sytuacji, gdy dochodzi do połączenia rzeczy (obojętne czy w wyniku sil przyrody, czy działania człowieka), powstaje nowa rzecz. Gdy chodzi o połączenie rzeczy ruchomej z nieruchomością, własność nieruchomości rozciąga się na rzecz, ruchomą, która staje się jej częścią składową (art. 191 k.c.).

Połączenie rzeczy ruchomych normują art. art. 192 194 k.c. (idy chodzi o pomieszanie lub połączenie rzeczy ruchomych w taki sposób, ze przywrócenie stanu poprzedniego byłoby związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, dotychczasowi właścicielc stają się współwłaścicielami całości. Udziały we współwłasności oznacza się według stosunku wartości rzeczy pomieszanych i połączonych.

Ten, kto wytworzył nową rzecz ruchomą z cudzych materiałów, staje się jej właścicielem, jeżeli wartość nakładu pracy jest większa od wartości materiałów. Jeżeli przetworzenie rzeczy było dokonane w złej wierze albo leżeli wartość materiałów jest większa od wartości nakładu pracy, rzecz wytworzona staje się własnością właściciela materiałów.

WSPÓŁWŁASNOŚĆ

UWAGI OGÓLNE

l. Istota współwłasności

Prawo własności, podobnie jak niektóre prawa rzeczowe (np. użytkowanie wieczyste, użytkowanie), jest prawem podzielnym - może w związku z tym należeć do kilku osób. Współwłasność oznacza, że każdemu ze współuprawnionych przysługują wszystkie atrybuty prawa własności, a więc uprawnienia każdego z nich są jednakowe, różny może być tylko ich zakres. Rzecz, należy niepodzielnie do wszystkich, a udziały ich mogą być jednakowe lub różne.

Według przyjętego w orzecznictwie i doktrynie poglądu współwłasność nie jest samoistnym prawem rzeczowym, a stanowi jedynie odmianę prawa własno­ści. Do współwłasności stosuje się więc wprost przepisy odnoszące się do prawa własności (np. przepisy o przeniesieniu własności, zasiedzeniu).

2. Zastosowanie przepisów o współwłasności do wspólności innych praw

Poza uregulowaniem wspólności prawa własności prawo nasze nie zawiera unormowań wspólności innych praw. Stąd też, gdy inne prawo należy do kilku osób, stosuje się w drodze analogii przepisy o współwłasności. Między innymi mają one zastosowanie do wspólności innych praw rzeczowych (np. użytkowania wieczystego), także do współposiadania, do wspólności niektórych praw obliga­cyjnych (np. prawa najmu), do wspólności majątku spadkowego (art. 1035 k.c.).

2. POJĘCIE WSPÓŁWÓŁASNOŚCI I JEJ RODZAJE

l. Pojęie współwłasności

Wedlug art. 195 k.c , który zawiera definicję współwłasności, własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom. Z tej definicji współwłasności wynika, ze: a. przedmiotem wspólnego prawa jest jedna rzecz ruchoma lub nieruchoma.

a nie zespól róźnych rzeczy czy praw (jedność przedmiotu).

b. wspólne prawo do tej samej rzeczy należy do kilku osób, które są nadal odrębnymi podmiotami prawa (wielość podmiotów)

c. prawo własności przysługuje tym osobom niepodzielnie. tzn. że rzecz nie jest podzielna i żaden ze współwłaścicieli nic ma wyłącznego prawa do fizycznie określonej części rzeczy, a przysługuje mu prawo do cale| rzeczy. ograniczone jedynie takim samym prawem innych współwłaścicieli (niepodzielność wspól­nego prawa).

2. Dwa rodzaje współwłasności

Współwłasność nie jest instytucją jednolita i jest albo współwłasnością w częściach ułamkowych (zwaną także współwłasnością zwykłą), albo współ­własnością łączną (art. 196 § l k.c.).

Współwłasność w częściach ułamkowych jest samoistnym stosunkiem praw­nym nie związanym ze stosunkiem prawnym innego rodzaju, zaś współwłasność łączna opiera się zawsze na określonym stosunku osobistym, względem którego pełni rolę służebną. Jako przykład współwłasności łącznej można podać.

a. współwłasność wynikającą ze wspólności majątkowe) między małżonkami. która jest zależna od stosunku osobistego w poslaci małżeństwa i ma służyć zapewnieniu odpowiednich warunków materialnych rodzime;

b. współwłasność wspólników spółki, która nie ma osobowości prawnej, tj. spółki cywilnej, spółki jawnej i spółki komandytowej. Współwłasność la istnieje tylko między wspólni­kami i ma za zadanie umożliwić wspólnikom osiągniecie wspólnego celu gospodarczego.

Współwłasność w częściach ułamkowych ze swe[ istoty ma byt przejściowy i dlatego ustawodawca ułatwia jej likwidację, a współwłasności łączne) zapewni:) był trwały, żeby mogła ona spełniać swoją funkcję spoleczno-gospodarczą.

We współwłasności w częściach ułamkowych bardziej jest chroniony interes każdego ze współwłaścicieli, we współwłasności łącznej przeciwnie, ustawodaw­ca chroni majątek wspólny jako całość, zapewniając stabilność współwłasności.

Podstawowe różnice w unormowaniu obu wspólwlasności

Ustawodawca normuje generalnie jedynie współwłasność w częściach ułamko­wych, natomiast współwłasność łączną regulują przepisy dotyczące stosunków, z których ona wynika.

Wymienia się trzy podstawowe różnice występujące w unormowaniu współ­własności w częściach ułamkowych i współwłasności łącznej:

a. we współwłasności w częściach ułamkowych każdy ze współwłaścicieli ma swój udział (określony ułamkiem), natomiast współwłasność łączna jest współwłasnością bezudziałową;

b. współwłaściciel współwłasności ułamkowej może swoim prawem swo­bodnie rozporządzać (np. zbyć, obciążyć ograniczonym prawem rzeczowym), osobie związanej współwłasnością łączną nie można dysponować swoimi pra­wami do przedmiotów majątku wspólnego,

c. w każdym czasie można żądać zniesienia współwłasności w częściach ułamkowych: takie uprawnienie nie przysługuje przy współwłasności łącznej.

Ponieważ instytucją prawa rzeczowego jest współwłasność w częściach ułamkowych, dlatego dalsze rozważania dotyczące współwłasności odnoszą się tylko do tej współwłasności.

§ 3. POWSTANIR WSPÓŁWŁASNOŚCI

Współwłasność w częściach ułamkowych powstaje najczęściej: l. w drodze czynności prawnej (np. umowa sprzedaży, darowizny, gdy jest

kilku nabywców);

2. ze spadkobrania, gdy spadek przechodzi na kilku spadkobierców (art. 1035 k.c);

3. z mocy samego prawa - na skutek zasiedzenia, gdy rzecz posiadało kilka

osób, a także w wypadku pomieszania i połączenia rzeczy ruchomych; 4. z orzeczenia sądowego - gdy sąd własność rzeczy przyznaje kilku osobom.

4. UDZIAŁY WSPÓŁWŁAŚCICIELI

l. Pojęcie udziału we współwłasności

Udział we współwłasności wyraża zakres uprawnień i obowiązków współ­właściciela w stosunku do rzeczy wspólnej i określony jest odpowiednim ułamkiem. Jest więc częścią ułamkową wspólnego prawa własności. Udział jest prawem, które przysługuje wyłącznie współwłaścicielowi w odróżnieniu od prawa własności całej rzeczy, które należy niepodzielnie do wszystkich współ­właścicieli; można więc powiedzieć, że współwłaściciel ma względem swojego udziału pozycję wyłącznego właściciela.

Wielkość udziałów jest zazwyczaj określona w tytule, który stał się podstawą zaistnienia współwłasności, np. w czynności prawnej, orzeczeniu sądu czy w ustawie.

W wypadku, gdy wielkości udziałów me da się jednoznacznie ustalić, domniemywa się, że udziały współwłaścicieli są równe (art. 197 k.c.). Jest to domniemanie obalalne, każdy ze współwłaścicieli może udowodnić inne wiel­kości udziałów (art. 6 k.c.).

2. Rozporządzanie udziałem

Zgodnie z art. 198 k.c. każdy ze współwłaścicieli może swobodnie rozpo­rządzać swoim udziałem, bez zgody pozostałych współwłaścicieli (gdyż jest to wyłączne prawo współwłaściciela). Rozporządzenie udziałem może polegać:

a. na zbyciu udziału np. w drodze umowy sprzedaży darowizny, zamiany. Swobodne zbycie udziału podleca wyjątkowo pewnym ograniczeniom np. przy sprzedaży udziału we współwłasności gospodarstwa rolnego pozostałym współ­właścicielom przysługuje ustawowe prawo pierwokupu (art. 166 § l k.c.), do zbycia udziału w przedmiocie należącym do spadku konieczna jest zgoda pozostałych spadkobierców (art. 1036 k.c.);

b. na obciążeniu udziału - np. gdy przedmiotem współwłasności jest nieruchomość, obciążenie udziału może polegać na ustanowieniu hipoteki (art. 65 ust. 2 u. o hip. i ks. wiecz.), udział we współwłasności rzeczy ruchomej może być obciążony zastawem (art. 327 k.c.);

c. na zrzeczeniu się udziału, np. we współwłasności nieruchomości (art. 179 k.c.); d. na rozporządzeniu udziałem na wypadek śmierci.

§ 5. ZARZĄD RZECZĄ WSPÓLNĄ

l. Pojęcie zarządu i jego rodzaje

Każdy ze współwłaścicieli jest obowiązany do współdziałania w zarządzie rzeczą wspólną (art. 200 k.c.). Przez zarząd rzeczą wspólną rozumie się podejmowanie decyzji i dokonywanie wszelkiego rodzaju czynności dotyczących rzeczy wspólnej. Wyróżnia się zarząd:

a. umowny, gdy wszyscy współwłaściciele w drodze umowy określają zarząd rzeczą wspólną w sposób inny, niż czyni to kodeks cywilny, np. mogą wyznaczyć zarządcę, którym może być jeden ze współwłaścicieli lub osoba trzecia, mogą też postanowić, że do niektórych czynności zwykłego zarządu potrzebna będzie zgoda wszystkich;

b. sądowy, który polega na ustanowieniu zarządcy przez sąd, w sytuacjach konfliktowych, gdy współwłaściciele nie mogą zgodzić się w istotnych sprawach dotyczących zwykłego zarządu bądź większość współwłaścicieli narusza zasady prawidłowego zarządu lub większość krzywdzi mniejszość (art. 203 k.c.);

c. ustawowy, kiedy rzeczą zarządzają wszyscy współwłaściciele według za­sad przewidzianych w ustawie.

Kodeks cywilny różnicuje zasady zarządu ustawowego w zależności od tego, czy chodzi o czynności zwykłego zarządu, czy o czynności przekraczające zwykły zarząd, czy też o czynności zachowawcze.

2. Czynności zwykłego zarządu

Przez czynności zwykłego zarządu należy rozumieć czynności zapewniające korzystanie z rzeczy i utrzymanie jej w stanie niepogorszonym, np. bieżące remonty, płacenie podatków, pobieranie pożytków.

Dla dokonania czynności zwykłego zarządu rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda większości współwłaścieli (art. 201 k.c.) Większości tej nie oblicza się według liczby osób, lecz według wielkości udziałów (art. 204 k.c.), które mogą być różnej wielkości.

Przy czynnościach zwykłego zarządu w braku zgody większości współwła­ścicieli na dokonanie tych czynności każdy ze współwłaścicieli może żądać upoważnienia sądowego do dokonania czynności (art. 201 k.c.).

W sytuacji, gdy większość współwłaścicieli postanawia dokonać czynność! rażąco sprzecznej z zasadami prawidłowego zarządu rzeczą wspólną, każdy /. pozostałych współwłaścicieli może żądać rozstrzygnięcia przez sąd (art. 202 k.c.).

3. Czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu

Czynnościami przekraczającymi zakres zwykłego zarządu .są czynności odbiegające od normalnego korzystania z rzeczy; należą do nich między innymi: •zbycie rzeczy wspólnej, jej obciążenie (np. użytkowaniem, służebnością), czyn­ności zmieniające dotychczasowe korzystanie z. rzeczy, remonty kapitalne.

Dla dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna |est zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele. których udziały wynoszą co najmniej połowę wszystkich udziałów, mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd (art. 199 k.c.).

4. Czynności zachowawcze

Czynnościami zachowawczymi są te czynności, które zmierzają do zachowa­nia wspólnego prawa, np. wytoczenie powództwa windykacyjnego o wydanie rzeczy, założenie dla nieruchomości księgi wieczystej, wpis wszystkich współ­właścicieli do księgi wieczystej. Zgodnie z. art. 209 k.c. czynności zachowawczych może dokonać każdy ze współwłaścicieli.

Korzystanie z rzeczy wspólnej, podobnie .jak przy zarządzie, może być;

a. ustawowe jeżeli w braku odmiennej umowy lub orzeczenia sądowego współwłaściciele korzystają z rzeczy wspólnej, tak jak to przewidzą przepisy

b. umowne, jeżeli sposób korzystania z rzeczy wspólnej określili sami współwłaściciele w umowie:

c. sądowe ,jeżeli sposób korzystania przez współwłaścicieli z rzeczy określił sąd

Ustawowy sposób posiadania i używania rzeczy wspólnej

Kodeks cywilny normuje korzystanie z rzeczy wspólnej przez współwłaści­cieli, zapewniaiąc im w art. 206 k.c. uprawnienie do posiadania rzeczy wspólnej

l jej używania. W myśl tego przepisu każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić z posiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli (art. 206 k.c.). Jak z tego wynika, żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje prawo do określonej części rzeczy, każdy więc współwłaściciel może posiadać całą rzecz i korzystać z całej rzeczy, przy czym nie może przeszkadzać podobnemu korzystaniu przez innych współwłaścicieli. Taki sposób korzystania z rzeczy wspólnej określa się jako współposiadanie rzeczy wspólnej.

3. Ochrona współposiadania

Jeżeli współwłaściciel został pozbawiony przez pozostałych współwłaścicieli możności współposiadania rzeczy wspólnej, przysługuje mu ochrona sądowa. Jest (o ochrona petytoryjna, bo służy osobie, której przysługuje określone prawo.

Rodzaj żądania zależy od rodzaju współposiadania, którego pokrzywdzony współwłaściciel został pozbawiony. / tego punktu widzenia współposiadanie można podzielić na współposiadanie, które wymaga zgodnego współdziałania zainteresowanych osób (np. współposiadanie gospodarstwa rolnego), oraz współ­posiadanie, które takiego współdziałania nic wymaga (współposiadanie drogi, pastwiska).

Współwłaściciel może domagać się dopuszczenia go do współposiadania, które nie wymaga współdziałania zainteresowanych, bowiem wyrok uwzględniający takie żądanie i nakazujący, aby inni współwłaściciele nie czynili przeszkód w korzystaniu przez niego z rzeczy wspólnej, nadaje się do wykonania w drodze egzekucji.

Nie jest natomiast możliwe dopuszczenie do współposiadania, którego wykonywanie wymaga zgodnego współdziałania, gdyż wyrok nakazujący dopuszczenie byłby niewykonalny. Brak jest środków egzekucyjnych, które mogłyby zmusić współwłaścicieli do zgodnego współdziałania z osobą, z którą nie chcą współ­działać. W tym wypadku pokrzywdzony współwłaściciel może wystąpić do sądu o określenie innego sposobu korzystania z rzeczy wspólne] niż przewidziany w art. 206 k.c., np. przez wydzielenie każdemu ze współwłaścicieli części rzeczy wspólnej do wyłącznego użytku.

4. Uprawnienie do pobierania pożytków i innych przychodów /. rzeczy

Na prawo do korzystania z rzeczy oprócz uprawnienia do posiadania rzeczy i jej używania składa się jeszcze uprawnienie do pobierania pożytków i miłych przychodów z rzeczy. Przepis ten sianowi. że pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów: w takim samym stosunku współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną

Współwłaściciel, który poniósł określony wydatek na rzecz wspólna (np. zaspokoił wierzyciela, zapłacił podatek, poczynił nakłady na rzecz), może żądać od pozostałych zwrotu w częściach odpowiadających ich udziałom.

5. Umowne korzystanie z rzeczy wspólnej

Współwłaściciele mogą w umowie dokonać innego niż przepisy kodeksu cywilnego w art. art. 206 i 207 k.c. -- określenia sposobu korzystania z rzeczy wspólnej.

W praktyce najczęściej dochodzi do podziału wspólnej nieruchomości quoad usum, tj. podziału nieruchomości do korzystania (używania). Współwłaściciele nadal pozostają w stosunku współwłasności, z tym że każdemu z nich zostaje wydzielona część nieruchomości do wyłącznego użytku.

W umowie też może dojść do podziału korzystania z. rzeczy wspólnej pod względem czasowym lub według rodzaju pożytków, jakie rzecz przynosi. Umowny sposób korzystania z rzeczy może również polegać na przyznaniu posiadania i używania rzeczy jednemu ze współwłaścicieli, z. obowiązkiem oddawania części pożytków pozostałym współwłaścicielom.

6. Korzystanie określone przez sąd

W sytuacji, gdy współwłaściciele nie mogą się porozumieć co do sposobu korzystania z rzeczy wspólnej lub jeśli samowolnie pozbawiają jednego lub kilku współwłaścicieli współposiadania, korzystanie z rzeczy wspólnej określa sąd.

§ 7. ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI

l. Uprawnienie do żądania zniesienia współwłasności

Każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do żądania zniesienia współwłas­ności, tj. może żądać likwidacji stosunku prawnego, jaki łączy współwłaścicieli (art. 210 k.c.). Roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu (art. 220 k.c.), może być jednak wyłączone w drodze umowy między współ­właścicielami na czas do pięciu lat. Jednakże w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu możliwe jest jego przedłużenie na dalsze pięć lat; prze­dłużenie można ponowić (art. 210 k.c.).

2. Dwojaki tryb zniesienia współwłasności

Do zniesienia współwłasności może dojść:

1. na podstawie umowy zawartej przez wszystkich współwłaścicieli. Ze znie­sieniem współwłasności łączy się przeniesienie własności lub udziałów we współwłasności, stąd też jeżeli przedmiotem współwłasności jest nieruchomość, dla ważności takiej umowy konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego (art. 158 k.c.);

b. Z mocy orzeczenia sądowego. Jeżeli współwłaściciele nie dochodzą do porozumienia co do zniesienia współwłasności, każdy ze współwłaścicieli może zwrócić się do sądu o wydanie orzeczenia o zniesieniu współwłasności (art. 210 k.c.).

Sąd znosząc współwłasność rozstrzyga również o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy (art, 618 § l k.p.c.).

3. Sposoby zniesienia współwłasności

Jeżeli chodzi o sposoby zniesienia współwłasności, kodeks cywilny przewi­duje:

a. podział rzeczy wspólnej (art. 211 k.c.). Jest on możliwy, o ile nie jest sprzeczny z przepisami ustawy, ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy i nie pociąga za sobą istotnej zmiany rzeczy lub znacznego zmniejszenia jej wartości.

Rzecz dzieli się na tyle części, ilu jest współwłaścicieli. Wartość części rzeczy wyodrębnionych przez podział - w zasadzie - powinna być proporcjo­nalna do wielkości ich udziałów. Jeśli jednak z pewnych względów (np. różne potrzeby współwłaścicieli, praktyczna niemożliwość ścisłego dostosowania wy­odrębnionych części do wielkości udziałów) między wartością utworzonych części rzeczy a wielkością udziałów występują różnice, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne (art. 212 k.c.);

b. przyznanie rzeczy na własność jednemu ze współwłaścicieli (lub na współ­własność kilku z nich), podczas gdy pozostali współwłaściciele otrzymują równowartość swych udziałów w postaci spłat w pieniądzu (art. 212^2 k.c.):

c. sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanej sumy ze sprzedaży tzw. podział cywilny (art. 212^2 k.c.).

WŁASNOŚĆ LOKALI

l. Pojęcie własności lokalu

Własność lokalu albo inaczej odrębna własność lokalu oznacza, ze w drodze wyjątku od zasady superficies solo cedit (jeśli przepis szczególny to przewiduje) lokal może stanowić odrębny od gruntu przedmiot własności - nieruchomość lokalową (art. 46 k.c.).

2. Regulacja prawna własności lokali

Instytucja własności lokali jest unormowana w ustawie o własności lokali.

Powołana ustawa w sposób kompleksowy reguluje problematykę własności lokali. Określa w szczególności: przedmiot i sposób jej ustanowienia, prawa i obowiązki właścicieli oraz zarząd nieruchomością wspólną.

Ustawa o własności lokali stanowi lex specialis stosunku do kodeksu cywilnego, stąd też przepisy kodeksu cywilnego mają jedynie zastosowanie w zakresie nie uregulowanym ustawą (art. l ust. 2 u. o wl. lok.).

l. Nieruchomość lokalowa

Nieruchomością lokalową, stanowiącą odrębny przedmiot własności, mogą być jedynie lokal samodzielny, zarówno architektonicznie. Jak i użytkowo. tzn. wydzielona w obrębie budynku trwałymi ścianami izba lub zespól izb i pomieszczeń, które tworzą lokal umożliwiający spełnienie w jego granicach wszystkich podstawowych czynności związanych z jego aktualnym przeznaczeniem (art. 2 ust. 2 u. o wl lok.).

Może to być zarówno lokal mieszkalny, służący zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych. jak i lokal o innym przeznaczeniu, np lokal użytkowy (sklep, zakład produkcyjny, usługowy), a także pracowania twórcy, garaż

Do samodzielnego lokalu mogą przynależeć jako jego części składowe inne pomieszczenia, takie jak: piwnice, strych, komórka, garaż itp., choćby nawet do niego bezpośrednio nie przylegały lub były położone w granicach nieruchomości gruntowej poza budynkiem, w którym wyodrębniono dany lokali

Podstawowym założeniem ustawy o własności lokali jest duża swoboda co do dopuszczalności wyodrębnienia własności lokali zarówno w budynkach sta­nowiących część składową nieruchomości gruntowej, jak i w budynkach znaj­dujących się na gruntach Skarbu Państwa lub gruntach jednostek samorządu terytorialnego oddanych w użytkowanie wieczyste.

Wyodrębnianie własności lokali jest dopuszczalne bez względu na to, w jakim budynku lokal się znajduje i jakie ma rozmiary, czy właściciel ma korzystać z niego osobiście, czy przeznaczyć na cele komercyjne (np. wynaj­mować). Ustanowienie własności lokali może dotyczyć wszystkich lokali znaj­dujących się w budynku, ale może też obejmować tylko niektóre z nich. Dla jednej osoby możliwe jest ustanowienie własności kilku lokali.

Samodzielność lokalu jest więc jedynym warunkiem, bez spełnienia które­go nie dochodzi do wyodrębnienia własności lokalu. Spełnienie tego warunku stwierdza w formie zaświadczenia organ właściwy w sprawie nadzoru architektoniczno-budowlanego.

2. Nieruchomość wspólna

Zgodnie z art. 3 ust. 2 u. o wl. lok. w razie wyodrębnienia własności lokali grunt oraz wszelkie części budynku i inne urządzenia (znajdujące się zarówno w budynku, jak i na gruncie, np. studnia), które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli poszczególnych lokali, stanowią nieruchomość wspólną.

Właścieielom odrębnych lokali przysługuje do nieruchomości wspólnej prawo współwłasności w częściach ułamkowych. Wielkość udziału we współ­własności odpowiada stosunkowi powierzchni użytkowej lokalu z uwzględnie­niem powierzchni przynależnych do lokalu, do łącznej powierzchni użytkowej wszystkich lokali wraz z pomieszczeniami do nich przynależnymi (art. 3 ust. 3 u. o wl. lok.). Jeżeli nieruchomość, z której wyodrębnia się własność lokali, stanowi grunt zabudowany kilkoma budynkami, udział wlascicicla lokalu wy­odrębnionego w nieruchomości wspólnej odpowiada stosunkowi powierzchni użytkowej lokalu wraz z powierzchnią pomieszczeń przynależnych do łącznej powierzchni użytkowej wszystkich lokali wraz z pomieszczeniami do mcii przynależnymi (arl. 3 ust. 5 u. o wt. lok.). W sytuacji, gdy na podstawie jednej czynności prawnej dokonanej przez wlascicicla lub wszystkicli współwłaścicieli nieruchomości następnie wyodrębnienie wszystkich lokali, wysokość udziałów określają w umowie wlaściciel lub współwłaściciele.

Współwłasność nieruchomości wspólnej, określana też współwłasnością przymusową (niezależną od woli dotychczasowych właścicieli oraz wlaścicieli wyodrębnionych lokali), charakteryzuje się tym, że udział w niej jest prawem związanym z własnością poszczególnych lokali (udział nie może być przed­miotem samodzielnego obrotu, a rozporządzenia związane z własnością lokalu są skuteczne także względem udziału) oraz że nie można żądać jej zniesienia, dopóki trwa odrębna własność lokali (art. 3 ust. 2 u. o wł. lok.).

Jeśli budynek, w którym wyodrębniono własność lokali, stoi na gruncie oddanym w użytkowanie wieczyste, przedmiotem wspólności jest to prawo, a przepisy o wielkości udziałów we współwłasności nieruchomości wspólnej oraz wynikających stąd uprawnieniach i obowiązkach stosuje się do użytkowania wieczystego (art. 4 ust. 3 u. o wł. lok.).

§ 3. WSPÓLNOTA MILS/.KAN10WA

l. Pojęcie wspólnoty mieszkaniowej

W myśl art. 6 ustawy ogół właścicieli lokali wchodzących w skład określonej nieruchomości tworzy - z mocy samego prawa - wspólnotę mieszkaniową. Wspólnocie tej ustawodawca nie nadaje osobowości prawnej, ale przyznaje jej pewne uprawnienia, może ona nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywaną.

2. Odpowiedzialność za zobowiązania dotyczące nieruchomości wspólnej

Za zobowiązania dotyczące nieruchomości wspólnej odpowiada wspólnota mieszkaniowa bez ograniczeń, a każdy właściciel lokalu w części odpowia­dającej jego udziałowi w tej nieruchomości (art. 17 u. o wł. lok.). Jak z tego wynika, wierzycie! wspólnoty może od niej żądać całej wierzytelności, a od poszczególnych właścicieli lokali może dochodzić należności tylko w częściach proporcjonalnych do wielkości ich udziałów w nieruchomości wspólnej.

4. SPOSOBY USTANOWIENIA WŁASNOŚCI LOKALI

l. Umowny sposób ustanowienia własności lokali

Stronami umowy o ustanowienie własności lokali mogą być współwłaścicie­le nieruchomości lub właściciel nieruchomości i nabywca lokalu. Na skutek umowy pomiędzy współwłaścicielami nieruchomości dochodzi do wygaśnięcia współwłasności w częściach ułamkowych, a współwłaściciele stają się wyłącznymi wlaścicielami wyodrębnionych lokali.

Ustanowienie własności lokalu na podstawie umowy pomiędzy właścicielem a nabywcą połączone jest z przeniesieniem własności wyodrębnionego lo­kalu na nabywcę w drodze sprzedaży, darowizny, zamiany.

Aby umowa o ustanowienie odrębnej własności lokalu była ważna, niezbędne jest zachowanie formy aktu notarialnego oraz dokonanie wpisu (o charakterze konstytutywnym) w zakładanej dla lokalu księdze wieczystej (art. 7 ust. 2 u. o wł. lok.).

Umowa o ustanowienie własności lokalu powinna określać w szczególności: rodzaj, położenie i powierzchnię poszczególnych lokali oraz wielkość udziałów przypadających właścicielom wyodrębnionych lokali w nieruchomości wspólnej (art. 8 ust. l u. o wł. lok.).

Do ustanowienia odrębnej własności lokalu może dojść także - jak stanowi art. 9 u. o wł. lok. - w wykonaniu umowy zobowiązującej wlaściciela gruntu (użytkownika wieczystego) do wybudowania oraz ustanowienia - po zakończeniu budowy - odrębnej własności lokalu i jego przeniesienie (najczęściej w drodze sprzedaży) na drugą stronę umowy lub na inną wskazaną w umowie osobę (np. dziecko). Budynek może być wzniesiony ze środków własnych właściciela bądź użytkownika wieczystego gruntu lub, co w praktyce częstsze, ze środków przy­szłych nabywców. Art. 9 ust. 2 i 3 u. o wł. lok. zapewnia ochronę przyszłych nabywców przed ewentualną nieuczciwością drugiej strony umowy.

2. Wyodrębnienie własności lokali na skutek jednostronnej czynności prawnej właściciela nieruchomości

Właściciel nieruchomości może wyodrębnić własność lokalu lub większej liczby lokali dla siebie, bez jednoczesnego przeniesienia ich na rzecz osób trzecich. W takiej sytuacji stosuje się odpowiednio przepisy o ustanowieniu własności lokalu w drodze umowy (art. 19 u. o wł. lok.). Oznacza to, że oświad­czenie właściciela powinno być złożone pod rygorem nieważności (arl. 73 ^ 2 k.c.) w formie aktu notarialnego i prawo własności nieruchomości lokalowej powinno być wpisane do zakładanej w tym celu księgi wieczystej wpis ma charakter konstytutywny (odpowiednio art. 7 ust. 2 u. o wł. lok.).

3. Ustanowienie własności lokali w orzeczeniu sadu

Art. l l u. o wł. lok. przewiduje ustanowienie własności lokalu na podstawie orzeczenia sądu wydanego w postępowaniu o zniesienie współwłasności nieru­chomości, także o dziale spadku lub o podziale majątku wspólnego małżonków. Do powstania odrębnej własności lokalu w tej drodze niezbędny jest również wpis do księgi wieczystej o charakterze konstytutywnym (odesłanie w art. l l u. o wł. lok. do art. 7 ust. 2 u. o wł. lok.).

Powstanie własności lokali na podstawie przepisów ustawy - Prawo spółdzielcze

Art. 231 pr. spółdz. stanowi, że w razie zakończenia, likwidacji lub postępowania upadłościowego spółdzielni własnościowe prawa do lokali przekształ­cają się z mocy prawa w odrębną własność lokali, chyba ze nabywcą budynku jest inna spółdzielnia mieszkaniowa.

Ponadto w mysi art. 237 pr. spółdz. spółdzielnia mieszkaniowa może budować domy mieszkalne w celu ustanowienia w nich dla członków odrębnej własności lokali. Po wybudowaniu domu spółdzielnia zawiera z członkami umowy w celu ustanowienia własności lokali.

5. Nabycie własności lokali w drodze zasiedzenia

W orzecznictwie został wyrażony pogląd, że jest możliwe nabycie w dro­dze zasiedzenia własności lokalu, która uprzednio powstała w jeden z przewi­dzianych przez prawo sposobów (opisanych wyżej w pkt. 14). Nie jest wiec możliwe uzyskanie prawa własności lokalu w tej drodze, jeżeli wcześniej nie zostało ono ustanowione na rzecz, innego podmiotu.

§ 5. PRAWA I OBOWIĄZKI WŁAŚCICIELI LOKALI

l. Uprawnienia wynikające z prawa własności

Właściciel lokalu może zgodnie z art. 140 k.c. korzystać z lokalu i rozporządzać nim. Z uwagi na to, że z. prawem własności jest związany udział we współwłasności nieruchomości wspólnej, właściciel może również współkorzystać z tej nieruchomości zgodnie z jej przeznaczeniem oraz pobierać z niej pożytki i inne przychody stosownie do swych udziałów. Rozporządzenie przez właściciela prawem własności pociąga za sobą rozporządzenie udziałem we współwłasności nieruchomości wspólnej.

2. Obowiązki właścicieli lokali

Podstawowe obowiązki właścicieli wyodrębnionych lokali wymienia arl. 13 ust. l u. o wl. lok. Należą do nich: ponoszenie wydatków związanych z. utrzy­maniem lokalu, utrzymywanie lokalu w należytym stanie, przestrzeganie po rządku domowego, korzystanie z. lokalu w sposób nie utrudniający korzystania przez, innych właścicieli oraz współdziałania z nimi w ochronie wspólnego dobra, pokrywanie kosztów zarządu nieruchomością wspólną (w szczególności są to wydatki na konserwac|e i remonty, ubezpieczenia i podatki, koszty utrzymania porządku i czystości, wynagrodzenie członków zarządu). Ponoszone koszty są proporcjonalne do wysokości udziału w nieruchomości wspólne).

3. Wykluczenie ze wspólnoty mieszkaniowej

Art. 16 u. o wł. lok. wprowadza surowa sankcja, gdy właściciel lokalu wykracza w sposób rażący i uporczywy przeciwko obowiązującemu porządko­wi domowemu albo przez swoje niewłaściwe zachowanie czyni korzystanie z innych lokali lub nieruchomości wspólnej uciążliwym. Chodzi też o sytuacja, gdy właściciel lokalu zalega długotrwale z zapłatą należnych od niego opłat na pokrycie kosztów zarządu. Wspólnota mieszkaniowa jest uprawniona do żąda­nia w takich wypadkach, aby sąd nakazał sprzedaż jego lokalu w drodze licy­tacji. Właścicielowi sprzedanego lokalu nie przysługuje prawo do lokalu za­miennego.

&6 ZARZĄD NIERUCHOMOŚCIĄ WSPÓLNĄ

l. Zarząd umowny

Właściciele lokali mogą w umowie albo uchwale określić sposób zarządu nieruchomością wspólną, w szczególności mogą powierzyć zarząd osobie fi­zycznej lub prawnej (np. wyspecjalizowanemu przedsiębiorstwu). Mówi o tym art. 18 u. o wł. lok., który w ust. 3 ponadto stanowi, ze jeśli właściciele tego nie uczynią, obowiązuje ich zarząd przewidziany w ustawie.

Zarząd ustawowy

Ustawa o własności lokali przewiduje dwa sposoby sprawowania zarządu w zależności od ilości lokali wyodrębnionych łącznie z lokalami niewyodrębnionymi - do 7 lokali i powyżej tej liczby .

Jeżeli liczba lokali nie jest większa niż 7, to do zarządu nieruchomością wspólną mają odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności zawarte w k.c. (art. art. 199- 208) i w k.p.c. (art. art. 611- 616). Oznacza to. że zarząd jest sprawowany bezpośrednio przez, samych właścicieli. którzy są w stanic na bieżąco porozumiewać się i uzgadniać dokonywanie czynności zarządu.

W sytuacji, gdy liczba lokali jest większa (powyżej 7 lokali), sprawowanie bezpośredniego zarządu przez wszystkich właścicieli jest znacznie utrudnione (często nie ma]ą oni żadnego ze sobą kontaktu). Dlatego ustawodawca zobowiązuje właścicieli w do podjęcia uchwały o wyborze jednoosobowego lub wieloosobowego zarządu jako organu wykonawczego. Organem kontrolno-stanowiącym jest ogół właścicieli lokali. Podejmują oni uchwały, które zapadała większością, głosów. Zarząd wspólnoty me może dokonywać czynności przekraczających zwykły zarząd bez uchwały właścicieli lokali.

Zarząd sądowy

Zgodnie z art. 26 u. o wł. lok., jeżeli zarząd nie został powołany lub pomimo powołania nie wypełnia swoich obowiązków albo narusza zasady prawidłowej gospodarki, sąd może - na wniosek każdego właściciela lokalu - ustanowić zarządcę przymusowego, określając zakres jego uprawnień oraz należne mu wynagrodzenie. Sąd odwołuje zarządcę, gdy ustaną przyczyny jego powołania.

OCHRONA WŁASNOŚCI Ochrona własności - ochroną petytoryjna

Ochrona własności jest ochroną petytoryjna, co oznacza ochronę prawa, w odróżnieniu od ochrony posesoryjnej chroniącej posiadanie. Własciciel może korzystać bądź z ochrony petytoryjnej, powołując się na to, że jego prawo zo­stało naruszone, bądź jako posiadacz, z ochrony posesoryjnej (gdy właściciel był jednocześnie posiadaczem w oliwili naruszenia jego władztwa nad rzeczą).

Pojęcie ochrony własności

Przez ochronę własności rozumie się system roszczeń, jakie przysługują właścicielowi w razie naruszenia jego prawa własności. Należą do nich przede wszystkim następujące roszczenia:

1. windykacyjne i negatoryjne, b. uzupełniające, c. o rozliczenie nakładów z osobami władającymi cudzą rzeczą.

Procesowa forma realizacji roszczeń przysługujących właścicielowi

Procesową formą dochodzenia tych roszczeń są powództwa, np. powództwo windykacyjne i negatoryjne. Specjalnym środkiem ochrony własności jest tzw. powództwo o ustalenie prawa (art. 189 k.p.c.). W tym wypadku własciciel nie dochodzi roszczenia w znaczeniu materialnoprawnym (czyli nie domaga się od konkretnej osoby określonego świadczenia), a jedynie wnosi do sądu. gdy ma w tym interes prawny, o ustalenie, że przysługuje mu prawo własności.

Rola i charakter roszczeń uzupełniających

Samo roszczenie o wydanie rzeczy nie wyrównuje właścicielowi strat poniesionych w okresie, kiedy był on pozbawiony posiadania rzeczy. Uszczer­bek ten mogą wyrównać roszczenia uzupełniające. Zalicza się do nich: a. roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, b. roszczenie o zwrot pożytków (lub ich równowartości), c. roszczenie o odszkodowanie za szkodę spowodowaną zużyciem rzeczy, jej pogorszeniem lub utratą. Roszczenia te mogą uzupełniać roszczenie windykacyjne, ale też mogą być dochodzono oddzielnie. Stanowią one samodzielny przedmiot obrotu, np. można zbyć osobie trzeciej roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy bez przenoszenia prawa własności rzeczy.

Powstanie i zakres roszczeń uzupełniających

Powstanie roszczeń uzupełniających oraz ich zakres zależy od dobrej lub zlej wiary posiadacza, ma więc charakter subiektywny. Ustawodawca wyróżnia tu trzy sytuacje:

Gdy posiadacz jest w dobrej wierze, roszczenia uzupełniające dla właściciela nie powstają (art. 224 § l k.c.). Gdy posiadacz jest w złej wierze, zobowiązany jest do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, a także powinien zwrócić pobrane pożytki lub ich równowar­tość oraz wartość tych pożytków, których nic uzyskał z powodu złej gospodarki, odpowiedzialny jest też za pogorszenie lub utratę rzeczy, chyba że rzecz uległaby pogorszeniu albo utracie także wtedy, gdyby znajdowała się w posiadaniu upraw­nionego (art. 225 § l k.c.).

Inaczej też przedstawia się sytuacja posiadacza w dobrej wierze, który do­wiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy. Od tej chwili powinien liczyć się z tym, że, być może, nie on jest uprawniony do władania rzeczą i dlatego ustawodawca zrównuje go, gdy chodzi o roszczenia uzupełniające, z posiadaczem w złej wierze. Z tym, że nie musi on zwracać wartości pożytków, których nie uzyskał z powodu złej gospodarki, a za zużycie, utratę lub pogorszenie rzeczy odpowiada tylko wtedy, gdy doszło do tego z jego winy (art. 224 & 2 k.c.).

Przedawnienie roszczeń uzupełniających

Roszczenia uzupełniające przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy (art. 229 k.c.).

Odpowiednie stosowanie przepisów o roszczeniach uzupełniających do posiadacza zależnego

Omówione przepisy o roszczeniach uzupełniających dotyczą w zasadzie stosunków między właścicielem a posiadaczem samoistnym (osoba, która włada rzeczą jak właściciel). Na podstawie art. 230 k.c. można odpowiednio stosować je również do stosunków między właścicielem rzeczy a posiadaczem zależnym (osobą, która włada rzeczą jak uprawniony z innego prawa niż prawo własności, z którym to prawem łączy się określone władztwo nad rzeczą, np. włada tak, jak dzierżawca, najemca

ROSZCZENIA Z TYTUŁÓW NAKŁADÓW

Roszczenia o rozliczenie nakładów z osobami władającymi cudzą rzeczą mieszczą się w zakresie ochrony własności. Chronią one również właściciela rzeczy, aby nie został on nadmiernie obciążony z tytułu nakładów, jakich osoba władająca rzeczą na niej dokonała.

Zasadą jest, że właściciel obowiązany jest zwrócić nakłady posiadaczowi. Zakres tego obowiązku zależy jednak od dobrej lub złej wiary posiadacza oraz od rodzaju nakładów.

Rodzaje nakładów

Należy odróżnić nakłady konieczne od innych nakładów. Przez nakłady konieczne rozumie się takie nakłady, których celem jest utrzymanie rzeczy w należytym stanie, np. remonty budynku, nawożenie gruntu i(p. Inne nakłady nie odpowiadają temu celowi, a mogą zapewniać ulepszenie rzeczy (nakłady użyteczne) albo mogą zmierzać do nadania rzeczy wyglądu lub charakteru odpowiadającego szczególnemu upodobaniu tego, kto ich dokonuje (nakłady zbytkowne).

3. Zakres roszczeń o zwrot nakładów

Posiadacz w dobrej wierze może żądać od własciciela zwrotu nakładów koniecznych, o ile nie mają one pokrycia w korzyściach, które uzyskał, a zwrotu innych nakładów tylko wtedy, o ile zwiększają wartość rzeczy w oliwili jej wydania właścicielowi (art. 226 & l k.c.).

Posiadacz w złej wierze może żądać jedynie zwrotu nakładów koniecznych i to tylko o tyle, o ile właściciel wzbogacałby się bezpodstawnie jego kosztem (art. 226 & 2 k.c.).

Posiadacz w dobrej wierze, który dokonał nakładów po powzięciu wiado­mości o wytoczeniu przeciwko memu powództwa o wydanie rzeczy, może żądać zwrotu nakładów koniecznych, choćby nawet nie wzbogaciły właściciela (art. 226 § l zd. ostatnie).

4. Realizacja roszczenia o zwrot nakładów

Zwrot nakładów może nastąpić bądź przez zabranie przez posiadacza przedmiotów, które połączył z rzeczą, bądź przez zapłatę na jego rzecz przez właściciela pieniężnej równowartości nakładów. W jakiej formie dochodzi do rozliczenia, zależy od woli posiadacza, gdy jest on w dobrej wierze; w po­zostałych dwu wypadkach decydująca jest wola właściciela (art. 227 k.c.).

5. Przedawnienie roszczeń o zwrot nakładów

Roszczenia z. tytułu nakładów przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy (art. 229 k.c.).

6. Roszczenia posiadacza zależnego

Podobnie jak przy roszczeniach uzupełniających również przepisy doty­czące roszczeń o zwrot nakładów odnoszą się w zasadzie do stosunków między posiadaczem samoistnym a właścicielem, z tym że w myśl art. 230 k.c. przepisy te można stosować odpowiednio do stosunków między posiadaczem zależnym a właścicielem rzeczy.

ROSZCZENIE O WYKUP

l. Uwagi ogólne

Nakłady poczynione na cudzy grunt mogą być różne. Między innymi mogą one polegać na wzniesieniu na powierzchni lub pod powierzchnią gruntu budyn­ku lub innego urządzenia, których wartość jest z reguły znaczna. W myśl zasady superficies solo cedit wzniesiony na cudzym gruncie budynek lub urządzenie stają się częścią składową nieruchomości gruntowej i jako jej części składowe są własnością właściciela nieruchomości.

Właściciela gruntu może być nie stać na zwrot pieniężnej równowartości budynków lub innych urządzeń osobie, która je wzniosła, a przywrócenie stanu poprzedniego przez rozbiórkę budowli i zabranie nakładów w naturze jest zazwyczaj sprzeczne z interesem społeczno-gospodarczym. W związku z tym ustawodawca przewidział w art. 231 k.c. inny od rozliczenia pieniężnego i zabrania rzeczy w naturze sposób rozliczenia nakładów w sytuacji wznie­sienia budynku lub innego urządzenia na cudzym gruncie, przyznając zaintere­sowanym osobom roszczenie o wykup działki. Własność zajętej pod budowę nieruchomości gruntowej przechodzi na osobę, która wzniosła budynek lub inne

2. Roszczenie posiadacza o wykup działki

Osobie, która wzniosła budynek lub inne urządzenie na cudzym gruncie, przysługuje na podstawie art. 231 § l k.c. roszczenie o wykup, o ile spełnione będą następujące przestanki:

a. posiadanie samoistne, co oznacza, że roszczenie o wykup przysługuje posiadaczowi, który włada rzeczą jak właściciel (art. 336 k.e.), .leżeli budynek lub urządzenie wzniosło kilka osób, każdej z nich przysługuje roszczenie o przeniesienie udziału odpowiedniej części nieruchomości. Przyjmuje się rów­nież, że roszczenie to przysługuje także osobie, która współposiadała zabudo­waną działkę z. wlaścicielem nieruchomości, np. budynek wznieśli wspólnie małżonkowie, z których tylko jeden jest właścieielem gruntu:

b. dobra wiara posiadacza jest on przekonany, że przysługuje mu do grun­tu prawo własności, z tym ze w orzecznictwie przyjęto, iż na równi z posia­daczem w dobrej wierze - gdy chodzi o stosowanie art. 231 k.c. należy traktować posiadacza będącego formalnie w zlej wierze, jeżeli z uwagi na szczególne okoliczności wymagają tego zasady współżycia społecznego:

c. wzniesienie sztucznej konstrukcji budynku lub innego urządzenia, np. wybudowanie chłodni, wykonanie urządzeń melioracyjnych itp. (nie stanowi takiego urządzenia .s';«f);

d. wartość wzniesionego budynku lub urządzenia znacznie przekracza wartość działki zajętej pod budowę.

Roszczenie o wykup przysługujące posiadaczowi nie ulega przedawnieniu. wygasa jednak (zgodnie z. poglądem utrwalonym w orzecznictwie), jako wy­nikające z posiadania, z oliwiła utraty przez posiadacza posiadania.

3. Roszczenie wlascicicla o wykup działki

Właściciel nieruchomości gruntowej może być także zainteresowany w tym, aby osoba, która wzniosła budynek lub inne urządzenie na jego gruncie, nabyła od niego własność zajętej na ten cel działki za odpowiednim wynagrodzeniem. / art. 231 ^2 k.c. wynika, że właściciel gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie o wartości przekraczającej znacznie wartość zajęte) na ten cel działki, może wystąpić z żądaniem, aby ten, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie, nabył od niego prawo własności działki za odpowiednim wynagro­dzeniem. Dla powstania roszczenia wlaściciela nie jest istotne, czy osoba, która wzniosła budynek, jest posiadaczem i czy jest w dobrej wierze.

4. Realizacja roszczenia o wykup

Spełnienie przesłanek / art. 231 k.c daje posiadaczowi samoistnemu lub wlaścieielowi uprawnienie żądania przeniesienia na osobę, która wzniosła budynek lub mnę urządzenie, własności działki gruntu zajętej pod budowę. Przez działkę tę rozumie się grunt zajęty pod budowę wraz z gruntem niezbędnym do korzystania z budowli (a więc także podwórze, droga dojazdowa lip.)

Przeniesienie własności następuje odpłatnie za zapłatę ceny rynkowe] obo­wiązującej w obrocie na (.lanym terenie.

[Do realizacji roszczenia o wykup dochodzi bądź przez zawarcie umowy o przeniesienie własności, bądź z mocy orzeczenia sądowego, gdyż orzeczenie zobowiązujące do przeniesienia własności zastępuje oświadczenie woli osoby do tego zobowiązanej (art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 § l k.p.c.).

UŻYTKOWANIE WIECZYSTE

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA. Instytucja użytkowania wieczystego powstała jako prawna forma umożli­wiająca korzystanie z gruntów państwowych przez osoby fizyczne i niepań­stwowe osoby prawne, w celu rozwoju budownictwa mieszkalnego w miastach. W aktualnej sytuacji spoleczno-gospodarczej prawo użytkowania wieczystego uległo daleko idącemu przeobrażeniu. Poszerzona została liczba podmiotów, na rzecz których może być użytkowanie wieczyste ustanowione, objęto nim nie tylko grunty państwowe i przeznaczono je na różne cele (nie tylko budownictwa mieszkaniowego).

Użytkowanie wieczyste jako prawo rzeczowe stanowi kategorię pośredni.) między prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi.

Z uwagi na szeroki zakres uprawnień przyznanych użytkownikowi wieczy­stemu zbliżone jest ono bardzie| do prawa własności, stąd tez co do kwestii nie uregulowanych przepisami o użytkowaniu wieczystym należy odpowiednio stosować przepisy dotyczące prawa własności (np. co do ochrony użytkowania wieczystego, stosunków sąsiedzkich, wspólności lego prawa), niekiedy zaś przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych (np. o kontuzji, o zmianie treści prawa).

PODMIOTY, PRZEDMIOT UŻYTKOWANIA WIECZYSTEGO

l. PODMIOTY UŻYTKOWANIA WIECZYSTEGO

Podmiotami użytkowania wieczystego zgodnie mogą być osoby fizyczne i osoby prawne licz żadnych ograniczeń Podmiotem może być również Skarb panstwa co do gruntów stanowiących własność jednostek sa­morządu terytorialnego, a także jednostka samorządu ler\ tonalnego co do grun­tów będących własnością innych takich jednostek lub Skarbu panstwa.

Zgodnie z art. 28 o gosp. nieruch, nabywcę wylania się w drodze przetargu lub w drodze bezprzetargowej np. w sytuacji, gdy o użytkowanie nieczyste ubiega się osoba fizyczna lub prawna, która prowadzi działalność charytatyw­ną, opiekuńczą, kulturalną, leczniczą, oświatową i wychowawczą lub sportowo--turystyczną na cele nic związane z działalnością zarobkową.

2. Przedmiot użytkowania wieczystego

Przedmiot użytkowania wieczystego stanowią grunty Skarbu Państwa poło­żone w granicach administracyjnych miast oraz grunty Skarbu Państwa poło­żone poza tymi granicami, lecz włączone do planu zagospodarowania prze­strzennego miasta i przekazane do realizacji zadań jego gospodarki, a także grunty będące własnością jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków. Inne grunty Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związ­ków mogą być przedmiotem użytkowania wieczystego na mocy przepisów szczególnych (art, 232 k.c.).

POWSTANIE użytkowania wieczystego

l. Ustanowienie użytkowania wieczystego

Do ustanawiania użytkowania wieczystego stosuje się odpowiednio przepi­sy o przeniesieniu własności nieuchomości (art. 234 k.c.). Do powstania użytkowania wieczystego dochodzi więc w drodze umowy między wlaścicielem nieruchomości (Skarbem Państwa lub jednostką samorządu terytorialnego bądź ich związkiem) a osobą fizyczną lub prawną, zawartej w formie aktu notarial­nego. Czynność ta wymaga wpisu do księgi wieczystej o charakterze konstytu­tywnym (art. 27 u. o gosp. nieruch.).

2. Nabycie użytkowania wieczystego w drodze zasiedzenia

Przyjmuje się w orzecznictwie i doktrynie, że jest możliwe nabycie użytko­wania wieczystego w drodze zasiedzenia przez posiadacza nieruchomości w zakresie użytkowania wieczystego, które zostało już na rzecz innego podmiotu ustanowione. Również jest możliwe zgodnie z. tym poglądem nabycie przez. zasiedzenie użytkowania wieczystego przez, osobę, na rzecz której użytkownik wieczysty przeniósł swe prawo bez zachowania formy aktu notarialnego. Do takiego nabycia stosuje się w drodze analogii przepisy o zasiedzeniu nierucho­mości.

TREŚĆ I WYKONANIE l użytkowania wieczystego

l. Uprawnienia składające się na treść użytkowania wieczystego go

Treść użytkowania wieczystego określa art. 233 k.c.. który stanowi. że w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz przez umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków w użytkowanie wieczyste użytkownik może korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób oraz może w tych samych granicach swoim prawem rozporządzać. Jak z tego wynika, zakres uprawnień przysługujących użytkownikowi wie­czystemu jest wyznaczony przez ustawy, zasady współżycia społecznego oraz umowę o oddaniu gruntu w użytkowanie wieczyste. W umowie użytkownik wieczysty jest zobowiązany do wykorzystania otrzymanego gruntu w ścisłe określony sposób, np. do wybudowania budynku mieszkalnego, zorganizowania warsztatu rzemieślniczego, terenu rekreacyjnego itp. (art. 239 k.c.).Użytkownikowi wieczystemu przysługują w mysi powołanego art. 233 k.c. dwa uprawnienia:

a. do korzystania z. nieruchomości w sposób określony w umowie oraz. b. do rozporządzania swoim prawem. Uprawnienie to daje użytkownikowi wieczystemu przede wszystkim możliwość przeniesienia swojego prawa na inną osobę i stosuje się przy tym odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości (art. 237 k.c.). Umowa przenosząca użytkowanie wieczyste powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, a ponadto przesłanką jej skuteczności jest wpis do księgi wieczystej (art. 27 u. o gosp. nieruch.). Rozporządzanie obejmuje również obciążanie tego prawa niektórymi ogra­niczonymi prawami rzeczowymi, np. hipoteką (art. 65 ust. 3 u. o ks. wiecz. i hip.), użytkowaniem (art. 265 § l k.c.), a także, zgodnie z poglądem doktryny, służebnością.

Prawem użytkowania wieczystego można rozporządzać w testamencie, gdyż jest to prawo dziedziczne. Użytkownik wieczysty może się zrzec swojego prawa.

Użytkowanie wieczyste jako prawo terminowe

Prawo użytkowania wieczystego jest prawem terminowym, gdyż można je ustanowić tylko na z góry określony czas.

Oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste następuje na okres dziewięćdzie­sięciu dziewięciu lat. W wypadkach wyjątkowych jednak, gdy cel gospodarczy użytkowania wieczystego nie wymaga oddania terenu na lak długi okres. dopuszczalne jest oddanie gruntu na okres krótszy, co najmniej jednak na lat czterdzieści (art. 236 t; l k.c.). Użytkowanie może też trwać dłużej, istnieje bowiem możliwość jego przedłużenia (art. 236 § 2 k.c.). Odmowa przedłużenia może być uzasadniona jedynie ważnym interesem społecznym.

3. Użytkowanie wieczyste prawem odpłatnym

Użytkownik wieczysty uiszcza za ustanowienie użytkowania wieczystego pierwszą opłatę, która wynosi od 5 do 25 % ceny nieruchomości i opłaty roczne wnoszone przez cały okres użytkowania wieczystego (art. 71 u. o gosp. nieruch.). Mogą być one zmienione wraz ze zmianą wartości nieruchomości. Opłaty z tytułu użytkowania wieczystego ustala się według stawki procentowej od ceny nieruchomości gruntowej, której wartość określ;) rzeczoznawca majątkowy (art. 72 ust. l u. o gosp. nieruch.). Wysokość stawek procentowych zależy od celu na jaki nieruchomość została oddana. Własność budynków

Jeśli chodzi o budynki i inne urządzenia, np. silosy, piwnice, istniejące na gruncie Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków w chwili ustanowienia użytkowania wieczystego, to wraz z oddaniem gruntu w użytkowanie wieczyste następuje przeniesienie własności tych budynków i innych urządzeń na użytkownika wieczystego w drodze umowy sprzedaży (art. 31 u. o gosp. nieruch.).

Zgodnie z art. 235 § l k.c. budynki i inne urządzenia wzniesione przez wieczystego użytkownika na gruncie oddanym mu w użytkowanie wieczyste stanowią jego własność. Przyjmuje się, że wszystkie budynki i inne urządzenia wzniesione po ustanowieniu użytkowania wieczystego stanowią własność użyt­kownika wieczystego, bez względu na to, kto je zbudował, jak również te, które wzniesione zostały niezgodnie z. umową.

Budynki stanowiące własność użytkownika wieczystego są odrębnymi od gruntu nieruchomościami budynkowymi (wyjątek od zasady superficies solo cedit). ,,Inne urządzenia" stanowią także odrębny od gruntu przedmiot własności. ale w art. 46 k.c. ustawodawca nie wymienił ich jako odrębnych nieruchomości, są więc ruchomościami.

Przysługująca użytkownikowi wieczystemu własność budynków i urządzeń na użytkowanym gruncie jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym (art. 233 § 2 k.c.), co oznacza, że nie można przenieść użytkowania wieczyste­go bez przeniesienia własności budynków ani własności budynków bez prze­niesienia użytkowania wieczystego. Obciążenie użytkownika wieczystego ogra­niczonym prawem rzeczowym, np. hipoteką rozciąga się także na prawo własności budynków.

. Przyczyny wygaśnięcie użytkowania wieczystego

Najważniejszymi przyczynami wygaśnięcia użytkowania wieczystego są. a. upływ czasu, na który użytkowanie wieczyste zostało ustanowione (art. 236 k.c.),

2. rozwiązanie przez strony umowy o oddanie terenu w użytkowanie wieczyste (skoro strony mają swobodną wolę przy zawarciu umowy o ustano­wienie użytkowania wieczystego, mogą |ą również za wspólnym porozumie­niem swobodnie rozwiązać),

c. zrzeczenie się użytkowania wieczystego (użytkownik wieczysty może rozporządzać swoim prawem, a tym samym może się go zrzec w drodze jednostronnej czynności prawnej),

d. kontuzja, tzn. przejście użytkowania wieczystego na własciciela (np. w drodze dziedziczenia na rzecz Skarbu Państwa),

e. rozwiązanie umowy o ustanowieniu użytkowania wieczystego z powodu jej nienależytego wykonywania przez użytkownika, jeżeli np. użytkownik nie wzniósł budynków lub urządzeń, do czego był zobowiązany w umowie (art. 240 k.c.): rozwiązanie to następuje w drodze orzeczenia sądowego (art. 33 ust. ust. 3 i 4 u. o gosp. nieruch.). f. wywłaszczenie (art. 112 u. o gosp. Hienich.).

Skutki wygaśnięcia użytkowania wieczystego

Jednocześnie z wygaśnięciem użytkowania wieczystego gasną ustanowione na nim obciążenia (art. 241 k.c.) oraz. prawo własności budynków i innych urządzeń, gdyż, jako prawo związane z użytkowaniem wieczystym dzieli |ego los (art. 235 § 2 k.c.).

W takim wypadku użytkownik może domagać się wynagrodzenia za wznie­sione przez siebie zgodnie z umową budynki i inne urządzenia. Wysokość wynagrodzenia powinna być równa wartości tych budynków i urządzeń okre­ślonej na dzień wygaśnięcia użytkowania wieczystego. 7a budynki lub inne urządzenia wzniesione samowolnie wynagrodzenie się nie należy (art. 33 ust. 2 u. o gosp. nieruch).Wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego użytkownik powinien wydać nieruchomość włascicielowi, któremu przysługuje roszczenie o naprawienie szkody, która powstała na skutek niewłaściwego korzystania z oddanego mu gruntu.

Przedawnienie roszczeń z tytułu użytkowania wieczystego

Roszczenie wieczystego użytkownika o wynagrodzenie za budynki i urzą­dzenia istniejące w dniu zwrotu użytkowanego gruntu, |ak również roszczenie wtasciciela o naprawienie szkód przedawniają się z upływem lal trzech od dnia zwrotu użytkowanego gruntu (art. 243 k.c.).Nie przedawnia się natomiast roszczenie wlasciciela o wydanie gruntu, co do którego wieczyste użytkowanie wygasło, jako że roszczenie windykacyjne dotyczące nieruchomości nie ulega przedawnieniu .

Przesłanki przekształcenia użytkowania wieczystego w prawo własności

Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o przekształceniu prawa użytkowania wie­czystego przysługującego osobom fizycznym w prawo własności, która weszła w życie z dniem l stycznia 1998 r. (cytowana w niniejszym paragrafie jako ustawa) określa zasady przekształcania użytkowa­nia wieczystego w prawo własności na rzecz osób fizycznych będących dotych­czasowymi użytkownikami wieczystymi. Uprawnionymi do nabycia prawa własności w drodze przekształcenia są osoby fizyczne, które nabyły prawo użytkowania wieczystego przed dniem 31 października 1998 r., jak również te osoby, które do tej daty wieczystego użytkowania nie nabyły z uwagi na brak wpisu do księgi wieczystej, ale z którymi przed tą datą zawarto umowę o ustanowienie tego prawa i które złożą wniosek o przekształcenie użytkowania wieczystego w prawo własności do dnia 31 grudnia 2000 roku (art. l ustawy).

Tryb i skutki przekształcenia

Decyzję o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo włas­ności wydaje starosta wykonujący zadania z zakresu administracji rządowej, gdy nieruchomość stanowi własność Skarbu Państwa, lub przewodniczący zarządu jednostki samorządu terytorialnego, gdy właścieielem nieruchomości jest jed­nostka samorządu terytorialnego, i decyzja ta stanowi podstawę wpisu w księdze wieczystej (art. 2 ustawy).Przekształcenie użytkowania wieczystego w prawo własności powoduje utratę własności przez Skarb Państwa bądź przez jednostkę samorządu teryto­rialnego lub ich związek. Obciążające użytkowanie wieczyste prawa osób trzecich (np. hipoteki) po przekształceniu stają się prawami na nieruchomości.

Odpłatność jako zasada nabycia prawa własności w drodze przekształcenia

Ustawa przewidywała, że w wyniku przekształcona osoba uprawniona uzyskiwała własność nieruchomości za niewielką opłatą, znacznie odbiegającą od rzeczywistej jej wartości, a w niektórych wypadkach nieodpłatnie. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 12 kwietnia 2000 r. uznał za niezgodne z Konstytucją postanowienia ustawy określające wysokość opłat za przekształcenia oraz niektóre postanowienia wprowadzające nieodpłatność. Przestały one obowiązywać z chwilą ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. W doktrynie wyrażono trafny, jak się wydaje, pogląd, aby w ich miejsce do czasu usunięcia luki przez ustawodawcę stosować w drodze analogii art. 69 u. o gosp. nieruch. Dotyczy on sposobu ustalenia ceny przy sprzedaży użytkownikowi wieczystemu użytkowane) przez niego nieruchomości.

PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE

Pojęcie praw rzeczowych ograniczonych

'Termin „prawa rzeczowe ograniezone" tłumaczy się tym, że zapewniają one osobie, której przysługują, jedynie ograniczony zakres uprawnień względem rzeczy. Definicje ustawowe praw rzeczowych ograniczonych określali) pozytywnie i wyczerpująco uprawnienia, jakie składają się na treść konkretnego ograniczonego prawa rzeczowego. Oznacza to, ze sfera możności postępowania osoby, której ograniczone prawo rzeczowe przysługuje, jest zawężona tylko do uprawnień wymienionych w ustawie.

Lista praw rzeczowych ograniczonych

Jak już. wyjaśniono w Rozdziale 1 § 4 pkt l, w prawie rzeczowym obowiązuje zasada zamkniętej listy praw rzeczowych. W mysl tej zasady osoby zaintereso­wane mogą ustanawiać tylko takie prawa rzeczowe, jakie są przewidziane w kodeksie cywilnym lub w ustawach szczególnych. Zgodnie z art. 244 k.c. prawami rzeczowymi ograniczonymi są: a. użytkowani, b. służebność, c. zastaw.

d. własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, e. spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego,

f, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowe), g. hipoteka.

Pierwsze trzy wymienione prawa są regulowane przez kodeks cywilny.

Przedmiot praw rzeczowych

Przedmiotem ograniczonych praw rzeczowych są w zasadzie rzeczy, a wy­jątkowo jak przy użytkowaniu , zastawie i hipotece także prawa. Niektóre ograniczone prawa rzeczowe obciążała wyłącznie rzeczy ruchome zastaw, inne wyłącznie nieruchomości (hipoteka, służebności, trzy prawa do lokali spółdziel­czych), jeszcze inne zarówno jedne, jak i drugie (użytkowanie).

Podział praw rzeczowych ograniczonych

Biorąc za kryterium ich treść, wymienione w art. 244 k.c. prawa rzeczowe ograniczone można podzielić na:

a. takie, które polegają na korzystaniu z rzeczy cudzej oraz zapewniają uprawnionemu władanie nią (użytkowanie, służebności, własnościowe spółdziel­cze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielniach mieszkaniowych), oraz

b. takie, które ograniczają się do zabezpieczenia wierzytelności na rzeczy i możności zaspokojenia z tej rzeczy (hipoteka, zastaw).

Ze względu na samodzielność ograniczonych praw rzeczowych możemy je podzielić na:

a. prawa samoistne, niezależne od istnienia innego prawa, którymi są: użytkowanie, służebność, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkal­nego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, oraz

b. prawa akcesoryjne, których byt zależy od istnienia prawa podstawowego, z którym są związane; należą do nich hipoteka i zastaw (związane z wierzytel­nością).

Sposoby powstania praw rzeczowych ograniczonych

Ograniczone prawa rzeczowe powstają:

a. w drodze umowy właściciela rzeczy z nabywcą ograniczonego prawa rzeczowego. Ten sposób powstania ograniczonego prawa rzeczowego ustawa określa jako ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (art. 245 k.c.).

Do ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości z pewnymi wyjątkami, a mia­nowicie: ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości może być ustanowione z zastrzeżeniem warunku lub terminu, zaś forma aktu notarialnego jest wyma­gana tylko dla oświadczenia właściciela nieruchomości oświadczenie drugiej strony może być złożone w formie dowolnej:

h. na podstawie orzeczenia sądowego (np. służebność drogi koniecznej, hipoteka przymusowa) bądź administracyjnego (np. powstanie służebności grun­towej w trybie wywłaszczenia). c. w wyniku zasiedzenia (tylko służebność gruntowa).

Zasada pierwszeństwa praw rzeczowych ograniczonych

Na jednej rzeczy lub prawie może ciążyć więcej niż jedno ograniczone pra­wo rzeczowe tego samego lub innego rodzaju. W takiej sytuacji może dojść do kolizji ograniczonych praw rzeczowych, polegającej na tym, że wykonanie jednego z nich całkowicie lub częściowo uniemożliwia albo co najmniej utrud­nia korzystanie z innego prawa (np. nie da się pogodzić wykonywania dwóch praw użytkowania w pełnym zakresie, także nie ma możliwości wyegzekwo­wania dwu wierzytelności hipotecznych, gdy wartość nieruchomości jest mniej­sza od ich łącznej wysokości).

Dla uniknięcia lub złagodzenia tej kolizji ustawodawca wprowadził zasadę pierwszeństwa praw rzeczowych ograniczonych. W myśl art. 249 k.c., jeżeli kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej. Jak z tego wynika, najpierw podlega realizacji prawo, któremu służy pierw­szeństwo, a dopiero, gdy jest to możliwe, prawo nie mające pierwszeństwa, .leżeli uszczerbek, o którym mowa w art. 249 k.c., nie grozi, obydwa prawa mogą być jednocześnie wykonywane (np. służebność przechodu i służebność przejazdu mogą być bez przeszkód wykonywane przez kilku uprawnionych).

Zasada pierwszeństwa praw rzeczowych ograniczonych z art. 249 k.c. odnosi się w pełni do zbiegu praw me wpisanych do księgi wieczystej czyli do praw obciążających rzeczy ruchome oraz nieruchomości, które nie mają urządzonej księgi wieczystej. Gdy chodzi o prawa na nieruchomości, które mają księgę wieczystą, to w wypadku zbiegu prawa wpisanego w księdze wieczystej z pra­wem nie wpisanym pierwszeństwo przysługuje prawu wpisanemu, bez względu na czas jego powstania. Gdy zachodzi zbieg praw wpisanych w księdze wieczystej, o pierwszeństwie decyduje dzień złożenia wniosku o wpis, zaś prawa wpisane na podstawie wniosków złożonych równocześnie mają równe pierwszeństwo. Opisane pierwszeństwo praw rzeczowych ograniczonych może być zmienione przez przepisy ustawy (np. hipoteka ustawowa wyprzedza hipotekę umowną i przymusową bez względu na czas powstania) lub czynność prawna, do zmiany pierwszeństwa potrzebna jest umowa między tym. czyje prawo ma uzyskać pierwszeństwo, a tym, czyje prawo ma ustąpić pierwszeństwa, oraz jeżeli choć jedno prawo jest ujawnione w księdze wieczystej, niezbędny jest wpis do księgi wieczystej (art. 250 k.c.).

Zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego

Do zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego potrzebna jest umowa zawarta między osobą, której to prawo przysługuje, a wlaścicielem rzeczy obciążonej, u jeżeli prawo jest w księdze wieczystej ujawnione wpis do księgi. Jeżeli zmiana treści prawa rzeczowego ograniczonego dotyczy praw osoby trzeciej, to zgodnie z art. 248 & 2 k.c. do zmiany potrzebna jest zgoda tej osoby złożona jednej ze stron (np. rozszerzenie zakresu hipoteki w sytuacji istnienia dalszej hipoteki).

Należy podkreślić, że strony umowy zmieniającej treść prawa rzeczowego w bardzo ograniczonym zakresie mogą wpływać na treść praw rzeczowych i w każdym wypadku zmiana mieści się w granicach wyznaczonych przez ustawę. l tak np. mogą zmieniać służebność przechodu na przejazdu, hipotekę kaucyjną na zwykłą (art. 108 u. o ks. wiecz. i hip.), nie mogą natomiast postanowić, że użytkowanie będzie zbywalne, gdyż art. 254 k.c. stanowi, że jest ono niezby­walne. Przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych

Prawa rzeczowe ograniczone mogą być przenoszone w drodze umowny na inną osobę, z wyjątkiem: użytkowania i .służebności osobistych, które to prawa są niezbywalne. Do przeniesienia prawa rzeczowego na nieruchomości, ujaw­nionego w księdze wieczystej, oprócz umowy między uprawnionym a nabywcą konieczny jest wpis do księgi wieczystej (art. 245 k.c.)

WYGAŚNIĘCIE OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH

Można wymienić następujące przyczyny wygaśnięcia praw rzeczowych ograniczonych:

l. tzw. zniesienie prawa rzeczowego ograniczonego - dochodzi do wygaśnięcia w drodze jednostronnego oświadczenia uprawnionego o zrzeczeniu się prawa złożonego właścicielowi rzeczy obciążonej (art. 246 & l k.c.). Ponadto jeżeli prawo to było ujawnione w księdze wieczystej, do jego wygaśnięcia konieczne jest jego wykreślenie z księgi (art. 246 & 2 k.c.);

2. tzw, kontuzja - gdy prawo rzeczowe ograniczone przejdzie na wlaściciela rzeczy obciążonej lub ten, komu prawo takie przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej (art. 247 k.c.),

3. upływ czasu prawo wygasa z upływem czasu, na jaki zostało usta­nowione,

4. niewykonywanie użytkowania lub służebności przez okres 10 lat (art. art. 255 i 293 k.c.),

5. orzeczenie sądu znoszące służebność (art. art. 294 i 295 k.c.),

6. decyzja administracyjna o wygaśnięciu prawa rzeczowego ograniczonego (np. w trybie wywłaszczenia art. 112 u. o gosp. nieruch.)

UŻYTKOWANIE

Użytkowanie jest unormowane jako najszersze ograniczone prawo rzeczowe, bowiem tylko ono daje pełne w zasadzie prawo do korzystania z cudzej rzeczy. Użytkowanie jest ukształtowane jako prawo o podwójnym charakterze: alimen­tacyjnym i produkcyjnym. Nie jest ono instytucją jednolitą, co znalazło wyraz w kodeksowym uregulowaniu użytkowania. Przepisy o użytkowaniu zostały ujęte w cztery rozdziały: l - zawiera normy ogólne dla wszystkich wypadków użytkowania, II -- użytkowanie przez osoby fizyczne; III użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne; IV - inne wypadki użytkowania.

Pojęcie użytkowania

Definicje użytkowania zawiera art. 252 k.c., który stanowi, że rzecz można obciążyć prawem do jej używania i do pobierania pożytków (użytkowanie). Na treść tego prawa składają się więc dwa uprawnienia: a. prawo do używania rzeczy oraz b. prawo do pobierania pożytków. Korzystając z rzeczy cudzej użytkownik ma obowiązek przestrzegania zasad prawidłowej gospodarki (art. 256 k.c.), a zakres uprawnienia do czerpania korzyści, jakie rzecz przynosi, ogranicza się do pobierania pożytków i może być zawężony przez wyłączenie oznaczonych pożytków (art. 253& l k.c.)

Przedmiot użytkowania

Przedmiotem użytkowania może być rzecz (zarówno nieruchomość, jak i rzecz ruchoma). Użytkowanie obciąża rzecz razem z jej częściami składowymi oraz przynależnosciami (chyba że postanowiono inaczej).

Istota użytkowania w zasadzie przesądza o tym. że przedmiotem jego prawa mogą być rzeczy niezużywalne, tzn. takie, z. których można korzystać bez ich zużycia. Wyjątek od tej zasady wprowadza art. 264 k.c., w myśl którego jeżeli użytkowanie obejmuje pieniądze lub inne rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, użytkownik staje się z chwilą wydania mu łych przedmiotów ich właścicielem. Po wygaśnięciu użytkowania obowiązany jest do zwrotu zgodnie z. przepisami o zwrocie pożyczki. Jest to tzw. użytkowanie nieprawidłowe. Przedmiotem użytkowania mogą być także prawa (art. 265 § l k.c.). Jeśli chodzi o prawa, które podlegają obciążeniu użytkowaniem, mogą to być tylko prawa zbywalne, gdyż prawa niezbywalne, związane ściśle z określoną osobą (np. prawo do renty, alimentów), powinny służyć tylko uprawnionemu. Przykładowo, jako prawa, które mogą być obciążone użytkowaniem, należy wymienić: udział we współwłasności, spółdzielcze prawo do lokalu, udział w spół­ce z. ograniczoną odpowiedzialnością, wierzytelności.

Ogólna charakterystyka użytkowania

Użytkowanie jest ukształtowane jako prawo związane z osobą użytkownika. jest więc prawem niezbywalnym (art. 254 k.c.), z tym że użytkownik może wykonywać swoje prawo przez osoby trzecie (np. przez, dzierżawcę, najemcę).

Użytkowanie może być ustanowione jako prawo terminowe bądź beztermi­nowe, odpłatne, jak też bez wynagrodzenia.

Powstanie użytkowania

Użytkowanie jako ograniczone prawo rzeczowe podlega ogólnym zasadom regulującym powstawanie tych praw. Najczęstszym sposobem powstania użytkowania jest umowa właściciela rzeczy z przyszłym użytkownikiem. Użytkowania nie można nabyć w drodze zasiedzenia.

Wygaśnięcie użytkowania

Wygasa ono z. tych samych przyczyn, jakie zostały przewidziane dla wszystkich ograniczonych praw rzeczowych. Szczegól­ny wypadek wygaśnięcia użytkowania wymienia art. 255 k.c., który stanowi, że użytkowanie wygasa wskutek niewykonywania przez lat dziesięć.

UŻYTKOWANIE PRZEZ OSOBY FIZYCZNE

Jeśli chodzi o użytkowanie przez osoby fizyczne, to ma ono na celu przede wszystkim zaspokojenie potrzeb osobistych użytkownika i jego osób bliskich. Spełnia więc funkcję alimentacyjną (np. darczyńca własnościowego spółdziel­czego prawa do lokalu mieszkalnego ustanawia użytkowanie zapewniające mu korzystanie z mieszkania aż. do śmierci).Mając na uwadze ochronę interesu właściciela ustawodawca w sposób istot­ny ograniczył uprawnienia użytkownika. Osoba fizyczna jest zobowiązana do zachowania substancji rzeczy oraz jej dotychczasowego przeznaczenia (art. 267 k.c.). To ograniczenie przesądza również o tym, że użytkownik będący osobą Fizyczną nie może na użytkowanym gruncie wznosić budynków. Może natomiast zakładać w pomieszczeniach nowe urządzenia w takich granicach, jak najemca (oświetlenie elektryczne, gaz, telefon i inne podobne urządzenia). Może też na gruncie za zgodą właściciela zbudować i eksploatować urządzenia służące do wydobywania kopalin (art. 267 § 2 i 3 k.c.).

W wypadku dewastacji przedmiotu użytkowania włascicielowi rzeczy służy ochrona przewidziana w art. art. 269-270 k.c.

Użytkowanie przez osoby fizyczne jest prawem terminowym, gdyż trwa przez czas, na który zostało ustanowione, i wygasa najpóźniej z oliwiła śmierci użytkownika (art. 266 k.c.). Jako prawo związane ściśle z osobą użytkownika nie wchodzi w skład spadku i nie przechodzi na spadkobierców (art. 922 ^ 2 k.c.).

UŻYTKOWANIE PRZEZ ROLNICZE SPÓŁDZIELNIE PRODUKCYJNE. Kodeks cywilny normując użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne reguluje użytkowanie przekazanych spółdzielni grun­tów Skarbu Państwa oraz użytkowanie wniesionych przez członków i przejętych przez spółdzielnię wkładów gruntowych.

W odróżnieniu od użytkowania przez osoby fizyczne spółdzielnia produk­cyjna może zmienić przeznaczenie użytkowanych przez siebie gruntów albo naruszyć ich substancję. Takie uprawnienie jest konieczne dla prowadzenia prawidłowej gospodarki. Budynki wzniesione na gruncie użytkowanym przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną stanowią własność spółdzielni (art. art. 272 i 279 k.c.). Oznacza to. że budynki i inne urządzenia stają się odrębnymi od gruntu nieruchomościami (wyjątek od zasady superficies solo cedit).

Użytkowanie przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną jest prawem niezbywalnym i wygasa najpóźniej wraz z likwidacją spółdzielni (art. 271 k.c.).

INNE WYPADKI UŻYTKOWANIA

Innych od użytkowania przez osoby fizyczne i przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne wypadków użytkowania dotyczy art. 284 k.c. Chodzi tu o użytko­wanie przez osoby prawne. W myśl powołanego artykułu stosuJe się do takiego użytkowania przepisy ogólne o użytkowaniu (art. art. 2?2 265 k.c.) oraz odpowied­nio przepisy o użytkowaniu przez osoby fizyczne (art. art. 266- 270 k.c.).

SŁUŻEBNOŚCI.

Służebność jest prawem rzeczowym ograniczonym, zapewniającym korzy­stanie z cudzej nieruchomości w ograniczonym zakresie.

Kodeks cywilny normuje dwa rodzaje służebności: gruntową i osobistą. Służebności gruntowe i osobiste mogą obciążać tylko nieruchomości, jednakże inna jest funkcja służebności gruntowej a inna osobistej. Służebność gruntowa, obciążając nieruchomość, zwiększa gospodarczą użyteczność innej nieruchomości, natomiast służebność osobista zaspokaja osobiste potrzeby uprawnionego i określa sio ją jako prawo o cha­rakterze alimentacyjnym w szerokim tego słowa znaczeniu.

Pojęcie, treść i wykonywanie służebności gruntowych

Definicję służebności gruntowej podaje art. 2^5 § l k.c. Zgodnie z tym przepisem treść służebności gruntowej może polegać:

a. bądź na korzystaniu w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej przez właściciela nieruchomości władnącej;

h. bądź na ograniczeniu właściciela nieruchomości obciążonej w możności dokonywania w stosunku do niej określonych działań;

c. bądź na zakazie wykonywania przez właściciela nieruchomości obciążo­nej określonych uprawnień względem nieruchomości władnącej, przysługujących mu na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności. Nieruchomość władnąca oznacza nieruchomość, na korzyść której służeb­ność jest ustanowiona, zaś nieruchomość, której kosztem do tego doszło, określa się jako nieruchomość obciążoną. Zwiększając użyteczność nieruchomości władnącej służebność gruntowa powinna być zawsze wykonywana w taki sposób, żeby jak najmniej utrudniała korzystanie z nieruchomości obciążonej .

Ustawodawca nie ogranicza w czasie istnienia służebności gruntowej. nie ma jednak przeszkód, by strony w umowie ustanowiły ją na czas oznaczony.

Rodzaje służebności gruntowych

Jak z powołanego wyżej art. 285 § l k.c wynika, służebność gnuntowa może być bądź służebnością czynną, bo uprawniony właściciel może czynnie korzystać z nieruchomości innego właściciela (np. służebność drogowa, służebność czerpania wody, służebność wypasu bydła), bądź służebnością bierną. gdy uprawniony właściciel nie czyni niczego, a jego korzyść poleci na tym. że własciciel nieruchomości obciążonej nie wykonuje określonych uprawnień, wchodzących w zakres jego prawa własności w stosunku do własnej nieruchomości(np.zakaz budowy ponad pewną wysokość, żeby nie zasłaniać dostępu światła do nicruchomości władnącej) bądź względem nieruchomości władnącej (chodzi tu glównie o powstrzymanie się od wykonywania uprawnień przyznanych wlascicielowi uprawniających go do wejścia na grunt sąsiada w określonych okolicznościach w celu podjęcia różnego rodzaju działań (np obcięcie gałęzi, korzeni).

3. Służebność gruntowa jako prawo związane własnością niruchomości

Służebność gruntowa jest prawem związanym z własnością nieruchomościami, co oznacza, że przysługuje ona każdoczesnemu włascicielowi nieruchomości władnącej i obciąża każdoczesnego właściciela nieruchomości obciążonej. Samej służebności bez nieruchomości władnącej nie można zbyć.

4. Powstanie służebności gruntowych

Do powstania służebności gruntowych dochodzi w szczególności na podstawie:

a. czynności prawnej (art. 245 k.c.),

b. orzeczenia sądowego c. orzeczenia administracyjnego (przy wywłaszczeniu może dojść do obcią­żenia nieruchomości służebnością gruntową art. 120 u. o gosp. nieruch.),

d. w drodze zasiedzenia. Do nabycia służebności gruntowe] w drodze zasiedzenia konieczne jest spełnienie następujących przesłanek:

- faktyczne korzystanie z cudzego gruntu w taki sposób, jak to czyni osoba, której służebność przysługuje (posiadanie służebności art. 352 k.c),

- istnienie trwałego i widocznego urządzenia, które wykonał właściciel korzystający w ten sposób z cudzej nieruchomości (np. utwardzenie drogi, po której następnie przejeżdża),

• upływ czasu - dwadzieścia lat, jeśli posiadacz był w dobre) wierze w oliwi­li uzyskania posiadania: trzydzieści lat, gdy był w złej wierze (odpowiednio art. 172 k.c.),

5. Zmiana treści służebności

Przez zmianę treści służebności gruntowej należy rozumieć zmianę zakresu tego prawa lub też sposobu wykonywania go w stosunku do tego, jaki został określony pierwotnie. Np. zmianą treści będzie zmiana służebności przechodu na służebność przejazdu.

Konieczność zmiany treści służebności gruntowej powstaje zazwyczaj wów­czas, gdy zaistnieje określona potrzeba gospodarcza. Kodeks cywilny daje w dwu przepisach możliwosć żądania zmiany treści służebności gruntowej na drodze sądowej, gdy spełnione zostaną wymagane przesłanki.

Wygaśniecie służebności gruntowych

Do wygaśnięcia służebności gruntowych może dojść z różnych przyczyn. Oprócz przyczyn, które .są wspólne dla wszystkich ograniczonych praw rzeczo­wych przy służebnościach gruntowych należy wskazać na przyczyny przewidziane w art. art. 293-295 k.c.

Zgodniez. tymi przepisami służebność gruntowa wygasa wskutek niewyko­nywania przez lat dziesięć, a jeśli treść służebności gruntowej polega na obowiązku nieczynienia, służebność gaśnie, gdy na nieruchomości obciążonej istnieje od lat dziesięciu stan rzeczy sprzeczny z treścią służebności.

Ponadto właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zniesienia służeb­ności gruntowej za wynagrodzeniem, jeżeli wskutek zmiany stosunków służebność stała się dla niego szczególnie uciążliwa, a nie jest konieczna do prawidłowego korzystania z nieruchomości władnącej. Jeśli zaś służebność gruntowa utraciła dla nieruchomości władnącej wszelkie znaczenie, właściciel nieruchomości ob­ciążonej może żądać zniesienia służebności bez wynagrodzenia.

Pojęcie służebności osobistej

Służebność osobistą określa art. 296 k.c., w mvśl którego nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizyczne) prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej. Do służebności osobistych stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych z zachowaniem przepisów regulujących służebnosci osobiste. Podobnie jak służebność gruntowa, służebność osobista obciąża nieruchomosć i może być służebnością czynną lub bierną. Inna jest jednak osoba uprawniona, którą przy służebnościach gruntownych jest każdoczesny własciciel nieruchomości władnącej, zaś w wypadku służebności osobistej określona osoba fizyczna (nie może nią być osoba prawna).

Szczególne uregulowanie służebności osobistych

Z uwagi na istotne różnice występujące między obiema służebnosciami, do­tyczące osób uprawnionych oraz funkcji, jaką pełnią, ustawodawca wprowadził dla służebności osobistej pewne unormowania odrębne od regulacji służebności gruntowej.

Zgodnie. art. 29S k.c. o zakresie służebności osobistej i sposobie jej wykonywania, jeśli nic postanowiono inaczej, decydują przede wszystkim osobiste potrzeby uprawnionego z uwzględnieniem zasad współżycia społecz­nego i zwyczajów miejscowych.

Służebność osobista, jako prawo związane z. określoną osobą, wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego (art. 299 k.c.).

W związku z tym, że służebność osobista zaspokaja potrzeby konkretnej osoby, jest ona niezbywalna i nie można przenieść uprawnienia do jej wykonywania (art. 300 k.c.).

Jeśli uprawniony z. tytułu służebności osobistej dopuszcza się rażących uchybień wykonując swoje prawo, własciciel nieruchomości obciążonej może wystąpić o zamianę służebności na renie- (art. 303 k.c.). Służebności osobistej nie można nabyć przez zasiedzenie.

Służebność mieszkania

Szczególnym rodzajem służebności osobiste) jest służebność mieszkania. Treść jej polega na tym, że uprawnionemu przysługuje prawo zamieszkiwania w cudzej nieruchomości. Uprawniony może zajmować cały budynek, jego cześć lub zamieszkiwać wspólnie w mieszkaniu wlasciciela nieruchomości, może korzystać z. pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców (art. 302 & l k.c.).

Mający służebność mieszkania może wspólnie zamieszkać z małżonkiem i małoletnimi dziećmi, a z. innymi osobami tylko wtedy, gdy są one przez niego utrzymywane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego. Dzie­ci wspólnie zamieszkujące z uprawnionym mogą pozostać w mieszkaniu także po uzyskaniu pełnoletności (art. 301 § l k.c.).

Służebność mieszkania wygasa, tak jak każda służebność osobista, z chwilą śmierci uprawnionego. Można się jednak umówić, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania będzie przysługiwać jego dzieciom, rodzicom i małżon­kowi (art. 301 § 2 k.c.). prawo, spółdzielnia może podjąć uchwałę o wygaśnięciu tego prawa - art. 216 pr. spółdz.)

Pojęcie i ogólna charakterystyka spółdzielczego prawa cło lokalu użytkowego

Za lokale użytkowe uważane są pomieszczenia, które przeznaczono na prowadzenie działalności gospodarczej, np. usługowej czy handlowej. Lokale takie, chcąc ułatwić mieszkańcom osiedla zaspokajanie codziennych spraw, spółdzielnia mieszkaniowa może budować i przydzielać swoim członkom na prowadzenie określonej działalności gospodarczej.

Spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego powstaje na podstawie przydziału i może przysługiwać zarówno osobie fizycznej, jak i osobie prawnej (art. 238 § l pr. spółdz.).

Prawna regulacja spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego

Własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego i spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego wykazują pewne odrębności, wynikające z różne­go przeznaczenia tych praw, ale też wiele podobieństw. Stąd też istnieje możliwość, przewidziana w art. 238 § l pr. spółdz., odpowiedniego stosowania do spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego przepisów o spółdzielczym włas­nościowym prawie do lokalu mieszkalnego. W związku z tym należy powiedzieć, że na treść spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego składają się dwa uprawnienia: prawo do używania lokalu zgodnie z jego przeznaczeniem oraz uprawnienie do rozporządzania tym pra­wem. Prawo to jest prawem dziedzicznym i podlega egzekucji za długi członka. Prawo to wygasa na skutek ustania członkostwa, podjęcia przez spółdzielnię uchwały o wygaśnięciu prawa do lokalu użytkowego i likwidacji spółdzielni lub jej upadłości.

Pojęcie domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej

Spółdzielnia może - gdy statut tak stanowi budować domy jednorodzinne w celu przeniesienia ich własności na członka (art. 204 § 2 pr. spółdz.). Domem jednorodzinnym jest zarówno dom wolno stojący, jak i samodzielna część domu bliźniaczego lub szeregowego.

Treść prawa do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej

Budowa domu jest długotrwała, dlatego też zespól uprawnień przysługujących członkowi do budowanego dla niego domu w poszczególnych etapach przedstawia się różnie i, mówiąc obrazował, narasta wraz ze spełnieniem się określonych przestanek.

Z art. 232 § l pr. spółdz. wynika, że spółdzielnia może dokonać przydziału określonych działek i przyszłych domów już z chwilą, gdy ze względu na stan przygotowania inwestycji do realizacji możliwe jest ich oznaczenie. Z tym momentem powstaje prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszka­niowej. Od tej chwili członek spółdzielni może współdziałać przy budowie domu, ma też gwarancję, że wybudowany dom stanie się jego własnością. Na tym etapie prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej jest niezbywalne, przechodzi natomiast na spadkobierców w razie śmierci członka spółdzielni.

Gdy członek zamieszka (za zgodą spółdzielni) w przydzielonym domu, prawo do domu jednorodzinnego staje się prawem pełnym. W art. 232 § 4 pr. spółdz. ustawodawca nakazał odpowiednie stosowanie do prawa do domu jednorodzin­nego przepisów o własnościowym spółdzielczym prawie do lokalu mieszkalne­go. Można więc powiedzieć, że na treść prawa do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej od chwili zamieszkania członka w przydzielonym domu składają się dwa atrybuty: a. uprawnienie do korzystania z domu oraz b. uprawnienie do rozporządzania tym prawem.

Prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej jest dzie­dziczne i podlega egzekucji za długi członka.

Wygaśniecie prawa do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszka­niowej.

Po przeprowadzeniu rozliczenia kosztów budowy i przyjęciu zobowiązań spółdzielni przez, członków spółdzielnia przenosi na nich własność przydzielo­nych domów wraz z prawem do działki. W następstwie jego prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, będące ograniczonym prawem rzeczowym, wygasa, a powstaje prawo własności do domu jednorodzinnego.

Prawo do lokalu mieszkalnego w domu budowanym przez spółdzielnie mieszkaniowi} w celu przeniesienia jego własności na członka

Oprócz przedstawionego wyżej prawa do domu jednorodzinnego w spółdziel­ni mieszkaniowej prawo spółdzielcze odróżnia )ego odmianę szczególną. Spół­dzielnia może bowiem budować nie tylko domy jednorodzinne, ale także budynki wielomieszkaniowe w celu ustanowienia w nich własności lokali . Prawo poprzedzające ustanowienie odrębnej własności lokalu zostało przewidziane przez ustawodawcę i nazwane: „prawem do lokalu mieszkalnego w domu budowanym przez spółdzielnię mieszkaniową w celu przeniesienia jego własności na członka". Do prawa tego stosuje się odpowiednio przepisy o prawie do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej. Przyjmuje się, że jako odmiana prawa do domu jednorodzinnego ma ono charakter prawa rzeczowego ograniczonego.

HIPOTEKA . Funkcja i charakter hipoteki

W obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej kraju zapotrzebowanie na kredyty jest bardzo duże, otrzymanie kredytu zaś najczęściej uzależnione jest od odpowiedniego zabezpieczenia, które ma zagwarantować wierzycielowi zwrot pożyczonych pieniędzy. Wśród prawnych form zabezpieczenia wierzytelności zabezpieczenia rzeczowe (ze względu na ich efektywność) spełniają najlepiej tę funkcję. Hipoteka jest podstawową formą prawną rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych.

Hipoteka jest prawem rzeczowym akcesoryjnym. co oznacza, ze nic może powstać bez wierzytelności, nie może być bez niej przeniesiona (art. 79) u. o ks. wiecz. i hip.), a wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki (art. 94 u. o ks. wiecz. i hip.).

Unormowanie hipoteki

Hipotekę regulują przepisy zawarte w ustawie z dnia 6 lipca 19^2 r. o księgach wieczystych i hipotece .Przepisy powołanej wyżej ustawy regulują wprost jedynie hipotekę na nieruchomości. Z uwagi na to, że przedmiotem hipoteki mogą być i inne prawa. art. 65 ust. 5 u. o ks. wiecz. i hip. nakazuje odpowiednie stosowanie do hipoteki na pozostałych prawach przepisów o hipotece na nieruchomości. Stąd też uwagi dotyczące hipoteki na nieruchomości odnoszą się także z uwzględnieniem występujących różnic - do hipoteki na tych prawach.

Pojęcie hipoteki

Art. 65 ust. l u. o ks. wiecz. i hip. zawiera ustawową defincję hipoteki. stanowiąc, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieru­chomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel dochodzić może zaspoko­jenia z nieruchomości bez względu na to czyją stałą się właśnością i z pierw­szeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.(hipoteka). Jak z tego wynika, hipoteka daje wierzycielowi możliwość zaspokojenia się z nieruchomości obciążonej. Nie uprawnia go natomiast do korzystania z nieruchomości obciążonej, nic ogranicza też właściciela w prawie zbycia lub obciążenia nieruchomości przed wygaśnięciem hipoteki.

Treść hipoteki

W myśl zacytowanego przepisu art. 65 ust. l u. o ks. wiecz. i hip., na treść hipoteki składają się dwa uprawnienia:

a. pierwszeństwo zaspokojenia z nieruchomości przed wierzycielami osobi­stymi, tj. takimi, którzy nie korzystają z zabezpieczenia hipotecznego. Jeżeli nieruchomość jest obciążona kilkoma hipotekami, o pierwszeństwie między wierzycielami hipotecznymi rozstrzyga kolejność złożenia wniosku o wpis (art. 12 u. o ks. wiecz. i hip.);

b. skuteczność obciążenia względem każdoczesnego właściciela nierucho­mości, co oznacza, że wierzyciel może zaspokoić się z nieruchomości obciążonej, choćby własność tej nieruchomości przeszła na inną osobę. Każdoczesny właściciel nieruchomości staje się bowiem dłużnikiem wierzyciela.

Może więc dojść do sytuacji, że wierzycie! hipoteczny będzie miał dwóch dłużników: osobistego, który dług zaciągnął i odpowiada wobec wierzyciela całym swoim majątkiem, oraz dłużnika rzeczowego, który gwarantuje zaspoko­jenie wierzyciela ściśle oznaczonym przedmiotem majątkowym, na którym została ustanowiona hipoteka. Wierzyciel może żądać zapłaty całego długu od któregokolwiek z dłużników, a zapłata dokonana przez jednego z nich powoduje wygaśnięcie wierzytelności.

Ochrona hipoteki

Obowiązki właściciela nieruchomości

Obciążenie nieruchomości hipoteką nie pozostaje bez wpływu na zakres korzystania z tej nieruchomości przez właściciela. Nie może on bowiem dokonywać takich czynności faktycznych, które mogłyby pociągnąć za sobą zmniejszenie jej wartości poniżej zabezpieczonej wierzytelności.

Uprawnienia wierzyciela hipotecznego

Wierzycielowi hipotecznemu przysługują uprawnienia składające się na ochronę hipoteki (przewidziana w arl. art. 91 94 u. o ks. wiecz. i hip.), a dające możność przeciwdziałania dewastacji nieruchomości przez właściciela. Jeżeli właściciel nie zastosuje się do żądań wierzyciela, może on wystąpić o nie­zwłoczne zaspokojenie z. nieruchomości obciążonej, chociażby wierzytelność nie była jeszcze wymagalna.

PRZEDMIOT HIPOTEKI

Uwagi wstępne

Zasadą jest, że hipoteką mogą być obciążone tylko te przedmioty, co do których ustawa wyraźnie tak stanowi. Przyjmuje się również, że przedmiot, na którym może być ustanowiona hipoteka, nie może być przedmiotem zastawu.

Podstawowym przedmiotem hipoteki jest nieruchomość. Ponadto ustawodawca dopuścił możliwość obciążenia hipoteką niektórych praw, co z ekonomicznego punktu widzenia jest uzasadnione.

Przedmiotem hipoteki w myśl art. 65 u. o ks. wiecz. i hip. może być. jak już wspomniano: a. nieruchomość, a także

b. udział współwłaściciela we własności nieruchomości, c. użytkowanie wieczyste,

d. własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, e. spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego,

f. prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej i jego odmiana - prawo do lokalu mieszkalnego w domu budowanym przez spółdzielnię mieszkaniową w celu przeniesienia jego własności na członka, g. wierzytelność zabezpieczona hipoteką.

Należy jeszcze wspomnieć, że na podstawie art. 60 kodeksu morskiego do zastawu na statkach wpisanych do rejestru okrętowego stosuje się odpowiednio przepisy o hipotece. Instytucja ta nosi nazwę ,,hipoteki morskiej", chociaż jest to prawo zastawu obciążające rzecz ruchomą.

2. Hipoteka na nieruchomości

Przedmiotem hipoteki jest nieruchomość, a ściślej prawo własności nierucho­mości, bez względu na to, komu ono przysługuje (także nieruchomość Skarbu Państwa, gminy).

Hipoteka obciąża konkretnie oznaczoną nieruchomość (zasada szczegółowo­ści hipoteki), nie jest natomiast możliwe ustanowienie hipoteki na wszystkich nieruchomościach należących do tej samej osoby, gdyż w naszym ustawo­dawstwie nie przyjęto koncepcji tzw. hipoteki generalnej.

Nieruchomości gruntowe oraz lokalowe mogą być zawsze przedmiotem hipoteki. Co do nieruchomości budynkowych mogą zachodzić wyjątki, np. własność budynków rolniczej spółdzielni produkcyjnej wzniesionych na użytko­wanym przez nią gruncie nie jest przedmiotem hipoteki. Prawo własności budynków jest bowiem prawem związanym z użytkowaniem, nie może być zatem przedmiotem samodzielnego obrotu. Nie może być także obciążone hipoteką łącznie z prawem użytkowania, ponieważ prawo to nie jest wymienione w art. 65 u. o ks. wiecz. i hip. jako przedmiot hipoteki.

Hipoteka obciąża wraz z nieruchomością jej części składowe (art. 85 u. o ks. wiecz. i hip.), przynależności (art. 84 u. o ks. wiecz. i hip.), pożytki cywilne, np. czynsz najmu, dzierżawy (art. 88 u. o ks. wiecz. i hip.).

Hipoteka na udziale współwłaściciela

Część ułamkowa nieruchomości może być przedmiotem hipoteki, jeżeli stanowi udział współwłaściciela (art. 65 ust. 2 u. o ks. wiecz. i hip.). Nie jest możliwe częściowe obciążenie nieruchomości należącej do jednego właściciela ani leż w sytuacji, gdy współwłasność ma charakter łączny (bezudziałowy).

Hipoteka na użytkowaniu wieczystym

Zgodnie z art. 65 ust. 3 u. o ks. wiecz. i hip. użytkowanie wieczyste może być przedmiotem hipoteki, W tym wypadku hipoteka obejmuje również budynki i urządzenia znajdujące się na użytkowanym terenie, stanowiące własność użytkownika wieczystego.

Przyjmuje się, że dopuszczalne jest także ustanowienie hipoteki na udziale w użytkowaniu wieczystym przysługującym kilku osobom.

To, że użytkowanie wieczyste jest prawem czasowym i wygasa po upływie okresu, na jaki zostało ustanowione, nie pozostaje bez, wpływu na hipotekę. Hipoteki ustanowione na tym prawie gasną wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego. Wierzycielom hipotecznym użytkownika wieczystego przysługuje wówczas ustawowe prawo zastawu na roszczeniach użytkownika wieczystego o wynagrodzenie za wzniesione lub nabyte przez niego budynki, których własność utracił wskutek wygaśnięcia użytkowania wieczystego gruntu (art. 101 u. o ks. wiecz. i hip.).

5. Hipoteka na spółdzielczych ograniczonych prawach rzeczowych

Przedmiotem hipoteki mogą być także spółdzielcze prawa do lokali, przydzie­lone członkom przez, spółdzielnie mieszkaniowe, od oliwili ich powstania. Zostały one zaliczone do ograniczonych praw rzeczowych (art. 244 k.c.). Chodzi tu o własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego oraz prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkanio­wej i jego odmianę - prawo do lokalu mieszkalnego w domu budowanym przez spółdzielnię mieszkaniową w celu przeniesienia jego własności na członka (art. 65 ust. 4 pkt 1-3 u. o ks. wiecz. i hip.).

Subintabulat

Ponadto w myśl art. 65 ust. 4 pkt 4 u. o ks. wiecz. i hip. przedmiotem hipoteki może być wierzytelność zabezpieczona hipoteką, gdyż ustawodawca reaktywował instytucję tzw. subintabulatu, inaczej prawa podzastawu. Subintabulat polega na tym, że dłużnik gwarantuje swoją wierzytelnością zabez­pieczoną hipotecznie realizację zobowiązań, jakie zaciąga. W związku z tym wierzyciel wstępuje w sytuację swojego dłużnika (będącego jednocześnie wierzycielem hipotecznym). Skutkiem tego spłata wierzytelności hipotecznej obciążonej hipoteką powinna być dokonana do wysokości tej hipoteki do rąk wierzyciela, któremu ona przysługuje, chociażby jego wierzytelność nie była jeszcze wymagalna

Wierzytelność zabezpieczona hipoteką na wierzytelności hipotecznej może być przedmiotem dalszych hipotek .

WIERZYTELNOŚĆ ZABEZPIECZONA HIPOTECZNIE l SPOSÓB JEJ ZASPOKOJENIA.

Wierzytelność zabezpieczona hipoteki

Hipoteka zabezpiecza jedynie wierzytelności pieniężne i może być wyrażona tylko w ściśle oznaczonej sumie pieniężnej Zgodnie z zasadą walutowości przyjętą w art. 358& l k.c. zobowiązania pieniężne na obszarze naszego kraju powinny być wyrażone w walucie polskiej, jednak w określonych przypadkach prawo dewizowe zezwala, by suma pienięż­na była wyrażona w walucie obcej. Tym samym istnieje możliwość hipoteczne­go zabezpieczenia wierzytelności wyrażonych w walucie obcej.

Przeważa pogląd, że niedopuszczalne jest zabezpieczenie hipoteką wierzytel­ności oznaczonej według innego niż pieniądz miernika wartości (według klauzul waloryzacyjnych).

Hipoteka zabezpiecza przede wszystkim wierzytelność już istniejącą, ale w drodze wyjątku może zabezpieczać także wierzytelność przyszłą lub warunkową . Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie ma wpływu na uprawnienie wierzyciela hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nierucho­mości obciążonej (art. 77 u. o ks wiecz. i hip.). Hipoteka chroni więc wierzyciela przed skutkami przedawnienia.

Hipoteka zabezpiecza również - w granicach przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego - roszczenia o odsetki nic przedawnione oraz przyznane koszty postępowania (art. 69 u. o ks. wiecz. i hip.).

Dochodzenie wierzytelności hipotecznej

W sytuacji, gdy dłużnik nie wywiązuje się z ciążącego na nim zobowiązania. może dojść do realizacji hipoteki, zarówno wtedy, gdy wierzvciel sani dochodzi wymagalnej już wierzytelności. jak również wtedy, gdy z nieruchomości obciążonej prowadzona jest egzekucja przez innego wierzyciela.

Zaspokojenie wierzyciela hipotecznego następnie według przepisów o sądo­wym postępowaniu egzekucyjnym, umowa przeciwna jest nieważna . W postępowaniu tym dochodzi do sprzedaży nieruchomości. a wierzycielowi przysługuje prawo do zaspokojenia się z ceny uzyskane| ze sprzedaży. W tym miejscu należy jeszcze wspomnieć o tzw. przywilejach egzekucyj­nych, które są formą uprzywilejowania określonej wierzytelności w zakresie kolejności zaspokajania w toku egzekucji. Z art. 1025 k.p.c. wynika, ze należności zabezpieczone hipoteką mogą hyc wyprzedzone przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji przez: l. koszty egzekucyjne, 2. należności alimentacyjne. 3. należności za pracę oraz renty za wywołane choroby, niezdolność do pracy lub śmierć, a także koszty choroby i pogrzebu dłużnika, 4. należności podatkowe oraz opłaty za użytkowanie wieczyste .

RODZAJE HIPOTEKI.

Uwagi ogólne

Z uwagi na sposób powstania wyróżnia się hipotekę umowną, przymusową i ustawową,

Niezależnie od sposobu powstania można wskazać na szczególne rodzaje hipoteki, takie jak: hipoteka kaucyjna oraz hipoteka łączna.

Wymienione rodzaje hipoteki różnią się od siebie niektórymi cechami przy zachowaniu jednolitej konstrukcji jurydycznej. Podstawową konstrukcję hipoteki tworzy hipoteka umowna, zwana też zwykłą, do której nawiązują pozostałe hipoteki.

Hipoteka umowna

Służy ona uzyskaniu i zabezpieczeniu kredytu. Powstaje na podstawie umo­wy zawartej przez wierzyciela z właścicielem nieruchomości lub z innym uprawnionym, jeśli hipoteka ma obciążyć nie nieruchomość, lecz inne prawo.

Oświadczenie właściciela lub innej osoby uprawnionej, której prawo ma być obciążone, powinno być złożone w formie aktu notarialnego . Oświadczenie wierzyciela może być złożone w dowolnej Formie, a nawet w sposób dorozumiany, np. przez złożenie wniosku o wpis hipoteki do księgi wieczystej. W praktyce najczęściej oświadczenia obu stron umowy są zawarte w akcie notarialnym.

Ponadto do ustanowienia hipoteki umownej niezbędny jest wpis do księgi wieczystej o charakterze konstytutywnym (art. 67 ust. l u. o ks. wiecz. i hip.).

Hipoteka przymusowa

Ma ona zabezpieczać egzekucję wierzytelności już istniejącej. Ustanawia się ją najczęściej wbrew woli dłużnika, któremu przysługuje prawo własności nieruchomości lub inne prawo, na którym możliwe jest ustanowienie hipoteki w sytuacji, gdy dochodzona wierzytelność nie była zabezpieczona na danym prawie hipoteką umowną. Powstaje ona na podstawie tytułu wykonawczego, którym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności (art. 776 k.p.c.).

Ponadto do powstania hipoteki przymusowej — podobnie jak przy hipotece umownej - konieczny jest wpis do księgi wieczystej o charakterze konstytutyw­nym. Hipoteka przymusowa może mieć dwojaki charakter bądź hipoteki zwykłej. bądź kaucyjne|. Hipoteka przymusowa zwykła wpisana jest w księdze wieczys­tej na podstawie dokumentu stwierdzającego ostatecznie istnienie i wysokość wierzytelności, np. prawomocne orzeczenie sądu, ugoda zawarta przed sądem, akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji, ostateczne decyzje administracyjne (art. 777 k.p.c.). Natomiast hipoteka przymusowa wpisana na podstawie nieprawomocnego orzeczenia sądu, tymczasowego zarządzenia sądu zabezpieczającego powództwo na czas trwania toczącego się procesu, postanowie­nia prokuratora jest hipoteką kaucyjną, gdyż w momencie jej ustanowienia nie wiadomo na pewno, czy wie­rzytelność istnieje i w jakiej wysokości.

Hipotekę przymusową w myśl art. 109 ust. l u. o ks. wiecz. i hip. można ustanowić na wszystkich nieruchomościach dłużnika, co oznacza, że wierzyciel może żądać obciążenia hipoteką przymusową każdej nieruchomości znajdującej się w majątku dłużnika, ale musi wskazać, w jakiej części jego wierzytelność będzie zabezpieczona na każdej z nieruchomości.

Hipoteka ustawowa

Z dniem l stycznia 1998 r. weszła w życie ustawa Ordynacja podatkowa , która wpro­wadziła nowe przepisy o hipotece ustawowej i zastawie skarbowym. Zgodnie z art. 34 ordynacji podatkowej Skarbowa Państwa i jednostce samorządu tery­torialnego przysługuje hipoteka ustawowa na wszystkich nieruchomościach po­datnika z tytułu zobowiązań podatkowych. Ponadto, hipoteką ustawową mogą być obciążone również te prawa, które są przedmiotem wszystkich hipotek. tj. użytkowanie wieczyste, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu miesz­kalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jedno­rodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej i jego odmiana prawo do lokalu mieszkalnego w domu budowanym przez spółdzielnię mieszkaniową w celu prze­niesienia jego własności na członka spółdzielni, wierzytelność zabezpieczona hipoteką.

Hipoteka ustawowa charakteryzuje się tym, że powstałe z mocy samego prawa, niezależnie od wpisu do księgi wieczystej. Wpis hipoteki ustawowej ma więc charakter deklaratywny. Pomimo braku wpisu w księdze wieczystej hipoteka ustawowa jest skuteczna wobec nabywcy nieruchomości i ma pierwszeństwo przed hipotekami umownymi i przymuso­wymi (art. 34 § 5 ordynacji podatkowej).

Przez swoją skuteczność, pomimo nieujawnienia obciążenia w księdze wieczystej, hipoteka ustawowa niewątpliwie zmniejsza bezpieczeństwo obrotu. dlatego też art. 36 ordynacji podatkowej stanowi, że organ podatkowy powinien złożyć do sądu rejonowego wniosek o wpis tej hipoteki w księdze wieczystej. Wpis zapewnia hipotece ustawowej pierwszeństwo przed innymi, nie wpisany­mi hipotekami ustawowymi. Sankcją niezłożenia wniosku o wpis w terminie miesiąca od dnia powstania hipoteki ustawowej jest jej wygaśnięcie (art. 37 ordynacji podatkowej).

Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w art. 26 stanowi, ze przepisy ordynacji podatkowej dotyczące hipoteki ustawowej stosuje się odpowiednio do hipoteki ustawowej powstałej dla zabezpieczenia należności z tytułu składek na ubezpieczenia .społeczne. Hipoteka ustawowa, o której mowa. powstaje z mocy samego prawa z dniem wydania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzji określającej wysokość należności z tytułu składek. Wystawione przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych dokumenty stwierdzające istnienie należności z tytułu składek oraz jej wysokość są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej.

Hipoteka kaucyjna

Regułą jest, że hipoteka zabezpiecza wierzytelność już istniejącą i oznaczoną co do wysokości. W drodze wyjątku ustawa dopuszcza zabezpieczenie hipoteką wierzytelności o wysokości jeszcze nie ustalonej do wysokości oznaczonej sumy najwyższej. Hipoteka taka nosi nazwę hipoteki kaucyjnej i jest unormowana jako szczególny rodzaj hipoteki w art. art. 102-108 u. o ks. wiecz. i hip. Może ona powstać na podstawie umowy lub jako hipoteka przymusowa, w wypadkach w ustawie określonych. W szczególności może ona zabezpieczać:

a. według art. 102 ust. 2 u. o ks. wiecz. i hip. wierzytelności istniejące lub mogące powstać z określonego stosunku prawnego (np. z tytułu należnych w przyszłości alimentów, spłat spadkowych, odszkodowań o nie ustalonej jeszcze wysokości) oraz roszczenia związane z wierzytelnością hipoteczną (np. odsetki);

b. zgodnie z art, 103 u. o ks. wiecz. i hip. wierzytelności z dokumentów zbywalnych przez indos (wierzytelności z czeku lub weksla), nawet gdy wysokość wierzytelności jest z góry ustalona.

Hipotekę kaucyjną można przekształcić w hipotekę zwykłą, gdy istnienie wierzytelności i jej wysokość zostaną ustalone. A utrata przez wierzytelność zabezpieczoną hipoteką zwykłą charakteru wierzytelności o ustalonej wysokości może spowodować zmianę hipoteki ze zwykłej na kaucyjną (art. 108 u. o ks. wiecz. i hip.).

Hipoteka łączna

Ustawa o księgach wieczystych i hipotece w art. 76 przewiduje istnienie jeszcze jednego rodzaju hipoteki. Chodzi tu o hipotekę łączną, która powstaje z samego prawa w razie podziału nieruchomości obciążonej hipoteką. Wówczas tak powstała hipoteka obciąża wszystkie nieruchomości utworzone przez podział. Jest to jedyny sposób powstania hipoteki łączne). Skutki jej powstania polegają na tym, że wierzyciel może zadać zaspokojenia całej wierzytelności z jednei z obciążonych nieruchomości, z każdej lub z niektórych z nich w dowolnych częściach albo też może dokonać podziału hipoteki między poszczególne nieruchomości.

WYGAŚNIĘCIE HIPOTEKI.

Wygaśnięcie wierzytelności

Najczęściej hipoteka wygasa wraz z wygaśnięciem wierzytelności, jako że JEST prawem akcesoryjnym. Wygaśniecie wie­rzytelności następuje z różnych przyczyn, m.in. na skutek zapłaty, zwolnienia z długu, ważnego złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sadowego. W razie wygaśnięcia hipoteki wierzyciel obowiązany jest dokonać czynności umożliwiających wykreślenie hipoteki z księgi wieczystej, np. pokwitować spłatę długu.

Hipoteka wygasa też na skutek innych zdarzeń, gdy przewidują to. przepisy szczególne.

Bezpodstawne wykreślenie hipoteki z księgi wieczystej

Art. 95 u, o ks. wiecz. i lup. stanowi, że hipoteka wygasa po upływie 10 lat od jej wykreślenia z księgi wieczystej bez podstawy prawnej jeśli w tym czasie nie nastąpiło przywrócenie przepisu.

Zniesienie hipoteki

Zgodnie z art. 246 k.c może dojść do tzw. zniesienia hipoteki przez czynność prawną, chociaż wierzytelność nadal istnieje. Dochodzi do tego, gdy wierzyciel hipoteczny jednostronnie oświadczy właścicielowi nieruchomości, że zrzeka się hipoteki. Do wygaśnięcia hipoteki niezbędne jest jej wykreślenie z księgi wieczystej (art. 246 k.c.).

Konfuzja

Hipoteka wygasa również na skutek konfuzji (inaczej zlania praw), jeżeli hipoteka przejdzie na właściciela nieruchomości obciążonej albo jeżeli wierzycie: hipoteczny nabędzie własność nieruchomości obciążonej (art. 247 k.c.).

Prawo posuwania się hipoteki naprzód

W sytuacji, gdy nieruchomość jest obciążona kilkoma hipotekami, w wypadku wygaśnęcia jednej z nich obowiązuje tzw. prawo posuwania się hipoteki naprzód. Jeżeli np. wygasa lhipoteka znajdująca się na pierwszym miejscu, to na na jej miejsce przesuwa się hipoteka zajmujaca dotychczas drugie miejsce itd.

ZASTAW. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZASTAWU

Pojęcie i funkcja zastawu

Zastaw jest prawem rzeczowym ograniczonym, którego zadaniem jest zabezpieczenie wierzytelności. Obok hipoteki zastaw stanowi prawną formę rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności. Z uwagi na to zastaw jest prawem akcesoryjnym, związanym z wierzytelnością, nie może bez niej powstać; przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem pociąga za sobą przenie­sienie zastawu, a zastaw nie może być przeniesiony bez wierzytelności, którą zabezpiecza (art. 323 k.c.), wygaśnięcie wierzytelności powoduje wygaśnięcie zastawu.

Wierzyciela, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem, określa się jako zastawnika, zaś wlaściciela, który obciążył swoją rzecz, zastawcą.

Tradycyjnie zastaw służył tylko zabezpieczeniu kredytu konsumpcyjnego. Z umową zastawu w klasycznej postaci, z uwagi na bezpieczeństwo wierzyciela, połączone jest wydanie rzeczy zastawionej. Zastaw tego typu nie służy więc zabezpieczeniu kredytu zaciąganego na cele produkcyjne, gdyż. przedsiębiorstwo dla swojego prawidłowego funkcjonowania nie może wyzbywać się korzystania z maszyn, surowców czy półfabrykatów. Powstał więc zastaw rejestrowy, przy którym zamiast wydania rzeczy wymagany jest wpis do specjalnego rejestru.

Ustawą z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, która weszła w życie z dniem l stycznia 199S r. stworzono regulację zastawu nowego typu. Cechą charakterystyczną tej regulacji, która odróżnia ją od unormowań kodeksowych zastawu tradycyjnego jest to, że zawiera ona w znacznym stopniu normy względnie obowiązujące (ius dispositivum) i dlatego strony umowy zastawu rejestrowego mogą kształtować w umowie swój stosunek prawny.

W aktualnych warunkach spoleczno-gospodarczych zastaw tradycyjny pełni 1'nnkcję zabezpieczenia kredytów konsumpcyjnych udzielanych w stosunkach między osobami fizycznymi. zaś zastaw rejestrowy stosowany jest, przedewszystkim dla zabezpieczenia wierzytelności związanych z. prowadzeniem działalnośći gospodarczej,chociaż jak się wydaje,każda wierzytelność przysługująca podmiotowi wymienionemu w art l ust.1 u. o zast. rejestr może być takim zastawem zabezpieczona .

Z uwagi na istotne różnice w regulacji zastawu tradycyjnego i rejestrowego, najpierw zostanie omówiony zastaw uregulowany przepisami kodeksu cywilnego, a w dalszej kolejności, odrębnie, zastaw rejestrowy i rejestr zastawów.

Na koniec należy jeszcze zwrócić uwagę na szczególny rodzaj zastawu jakim jest zastaw skarbowy uregulowany, w art. art. 41-44 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa . Cechą odróżniająca zastaw skarbowy od innych rodzajów zastawu jest to, że powstaje on na pod­stawie decyzji administracyjnej w celu zabezpieczenia zobowiązań podatko­wych. Decyzja ustalająca wysokość zobowiązania podatkowego i zaległości po­datkowej stanowi podstawę wpisu do rejestru zastawów skarbowych. Zastaw skarbowy powstaje z dniem wpisu do rejestrów zastawów skarbowych. Rejestry zastawów skarbowych prowadzą urzędy skarbowe, a Minister Finansów -Centralny Rejestr Zastawów Skarbowych.

Hipoteka a zastaw

Zarówno hipoteka, jak i zastaw są ograniczonymi prawami rzeczowymi, które służą do zabezpieczenia wierzytelności. Różnią się one od innych praw rzeczowych tym, że nie mają samodzielnego bytu prawnego, zależą od wierzytel­ności, którą zabezpieczają. Podobieństwo między hipoteką a zastawem uzasad­nia stosowanie analogii w pewnych wypadkach uregulowanych w przepisach o hipotece, a pominiętych w przepisach o zastawie, np. obciążenie zastawem ułamkowej części rzeczy, zabezpieczenie wierzytelności o wysokości jeszcze nie ustalonej. Pomimo tych podobieństw zastaw różni się od hipoteki przede wszystkim przedmiotem obciążenia. Hipoteka obciąża nieruchomość i niektóre prawa z mą związane, a zastaw rzeczy ruchome i niektóre prawa zbywalne, przy czym przed­miotem zastawu nie mogą być prawa, na których dopuszczalne jest ustanowie­nie hipoteki .

Treść zastawu

Zgodnie z art. 306 § l k.c. rzecz ruchomą można obciążyć prawem w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się włas­nością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy.

Na treść zastawu składają się więc. podobnie jak na treść hipoteki, dwa uprawnienia:

a. możliwość zaspokojenia z rzeczy obciążonej zastawem bez względu na to, kto jest jej właścicielem, co oznacza, że zastawnik może zaspokoić się z rzeczy oddanej w zastaw, pomimo że dłużnik przeniósł własność rzeczy na osobę trzecią. W takiej sytuacji zastawnik może żądać - podobnie jak przy hipotece zaspokojenia bądź od nabywcy rzeczy jako dłużnika rzeczowego ,bądź od dłużnika osobistego, który zaciągnął dług i odpowiada całym swoim majątkiem,

b. pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi, tj. tymi, którzy na zabezpieczenie swoich wierzytelności nie ustanowili zastawu.

Przedmiot zastawu

Przedmiotem zastawu mogą być:

a. rzeczy ruchome (art. 306 § l k.c.). Ustanowienie zastawu na rzeczy ruchomej rozciąga się na jej części składowe (art. 47 k.c.) oraz przynależności (art. 52 k.c.). 1'rzedmiotem zastawu mogą być tylko rzeczy mające wartość majątkowa i nic wyjęte z obrotu, gdyż zaspokojenie wierzyciela następuje ze sprzedaży rzeczy zastawionej,

b. udział współwłaściciela rzeczy ruchomej (w myśl przyjętego poglądu w doktrynie i orzecznictwie), c. prawa zbywalne (art. 327 k.c.) np. wierzytelności, obligacje, akcje.

WIERZYTELNOŚC ZABEZPIECZONA ZASTAWEM.

Zastaw może zabezpieczać wierzytelność zarówno o charakterze pieniężnym, jak i niepieniężnym, z tym, że do realizacji zastawu, który zabezpiecza wierzytel­ność niepieniężną, może dojść dopiero z chwilą przekształcenia się wierzytelności niepieniężnej w pieniężną, np. w odszkodowanie za niewykonanie bądź nie­należyte wykonanie zobowiązania o charakterze niepieniężnym.

W zasadzie zastaw ustanawia się dla zabezpieczenia wierzytelności już. istniejącej, z tym, że istnieje możliwość ustanowienia zastawu w cciii zabezpie­czenia wierzytelności przyszłej lub warunkowej (art. 306 § 2 k.c.). Zastaw zabezpiecza również roszczenia związane z wierzytelnością zabez­pieczoną, w szczególności roszczenie o odsetki nie przedawnione, o zwrot na­kładów na rzecz, o koszty zaspokojenia wierzytelności (art. 314 k.c.).

RODZAJE ZASTAWU

Zastaw umowny

Zazwyczaj zastaw powstaje na podstawie umowy pomiędzy właścicielem rzeczy (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem); mówimy wówczas o zastawie umownym. Do ustanowienia zastawu umownego niezbędne jest wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły (art. 307 § l k.c.). W zasadzie więc ustanowienie zastawu jest czynnością realną, chyba że rzecz, znajduje się w dzierżeniu wierzyciela, w takim przypadku do powstania zastawu wystarcza sama umowa.

Zastaw ustawowy

W określonych wypadkach zastaw powstaje na mocy szczególnych przepi­sów z. mocy samej ustawy; określa się go jako zastaw ustawowy. Np. art. 670 k.c. stanowi, że zastaw przysługuje wynajmującemu na zabezpieczenie czynszu na rzeczach ruchomych najemcy, wniesionych do przedmiotu najmu.

SYTUACJA PRAWNA ZASTAWCY I ZASTAWNIKA Sytuacja prawna zastawcy

Zastawca, który wydal rzecz zastawnikowi, jest pozbawiony prawa korzysta­nia z niej, może natomiast rzeczą rozporządzać i tego uprawnienia nie może być pozbawiony na podstawie umowy (art. 311 k.c.). Rozporządzanie rzeczą za­stawioną nie szkodzi bowiem zastawnikowi. W sytuacji zbycia rzeczy przysługuje mu nadal uprawnienie do zaspokojenia z niej swojej wierzytelności, a w wypadku je) obciążenia korzysta z pierwszeństwa przed prawami powstałymi po jego ustanowieniu.

Zastawcy, którego rzecz znajduje się u zastawnika, przysługuje ochrona w razie narażenia rzeczy na utratę lub uszkodzenie (art. 321 k.c.). Może on żądać bądź złożenia rzeczy do depozytu sądowego, bądź zwrotu rzeczy za jednoczes­nym ustanowieniem innego zabezpieczenia wierzytelności, bądź sprzedaży rze­czy, w razie której zastaw przechodzi na uzyskaną cenę, która powinna być złożona do depozytu sądowego.

2. Sytuacja prawna zastawnika

Zastawnik nie ma prawa korzystania z rzeczy oddanej mu w zastaw. Jednakże, gdy rzecz obciążona przynosi pożytki, zastawnik powinien (jeśli w umowie nie postanowiono inaczej) pobierać je i zaliczać na poczet wierzytelności (art. 319 k.c.). Zastawnik, któremu rzecz została wydana, powinien czuwać nad jej zacho­waniem w należytym stanie, stosownie do przepisów o przechowaniu za wynagrodzeniem (art. 318 k.c.).

Realizacja wierzytelności zabezpieczonej zastawem

Realizacja wierzytelności zabezpieczonej zastawem polega na zaspokojeniu się wierzyciela z sumy uzyskanej ze sprzedaży rzeczy zastawionej. Zasadą jest z uwagi na konieczność ochrony interesu dłużnika , że zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej zastawem odbywa się na podstawie przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym (art. 312 k.c.). Strony same nie mogą więc postanawiać, że np. sprzedaży rzeczy oddanej w zastaw dokona zastawnik.

Zastawnik musi przeto uzyskać najpierw tytuł egzekucyjny, żeby komornik mógł przeprowadzić egzekucję.

WYGAŚNIĘCIE ZASTAWU

Zastaw jako prawo rzeczowe ograniczone wygasa z przyczyn przewidzia­nych dla wygaśnięcia tych praw. Ponadto przepisy o zastawie przewidują także inne przyczyny odnoszące się specjalnie do wygaśnięcia zastawu:

l. wygaśnięcie wierzytelności. Jako że zastaw jest prawem akcesoryjnym, zazwyczaj wygasa wraz z wygaśnięciem wierzytelności, którą zabezpiecza,

2. przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem bez przeniesienia zastawu (art. 323 § l k.c.),

3. zwrócenie przez zastawnika rzeczy zastawcy (art. 325 § l k.c.). Po wygaśnięciu zastawu zastawnik zobowiązany jest wydać rzecz zastawcy (art. 318 k.c.).

ZASTAW REJESTROWY

Ustanowienie zastawu rejestrowego

Do ustanowienia zastawu rejestrowego niezbędne jest zawarcie umowy między osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu zwanym zastawcą a wierzycielem zwanym zastawnikiem (art. 2 ust. l u. o zast. rej.). Umowa o ustanowienie zastawu powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie (art. 3 ust. l u. o zast. rej.). Oprócz umowy do powstania zastawu konieczny jest wpis do rejestru zastawów (art. 2 ust l u. o zast. rej.). Wpis ten ma charakter konstytutywny i zastępuje wydanie rzeczy. Przedmioty obciążone zastawem rejes­trowym mogą być pozostawione w posiadaniu zastawcy, który nadal może korzys­tać z rzeczy, lub osoby trzeciej, która wyraziła na to zgodę art. 2 ust. 2 u. o zast. rej.).

Wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym

Zgodnie z art. l ust. l u. o zast. rej.)., zastaw rejestrowy może być usta­nowiony dla zabezpieczenia wierzytelności: a. Skarbu Państwa i innej państwowej osoby prawnej,

b. jednostki samorządu terytorialnego, związku jednostek samorządu teryto­rialnego oraz. innej gminnej, powiatowej i wojewódzkiej osoby prawnej, c. banku krajowego, d. banku zagranicznego, e. osoby prawnej, której celem określonym w ustawie jest udzielanie pożyczek i kredytów, f, międzynarodowej organizacji finansowej, której członkiem jest Rzecz­pospolita Polska,

g. innego podmiotu prowadzącego działalność gospodarcza na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Jak z tego wynika, ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów oprowadza ograniczenia podmiotowe i przyznaje prawo ustanowienia zastawu rejestrowego dwóm kategoriom wierzycieli: podmiotom prowadzącym działalność gospodarczą (banki, osoby prawne udzielające kredytów, międzynarodowe organizacje finansowe) oraz podmiotom prawa publicznego (Skarbowi Państwa, jednostkom samorządu terytorialnego i samorządowym osobom prawnym).

Zgodnie z art. 5 u. o zast. rej)., zastaw rejestrowy może zabezpieczać wie­rzytelność pieniężną wyrażoną zarówno w pieniądzu polskim, jak i w walucie obcej. Dopuszczalne jest zabezpieczenie zastawem rejestrowym także wierzytelności przyszłej lub warunkowej, ale tylko do określonej w umowie zastawniczej najwyższej sumy zabezpieczenia (art. 6 u. o zast. rej.).

Przedmiot zastawu rejestrowego

Przepis art. 7 u. o zast. rej. przykładowo wymienia rzeczy i prawa, które mogą być przedmiotem zastawu rejestrowego. Zastawem rejestrowym można więc obciążyć w szczególności: a. rzeczy oznaczone co do tożsamości.

b. rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie zastawniczej określona zostanie ich ilość oraz sposób wyodrębnienia od innych rzeczy tego samego gatunku,

c. zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład był zmienny, d. wierzytelności, e. prawa na dobrach niematerialnych, f. prawa z papierów wartościowych.

Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być zatem rzeczy ruchome, a także prawa majątkowe zbywalne. Przedmiot zastawu rejestrowego nie różni się więc zasadniczo od przedmiotu zastawu uregulowanego w kodeksie cywilnym, z tą jednak różnicą, że art. 7 ust. 2 pkt 3 u. o zast. rej). wprowadza pewną nowość odbiegającą od unormowań kodeksowycli, dopuszczając ustanowienie zastawu rejestrowego na zbiorze rzeczy.

Obciążenie rzeczy zastawieni rejestrowym pozostaje w mocy niezależnie od zmian, którym może ona ulegać w toku przetwarzania, a w przypadku połączenia lub pomieszania rzeczy obciążonej z innymi rzeczami ruchomymi w taki sposób, że przywrócenie stanu poprzedniego byłoby niemożliwe albo związane z nad­miernymi trudnościami lub kosztami, zastaw rejestrowy obciąża całość rzeczy połączonych lub pomieszanych (art. S ust. l u. o zast. rej.). Jeżeli rzecz ruchom;! obciążona zastawem rejestrowym staje się częścią składową nieruchomości, zastaw rejestrowy wygasa a zastawnik może żądać od właściciela nieruchomości ustanowienia hipoteki na (ci nieruchomości do wy­sokości wartości rzeczy połączonej (art. 9 u. o zast. rej.).

Zaspokojenie zastawnika z przedmiotu obciążonego zastawem rejestrowym

Zaspokojenie wierzytelności zastawnika z przedmiotu obciążonego zasta­wem rejestrowym następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego (art. 21 u. o zast. rej.). Od zasady tej istnieją odstępstwa, gdyż umowa zastawnicza może przewidywać zaspokojenie zastawnika w inny sposób.

Umowa może dopuszczać: przejęcie przez zastawnika na własność przed­miotu zastawu (art. 22 ust. l u. o zast. rej.), sprzedaż przedmiotu zastawu w drodze przetargu publicznego, który prowadzi notariusz lub komornik (art. 24 u. o zast. rej.), oraz gdy przedmiot zastawu rejestrowego wchodzi w skład przedsiębiorstwa zastawcy, pobieranie przez zastawnika dochodu, jaki przynosi to przedsiębiorstwo (art. 24. ust. l u. o zast. rej.).

Strony umowy zastawniczej mogą także uzgodnić, że przedsiębiorstwo zastawcy zostanie wydzierżawione w celu zaspokojenia wierzytelności zastaw­nika z należnego czynszu dzierżawnego (art. 27 ust. 2 u. o zast. rej.).

Wygaśnięcie zastawu rejestrowego

Ustawa o zastawie rejestrowym wymienia szereg przyczyn wygaśnięcia zastawu rejestrowego. Wygasa więc zastaw rejestrowy, gdy wygasa wierzytel­ność zabezpieczona tym zastawem (art. 18 ust. l u. o zast. rej.).

Wykreślenie zastawu rejestrowego z rejestru zastawów na wniosek zastaw­nika pociąga za sobą wygaśnięcie zastawu (art. 18 ust. 2 u. o zast. rej.).

Wygaśnięcie zastawu rejestrowego następuje ponadto w razie przeniesienia wierzytelności na podmiot nieuprawniony do zabezpieczenia swoich roszczeń zastawem rejestrowym (art. 17 ust. 2 u. o zast. rej.).

Po wygaśnięciu zastawu rejestrowego podlega on wykreśleniu z rejestru zastawów (art. 19 u. o zast. rej.).

Rejestr zastawów

Rejestr zastawów służy do dokonywania wpisów przewidzianych w ustawie o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (art. 36 ust. l u. o zast. rej.). Przez wpis należy rozumieć wprowadzenie do rejestrów nowych danych, a także zmianę i wykreślenie wpisu. Wpisy do rejestru zastawów są dokonywane na wniosek uprawnionego (art. 39 ust. l u. o zast. rej.). Krąg osób uprawnionych do składania stosownych wniosków został ustalony przepisami ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (np. w art. art 3 ust. 3. 17 ust. 3 i art. 19). Są nimi zazwyczaj zastawca i zastawnik.

Z niektórymi wpisami do rejestru zastawów. gdy przepis szczególny tak stanowi, związane są skutki materialnoprawne. Np. zgodnie z art. 2 u. u zast. rej. sama umowa nie wystarcza do ustanowienia zastawu rejestrowego. Nie­zbędny jest tu także wpis do rejestru zastawów, który ma charakter prawotwórczy (konstytutywny).

Wiarygodność rejestru zastawów została podkreślona w art. 38 ust. 2 u. o zast. rej., z którego wynika, że dane zawarte w rejestrze są zgodne z rzeczy­wistym stanem prawnym (domniemanie prawdziwości danych rejestrowych).

Rejestr zastawów prowadzą sądy rejonowe -sądy gospodarcze, mające siedzibę w miastach wojewódzkich (art. 36 ust. 2 u. o zast. rej.). O właściwości miejscowej sądu decyduje miejsce zamieszkania (siedziba) zastawcy . W art. 37 ust. l u. o zast. rej. została wypowiedziana zasada formalnej jawności rejestru zastawów, która oznacza, że sąd rejestrowy powinien umożli­wić zapozananie się z wpisami zawartymi w rejestrze oraz ze złożonymi do re­jestru dokumentami każdemu, kto tego żąda. Nikt nie może więc w myśl art 38 ust. l u, o zast. rej. powoływać się na nieznajomość danych ujawnionych w re­jestrze (domniemanie znajomości danych rejestrowych).

Przewłaszczenie NA zabezpieczenie

W praktyce zdarza się, że zastaw zostaje zastąpiony przez ustawowo nie unormowaną szczególną formę zabezpieczenia rzeczowego, określaną jako przewłaszczenie na zabezpieczenie albo przewłaszczenie powiernicze. Orzecz­nictwo uznało tę formę zabezpieczenia co do rzeczy ruchomych za dopuszczal­ną, wykluczyło ją co do nieruchomości, zakładając, że byłoby to obejście przepisu art. 157 k.c. o niedopuszczalności zbycia nieruchomości z zastrzeże­niem warunku lub terminu. W doktrynie zdania na ten temat są podzielone. Ostatnio Sąd Najwyższy przyjął, że dopuszczalne jest przeniesienie włas­nościowego prawa do lokalu na zabezpieczenie wierzytelności.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie polega na tym, iż dłużnik przenosi na wierzyciela prawo własności określonej rzeczy z jednoczesnym zastrzeżeniem. że wierzycie! będzie korzystał z tej własności w granicach określonych w umo­wie i po wygaśnięciu wierzytelności przeniesie własność z powrotem na dłuż­nika.

POSIADANIE

Uwagi ogólne

Najogólniej posiadanie określa się jako faktyczne władztwo nad rzeczą. Może być ono związane z wykonywaniem prawa, np. prawa własności (art. 140 k.c.), ale może też być to władztwo nie związane z prawem, np. rzeczą włada osoba nieuprawniona. Z tym stanem faktycznym kodeks cywilny wiąże określone skutki prawne. Skutki te mogą polegać na przyznaniu posiadaczowi określonych korzyści i roszczeń o zwrot nakładów, roszczenia o wykup.

Pojęcie posiadania. Zgodnie z art.336 k.c posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nia faktycznie włada jak właściciel(posiadacz samoistny),jak i ten , kto nią faktycznie włada jako uzytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą(posiadacz zależny).

Na posiadanie składam się więc dwa elementy' fizyczny element posiadania, określany jako corpus i psychiczny element posiadania, określany jako animus. Corpus oznacza stan faktyczny polegający na możliwosci korzystania z rzeczy w taki sposób, jak to mają prawo czynić osoby, którym przysługuje do rzeczy okreslone prawo. Animus oznacza wolę wykonywania względem rzeczy określo­nego prawa dla siebie.

Dzierżenie.

Od posiadania należy odróżnić dzierżnie. Kto faktycznie włada rzeczą za kogo innego, jest dzierżycielem (art. 338 k.c.). Dzierżyciel włada także rzeczą ale nie dla siebie, lecz. w imieniu innej osoby (.np przedstawiciel ustawowy, pełnomocnik, itp.).

Władztwo prekaryjne

Zarówno od posiadania, jak i od dzierżenia należy odróżnić władztwo prekaryjne (precarium). Występuje ono w sytuacjach, gdy jedna osoba, kierując się grzecznością lub względami humanitarnymi, wyświadcza drugiej osobie przysługę, np. pozwala jej razem zamieszkać, korzystać z samochodu itp. Istotą tego władztwa jest to, że osoby te nie są związane żadnym węzłem prawnym, a istnieje między nimi tylko stosunek grzecznościowy. W każdej oliwili może być odwołana zgoda na wykonywanie takiego władztwa. WSPÓŁPOSIADANIE:

Określenie współposiadania

Gdy posiadanie tej samej rzeczy jest wykonywane przez kilka osób, mówimy o współposiadaniu. Współposiadacze władają rzeczą z wolą wykonywania wspólnego prawa dla siebie. Gdy zakres ich wspólnego władztwa odpowiada władztwu, jakie ma miejsce przy współwłasności, występnie współposiadanie samoistne, jeśli zaś odpowiada ono władztwu, jakie zachodzi przy wykonywaniu wspólnych praw rzeczowych ograniczonych lub wspólnych praw obligacyjnych. mamy do czynienia ze współposiadaniem zależnym. Podział współposiadania

Z praktycznego punktu widzenia szczególne znaczenie ma wyróżnienie współposiadania, które wymaga zgodnego współdziałania wszystkich współposiadaczy (np. współposiadanie gospodarstwa rolnego wymaga stałego uzgodnienia sposobu korzystania i zarządzu), oraz współposiadania, które takiego współdzia­łania nie wymaga (np. współposiadanie drogi, studni) Rozróżnienie to ma określone konsekwencje praktyczne w szczególiności, gdy chodzi o zakres jego ochrony.

PODZAJE POSIADANIA

l. Posiadanie samoistne i zależne.

Za kryterium podziału posiadania na samoistne i zależne przyjmuje się, zgodnie z art. 336 k.c.. zakres władztwa nad rzeczą.. Jeśli posiadacz włada rzeczą jak właściciel, posiadanie ma charakter samoistny, natomiast, gdy posiadacz włada rzeczą w granicach innego prawa (nie prawa własności), z którym łączy się określone władztwo nad rzeczą, mówimy o posiadaniu zależnym (np. najmu, dzierżawy, użytkowania wieczystego ,itp) posiadacz faktyczme korzysta z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającvm treści służebności (np.przejazdu. czerpania wody ze studni sąsiada), jest posiadaczem służebności(art. 352 k.c.).

Posiadanie prawne i bezprawne

Posiadanie prawne jest to posiadanie odpowiadające prawu, np. posiadacz samoistny jest jednocześnie właścicielem rzeczy, a posiadacz zależny najemca czy dzierżawcą. Posiadanie bezprawne to posiadanie niezgodne z prawem, np. posiadaczem bezprawnym jest nieformalny nabywca nieruchomości, złodziej. paser.

Posiadanie niewadliwe i wadliwe

Posiadanie jest niewadliwe, gdy posiadacz nabywa je od dotychczasowego posiadacza albo w sposób pierwotny (np. objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej). Posiadanie wadliwe występuje wtedy, gdy zostało ono uzyskane samowolnie, wbrew woli dotychczasowego posiadacza (np. kradzież rzeczy).

Posiadanie w dobrej i ziej wierze

Przy posiadaniu w dobrej wierze posiadacz jest przekonany, że posiada rzecz, zgodnie z przysługującym mu prawem, a to przekonanie jest usprawiedliwione okolicznościami (np. posiadaczem w dobrej wierze jest nabywca nieruchomości. który nie wie. że umowa zawarta w formie aktu notarialnego jest nieważna z powodu wady oświadczenia woli). Z posiadaniem w zlej wierze mamy do czynienia wtedy, gdy posiadacz wie, że uprawnienie do władania rzeczą mu nie przysługuje, albo gdy brak takiej świadomości spowodowany jest niedbalstwem (np. posiadaczem w zlej wierze jest złodziej lub osoba, która nabyta rzecz pochodzącą z kradzieży za wyjątkowo niską cenę od przygodnego sprzedawcy). Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem posiadaczem w złej wierze jest osoba. która uzyskała posiadanie w następstwie umowy przeniesienia własności zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego, zastrzeżonej pod rygorem nieważności (art. l5S w zw. z art. 73 § 2 k.c.), gdyż jest ona dobrze zorientowana co do tego, że nie mogła nabyć własności bez zachowania wymaganej formy aktu notarialnego.

DOMNIEMANIA ZWIĄZANE Z POSIADANIEM

Uwagi wstępne

W praktyce, z uwagi na złożony charakter posiadania (w szczególności z uwagi na ANIMUS), trudno jest czasami ustalić, czy władztwo nad rzeczą ma charakter posiadania, a jeśli tak, to czy jest to posiadanie zgodne z prawem, czy bezprawne, samoistne czy zależne. Z tego też powodu ustawodawca wprowadził system domniemań, które pozwalają określić dane władztwo. Domniemania te może jednak obalić każdy zainteresowany, wykazując przeciwne dane.

Domniemanie posiadania samoistnego

Zgodnie 7. art. 339 k.c. domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym. Wynika z tego, ze ten, kto wykonuje taktyczne władztwo nad rzeczą, jest posiadaczem (a nie np. dzierżycielem) i że posiadanie ma charakter posiadania samoistnego.

Domniemanie zgodności posiadania z prawem

W myśl art. 341 k.c. z faktu posiadania wyprowadza się domniemanie, że jest ono zgodne z prawem- Domniemanie to odnosi się również do posiadania przez poprzedniego posiadacza.

Domniemanie ciągłości posiadania

Art. 340 k.c. wprowadza domniemanie ciągłości posiadania, co oznacza, że wystarczy wykazać wykonywanie posiadania w różnych momentach, by przyjąć ciągłość posiadania między tymi momentami. Ponadto, stosownie do art. 340 zd. 2 k.c., niemożność posiadania wywołana przez przeszkodę przemijającą nie przerywa posiadania, natomiast posiadanie przywrócone traktuje się za nieprzer­wane (art. 345 k.c.).Domniemanie ciągłości posiadania ma przede wszystkim znaczenie przy zasiedzeniu.

Domniemanie dobrej wiary posiadacza

Domniemanie to nie jest przewidziane odrębnie w tytule o posiadaniu, a wyni­ka ono z art. 7 k.c. o domniemaniu dobrej wiary. Artykuł ten stanowi, że w sytuacji, gdy ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary. Np. od dobrej wiary posiadacza uzależnione jest nabycie własności rzeczy ruchomej w drodze zasiedzenia (art. 174 k.c.).

NABYCIA l UTRATA POSIADANIA

Uwagi wstępne

Nabyć posiadanie można podobnie jak prawo własności - w sposób pierwotny - gdy brak jest więzi między poprzednim a nowym posiadaczem. lub pochodny - gdy istnieje zależność między dotychczasowym posiadaczem a nowym posiadaczem, które jest kontynuacją posiadania inne) osoby. Nabyć posiadanie można osobiście bądź za pośrednictwem innej osoby, np. pełnomocnika.

Pierwotne nabycie posiadania

Polega ono na jednostronnym objęciu rzeczy w posiadanie z. wolą wykony­wania określonego prawa względem rzeczy. Nabycie pierwotne następnie w wyniku objęcia rzeczy nie będącej w posiadaniu innej osoby albo poprzez pozbawienie innej osoby posiadania i zawładnięcie cudzą rzeczą przy użyciu siły, grożby, podstępu itp.

Pochodne nabycie posiadania

Do pochodnego nabycia posiadania może dojść w rezultacie przeniesienia posiadania przez dotychczasowego posiadacza na inną osobę. Zgodnie z art. 348 k.c. przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy z czym jest jednoznaczne wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie rzeczą, (np. listu przewozowego), oraz środków, które dają taktyczną władze nad rzeczą (np, kluczy do mieszkania).

W sytuacji, gdy rzecz znajduje się we władaniu nabywcy posiadania lub. osoby trzeciej, przeniesienie posiadania może nastąpić na podstawie samej umowy miedzy stronami.

Dziedziczenie posiadania

Nabycie posiadania w drodze dziedziczenia jest pochodnym sposobem nabycia posiadania na skutek następstwa ogólnego. W orzecznictwie i doktrynie dominuje pogląd, że posiadanie jest także (obok praw i obowiązków majątkowych) składnikiem majątkowym spadku. Przechodzi wiec z oliwiła śmierci spadko­dawcy na spadkobierców. Art. 176 § 2 k.c. wyraźnie stanowi, że dolicza się dla celów zasiedzenia czas posiadania spadkodawcy.

Utrata posiadania

Do utraty posiadania może dojść na skutek przeniesienia posiadania na mną osobę lub dlatego, że posiadacz został trwale pozbawiony władztwa nad rzeczą bądź jego utrata nastąpiła w wyniku zużycia lub zniszczenia rzeczy.

OCHRONA POSIADANIA

Założenia ogólne

Bezwzględny zakaz naruszania posiadania został wyrażony w art. 342 k.c., który stanowi, że nie wolno naruszać samowolnie posiadania, chociażby posiadacz był w złej wierze. Chronione jest więc każde posiadanie i zakaz ten odnosi się do każdego, a więc nawet do właściciela, którego rzecz znajduje się w bezprawnym posiadaniu innej osoby. Kodeks cywilny przewiduje ochronę posiadania przez samego posiadacza (art. 343 k.c.) oraz ochronę w drodze sądowej (art. art. 344-347 k.c.).

Ochrona własna posiadacza

Ochrona ta jest dozwolona jedynie w granicach zakreślonych przez ustawę i może występować jako: a. obrona konieczna bądź b. dozwolona samopomoc.

Obrona konieczna ma na celu zapobieżenie naruszeniu posiadania. Posia­dacz może zgodnie z art. 343 § l k.c. zastosować obronę' konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania, może wiec np. łapiąc złodzieja na gorącym uczynku uniemożliwić mu zabranie rzeczy, przy czym należy pod­kreślić, że zastosowane środki muszą pozostawać we właściwej proporcji do tego, co za ich pomocą zamierza posiadacz osiągnąć.

Dozwolona samopomoc ma zapewnić przywrócenie już naruszonego posia­dania. Art. 343 § 2 k.e. wymienia przesłanki dozwolonej samopomocy, różni­cując je w zależności od tego, czy chodzi o naruszenie posiadania nieruchomości, czy też o naruszenie posiadania rzeczy ruchomej.

Przywrócenie posiadania nieruchomości w drodze samopomocy może nastą­pić tylko niezwłocznie, tzn. w krótkim czasie po samowolnym naruszeniu posiadania. Dalszym ograniczeniem jest to, że posiadacz nie może stosować przy tym przemocy względem osób.

Dopuszcza się również dozwoloną samopomoc w sytuacji, gdy posiadaczowi rzeczy ruchomej grozi niebezpieczeństwo niepowetowanej straty (np. zniszcze­nia rzeczy), a samopomoc następuje bezpośrednio po samowolnym pozbawieniu go posiadania. Może on wtedy zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego (także środki przymusu osobistego).

Powyższe środki ochrony własnej stosuje się odpowiednio do dzierżyciela (art. 343 § 3 k.c.)

Ochrona sądowa

W każdym wypadku naruszenia posiadania posiadacz może skorzystać z sądowej ochrony posesoryjnej i żądać przywrócenia stanu poprzedniego oraz zaniechania dalszych naruszeń. Skorzystanie z. ochrony posesoryjnej nie jest zależne od dobrej wiary posiadacza ani zgodności posiadania ze stanem praw­nym (art. 344 § l k.c.).

Uprawnionym do wytoczenia powództwa posesoryjnego jest zarówno posia­dacz samoistny, jak i zależny. Posiadacz może pozwać bądź osobę, która naruszyła posiadanie, bądź osobę, na korzyść której naruszenie zostało dokonane, bądź też. obydwie te osoby łącznie.

Roszczenie posesoryjne może być dochodzono w ciągu roku od chwili naruszenia posiadania, po tym terminie roszczenie to wygasa (art. 344 § 2 k.c.).

Art. 478 k.p.c. stanowi, że w sprawach o naruszenie posiadania sąd bada jedynie ostatni stan posiadania i fakt jego naruszenia. Ten więc, kto naruszył posiadanie, nie może powoływać się, że przysługuje mu do rzeczy prawo własności lub inne prawo, gdyż. sąd w procesie posesoryjnym nie bada prawa. Od tej zasady istnieje jeden wyjątek przewidziany w art. 344 § l k.c. Zgodnie z tym przepisem pozwany może podnieść zarzut, że stan posiadania powstały na skutek naruszenia jest zgodny z prawem, co zostało stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego powołanego do rozpoznawania spraw tego rodzaju organu państwowego po naruszeniu posiadania. Ochrona posesoryjna przysługuje również w sytuacji naruszenia przez osobę trzecią współposiadania kilku osób. Natomiast w wypadku naruszenia posiadania w stosunkach pomiędzy współposiadaczami ochrona posesoryjna przysługuje jednemu współposiadaczowi w stosunku do drugiego, gdy współposiadanie może być wykonywane niezależnie od współdziałania pozostałych, a nie przysługuje w stosunkach między współposiadaczami tej samej rzeczy, jeżeli współposiada­nie wymaga zgodnego współdziałania wszystkich (art. 346 k.c.).

Szczególnym roszczeniem posesoryjnym jest roszczenie o wstrzymanie budowy. Stosownie do art. 347 § l k.c. posiadaczowi nieruchomości przysługuje roszczenie o wstrzymanie budowy, jeśli budowa groziłaby naruszeniem posiadania albo wyrządzeniem szkody (np. budowa zajęłaby część działki, przez co cala działka straciłaby dla posiadacza znaczenie gospodarcze). Wstrzymania budowy posiadacz może żądać bądź przed rozpoczęciem budowy, bądź w ciągu miesiąca od jej rozpoczęcia, po tym terminie roszczenie posiadacza wygasa (art. 347 § 2 k.c.).

KSIĘGI WIECZYSTE. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA Funkcja spoleczno-gospodarcza ksiąg wieczystych

Można powiedzieć, że księgi wieczyste są urzędowymi rejestrami mającymi za zadanie ujawnienie stanu prawnego dotyczącego nieruchomości, a także własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego, spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego i prawa do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej . Jednakże nie są to rejestry tylko o charakterze ewidencyjnym, gdyż z wpisami w księdze wieczystej wiążą się skutki prawno-materialne, np. wpis do księgi wieczystej może być w określonych wypadkach konieczną przesłanką powstania prawa rzeczowego.

Obecnie w systemie rozwijającej się gospodarki rynkowej instytucja ksiąg wieczystych zyskała jeszcze na znaczeniu, ustalenie bowiem stanu prawnego w powszechnie dostępnych księgach wieczystych jest podstawą bezpieczeństwa obrotu gospodarczego i zabezpieczenia kredytu hipotecznego.

Prawna regulacja ksiąg wieczystych

Księgi wieczyste unormowane są w ustawie z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece oraz w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 18 marca 1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Przepisy zawarte w przytoczonych aktach mają charakter proceduralny, gdy dotyczą zakła­dania i prowadzenia ksiąg wieczystych, oraz charakter prawnomaterialny, określając zasady ksiąg wieczystych.

Prowadzenie ksiąg wieczystych

Zgodnie z art. 23 u. o ks. wiecz. i hip. prowadzenie ksiąg wieczystych należy do właściwości sądów rejonowych. Sądem właściwym jest sąd miejsca położenia nieruchomości. Czynności sądu w zakresie prowadzenia ksiąg wieczystych mogą być wykonywane także przez referendarzy sądowych, którzy w powierzonych im sprawach mają kompetencje sądu. Referendarz sądowy powołany został do wykonywania czynności należących do sądu rejonowego w zakresie postępo­wania w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów sądowych ustawą z dnia 21 sierpnia 1997 r. o zmianie ustaw - Prawo o ustroju sądów powszechnych. Kodeks postępowania cywilnego, ustawa o księgach wieczystych i hipotece oraz ustawa o prokuraturze Dz. U. Nr 117. póz. 752).

Przy każdej księdze wieczystej prowadzi się akta księgi wieczystej, zwane też zbiorem dokumentów, do których składa się dokumenty i pisma dotyczące nieruchomości (art. 28 u. o ks. wiecz i hip.). Oprócz tego zbioru dokumentów istnieje także drugi, zwany dla odróżnienia samodzielnym zbiorem dokumentów. Prawo dotychczasowe przewidywało bowiem prowadzenie rejestru, który za­stępował księgę wieczystą. Istnienie samodzielnego zbioru dokumentów zostało utrzymane przez art. art. 123-124 u. o ks. wiecz. i hip. Prowadzony jest on dla nieruchomości nie mających urządzonych ksiąg wieczystych i stanowi jej surogat. Obecnie znaczenie samodzielnego zbioru dokumentów maleje, gdyż usatwodawca nakazuje traktować wnioski o złożenie dokumentu do zbioru jak zgłoszenie wniosku o założenie księgi wieczystej. Księgi wieczyste nie podlegają - jak inne akta urzędowe - zniszczeniu po upływie określonego terminu, wydanie zarządzenia o ich zniszczeniu jest niedopuszczalne. W razie całkowitego przeniesienia nieruchomości do innej księgi wieczystej, dotychczasową księgę wieczystą zamyka się i składa wraz z dołączonym do niej zbiorem dokumentów do archiwum .

Zasada powszechności ksiąg wieczystych

W naszym systemie nie została w pełni zrealizowana zasada powszechności ksiąg wieczystych, tzn. ich obowiązkowego zakładania i prowadzenia dla każdej nieruchomości, ustawodawca bowiem nie uzależnia w każdym wypadku po­wstania, zmiany czy też przeniesienia prawa rzeczowego od wpisu w księdze wieczystej. Jednakże zakładanie ksiąg wieczystych na wniosek szerokiego kręgu osób uprawnionych lub z urzędu jest obecnie coraz bardziej rozpowszechnione.

Realny system ksiąg wieczystych

Ustrój ksiąg wieczystych opiera się na tzw. systemie realnym, który polega na tym, że odrębne księgi wieczyste zakłada się i prowadzi dla poszczególnych nieruchomości, bez względu na osobę właściciela. System realny dotyczy zarówno nieruchomości gruntowych, jak i nieruchomości lokalowych, co wyraźnie stanowi art. 24 u. o ks. wiecz. i hip. Omawiany przepis nic wymienia wprost nieruchomości budynkowych. Przyjmuje się. że znajduje tu zastosowanie § 12 rozp. Min. Spr., zgodnie z którym dla gruntu oddanego w użytkowanie wieczyste i dla znajdującego się na takim gruncie budynku, który stanowi odrębną nieruchomość będącą własnością wieczystego użytkownika gruntu, prowadzi się wspólną księgę wieczystą. Głównym prawem do księgi wieczystej wpisanym jest prawo własności. Inne prawa rzeczowe i osobiste wpisane są do księgi wieczystej jako pochodne od prawa własności.

Dopuszczenie w art. 241 ust. l u. o ks. wieez. i hip. możliwości zakładania ksiąg wieczystych dla spółdzielczych ograniczonych praw rzeczowych spowo­dowało, że w tych księgach głównym prawem nie jest prawo własności, a jedno ze spółdzielczych praw do lokali. Zasada formalnej jawności ksiąg wieczystych

Art. 2 u. o ks. wiecz. i hip. wprowadza zasadę formalnej jawności ksiąg wieczystych, stanowiąc, że księgi te są jawne. Oznacza to, że każdy ma możliwość zapoznania się z treścią księgi wieczystej, nie mając przy tym obowiązku wykazywania w tym swojego interesu. Przeglądanie ksiąg wieczys­tych nie może mieć miejsca poza sądem (§ 5 rozp. Min. Spr.). Nie ma formalnych ograniczeń, co do robienia wypisów i notatek.

Natomiast akta księgi wieczystej, do których składa się dokumenty i pisma dotyczące nieruchomości stanowiące podstawę wpisów wymagają pewnej ochrony. Stosownie więc do § l ust. 2 rozp. Min. Spr. akta księgi wieczystej może przeglądać jedynie osoba mająca interes prawny, np. osoba, której prawo jest wpisane czy też wykreślone z księgi wieczystej, osoba, która zamierza dokonać czynności prawnej dotyczącej praw i obowiązków ujawnionych w księdze wieczystej oraz notariusz jako osoba zaufania publicznego.

Skoro więc istnieje powszechna dostępność do ksiąg wieczystych i każdy może się z wpisami w nich zawartymi zapoznać, to tym samym nikt nie może podnieść zarzutu powołując się na nieznajomość wpisów w księdze wieczystej ani wniosków, o których uczyniono w niej wzmiankę.

Treść księgi wieczystej

Na treść księgi wieczystej składają się wpisy. Wpis jest określoną adnotacją w księdze wieczystej ujawniającą stan prawny nieruchomości. Jest jednocześnie wpis orzeczeniem merytorycznym co do istoty sprawy w postępowaniu wieczystoksięgowym (art. 41) n. o ks. wiecz. i hip.). Ujawnia on w księdze wieczystej powstanie, przeniesienie, zmianę lub ustanie praw rzeczowych, natomiast pra­wa obligacyjne tylko wtedy, gdy przepis szczególny tak stanowi. Wpisem jest również wykreślenie (art. 30 u. o ks. wiecz. i hip.).

Wpisu dokonuje sędzia bądź. referendarz sądowy na podstawie dokumentu, np. aktu notarialnego i stanowi jego streszczenie. W razie rozbieżności między wpisem a dokumentem stanowiącym jego podstawę, na korzyść osoby trzeciej nie znającej treści dokumentu, rozstrzygające znaczenie ma wpis. Natomiast w stosunkach między stronami danej czynności prawnej decyduje treść do­kumentu.

W księdze wieczystej wpisuje się także dane faktyczne, np. położenie i ob­szar nieruchomości, jej przeznaczenie, które mają jedynie charakter informacyjny - bliżej określają przedmiot praw wpisanych do księgi wieczystej. /. wpisem danych faktycznych nie są związane gwarancje, jakie zapewnia wpis prawa.

Wpisy możemy podzielić na ostateczne i tymczasowe. Ostateczne kończą postępowanie wieczystoksięgowe (np. wpis prawa własności, wykreślenie hipo­teki), tymczasowe zabezpieczają wynik postępowania (np. wpis hipoteki przy­musowej na podstawie tymczasowego zarządzenia sądu).

Rozróżniamy też wpisy deklaratoryjne i konstytutywne. Wpisy deklaratoryjne ujawniają tylko stan prawny i nie mają charakteru prawotwórczego. Charakter taki mają wpisy konstytutywne, których dokonanie jest warunkiem powstania. zmiany, wygaśnięcia albo przeniesienia prawa.

Budowa księgi wieczystej

Księga wieczysta prowadzona dla nieruchomości składa się z czterech działów (art. 25 ust. l u. o ks. wiecz. i hip.).

W dziale l dokonuje się oznaczenia nieruchomości (położenie, obszar, przeznaczenie, np. działka zabudowana, las itp.) oraz praw związanych z nieru­chomością (np. służebności gruntowe).

Do działu II wpisuje się osoby właściciela i użytkownika wieczystego, jeżeli nieruchomość jest przedmiotem użytkowania wieczystego.

Dział III przeznaczony jest na wpisy ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość, 7. wyjątkiem hipotek, oraz wpisy ograniczeń w rozporządzaniu nieruchomością lub użytkowaniem wieczystym, a także na wpisy innych praw i roszczeń (o których mowa w art. 16 u. o ks. wiecz. i hip.).

Do działu IV wpisuje się hipoteki, które (oprócz hipoteki ustawowej) nie mogą powstać bez wpisu w księdze wieczystej.

Podobnie z czterech działów składa się księga wieczysta prowadzona dla spółdzielczych ograniczonych praw rzeczowych (art. 25 ust. 2 u. o ks. wiecz. i hip.)

Podział księgi wieczystej na działy, które z kolei dzielą się na łamy ma jedynie charakter porządkowy, co oznacza, że dokonanie wpisu w niewłaściwym dziale nie powoduje jego nieważności.

Na uwagę zasługuje fakt, iż obecnie w myśl § 6 ust. 2 rozp. Min. Spr, księgi wieczyste mogą być również prowadzone przy zastosowaniu systemu informa­tycznego w oparciu o program komputerowy. W takim wypadku do wydruków komputerowych, których treść odpowiada poszczególnym działom, zastępujących formularze ksiąg wieczystych, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu tych ksiąg. W praktyce taka forma prowadzenia ksiąg wieczystych występuje w szerokim zakresie. PRAWNOMATIRIALNE. ZASADY KSIĄG WIECZYSTYCH Uwagi ogólne

Jak już zaznaczono, z wpisami do ksiąg wieczystych łączą się określone skutki prawne. Skutki te ujmuje się w następujące zasady: a. zasada wpisu,

b. zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, c. zasada domniemań związanych z wpisem, d. zasada pierwszeństwa praw rzeczowych ograniczonych, wpisanych do księgi wieczystej, e. zasada skuteczności względem osób trzecich praw i roszczeń osobistych,

wpisanych do księgi.

Zasada wpisu

Zasada wpisu została przyjęta w naszym ustawodawstwie jedynie w ograni­czonym zakresie. Oznacza to, że z reguły zmiany stanu prawnego nieruchomości następują niezależnie od wpisu w księdze wieczystej - wpis ma więc charakter deklaratoryjny. Tylko wyjątkowo, gdy przepis szczególny tak stanowi, wpis jest konieczną przesłanką nabycia, zmiany lub wygaśnięcia prawa rzeczowego, ma więc charakter prawotwórczy (konstytutywny). Wpis jest - między innymi -niezbędny do:

a. powstania i przeniesienia użytkowania wieczystego (art. 27 u.o gosp. nieruch.),

b. ustanowienia odrębnej własności lokali (art. 7 ust. 2 u. o własności lokali), c. ustanowienia hipoteki (art. 67 ust. l u. o ks. wlecz, i hip.), d. przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego, jeżeli jest ono wpisane do księgi wieczystej (art. 245 k.c.).

Zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych

Skoro wpis w księdze wieczystej ma w zasadzie charakter deklaratoryjny, może tak się zdarzyć, że zaistnieje niezgodność między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem praw­nym (np. jako właściciel nieruchomości jest ujawniony w księdze wieczystej nadal zbywca nieruchomości, a prawo nabywcy nie zostało w księdze ujawnione). W takiej sytuacji mają zastosowanie art. art. 5-9 ustawy o ks. wiecz. i hip. Art. 5 stanowi, że w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczyste) a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe (rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych).

Zastosowanie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych ustawodawca uzależnia od spełnienia następujących przesłanek:

a. ochrona ta dotyczy przede wszystkim nabycia własności i innych praw rzeczowych. Przepisy dotyczące rękojmi stosuje się również -- zgodnie z art. 9 u. o ks. wiecz. i hip. - do innych rozporządzeń, gdy dotyczą one praw ujaw­nionych w księdze wieczystej. Są to prawa osobiste i roszczenia, które mogą być ujawnione w księdze wieczystej na mocy przepisów ustawy (np. prawo dożywocia, najmu, dzierżawy).

Ponadto rękojmię stosuje się do sytuacji, gdy na podstawie wpisanego prawa zostaje spełnione świadczenie na rzecz osoby uprawnionej według treści księgi wieczystej. Oznacza to, że świadczenie (np, spłata wierzytelności hipotecznej) spełnione do rąk tej osoby jest prawnie skuteczne, chociażby stan prawny ujawniony w księdze wieczystej był sprzeczny z rzeczywistym stanem prawnym:

b. ochronie tej podlega nabycie w drodze czynności prawnej, a nie nabycie np. w trybie egzekucji czy dziedziczenia ustawowego;

c. chroni nabycie pod tytułem szczególnym (gdy przedmiotem nabycia jest określone prawo), a nie chroni nabywcy pod tytułem ogólnym (gdy przedmio­tem nabycia jest pewien majątek jako całość, np. nabycie spadku na podstawie jednostronnej czynności prawnej, jaką jest testament);

d. odnosi się do nabycia odpłatnego, ochronie nie podlegają rozporządzenia nieodpłatne (np. w drodze darowizny);

e. chroni nabywcę w dobrej wierze, zła wiara nabywcy wyłącza stosowanie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. W myśl art. 6 ust. 2 u. o ks. wiecz. i hip. w zlej wierze jest ten, kto wic, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto z łatwością mógł się o tym dowiedzieć.

Rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych wyłączają w myśl art. 8 u. o ks. wiecz. i hip.: wzmianka o wniosku, apelacji i kasacji oraz ostrzeżenie doty­czące niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rze­czywistym stanem prawnym nieruchomości. Informacje te są ostrzeżeniem, że w pewnym zakresie zaufanie do wpisów w księdze wieczystej powinno być ograniczone, z tego względu, ze po rozpatrzeniu wniosków treść księgi wie­czystej może ulec zmianie.

Art. 7 u. o ks. wiecz. i hip. wymienia prawa, przeciwko którym rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych nie działa, a które to prawa są skuteczne względem nabywcy nieruchomości, choćby nie były ujawnione w księdze wieczystej. Rękojmia nie działa przeciwko:

a. prawom obciążającym nieruchomość z mocy ustawy niezależnie od wpisu (np. hipoteka ustawowa), b. prawu dożywocia (arl. 9(ró k.c.),

c. służebnościom ustanowionym na podstawie decyzji administracyjnej (np. przy wywłaszczeniu), służebności drogi koniecznej (art. 145 k.c.) lub ustanowio­nej w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budynku czy innego urządzenia (art. 151 k.c.). Chodzi tu o prawa, które mają duże znaczenie społeczno-gospodarcze i poddanie ich skutkom rękojmi mogłoby doprowadzić do sytuacji bardzo szkodliwych.

Zasada domniemań związanych z wpisem

Ustawa wiąże z wpisami do księgi wieczyste) dwa domniemania prawne: a. że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 ust. l u. o ks. wiecz. i lup.),

b. że prawo wykreślone z księgi wieczystej nie istnieje (art. 3 ust. 2 u. o ks. wiecz. i hip.).

Przez prawo jawne z księgi wieczystej należy rozumieć zarówno prawa rzeczowe, jak też prawa osobiste i roszczenia wymienione w art. 16 u. o ks. wiecz. i hip. Domniemania te obejmują tylko prawa, a nie dotyczą danych faktycznych wpisanych do księgi. Może powołać się na nie każda osoba, która ma w tym interes prawny. Każde z tych domniemań jest wzruszalne i może być obalone dowodem przeciwnym.

Zasada pierwszeństwa praw rzeczowych ograniczonych, wpisanych do księgi wieczystej.

W sytuacji, gdy nieruchomość jest obciążona więcej niż jednym ograniczo­nym prawem rzeczowym, może dojść do kolizji między tymi prawami. O kolizji mówimy wtedy, gdy istnieje niemożność całkowitej realizacji zbiegających się praw. Mogą to być prawa jednakowe (np. hipoteki), jak i prawa różne (np. użyt­kowanie i służebność). O tym, które prawo najpierw podlega realizacji, decy­duje zasada pierwszeństwa. O pierwszeństwie między tymi prawami rozstrzyga wpis do księgi wieczystej. Zgodnie z tą zasadą, ograniczone prawo rzeczowe ujawnione w księdze wieczystej ma pierwszeństwo przed prawem nie Ujaw­nionym bez względu na czas jego powstania. O pierwszeństwie ograniczonych praw rzeczowych wpisanych do księgi wieczystej decyduje oliwiła złożenia wniosku o wpis (art. 12 u. o ks. wiecz. i hip.).

Zasada skuteczności względem osób trzecich praw i roszczeń osobis­tych, wpisanych do księgi wieczystej

Zgodnie z art. 16 u. o ks. wiecz. i hip. w księdze wieczystej mogą być ujawnione - w celu zapewnienia szczególne) ochrony w razie zbycia lub obciążenia nieruchomości - prawa osobiste i roszczenia, a w szczególności:

a. prawo najmu lub dzierżawy, prawo pierwokupu lub odkupu, prawo dożywocia,

b. roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości lub użytkowania wieczystego albo o ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych.

c. roszczenie wynikające z określenia zarządu lub sposobu korzystania z nieruchomości przez współwłaścicieli lub wieczystych użytkowników oraz roszczenie współwłaścicieli wyłączające uprawnienie do żadania do wniesienia współwłasności.

Konsekwencją ujawnienia prawa osobistego lub roszczenia w księdze wie­czystej jest to, że uzyskuje ono skuteczność względem praw nabytych po jego ujawnieniu np. ujawnienie prawa dzierżawy ma ten skutek, że nowy właściciel nieruchomości wstępuje w stosunek obligacyjny z umowy dzierżawy poprzedniego właściciela.

---