§ 1. Struktura ubezpieczeń osobowych

Całość ubezpieczeń gospodarczych dzielona jest przeważnie na ubezpieczenia osobowe i majątkowe. Podziału takiego dokonano już w samym tytule ustawy z 1958 r. Podobnie w kodeksie cywilnym, tytuł XXVII "Umowa ubezpie­czenia" podzielony został na dział II "Ubezpieczenia majątkowe" i dział III "Ubez­pieczenia osobowe". Zdefiniowano w nim pośrednio (art. 805 k.c.) ubezpieczenia osobowe jako ubezpieczenia obejmujące ryzyko "zajścia przewidywanego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej” i powodujące zapłatę zakładu ubezpieczeń „umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia”.

Zgodnie w art. 829 k. c. ubezpieczenie osobowe składa się z dwóch podstawowych części, tj. ubezpieczenia na życie i ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków, i może w szczególności dotyczyć:

1. przy ubezpieczeniu na życie -śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią oznaczonego wieku,

2. przy ubezpieczeniu następstw nieszczęśliwych wypadków -uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku.

Nowsze uregulowania prawne obowiązujące w naszym kraju do tych dwóch części dołączają jeszcze trzecią, a mianowicie ubezpieczenia chorobowe. W ten sposób do ubezpieczeń osobowych należałoby zaliczyć:

• ubezpieczenia na życie,

• ubezpieczenia wypadkowe,

• ubezpieczenia chorobowe.

Mimo pozornej jednorodności tych trzech grup, ubezpieczenia te rozdzielone zostały na dwie części, co znalazło swój wyraz w załączniku do ustawy z 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej.

Ubezpieczenia na życie sklasyfikowane są jako dział I ubezpieczeń (ubezpieczenia na życie), natomiast ubezpieczenia wypadkowe i ubezpieczenia chorobowe należą zarówno do działu I, jak i działu II. Do działu I należą wówczas, jeśli są uzupełnieniem innych ubezpieczeń tego działu, tj. jako ubezpieczenia dodatkowe, a do działu II (pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe), jeśli stanowią samodzielne ubezpieczenia (rys.)

Klasyfikacja ubezpieczeń osobowych

ubezpieczenia na życie Dział I

jako ubezpieczenie dodatkowe

ubezpieczenia wypadkowe jako ubezpieczenie Dział II

ubezpieczenia chorobowe samodzielne

W dziale I -ubezpieczenia na życie, wyróżniamy następujące grupy:

1. ubezpieczenia na życie,

2. ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci,

3. ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z funduszem inwestycyjnym,

4. ubezpieczenia rentowe,

5. ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeśli są uzupełnieniem ubezpieczeń

wymienionych w grupach l) -4).

W dziale II -pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe,

wyróżniamy następujące grupy ubezpieczeń osobowych:

1. ubezpieczenia wypadku, w tym wypadku przy pracy i choroby zawodowej,

2. ubezpieczenie choroby.

Ustawa nie klasyfikuje ubezpieczeń według rodzaju zawarcia ubezpieczeń,

a więc nie dzieli ubezpieczeń na jednostkowe i grupowe, mimo że ubezpieczenia te różnią się dość znacznie z punktu widzenia techniki zawarcia ubezpieczenia, jak i kalkulacji składki. O zakwalifikowaniu do odpowiedniego działu i grupy ubezpie­czenia decydują czynniki merytoryczne.

Ubezpieczenia obejmujące kilka grup (np. ubezpieczenie na życie z dodatko­wym ubezpieczeniem wypadkowym) są dla celów księgowych i statystycznych roz­dzielane na te grupy.

Powyższy podział jest zgodny z Dyrektywami Rady państw Unii Europejskiej, które oddzielnie regulują ubezpieczenia na życie (life insurance) i ubezpieczenia inne niż ubezpieczenia na życie (non-life insurance), traktując rozszerzająco zakres ubezpieczeń na życie. Zgodnie z Pierwszą Dyrektywą Rady z dnia 5 marca 1979 r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczą­cych podejmowania i prowadzenia działalności w dziedzinie bezpośrednich ubez­pieczeń na życie -do ubezpieczeń tych zaliczane są:

1. ubezpieczenie na życie, tzn. klasa ubezpieczeń zawierająca w szczególności ubezpieczenie tylko na wypadek przeżycia do ustalonego wieku, ubezpie­czenie tylko na wypadek zgonu, ubezpieczenie na przeżycie do ustalonego wieku lub na wypadek wcześniejszego zgonu, ubezpieczenie na życie ze zwrotem składek, ubezpieczenie małżeńskie, ubezpieczenie na wypadek na­ rodzin,

2. renty odroczone,

3. dodatkowe ubezpieczenia prowadzone przez zakłady ubezpieczeń na życie, tzn. w szczególności: ubezpieczenie od obrażeń cielesnych łącznie z utratą zdolności do zatrudnienia, ubezpieczenie na wypadek zgonu na skutek wy­padku, ubezpieczenie ryzyka inwalidztwa na skutek wypadku lub choroby, przy czym te różne rodzaje ubezpieczeń zawierane są dodatkowo w uzupeł­nieniu ubezpieczenia na życie,

4. stałe ubezpieczenie zdrowotne nie podlegające anulowaniu (PHI -perma­nent health insurance).

Według stanu na 2001 rok struktura ubezpieczeń według poszczególnych grup w dziale I kształtowała się następująco (tab. 1):

Grupa	Rodzaj ubezpieczenia	Udział w ogólnej składce brutto działu I (w %)
1	Ubezpieczenia na życie	49,70
2	Ubezpieczenia posagowe	1,07
3	Ubezpieczenia na życie, jeśli są związane z funduszem inwestycyjnym	32,24
4	Ubezpieczenia rentowe	0,18
5	Ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeśli są uzupełnieniem ubezpieczeń wymienionych w grupach 1 - 4	16,81

Źródło: Biuletyn PUNU, Warszawa 2002.

§ 2. Pojęcie rezerwy matematycznej w ubezpieczeniach na życie i zasady tworzenia

istnieje szereg czynników wyróżniających ubezpieczenia na życie spośród innych ubezpieczeń, jednym z nich jest dług horyzonty czasowy, jaki odejmują. Wieloletni okres ubezpieczenia powoduje, że inne musi być podejście do ryzyka i jego zmienności w okresie ubezpieczenia, oraz inne podejście do kalkulacji ubezpieczeniowych, niż to jest w ubezpieczeniach nieżyciowych.

Jedną z podstawowych cech, która z punktu widzenia kalkulacji składki wyróżnia ubezpieczenia na życie wśród pozostałych ubezpieczeń jest tworzenie w ubezpieczeniach na życie rezerwy matematycznej na przyszłe zobowiązania. Tworzenie tej rezerwy w ubezpieczeniach nie związanych z funduszem inwestycyjnym (tzw. ubez­pieczeniach klasycznych lub tradycyjnych) wiąże się z t~'1ktem, że ryzyko zmienia się z wiekiem osoby ubezpieczonej.

Gdyby składka ustalana była według ryzyka aktualnego dla każdego roku życia osoby ubezpieczonej, to w różnym wieku mężczyzny musiałaby być oparta na nastę­pującym prawdopodobieństwie śmierci:

1. w wieku 20 lat- 0,130%,

2. w wieku 50 lat -1,040%,

3. w wieku 80 lat-lO,103%,

4. w wieku 100 lal- 37,558%.

Wielkości te, czasem nieco zmniejszone lub zwiększone, w zależności od tego jaki portfel zakład ubezpieczeń spodziewa się w wyniku underwritingu przyjąć do ubezpieczenia, w stosunku do stanu populacji i generalnej, stanowią tzw. składkę net­to. Do składki tej należałoby jeszcze doliczyć narzuty na koszty działalności ubez­pieczeniowej, w tym koszty zawarcia ubezpieczenia, oraz ewentualnie na zysk za­kładu ubezpieczeń. Po uwzględnieniu tych narzutów otrzymalibyśmy tzw. składkę brutto, czyli składkę, która zostaje przedstawiona w ofercie ubezpieczeniowej. Za­kładając, że byłaby to składka o 50% wyższa od prawdopodobieństwa śmierci, jest oczywiste, że opłacanie tak wysokiej składki w starszym wieku (przy niezmienionej sumie ubezpieczenia) byłoby niemożliwe. W ten sposób w tradycyjnym ubezpiecze­niu na Życie stosuje się jednolitą składkę przez cały okres ubezpieczenia lub przez pewien tylko okres, np. do wieku 60 lub 65 lat, gdy ubezpieczający dysponuje na ogół większymi zasobami finansowymi. Jest to składka "uśredniona", uwzględniają­ca ryzyko śmierci w całym okresie ubezpieczenia. W ten sposób ubezpieczeni w początkowym okresie "nadpłacają" składkę (składka netto jest wyższa niż praw­dopodobieństwo śmierci), natomiast w końcowym okresie "nic dopłacają" (składka netto jest niższa niż prawdopodobieństwo śmierci) bądź nawet są zwolnieni z opłaty składki, mimo że prawdopodobieństwo śmierci stale rośnie. Upraszczając sprawę można by powiedzieć, że nadpłacona składka w początkowym okresie wyrównuje nie dopłaconą składkę w późniejszym okresie. Można to zobrazować na przykładzie porównania ubezpieczenia terminowego i tzw. ubezpieczania na całe życie, przy skład­ce płatnej do 65 roku życia (tab. 3).

Przedstawiono w niej, w procentach sumy ubezpieczenia, wysokość składki netto (równoważącej wypłaty świadczeń ubezpieczeniowych) oraz składkę brutto, jaką będzie płacić ubezpieczający zarówno w ubezpieczeniu na l rok, jak i w ubezpiecze­niu na całe życie zawartym w wieku 20 lat (na tle prawdopodobieństwa śmierci).

Tabela3. Prawdopodobieństwo śmierci i składka w ubezpieczeniu terminowym i na całe życie

Wiek	Prawdopodobieństwo śmierci w %	Składka roczna netto w ubezpieczeniach		Składka brutto w ubezpieczeniach
				Na 1 rok	Na całe życie	Na 1 rok	Na całe życie
20 30 40 50 60 64	0,13 0,18 0,43 1,04 2,27 3,20	0,13 0,18 0,43 1,04 2,27 3,20	0,67 0,67 0,67 0,67 0,67 0,67	0,50 0,70 1,10 2,00 3,90 5,00	1,10 1,10 1,10 1,10 1,10 1,10

Ź ród ł o: opracowanie na podstawie Polskich Tablic Trwania 2:\'cia (mężczyźni) z 1999 r., GUS, Warszawa 2000; składka netto w ubezpieczeniu na całe życie stanowi tu iloraz zdyskontowa­nego ciągu wypłat dla określonej grupy ubezpieczonych i zdyskontowanego ciągu składek płatnych do wieku 65 lat; składki brutto przyjęto średnie z kilku ofert.

Należy zwrócić uwagę, że składka brutto, jaką faktycznie płaci ubezpieczający, znacznie przewyższa składkę netto, zwłaszcza w ubezpieczeniu rocznym osób w mło­dym wieku, gdzie ryzyko, a zatem składka netto jest relatywnie niska i narzuty kosz­towe, np. związane z badaniem lekarskim, w znacznym stopniu relatywnie obciążają tę składkę (składka brutto stanowi ok. 400% składki netto).

Istnieją dwie metody obliczania wystarczalności rezerwy matematycznej w sto­sunku do zaciągniętych zobowiązań z tytułu ubezpieczenia na życie:

1. metoda prospektywna,

2. metoda retrospektywna.

Częściej spotykana i prostsza do wyliczenia jest metoda prospektywna, która polega na określeniu potrzebnej kwoty, która z wpłaconą jeszcze w przyszłości składką netto wraz z uzyskanym oprocentowaniem pozwoli na wypłatę przyszłych zobowią­zań. Dokonuje się to w ten sposób, że zarówno przyszłe składki, jak i przyszłą wy­płatę świadczenia dyskontuje się na dzień wyliczenia. Metoda retrospektywna pole­ga na ustaleniu różnicy pomiędzy zakumulowaną wartością ubiegłych składek netto i zakumulowaną wartością ubiegłych świadczeń. Obie metody, ponieważ oparte są na tych samych prawdopodobieństwach śmierci i stopie technicznej oprocentowania, dają ten sam wynik. Obliczoną w ten sposób rezerwę składek zakład ubezpieczeń ma obowiązek posiadać w formie lokat, zawsze gotową do realizacji świadczeń.

Rezerwa matematyczna w ubezpieczeniach na życie nie jest, jak z powyższego wynika, własnością zakładu ubezpieczeń, ale jest własnością ubezpieczonych, cza­sowo w posiadaniu zakładu ubezpieczeń. Odzwierciedla ona zobowiązania zacią­gnięte wobec ubezpieczających, z tym że wykonanie tego zobowiązania może nastą­pić nie tylko w razie zrealizowania się ryzyka objętego ubezpieczeniem, ale w każ­dym czasie, gdy ubezpieczający zechce wycofać swoją należność, choć w niektórych rodzajach ubezpieczeń i w niektórych okresach możliwość ta może być ograniczona (z reguły ubezpieczonym nie przysługuje wartość wykupowa w ubezpieczeniach ter­minowych i w ciągu pierwszych dwu lat trwania innych umów ubezpieczenia).

Tworzenie rezerwy matematycznej wiąże się nie tylko z faktem pobierania uśred­nionej składki w okresie ubezpieczenia, mimo różnego poziomu ryzyka w kolejnych latach, co występuj c w tzw. ubezpieczeniach tradycyjnych, tj. bez wyodrębnionego funduszu inwestycyjnego, ale także z odkładaniem części oszczędnościowej, i to za­równo w ubezpieczeniach tradycyjnych, jak i ubezpieczeniach z funduszem inwesty­cyjnym. Różnica polega jedynie na tym, że w ubezpieczeniach tradycyjnych rezerwa matematyczna składa się zarówno z nadpłaconej części składki za ryzyko, jak rów­nież ze składki oszczędnościowej, o ile dane ubezpieczenie taką składkę przewiduje (np. w ubezpieczeniu mieszanym), natomiast w ubezpieczeniu z funduszem inwesty­cyjnym rezerwa matematyczna powstaje jedynie ze składki oszczędnościowej (in­westycyjnej), gdyż opłatę za ryzyko pobiera się bieżąco z rachunku inwestycyjnego, a więc opierając się na rzeczywistym ryzyku w danym okresie. Możliwe to jest dzię­ki temu, że suma ubezpieczenia na ryzyku zakładu ubezpieczeń, od której oblicza się składkę (opłatę) za ubezpieczenie, z biegiem czasu maleje, bowiem wzrasta rachu­nek inwestycyjny, który będzie wykorzystany przy wypłacie świadczenia i opłata za ryzyko (iloczyn prawdopodobieństwa zdarzenia i sumy ubezpieczenia na ryzyku), mimo zwiększonego prawdopodobieństwa śmierci ulega niewielkim tylko fluktu­acjom, a w końcu zanika, gdy rachunek inwestycyjny osiągnie wysokość sumy ubezpieczenia.

§ 3. Zasady kalkulacji składki w ubezpieczeniu na życie

3.1. Ocena ryzyka

Podstawowym czynnikiem wpływającym na wysokość składki w ubezpieczeniu na życie jest prawdopodobieństwo śmierci określane na podstawie tablic trwania życia. Na podstawie tych tablic zakład ubezpieczeń może ustalić, ile spośród tysiąca ubezpieczonych osób w wieku np. 30 lat umrze nie dożywszy 31 lat, 32 lat, 33 lat itd., aż do końca tablic trwania życia, czyli wieku 10 l lat, a zatem kiedy będą wypła­cane świadczenia z tytułu śmierci. Podobnie może ustalić, ile spośród tysiąca osób ubezpieczonych w wieku np. 50 lal umrze nie dożywszy 51 lat, 52 lal itd. Oczywiście prawdopodobieństwo śmierci u osób starszych jest większe i stąd wyższa musi być składka. Poza wiekiem na prawdopodobieństwo śmierci, czyli na wysokość składki ma wpływ płeć. W Polsce nie dożywa wieku 50 lat 11,8% mężczyzn i 4,7% kobiet, a wieku 65 lat 31,8% mężczyzn i 13,3% kobiet. Przewaga długości życia kobiet wyrażająca się różnicą 8,8lat wynika z wysokiej umieralności mężczyzn we wszyst­kich grupach wieku aż do późnej starości. Prawdopodobieństwa zgonu mężczyzn w wieku 20-40 lat są 3-4 razy wyższe niż kobiet, zaś w wieku 40-60 lat 2,5-3 razy. Wyższe prawdopodobieństwo śmierci mężczyzn powoduje, że zakłady ubezpieczeń stosują bądź odrębne tablice trwania życia dla kobiet i mężczyzn, bądź stosują tabli­ce trwania życia dla mężczyzn odejmując od wieku kobiet pewną liczbę lat (w Polsce przeważnie 5 lat).

Kolejnym czynnikiem wpływającym na wysokość składki jest stan zdrowia. Na podstawie kwestionariusza stanu zdrowia, biorąc także pod uwagę wiek i propono­waną wysokość sumy ubezpieczenia, zakład ubezpieczeń decyduje czy aplikującego o ubezpieczenie można uznać za przeciętnie zdrowego. czy należy go dodatkowo zbadać i na podstawie tego badania określić, w jakim stopniu jego stan zdrowia od­biega od przeciętnego stanu zdrowia. i w związku z tym czy można przyjąć do ubez­pieczenia, jakie zastosować warunki, oraz czy i w jaki sposób podwyższyć składkę, ażeby odpowiadała rzeczywistemu prawdopodobieństwu śmierci danej osoby. Naj­częściej stosowanym system podwyższenia składki dla tzw. ryzyk poniżej standar­dowych (substandard) jest określenie nadśmiertelności skumulowanej, czyli uzna­nie, że w każdym okresie życia prawdopodobieństwo śmierci tej osoby. właściwe dla aktualnego wieku, jest o określony współczynnik wyższe i wynosi np. 1,75,2,2,5,3 itp. razy więcej od prawdopodobieństwa standardowego. Niekiedy stosowany jest system tzw. nadśmiertelności zsumowanej, przy którym do standardowego praw­dopodobieństwa śmierci dodawana jest pewna wielkość. w relacji do sumy ubezpie­czenia (np. 0,01, 0,002, 0,003 sumy ubezpieczenia), taka sama w każdym wieku, a więc nie rosnąca wraz z wzrostem prawdopodobieństwa śmierci w kolejnych la­tach. Istnieje wiele innych systemów podwyższenia składki. np. ustalenie składki według wyższego niż faktyczny wieku, podwyższenie składki standardowej tylko przez pewien okres itp.

Kolejnym czynnikiem, który może wpływać na wysokość składki, jest charakter pracy, a także sposób spędzania wolnego czasu, gdy wiąże się ze zwiększeniem praw­dopodobieństwa śmierci. W tych przypadkach bardziej odpowiedni dla określenia właściwej składki byłby system "nadśmiertelności zsumowanej".

Znaczny wpływ na prawdopodobieństwo śmierci ma palenie tytoniu. Przyjmuje się na ogół, że prawdopodobieństwo śmierci osób palących jest co najmniej 30% wyższe od prawdopodobieństwa śmierci osób niepalących. W wielu krajach stoso­wane są w związku z tym odrębne, różne taryfy składek dla osób palących i niepalą­cych. W Polsce na ogół nie różnicuje się składek za ryzyko śmierci w związku z pale­niem lub niepaleniem. Natomiast znacznie częściej różnicuje się według tego kryte­rium składkę za ubezpieczenie "ciężkich chorób", gdyż wpływ palenia na możliwość zachorowania na takie choroby jak rak czy zawał serca jest znacznie wyższy (praw­dopodobieństwo jest wyższe nawet dwukrotnie).

Wśród ubezpieczeń na życie odrębną kategorię stanowią ubezpieczenia rento­we, przy których -w przeciwieństwie do typowych ubezpieczeń na życie -ryzyko wynika z długowieczności osoby ubezpieczonej, a śmierć na ogół przerywa wypłatę świadczenia. W ubezpieczeniu tym zakłady ubezpieczeń nic stosują underwritingu, mimo że (odwrotnie niż w ubezpieczeniu na wypadek śmierci) osoby o bardzo do­brym stanie zdrowia stanowią "gorszych" klientów i zakład płacił będzie przypuszczalnie dłużej rentę, czyli w sumie zapłaci więcej. Ponieważ w ubezpieczeniu tym zawsze trzeba liczyć się z negatywną dla zakładu ubezpieczeń selekcją ryzyk (ubez­pieczeni będą zdrowsi), do obliczenia składki przyjmuje się zmniejszone prawdopo­dobieństwa śmierci w stosunku do tablic GUS-owskich. Dotychczas stosuje się rów­nież odrębne taryfy dla mężczyzn i kobiet. Sytuacja stanie się trudna w przypadku kalkulacji renty z tzw. II filaru, gdyż aktuarialny sposób jej obliczania może być traktowany jako dyskryminujący kobiety (przy takim samym kapitale i takim samym wieku renta dla kobiety byłaby niższa).

3.2. Techniczna stopa oprocentowania i udział ubezpieczonego w zysku zakładu ubezpieczeń

W ubezpieczeniach tradycyjnych kalkulując składkę za ubezpieczenie zakład ubezpieczeń bierze pod uwagę nie tylko ryzyko związane z ubezpieczaniem (głów­nie ryzyko śmierci), ale także zmianę wartości pieniądza w czasie. Oczywiste jest, że każda złotówka wypłacona w formie świadczenia ubezpieczeniowego za kilkanaście czy kilkadziesiąt lat, kiedy nastąpi śmierć (jest to oszacowane na podstawie prawdo­podobieństwa śmierci określonego w tablicach trwania życia), ma w dniu dzisiej­szym nominalnie mniejszą wartość i że wartość ta wynika z przyjętej stopy oprocen­towania (dyskonta). Różnice, w zależności od przyjęte, i stopy, są bardzo znaczne Np. wartość obecna jednego złotego wypłaconego za 25 lat przy stopie oprocento­wania 5% (i = 0,05) wynosi mniej niż 30 groszy, a przy stopie oprocentowania 2% wynosi prawie 61 groszy, czyli ponad dwa razy więcej. Oznacza to, że w zależności od przyjętej przez zakład ubezpieczeń tzw. technicznej stopy oprocentowania wysokość składki za ryzyko śmierci (zakładając. że narzuty na składkę netto są w relacji do tej składki) może być ponad dwukrotnie większa lub mniejsza. Wybór właściwej stopy oprocentowania nic jest, jak widać, sprawą łatwą. Ustalenie zbyt wysokiej technicznej stopy oprocentowania może spowodować, że zakład ubezpie­czeń nie będzie w stanie osiągnąć odpowiednio wysokich korzyści z inwestycji kapi­tałowych w tak dalekiej przyszłości; z kolei ustalenie zbyt niskiej technicznej stopy oprocentowania spowoduje, że oferowana składka jest zbyt wysoka w porównaniu ze składkami oferowanymi przez inne zakłady ubezpieczeń. Ponieważ niezależnie od tego, czy zakład ubezpieczeń zastosuje 2% stopę oprocentowania czy 5% stopę oprocentowania, będzie to i tak (w warunkach naszej gospodarki) znacznie mniej niż to, co można uzyskać kupując bony czy obligacje Skarbu Państwa bądź lokując w banku. Z drugiej zaś strony zakłady ubezpieczeń nic mogą przecież stosować 15 lub 16% stopy oprocentowania, bo zysku takiego mogą w przyszłości, nawet niedalekiej, nie uzyskać i musiałyby z własnych środków dopłacać do ubezpieczeń. W związku Z tym wprowadzono specjalny instrument, tzw. udział w zysku. Dzięki niemu zakład ubezpieczeń umawia się z ubezpieczającym, tj. obiecuje mu, że stosując względnie niską stopę oprocentowania do kalkulacji składki, jednak gdy taktycznie uzyska więk­sze korzyści, to tym "niespodziewanym" dochodem podzieli się z ubezpieczającym, oddając mu większą część (ok. 90%) tego dodatkowego zysku. Odbywać to się może w różny sposób, np. poprzez bieżące rozliczenie się z tych korzyści w formie przele­wu bankowego lub pocztowego bądź zaliczenie na dobro ubezpieczonego, zwięk­szając jego rezerwę matematyczną, bądź zakupienie za te pieniądze dodatkowego ubezpieczenia.

Najczęściej mamy do czynienia z indeksacją ubezpieczenia, polegającą na tym, że w zależności od tego, o jaki procent nastąpiło zwiększenie rezerwy matematycz­nej, w związku z osiągniętym dodatkowym zyskiem (ponad techniczną stopę opro­centowania), o taki procent zakład wzywa ubezpieczającego, lub proponuje mu opła­canie od tej chwili (przeważnie odbywa się to w rocznicę polisy) wyższej składki.

Efekt jest taki, jak gdyby od początku ubezpieczenia ustalono o taki właśnie procent wyższą sumę ubezpieczenia. Jest to tzw. francuski system rewaloryzacji. Do tej wyższej sumy dostosowana jest składka już pobrana (rezerwa matematyczna), jak również składka, która będzie pobrana.

3.3. Narzuty na koszty prowadzenia ubezpieczenia

W ubezpieczeniach tradycyjnych narzutami do składki netto są:

1. narzut na koszty zawarcia ubezpieczenia, który ustalany jest przeważnie jako narzut jednorazowy, określony w procentach sumy ubezpieczenia (2-3°/ó sumy ubezpieczenia); narzut ten doliczany jest do składki netto, która również ustalona jest w procentach sumy ubezpieczenia, przy czym w przypadku ubez­pieczeń z jednorazową składką narzut ten doliczany jest do jednorazowej składki, natomiast w przypadku ubezpieczeń ze składką płaconą regularnie narzut ten rozłożony jest aktuarialnie, czyli obciąża w odpowiedniej części wszystkie składki do opłacenia (amortyzowany jest w okresie opłacania skład­ki); narzut ten ma pokryć koszty prowizyjne, koszty badania lekarskiego, wprowadzenia ubezpieczenia do systemu komputerowego i wystawienia po­lisy

2. narzut na administrowanie ubezpieczenia, który ustalany jest jako narzut sta­ły, określony w procentach sumy ubezpieczenia (np. 0,2% sumy ubezpiecze­nia) i doliczany do składki netto obciąża w określonym procencie sumy ubez­pieczenia każdą wpłacaną składkę w okresie ubezpieczenia; narzut ten ma pokryć bieżące koszty związane z obsługą ubezpieczenia, utrzymaniem w systemie, korespondencją itp.,

3. narzut na koszty inkasa składki, obliczane przeważnie w procentach (np. 10%)składki brutto; narzut ten ma pokryć koszty bankowe i pocztowe związane z inkasem składki, oraz koszty związane z księgowaniem wpłat,

4. niekiedy stosowany jest także narzut na zysk; alternatywnie narzut ten nie jest explicite wyodrębniany, natomiast zysk wynika niejako z oszczędności na kosztach prowadzenia ubezpieczenia oraz niższego niż zakładano kosztu ryzyka.

Po uwzględnieniu tych (ewentualnie innych jeszcze narzutów) wysokość skład­ki brutto jest, w zależności od rodzaju ubezpieczenia i wielkości ryzyka, przeciętnie od ok. 30% do nawet 100% i więcej, wyższa od składki netto.

W ubezpieczeniu z funduszem inwestycyjnym typu unit-linked nie stosuje się pojęcia bruttowania składki netto. Zakład ubezpieczeń w inny sposób uwzględnia swoje koszty, stosując następujące opłaty:

1. za alokację składki; z wpłacanej składki odlicza się opłatę, określoną w pro­centach wpłacanej składki, w ramach której zakład ubezpieczeń pokrywa kosz­ty zawarcia ubezpieczenia (w tym koszty prowizyjne i inne koszty własne związane z zawarciem ubezpieczenia); koszty te w pierwszym roku są na ogół bardzo wysokie (rzędu 40%-75%), malejąc do najwyżej kilku procent w trzecim i dalszych latach,

2. za zakup jednostek uczestnictwa (rachunek nie jest prowadzony w złotych, ale w tzw. jednostkach uczestnictwa, które zakład ubezpieczeń kupuje w zewnętrznym bądź we własnym funduszu inwestycyjnym; opłata ta nosi nazwę bid-offer spread,

3. za zarządzanie funduszem inwestycyjnym, odejmowana od łącznej wartości funduszu inwestycyjnego netto,

4. ewentualnie inne opłaty, np. za wypłatę świadczenia, za przemieszczenie środ­ków między oferowanymi funduszami itp.

Z rachunku odliczana jest opłata za ryzyko, czyli składka netto, która odpowia­da ryzyku (prawdopodobieństwu śmierci) w danym okresie, a więc nie jest to skład­ka "uśredniona".

§ 4. Inne specyficzne cechy ubezpieczenia na życie

4.1. Wykup, ubezpieczenie bezskładkowe i inne modyfikacje ubezpieczeń

Odległy horyzont czasowy ubezpieczeń na życie powoduje, że w ciągu okresu ubezpieczenia zmieniać się mogą zarówno potrzeby, jak i sytuacja finansowa ubez­pieczającego. Może on stracić zainteresowanie dalszą kontynuacją ubezpieczenia i chciałby rozliczyć się z zakładem ubezpieczeń, pobierając swą "nadpłatę" pozostającą na jego rachunku, czy to w formie indywidualnego konta (w ubezpieczeniach z funduszem inwestycyjnym), tj. wartości polisy (cash value), czy też w formie wy­kupu, polegającej na "odsprzedaży" polisy zakładowi ubezpieczeń za cenę zbliżoną do wysokości rezerwy matematycznej. Po wykupieniu polisy zakład ubezpieczeń niema już żadnych zobowiązań wobec ubezpieczonego i dlatego rozwiązuje rezerwę matematyczną.

Wartość wykupu, jaką otrzymuje ubezpieczający, nie stanowi jednak pełnej war­tości rezerwy matematycznej, bowiem w związku z wcześniejszym rozwiązaniem umowy zakład ubezpieczeń ponosi określone koszty. Na koszty te składają się za­równo nierozliczone niekiedy do końca koszty zawarcia ubezpieczenia, rozłożone na cały okres opłacania składek, koszty związane z wcześniejszą niż się spodziewa­no wypłatą, co może wiązać się z wcześniejszą likwidacją lokaty terminowej, koszty związane z pogorszeniem śmiertelności pozostałego portfela (wykup dokonywany przez osoby względnie zdrowsze), jak i wreszcie koszty samej likwidacji ubezpie­czenia i wypłaty świadczenia.

W przypadku wykupu ubezpieczenia ze składką płaconą jednorazowo (co się zdarza dość rzadko, bowiem w ubezpieczeniu na życie składka płacona jest prze­ważnie regularnie w okresie ubezpieczenia, tj. co miesiąc, co kwartał, półrocznie lub rocznie) ubezpieczającemu przysługuje wartość wykupu już wkrótce po zapłaceniu składki, na ogół w wysokości 95% rezerwy matematycznej, jaka przypada na polisę w dniu wypowiedzenia. W przypadku składki opłacanej regularnie polisa ma war­tość wykupu najwcześniej po dwóch latach. Wartość ta waha się na ogół od 60% do 95% rezerwy matematycznej w zależności od okresu, w _jakim umowa pozostawała w mocy (niekiedy nawet do 100% w ostatnim roku ubezpieczenia). Wyjątkowo w ubezpieczeniu terminowym na życic zakłady ubezpieczeń w Polsce na ogół nic przewidują możliwości wykupu ubezpieczenia.

Zdarza się, że ubezpieczający nic życzy sobie wykupu ubezpieczenia, ale nie chce już dłużej opłacać składki regularnej. Wówczas ubezpieczenie zostaje prze­kształcone na bezskładkowe.

Z wyjątkiem ubezpieczeń terminowych i z wyjątkiem pierwszych dwóch lat trwa­nia ubezpieczeń innych niż terminowe umowa może być przekształcona na bezskład­kową z odpowiednio obniżoną sumą ubezpieczenia, w zależności od tego, w jakim okresie obowiązywania umowy nastąpi jej przekształcenie. Dokonuje się tego prze­ważnie w ten sposób, że za kwotę przypadającej na daną polisę rezerwy matematycz­nej zakupuje się wewnętrznie nową polisę ubezpieczeniową na pozostały okres ubez­pieczenia. Wartość rezerwy matematycznej traktuje się jako jednorazową składkę, a wysokość sumy ubezpieczenia zostaje wyliczona na podstawie stopy składki właściwej dla wieku ubezpieczonego w chwili przekształcenia. W razie przekształcenia umowy w ubezpieczenie bezskładkowe wygasają wszystkie umowy dodatkowe.

W okresie ubezpieczenia mogą zachodzić inne jeszcze zmiany. Do najważniej­szych zaliczyć można podwyższenie sumy ubezpieczenia, przedłużenie okresu ubez­pieczenia terminowego i przekształcenie ubezpieczenia.

W ubezpieczeniu z funduszem inwestycyjnym podwyższenie sumy ubezpiecze­nia stosownie do inflacyjnego spadku wartości pieniądza zakłady ubezpieczeń pro­ponują na ogół ubezpieczającemu w rocznic,,- polisy. Podwyższenie sumy ubezpie­czenia nie wiąże się wówczas z potrzebą badania lekarskiego. We wszystkich innych przypadkach podwyższenie sumy ubezpieczenia wiąże się na ogół z potrzebą bada­nia lekarskiego. Również gdy ubezpieczający nie skorzysta raz lub dwa razy z pro­ponowanej podwyżki sumy ubezpieczenia, ewentualna podwyżka "inflacyjna" w przy­szłości może nastąpić po badaniu lekarskim.

Przedłużenie okresu ubezpieczenia i przekształcenie ubezpieczenia dotyczy głów­nie ubezpieczeń terminowych, przy czym ubezpieczenie może być przekształcone bądź na ubezpieczenie mieszane, bądź na ubezpieczenie z funduszem inwestycyj­nym. Przedłużenie okresu ubezpieczenia w normalnych warunkach wiąże się z ko­niecznością badania lekarskiego. Niektóre zakłady ubezpieczeń oferują jednak ubez­pieczenie z możliwością przedłużenia i wykupując takie ubezpieczenie ubezpie­czający może przedłużyć okres ubezpieczenia bez konieczności badania lekarskie­go. Składka za takie ubezpieczenie jest jednak wyższa. W przedłużonym okresie ubezpieczenia ubezpieczający może też, stosownie do warunków ubezpieczenia, wystąpić o przekształcenie ubezpieczenia na ubezpieczenie mieszane lub na ubez­pieczenie z funduszem inwestycyjnym. Przekształcenie ubezpieczenia może też nastąpić w ramach pierwotnego okresu ubezpieczenia. W obu przypadkach przekształ­cenie ubezpieczenia nic wiąże się z potrzebą badania lekarskiego, bowiem samo prze­kształcenie nie powoduje zwiększenia ryzyka.

W ubezpieczeniu z funduszem inwestycyjnym mamy też niekiedy do czynienia z możliwością obniżenia sumy ubezpieczenia. a także z częściowym wykupem ubez­pieczenia.

4.2. Tymczasowa ochrona ubezpieczeniowa

Przyjmując wniosek o ubezpieczenie zakład ubezpieczeń nie wie jeszcze. czy dana osoba zostanie ubezpieczona i na jakich ewentualni c warunkach. Procedura oceny ryzy­ka, czyli underwritingu, trwa przeważnie krótko (kilka dni). Zdarza się jednak, że pro­cedura ta się przedłuża, ponieważ konieczne są badania lekarskie, a niekiedy także bada­nia sytuacji finansowej klienta. Trwa to niekiedy dość długo (1 -2 miesiące) i wniosko­dawca czekając na przyjęcie oferty ze strony zakładu ubezpieczeń pozostawałby bez ubezpieczenia, mimo wcześniejszego opłacenia składki. Ażeby nic pozostawiać poten­cjalnego ubezpieczonego bez jakiejkolwiek ochrony, zakłady ubezpieczeń stosują tzw. ochronę tymczasową, która obejmuje jedynie ryzyko śmierci z powodu wypadku. Taki zakres ubezpieczenia jest możliwy, ponieważ ewentualny zły stan zdrowia aplikującego o ubezpieczenie w zasadzie nie zwiększa w sposób istotny tego ryzyka, z natury rzeczy umiarkowanie niebezpiecznego. W razie śmierci z powodu wypadku opłacona składka stanowi własność zakładu ubezpieczeń; gdy nastąpi przyjęcie do ubezpieczenia, trakto­wana jest jako pierwsza składka regularna, natomiast w razie nieprzyjęcia do ubezpiecze­nia zwracana jest wnioskodawcy, ewentualnie po odliczeniu kosztów badania lekarskie­go, które w innych przypadkach przeważnie są ponoszone przez zakład ubezpieczeń.

Stosowanie ochrony tymczasowej jest swojego rodzaju "prezentem" zakładu ubezpieczeń dla przyszłego ubezpieczonego. Przeważnie zakłady ubezpieczeń ogra­niczają sum,,- ubezpieczenia w okresie ochrony tymczasowej w stosunku do deklaro­wanej we wniosku o ubezpieczenie, np. do 30 000-50 000 złotych.

Tymczasowa ochrona ubezpieczeniowa, która przeważnie trwa nie dłużej niż2 miesiące, kończy się z chwilą zawarcia umowy ubezpieczenia (z datą określoną na polisie) lub z chwilą odmowy zawarcia ubezpieczenia przez zakład ubezpieczeń.

4.3. Osoby mające udział w umowie

Stronami umowy ubezpieczenia na życie jest zakład ubezpieczeń, który przej­muje ryzyko ubezpieczeniowe określone w warunkach umowy, pobierając za to skład­kę, oraz ubezpieczający, który jest osobą fizyczną lub prawną bądź jednostką organi­zacyjną nie posiadającą osobowości prawnej, która zawiera umowę ubezpieczenia i z tego tytułu jest zobowiązana do zapłaty składki ubezpieczeniowej.

Osobą, na życie której zawarte jest ubezpieczenie może być sam ubezpieczają­cy bądź inna osoba, wymieniona w umowie ubezpieczenia (ubezpieczony). W ubez­pieczeniu na życie mogą zatem wystąpić dwie odmienne sytuacje:

1. ubezpieczenie własnego życia,

2. ubezpieczenie cudzego życia.

Możliwość zawarcia ubezpieczenia na cudze życie zawsze budziła liczne wąt­pliwości co do intencji zawierającego ubezpieczenie. Prawo anglosaskie żąda, aby ubezpieczający cudze życie był zainteresowany w trwaniu ubezpieczonego życia i ażeby w związku ze śmiercią tej osoby poniósł, dające się wykazać, negatywne skutki ekonomiczne. Musi zatem wykazać tzw. interes ubezpieczeniowy.

W Wielkiej Brytanii Life Assurance Act z 1774 r. (Gambling Act) wprowadził zakaz ubezpieczenia cudzego życia, jeżeli ubezpieczający nie ma materialnego inte­resu w jego trwaniu. Interes ten nie musi nadawać się do dokładnej oceny w pienią­dzu, jednak musi być oparty na wartości materialnej, a nie wyłącznie ty1ko na wzg1ę­dach uczuciowych. Z tych wzg1ędów samo pokrewieństwo może nie stanowić pod­stawy do uznania możliwości ubezpieczenia, ale dopiero związana z tym nadzieja pomocy. Według J. B. Macleana siostra nie ma zainteresowania uzasadniającego ubezpieczenie brata ty1ko dlatego, że jest krewną, ma jednak to zainteresowanie, jeżeli brat ją utrzymuje, chociażby nie miała prawa podmiotowego do takiej pomocy. Jeże1i interes ubezpieczeniowy nie wypływa z pokrewieństwa małżonków, ale z in­nych okoliczności, suma ubezpieczenia musi odpowiadać z rozsądną ścisłością roz­miarowi obejmowanego ryzyka (np. w da1szej rodzinie, przy ubezpieczeniu dłużni­ka, czy też "kluczowych" osób w przedsiębiorstwie), a więc wymiernej stracie finansowej (wynikającej ze zobowiązania prawnego), jaką spowoduje śmierć osoby ubezpieczonej. Interesu ubezpieczenia, który powinien istnieć w czasie zawierania ubez­pieczenia, na ogół nie bada się już przy realizacji umowy. Wed1ug niektórych auto­rów można uznać, że interes ten istnieje w następujących sytuacjach:

1. w rodzinie:

1. męża w stosunku do żony i żony w stosunku do męża,

2. rodziców w stosunku do dzieci i dzieci w stosunku do rodziców,

3. rodzeństwa,

4. dziadków w stosunku do wnuków;

2. w interesach:

1. pracodawcy w stosunku do życia "kluczowych" pracowników,

2. wierzyciela w stosunku do życia dłużnika (do wysokości wierzytelności)

3. partnerów -właścicieli firmy w stosunku do życia pozostałych partnerów.

W wielu krajach, w tym Polsce, nie ma i nie było tak restrykcyjnych reguł i obowiązuje jedynie zasada, że nie wolno ubezpieczać cudzego życia na wypadek śmierci bez zgody tej osoby. Ażeby zadośćuczynić tej zasadzie, ubezpieczający musi przedłożyć zakładowi ubezpieczeń pisemną zgodę ubezpieczonego na zawarcie ta­kiego ubezpieczenia. Chroni to ubezpieczonego, a także ubezpieczyciela przed za­warciem ubezpieczenia spekulacyjnego i próbą spowodowania śmierci ubezpieczo­nego dla uzyskania świadczenia. Jednak w praktyce zakłady ubezpieczeń dokonują tego rodzaju ubezpieczeń, skłaniając -tam gdzie to możliwe -potencjalnego ubez­pieczającego, ażeby ubezpieczony był stroną umowy, co upraszcza całą procedurę. Z tego względu mamy w Polsce do czynienia głównie z ubezpieczeniami na własne życie, przy których ubezpieczający (policy holder) i ubezpieczony (life insured) jest tą samą osobą.

Pewną popularność zyskało w Polsce ubezpieczenie osób kluczowych w przed­siębiorstwie (zwłaszcza prezesów firm lub przewodniczących rad nadzorczych) ­key persons insurance. Ubezpieczenie to nie chroni ubezpieczonego i jego rodziny przed stratami ekonomicznymi wynikającymi z powodu zrealizowania się ryzyka, ale chroni przedsiębiorstwo przed skutkami utraty kluczowych pracowników z po­wodu ich śmierci lub niezdolności do pracy. Świadczenie, jakie otrzymuje przedsię­biorstwo (suma ubezpieczenia musi być ustalona na podstawie odpowiednich kalku­lacji), pozwala na odtworzenie luki w przedsiębiorstwie z powodu braku tegoż klu­czowego pracownika i innych strat z nią zawiązanych.

Popularność zyskało również ubezpieczenie dłużników zawierane przez banki. Alternatywnym rozwiązaniem jest ubezpieczenie zawarte przez dłużnika (lub innego ubezpieczającego na życie dłużnika), a następnie scedowane na rzecz banku. Polisa ubezpieczeniowa jest wówczas zdeponowana w banku, a zakład ubezpieczeń jest zawiadomiony o cesji, ażeby właściwej osobie wypłacić świadczenie.

W jednostkowym ubezpieczeniu na życie możliwe jest jednoczesne zawarcie ubezpieczenia na dwa życia, a więc na życie dwu osób (a nawet na życie więcej niż dwu osób). Dotyczy to przeważnie małżeństw ubezpieczonych jedną umową ubezpieczenia. Często ubezpieczenie to jest oparte na zasadzie świadczenia za pierwsze­go zmarłego (first death basis), przy którym niezależnie od tego, który małżonek umrze pierwszy, drugi małżonek otrzymuje odpowiednie świadczenie (wyjątkowo ktoś inny, np. dziecko). Występują też ubezpieczenie na życie dwóch osób na zasa­dzie świadczenia za drugiego zmarłego (second death basis). Oznacza to, że świad­czenie jest wypłacane, kiedy umrą oboje małżonkowie. Ubezpieczenie to ma zapew­nić środki finansowe potomstwu lub innym osobom, przy pominięciu procedury spad­kowej i ewentualnych opłat podatkowych .

Ubezpieczenie na życie charakteryzuje się tym, że rzadko świadczenie z tytułu tego ubezpieczenia otrzymuje osoba ubezpieczona. Podstawowym ryzykiem jest bowiem śmierć osoby ubezpieczonej. Jedynie w przypadku śmierci osób współ ubez­pieczonych w grupowym ubezpieczeniu na życie świadczenie otrzymuje ubezpie­czony. W związku z tym istotnym elementem umowy ubezpieczenia jest wyznacze­nie osoby upoważnionej do otrzymania świadczenia płatnego w razie śmierci ubez­pieczonego. Osoba ta określana jest jako uprawniona (uposażona). Może to być nie jedna, ale dwie lub więcej osób i wówczas powinno być określone, jaki jest udział poszczególnych osób w należnym świadczeniu.

W niektórych prawodawstwach istnieją dwa rodzaje uposażenia: odwoływalne (revocable) i nieodwoływalne (irrevocable). W pierwszym przypadku uprawniony tak długo nie nabywa prawa do świadczenia, a tylko jego nadzieję, jak długo istnieje możność odwołania jego wyznaczenia (do śmierci ubezpieczonego). Natomiast upraw­niony wyznaczony nieodwołalnie nabywa prawo do świadczenia w chwili wyznacze­nia, jednak prawo to będzie zrealizowane dopiero po śmierci ubezpieczonego. Do tego czasu wszelkie zmiany dotyczące ubezpieczenia wymagają wspólnego działa­nia ubezpieczonego i uprawnionego.

Świadczenie przypadające uposażonemu nie należy do spadku po ubezpieczo­nym (art. 83 ł § 3 k.c.) i od świadczenia tego nie jest pobierany podatek. Testament i rozporządzenia testamentowe nie są uznawane za wskazanie osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia, ani nie mogą zmienić osoby uprawnionej.

4.4. Wartość życia ludzkiego a suma ubezpieczenia

Umowa ubezpieczenia, poza zakresem ryzyk objętych pokryciem ubezpiecze­niowym, określa także sumę ubezpieczenia, która to suma lub jej procentowa część, np. w ubezpieczeniach wypadkowych i niektórych ubezpieczeniach chorobowych, stanowi o wysokości świadczenia w przypadku zrealizowania się ryzyka objętego ubezpieczeniem. Górna granica sumy ubezpieczenia nie jest limitowana a priori żadną kwotą, co nie oznacza, że każdy może się ubezpieczyć na nieograniczenie wysoką sumę ubezpieczenia. Mimo że własne życie czy życie osób bliskich, i nie tylko, niema pozornie wartości w sensie ustalenia ceny, za którą możliwa byłaby jego sprzedaż lub kupno, tzn. mówimy, że dalibyśmy za nie każdą cenę, to jednak nie możemy dać więcej niż mamy lub możemy zdobyć. Z punktu widzenia ubezpieczyciela życie ludz­kie ma bardzo konkretną wartość i żaden zakład ubezpieczeń nie przyjmie do ubez­pieczenia życia ludzkiego na sumę znacznie przekraczającą tę wartość. Wartość tę określa się- przeważnie z punktu widzenia straty finansowej (dla rodziny, przedsię­biorstwa, wierzyciela, współwłaściciela), jaka wyniknie w związku ze śmiercią danej osoby. W bardzo przybliżonym wyliczeniu jest to wartość 5-10 rocznych dochodów danej osoby. Dokładniejsze obliczenia, uwzględniające straty dla rodziny, biorą pod uwagę wiek danej osoby i okres, w którym przypuszczalnie będzie ta osoba zarabia­ła, a także jaką część tych dochodów sama konsumuj c, a jaka przypada "na innych". Również brana jest pod uwagę możliwość opłacenia składki w ramach dochodów (składka nie powinna być wyższa niż 10-20% uzyskiwanych dochodów). Znacznie trudniej ustalić wartość życia ludzkiego (a stąd sumę ubezpieczenia) kluczowej oso­by w przedsiębiorstwie, a więc jaka byłaby strata dla przedsiębiorstwa w związku ze śmiercią lub niezdolnością do pracy tej osoby.

4.5. Ryzyka "pozytywne" w ubezpieczeniach na życie

Termin "ryzyko" tradycyjni c już ma negatywną konotację. Porównywane jest często z pojęciem "niebezpieczeństwo" albo "zagrożenie", co prowadzi do unikania ryzyka tam, gdzie to możliwe. Dobre samopoczucie odzyskujemy tylko wówczas, gdy ryzyko jest bliskie zeru lub gdy całkowicie go wyeliminujemy. Pojęcie ryzyka włącza jednak inny jeszcze czynnik, poza niebezpieczeństwem, a mianowicie czyn­nik szansy, jak to wyraża chińskie słowo, oznaczające ryzyko, tj. wei-ji, składające się z dwu komponentów, tj. właśnie niebezpieczeństwa i szansy.

O ile w ubezpieczeniach majątkowych zrealizowanie się ryzyka jest zjawiskiem negatywnym i zawsze przynosi jakąś stratę o tyle w ubezpieczeniach na życie zreali­zowanie się ryzyka może być zjawiskiem pozytywnym (ryzyka pozytywne). Nato­miast ubezpieczenie tych ryzyk wynika stąd, że mimo ich pozytywnego charakteru wiążą się one z określonymi potrzebami finansowymi. Należą do nich np. dożycie wieku emerytalnego, samo w sobie z reguły "chciane", ale powodujące określone potrzeby w związku z często drastycznie obniżonymi dochodami. Podobnie w przy­padku przyjęcia na studia, otrzymania mieszkania i usamodzielnienia się, małżeń­stwa, urodzenia się dziecka itp. Są to okazje, z których z reguły jesteśmy bardzo zadowoleni, co nie przekreśla taktu, że powstają w związku z tymi zdarzeniami do­datkowe wydatki lub następuje zmniejszenie dochodów.

§ 5. Podstawowe rodzaje ubezpieczeń na życie

5.1. "Klasyczne" ubezpieczenia na życie

Ubezpieczenia na życie wyodrębnione jako pierwsza grupa ubezpieczeń działu I obejmują ubezpieczenia na życic, które nie są ubezpieczeniami z funduszem inwe­stycyjnym. Nazywamy je często ubezpieczeniami tradycyjnymi albo "klasycznymi". Są to ubezpieczenia oparte na gwarantowanej sumie świadczenia ubezpieczeniowe­go i klasycznych metodach kalkulacji składki i obliczania rezerw matematycznych. Należą do nich ubezpieczenia na wypadek śmierci, ubezpieczenia na dożycie i ubez­pieczenia mieszane na wypadek śmierci i dożycie.

Przez klasyczne metody kalkulacji składki i obliczania rezerw matematycznych rozumiemy ustalanie przez zakład sumy ubezpieczenia na podstawie określonej z góry stopy oprocentowania i przyjęcie na siebie odpowiedzialności za zrealizowanie pod­jętego zobowiązania co do wysokości sumy ubezpieczenia, a więc co do wysokości narosłego kapitału, co najmniej o tyle, ile przewidywano, z możliwością udziału w zysku, jeżeli faktyczne oprocentowanie będzie wyższe niż przewidywano.

Wśród tych ubezpieczeń wyróżniamy ubezpieczenie czasowe (term insuran­ce), które jest, obok czystego ubezpieczenia na dożycie, jedynym ubezpieczeniem na życie, przy którym ryzyko może się nie zrealizować. Dzieje się tak wówczas, gdy ubezpieczona osoba przeżyje okres ubezpieczenia, bowiem świadczenie wypłacane jest jedynie w razie śmierci. Ubezpieczenie to, z reguły, nie ma wartości wykupu, bowiem rezerwa matematyczna jest tu bardzo niewielka. Bardzo często ubezpiecze­nie to nie jest także związane z udziałem w zysku, ze względu na krótki okres trwania ubezpieczenia. Po okresie ubezpieczenia umowa rozwiązuje się, a ubezpieczonemu nie przysługuje żaden ekwiwalent "za dożycie".

Ubezpieczenie czasowe prowadzone jest według dwóch podstawowych planów, tj. jako:

1. ubezpieczenie czasowe ze stałą sumą ubezpieczenia, trwające przeważnie5-10 lat,

2. ubezpieczenie czasowe z obniżającą się sumą ubezpieczenia, dostosowaną do wartości niespłaconej kwoty kredytu, przeważnie niespłaconego kapitału bez odsetek (credit term insurance).

Składka za ubezpieczenie czasowe wpłacana jest jednorazowo (zwłaszcza przy krótkim okresie ubezpieczenia) bądź też okresowo, w odstępach rocznych, kwartal­nych lub miesięcznych, przeważnie w jednakowej wysokości w całym okresie wpłat.

Podstawowym celem ubezpieczenia jest zabezpieczenie rodziny na wypadek śmierci jedynego lub podstawowego żywiciela rodziny w szczególnie newralgicz­nym okresie, np. w okresie zwiększonych wydatków w związku z pobraniem kredytu i koniecznością jego spłaty. W wyniku tej śmierci rodzina straciłaby możliwości spłaty zadłużenia, w związku z tym zmuszona byłaby np. do opuszczenia niespłaconego domu lub w inny sposób jej standard życia uległby dramatycznemu obniżeniu. Za­warcie tego rodzaju ubezpieczenia jest często warunkiem udzielenia kredytu przez bank, a polisa jest scedowana na rzecz banku -kredytodawcy.

Ubezpieczenie może być prowadzone w innych jeszcze wariantach:

1. bez prawa przedłużenia,

2. z prawem przedłużenia (renevable term policy),

3. z prawem zamiany (convertable term policy).

Idea przedłużenia i zamiany (konwersji) ubezpieczenia wynika stąd, że osobę młodą łatwiej jest przekonać do ubezpieczenia terminowego (np. na okres 5 lat), które jest względnie tanie, niż na przykład do ubezpieczenia mieszanego, znacznie droższego. Ale osoba ta, jeżeli jej zarobki wzrosną, ożeni się (wyjdzie za mąż), bę­dzie miała dzieci, dom itp., może zacząć interesować się lepszym zabezpieczeniem rodziny, i stąd uzna za stosowne przedłużenie ubezpieczenia lub zamianę (na ubezpie­czenie mieszane lub z funduszem inwestycyjnym). Ale może się zdarzyć, że w tym czasie pogorszy się jej stan zdrowia i nie zostałaby już ubezpieczona, bądź zastoso­wana byłaby znacznie podwyższona składka. Aby temu zapobiec klient zakupuje ubezpieczenie z prawem przedłużenia (zamiany) bez badania lekarskiego, płacąc niewiele tylko podwyższoną składki (o ok.l5%). Samo prawo zamiany w zasadzie nie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zakładu ubezpieczeń, bowiem nie zmienia się zarówno okres, jak i suma ubezpieczenia. Ryzyko zwiększone jest jedynie wów­czas, gdy do umowy włączone jest dodatkowe ubezpieczenie niezdolności do pracy, po zrealizowaniu się którego ubezpieczający zwolniony jest z opłaty składki (tzw. ubezpieczenie składki). Wówczas ryzyko się zwiększa, bo wyższa jest składka ubez­pieczeniowa i zakład ubezpieczeń musiałby zrekompensować zwiększone ryzyko podwyższoną składką lub wyłączyć to dodatkowe ubezpieczenie. W praktyce obie metody są stosowane.

Ubezpieczenie na cale życie (whole life insurance) obejmuje okres od zawarcia ubezpieczenia do końca życia, kiedy to kończy się wypłatą świadczenia z tytułu śmierci ubezpieczonego. Składka wyjątkowo tylko wpłacana jest jednorazowo. Przeważnie jest to składka wpłacana okresowo: rocznie, kwartalnie lub miesięcznie. Istnieje kil­ka wariantów tego ubezpieczenia. Niektóre dotyczą opłaty składki, a mianowicie:

1. składka płacona jest do końca życia ubezpieczonego,

2. składka płacona jest tylko do oznaczonego terminu (np. do wieku 65, 70. 75 lat); niekiedy termin ten zależy od wieku zawarcia ubezpieczenia, np. gdy ubezpieczony w chwili zawarcia ubezpieczenia ma 64 lata, termin opłaty jest określony do późniejszego wieku; w przeciwnym wypadku składka byłaby zbyt wysoka.

Ubezpieczenie może być również zawarte w różnych wariantach dotyczących wysokości składki i świadczeń, a mianowicie: l) przy jednolitej składce przez cały okres płatności,2) przy wzrastającej składce (i wzrastającej sumie ubezpieczenia), w celu zneu­tralizowania skutków inflacji.

Celem ubezpieczenia jest dostarczenie rodzinie zmarłego środków na pokrycie kosztów związanych ze śmiercią ubezpieczonego oraz środków, które zastąpiłyby brak dochodów zmarłego. Ze świadczenia nigdy nie korzysta bezpośrednio ubezpie­czony. Ubezpieczenie zawierane jest głównie przez osoby, których dochody nie koń­czą się (nie zmniejszają się drastycznie) w wieku np. 60-65 lat, tj. w okresie przecho­dzenia na emeryturę, ale uzyskiwane są znacznie dłużej.

Ubezpieczenie ma wartość wykup ową. Po 2-3 latach ubezpieczający ma prawo zaprzestać ubezpieczenia i pobrać "nadpłaconą' składkę w stosunku do ryzyka w początkowych latach ubezpieczenia (po odliczeniu kosztów zakładu ubezpieczeń). Ubezpieczenie może być też zamienione na bezskładkowe z obniżoną sumą ubezpie­czenia. Ubezpieczenie może być prowadzone na życie dwóch osób, np. męża i żony, przy wypłacie świadczenia bądź po śmierci pierwszej z tych osób (świadczenie płat­ne przeważnie drugiej ubezpieczonej osobie), bądź po śmierci drugiej osoby (świadczenie płatne dzieciom lub innej osobie).

Ubezpieczenie na dożycie (pure endowment insurance) jest ubezpieczeniem, w którym świadczenie wypłacane jest jedynie w przypadku dożycia określonego wieku {lub określonej liczby lat od chwili zawarcia ubezpieczenia). Okres ubezpieczenia ustala się na ogół do końca aktywności zawodowej, tj. na okres dość raptownego zmniejszenia dochodów. Otrzymane świadczenie, wypłacone jednorazowo lub w formie renty ma stanowić pomoc w okresie niższych dochodów ubezpieczonego. Ubezpieczenie to w związku z tym nazywane jest często ubezpieczeniem emerytal­nym lub kapitałowym. Ta forma oszczędzania różni się np. od wkładów bankowych tym, że w razie śmierci ubezpieczonego ubezpieczenie ustaje, a wpłacone pieniądze wraz z odsetkami przepadają. Wytworzony w ten sposób "dochód" zakładu ubezpie­czeń (tym większy im więcej osób umrze w okresie ubezpieczenia) nie stanowi za­robku zakładu ubezpieczeń, ale jest uwzględniony przy kalkulacji składki, to znaczy stanowi dochód wszystkich ubezpieczonych, którzy przeżyli (zostaje rozłożony na wszystkich ubezpieczonych, którzy przeżyli). W ten sposób osoby, które przeżyją okres ubezpieczenia, otrzymują świadczenie wyższe niż otrzymałyby przy takich sa­mych składkach, traktując je jako lokatę bankową. Ubezpieczenie to różni się rów­nież od typowego ubezpieczenia rentowego, w którym wysokość sumy świadczeń zależy od tego, jak długo ubezpieczony będzie jeszcze żył po przeżyciu okresu ubez­pieczenia (w ubezpieczeniu rentowym po okresie odroczenia). Jako argument za ubezpieczeniem wymienia się także większe umotywowanie do opłacania składek, w porównaniu do dobrowolnych wpłat na konto bankowe. Składki wpłacane są pe­riodycznie w ciągu okresu ubezpieczenia (miesięcznie, kwartalnie lub rocznie).

Ubezpieczenie na dożycie rzadko występuje jako ubezpieczenie samodzielne. W Polsce zawierane jest sporadycznie. W wielu krajach jest zabronione przez wła­dze podatkowe, zwłaszcza zawierane na krótsze okresy, bowiem stanowić może spo­sób na unikanie płacenia podatków (w przypadku lokaty bankowej opłacany jest podatek od zysku z tytułu odsetek). Ubezpieczenie ma wartość wykup ową, może również być zamienione na bezskładkowe. Ubezpieczenie to przeważnie zawierane jest z udziałem ubezpieczającego w zysku zakładu ubezpieczeń (ponad techniczną stopę oprocentowania, którą zakład ubezpieczeń gwarantuje, bowiem według tej sto­py ustala relację pomiędzy składką a sumą ubezpieczenia). Suma ubezpieczenia pod­lega również rewaloryzacji, np. według systemu francuskiego.

Jest to typowe ubezpieczenie dla osób samotnych, nie pozostawiających osób zależnych finansowo, a zatem niezainteresowanych świadczeniem w przypadku śmier­ci, ale świadczeniem otrzymanym w okresie życia.

Ubezpieczenie na wypadek śmierci i dożycie (endowment insurance), zwane też ubezpieczeniem mieszanym, a niekiedy też ubezpieczeniem kapitałowym (po­dobnie jak ubezpieczenie na dożycie), jest połączeniem ubezpieczenia terminowego na wypadek śmierci i ubezpieczenia na dożycie. Łączy więc w sobie element zabez­pieczenia ryzyka oraz element oszczędnościowy, właściwy dla ubezpieczenia na do­życie. W taki też sposób kalkulowana jest składka za ubezpieczenie, która jest sumą składek ubezpieczenia terminowego i ubezpieczenia na dożycie. Jeszcze nie tak dawno, do czasu wprowadzenia na rynek ubezpieczeń z funduszem inwestycyjnym, ubez­pieczenie to było najbardziej typowym i najpopularniejszym ubezpieczeniem na ży­cie. Celem ubezpieczenia jest utrzymanie standardu życia rodziny po śmierci jedne­go z jej członków, na ogół "głowy rodziny", a ponadto w razie dożycia określonego wieku (np. 65 lat), w którym zarobki tego członka rodziny raptownie zmaleją lub całkowicie znikną, co pozwoli na utrzymanie względnie wysokiego standardu życia również w okresie starości i ograniczonych dochodów. W ubezpieczeniu tym ustala się okres ubezpieczenia, po którym, jeżeli ubezpieczony żyje, otrzymuje świadcze­nie (kapitał). Świadczenie jest wypłacane także wówczas, gdy ubezpieczony umrze w okresie ubezpieczenia. Składka płacona jest przeważnie przez cały okres ubezpie­czenia w odstępach rocznych, kwartalnych lub miesięcznych.

Najczęściej suma ubezpieczenia płatna w razie śmierci i w razie dożycia jest jednakowa, tj. w proporcji 1: 1. Sumy te mogą być jednak różne, np. I :2, I '3, a nawet 1: 10. Oznacza to, że suma płatna w razie dożycia jest kilkakrotnie wyższa niż w razie śmierci, co może być interesujące zwłaszcza dla osób samotnych lub nieobarczo­nych rodziną na utrzymaniu, którym zależy głównie na świadczeniu ubezpieczenio­wym w okresie własnego życia. Proporcja sum może też być odwrotna, np. 2: 1. Wówczas suma ubezpieczenia płatna w razie śmierci jest dwa razy wyższa od sumy płaconej w razie dożycia końca okresu ubezpieczenia.

Ubezpieczenie jest prowadzone w dwóch podstawowych wariantach:

1. przy jednolitej składce przez cały okres płatności,

2. przy wzrastającej składce (i wzrastającej sumie ubezpieczenia), w celu zneu­tralizowania ujemnych skutków inflacji.

Ubezpieczenie ma wartość wykup ową (podobnie jak ubezpieczenie na całe ży­cie), może też być zamienione na bezskładkowe ze zredukowana sumą ubezpieczenia. Niekiedy ubezpieczenie to przewiduje częściowe wypłaty kapitału w okresie ubezpie­czenia. Polega to na tym, że np. przy ustalonym okresie ubezpieczenia 20 lat, zakład ubezpieczeń po pierwszych 10 latach, jeżeli ubezpieczony żyje, wypłaca 40% sumy ubezpieczenia. Suma ubezpieczenia zostaje wiec zredukowana do wysokości 60% pier­wotnej sumy ubezpieczenia i takie świadczenie zakład ubezpieczeń wypłaciłby w przy­padku śmierci ubezpieczonego. Po kolejnych 5 latach (czyli 15 lat po zawarciu ubez­pieczenia), jeżeli ubezpieczony żyje, zakład ubezpieczeń wypłaca kolejne 30% sumy ubezpieczenia, redukując sumę ubezpieczenia do wysokości 30% pierwotnej sumy ubezpieczenia (100 -40 -30) i tyleż zakład ubezpieczeń wypłaci w razie śmierci ubezpieczonego po tej wypłacie. Po zakończeniu okresu ubezpieczenia zakład ubez­pieczeń wypłaci pozostałe 30% sumy ubezpieczenia i ubezpieczenie wygasa. System ten może być wykorzystany przy planowaniu finansowym (przyszłych wydatków) ro­dziny. W niektórych krajach dość popularne stało się ostatnio w inny jeszcze sposób "uelastycznione" ubezpieczenie na wypadek śmierci i dożycie. Ubezpieczenie to jest Oparte na zasadzie ubezpieczenia mieszanego, ale bez ustalonego z góry okresu ubezpieczenia. Przeważnie okres ten ustala się. przy zawieraniu ubezpieczenia, np. na 10 lat, a po ich upływie ubezpieczający może go przedłużyć np. do 15,20 lub 25 lat.

5.2. Ubezpieczenie posagowe, zaopatrzenia dzieci

Ubezpieczenie posagowe, zaopatrzenia dzieci zostało wyodrębnione jako 2 grupa działu ubezpieczeń na życie ze względu na to, że stanowi ono specyficzne ubezpie­czenie, przy którym kto inny jest ubezpieczonym (przeważnie rodzice), a dla kogo innego ubezpieczenie to jest przeznaczone (dziecko), przy czym, w przeciwieństwie do zwykłego uposażenia, ubezpieczenie traci swój sens i rozwiązuje się w przypadku śmierci uposażonego dziecka. Ponadto ubezpieczenie zaopatrzenia dzieci związane jest z niektórymi "pozytywnymi" zdarzeniami, np. ze ślubem lub rozpoczęciem stu­diów. Warto zauważyć, że w chwili przygotowywania ustawy z 1990 roku stanowiło ono dominujące w Polsce indywidualne ubezpieczenie na życie, obejmujące blisko 1,4 mln osób ubezpieczonych (ponad 95% wszystkich polis). Ubezpieczenie to sta­nowi specyficzny sposób oszczędzania, które ma zapewnić dziecku świadczenie po osiągnięciu wieku dojrzałego i wiążącymi się w związku z tym kosztami, np. założe­nia rodziny, kupna mieszkania, wyższych studiów. Ubezpieczony ojciec lub matka (lub czasami inna osoba) opłaca składkę jednorazowo bądź też okresowo, w odstę­pach rocznych, kwartalnych lub miesięcznych, na ogół przez cały okres ubezpiecze­nia. Opłata składki jednorazowej występuje zwłaszcza wtedy, gdy osoba zaopatrują­ca (ubezpieczony) jest w starszym wieku i składka płatna przez cały okres ubezpie­czenia byłaby droga. Podobnie jak w innych typach ubezpieczeń, ubezpieczenie to może być kontynuowane przy jednolitej składce przez cały okres płatności bądź przy wzrastającej składce i wzrastającej sumie ubezpieczenia. Ubezpieczenie jest prowa­dzone w dwóch podstawowych wariantach:

1. ubezpieczenie zaopatrzenia dzieci bez renty,

2. ubezpieczenie zaopatrzenia dzieci z rentą.

Z tytułu ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci bez renty wypłacane są następują­ce świadczenia:

1. suma ubezpieczenia płatna uposażonemu dziecku po okresie ubezpieczenia,

2. zwrot składki w razie śmierci dziecka w okresie ubezpieczenia (następuje likwidacja ubezpieczenia),

3. odstąpienie od poboru składki (waiver of premium) w razie śmierci ubez­pieczonego rodzica (zaopatrującego).

Z tytułu ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci z rentą, poza wyżej wymienionymi świadczeniami, wypłacane są ponadto:

4. renta dla dziecka (przeważnie w wysokości 2% lub więcej sumy ubezpiecze­nia miesięcznie) w razie śmierci ubezpieczonego rodzica (zaopatrującego),płatna do końca okresu ubezpieczenia,

5. przedłużenie płatności renty, o której mowa w pkt d), do końca życia, jeżeli w okresie ubezpieczenia dziecko stało się inwalidą.

Odmianą ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci z rentą jest ubezpieczenie na życie dwojga rodziców. Ubezpieczenie to polega na tym, że świadczenie rentowe wypła­cane jest w razie śmierci któregokolwiek z rodziców, natomiast w przypadku śmierci obojga rodziców świadczenie rentowe jest wyższe (np. o 50%). Świadczenie z ty tułu ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci może być wypłacone do 3 lat wcześniej, tj. przed zakończeniem okresu ubezpieczenia. .jeżeli dziecko rozpocznie studia wy­ższe lub usamodzielni się (założy rodzinę, oddzielnie zamieszka), czyli wówczas, gdy zaistnieje pilna potrzeba posiadania pieniędzy. Świadczenie ulega wówczas odpowiedniej redukcji.

Odmianą ubezpieczenia zaopatrzenie dzieci jest tzw. ubezpieczenie stypen­dialne oraz ubezpieczenie młodzieżowe. W ramach ubezpieczenia stypendialnego świadczenie płacone jest:

1. przez 3 lata -po osiągnięciu przez uposażone dziecko 15 lat (na naukę w liceum),

2. przez 5 lat -po osiągnięciu przez uposażone dziecko 19 lat (na opłatę stu­diów).

W ramach ubezpieczenia młodzieżowego świadczenie wypłacane jest:

1. w przypadku zawarcia przez uposażone dziecko pierwszego związku mał­żeńskiego w okresie od ukończenia 18 lat do 25 lat albo

2. po ukończeniu 25lat,jeżeli wcześniej uposażone dziecko nie zawarło związ­ku małżeńskiego.

Ubezpieczenie ma wartość wykup ową i może być zamienione na bezskładkowe. Ze względu na brak wyodrębnionego funduszu inwestycyjnego oraz sposób kalkula­cji składki, ubezpieczenia te można także zaliczyć do ubezpieczeń klasycznych. Ubezpieczenia te mogą być jednak skonstruowane w sposób właściwy dla ubezpie­czeń związanych z funduszem inwestycyjnym.­

5.3. Ubezpieczenia na życie związane z funduszem inwestycyjnym

Podstawową cechą ubezpieczeń na życie związanych z funduszem inwestycyj­nym, stanowiących 3 grupę działu ubezpieczeń na życic jest wyraźne wyodrębnienie tego funduszu i jego odrębne traktowanie, a więc jak gdyby podzielenie ubezpiecze­nia na ubezpieczenie w ścisłym tego słowa znaczeniu (ubezpieczenie ryzyka), oraz inwestowanie na wydzielonym koncie oszczędnościowym. Samo istnienie funduszu inwestycyjnego nie stanowi o systemowej odmienności tego ubezpieczenia, gdyż np. w ubezpieczeniu mieszanym na życie tworzony jest fundusz w postaci rezerwy mate­matycznej, który jest inwestowany, tyle tylko, że w przypadku ubezpieczeń "związa­nych z funduszem inwestycyjnym" fundusz ten jest w sposób wyraźny wyodrębnio­ny i ujawniony klientowi, oraz w inny sposób tworzony i administrowany.

Podstawy teoretyczne ubezpieczeń z funduszem inwestycyjnym zawarte są w modelu, który nazywany jest ubezpieczeniem uniwersalnym (universal life), nie­kiedy ubezpieczeniem drogi życia (life time cover plan). W ubezpieczeniu tym dwie wielkości charakteryzujące ubezpieczenie są pokazane oddzielnie: wartość polisy (cash value -CV), powstała z oszczędnościowej części składki wraz z zyskiem in­westycyjnym, oraz wartość czystego ubezpieczenia, zwana też sumą ubezpieczenia na ryzyku netto (net amount at risk -NAR). Wartość polisy (CV) zmienia się w okresie ubezpieczenia na skutek dokonywanych wpłat i zysków inwestycyjnych oraz obciążenia z tytułu kosztów ryzyka (mortality charges) i kosztów administracyjnych. Równocześnie zmienia się o taką samą wielkość (ale z odwrotnym znakiem) wartość NAR. Suma ubezpieczenia, czyli wysokość świadczenia na wypadek śmierci (total policy death benefit -DB) jest równa bowiem sumie wspomnianych wyżej składni­ków, tj. wartości polisy i sumy ubezpieczenia na ryzyku netto (CV + NAR = DB).

Zawierając ubezpieczenie ustala się wysokość sumy ubezpieczenia, wysokość i częstotliwość wpłacanej składki oraz okres ubezpieczenia, choć niekiedy ubezpiecze­nie to traktuje się jako bezterminowe. W najbardziej liberalnym wariancie ubezpiecze­nia wysokość kolejnych składek może być dowolna i zależy od możliwości płatniczych ubezpieczającego, pod warunkiem, że wartość CV, z której to dokonuje się odliczeń z tytułu kosztów administracyjnych i kosztów ryzyka, pozwala na kontynuowanie ubez­pieczenia. Ubezpieczający może także, według określonych w warunkach zasad, za­równo obniżyć, jak i podwyższyć sumę ubezpieczenia (nie tylko ze względu na infla­cje, ale np. gdy się ożeni, urodzi się dziecko itp.), co oczywiście skutkuje zwiększe­niem opłaty za ryzyko. Ubezpieczenie przewiduje możliwość wpłaty w każdym czasie w dowolnej wysokości dodatkowej składki oszczędnościowej. Z wyjątkiem początko­wego okresu ubezpieczający może wycofać częściowo lub całkowicie kapitał (zgro­madzony jako wartość polisy). Całkowite wycofanie powoduje, że ubezpieczenie wy­gasa. W razie śmierci wypłacane jest świadczenie w wysokości sumy ubezpieczenia lub wartości polisy, w zależności od tego, która z tych wartości jest wyższa.

Ubezpieczenia z funduszem inwestycyjnym oparte na powyższym modelu, któ­re początkowo nosiły nazwę ubezpieczeń uniwersalnych, stopniowo przyjmują na­zwę ubezpieczeń z funduszem inwestycyjnym. Z kolei, ze względu na to, że ubez­pieczenie z funduszem inwestycyjnym wiązane jest na ogół z zakupem tzw. jedno­stek uczestnictwa, a przyszła wartość polisy waha się w zależności od wartości tych­że jednostek, ubezpieczenia te powszechnie przyjęły nazwę ubezpieczeń unit-link­ed. Jest tak zwłaszcza w krajach europejskich, w tym również w Polsce. W wielu krajach, w tym m.in. w USA, ubezpieczenia te nadal są określane "źródłową" nazwą, tj. universal life. Również wprowadzone w Polsce w początkowych latach dziewięć­dziesiątych ubezpieczenia z funduszem inwestycyjnym uwzględniające ogólne założenia powyższego modelu nadal utrzymały nazwę ubezpieczeń uniwersalnych. Obej­mują one dwie podstawowe konstrukcje składkowo-świadczeniowe:

1. ubezpieczenie uniwersalne -ochrona maksymalna,

2. ubezpieczenie uniwersalne -ochrona życia.

Ubezpieczenie z ochroną maksymalną ma na celu zagwarantowanie wysokie­go świadczenia w razie śmierci, a zatem ubezpieczenie to zawierane jest na wysoką sumę ubezpieczenia, co powoduje, że duża część składki przeznaczona jest na opłatę za ryzyko, uszczuplając część składki oszczędnościowej (zakładając, że łączna wy­sokość składki jest ograniczona do pewnej kwoty). W ten sposób otrzymana wartość polisy np. po osiągnięciu 60 lub 65 lat nie jest wysoka.

Ubezpieczenie z ochroną życia ma na celu zagwarantowanie wysokiego świad­czenia w razie dożycia określonego wieku, np. 60 lub 65 lat, co powoduje, że duża część składki stanowi składkę oszczędnościową, uszczuplając część składki za ryzyko, a więc suma ubezpieczenia nie może być tak wysoka jak w poprzednim przypadku (także zakładając, że łączna wysokość składki jest ograniczona do pewnej kwoty).

Jednak wprowadzane aktualnie w Polsce ubezpieczenia oparte na modelu uni-­ versallife nazywane są ubezpieczeniami z funduszem inwestycyjnym, a wówczas gdy gromadzony kapitał w ramach tego ubezpieczenia wyrażany jest w jednostkach uczestnictwa (co staje się regułą) ubezpieczeniami unit-linked. Konstrukcja tego ubezpieczenia polega przeważnie na tym, że z chwilą rozpoczęcia płatności składki zakład ubezpieczeń, po odliczeniu od składki obciążenia na koszty zawarcia ubez­pieczenia, za pozostałą część (część alokowaną) zakupuje jednostki uczestnictwa w określonym funduszu. Co miesiąc lub częściej z konta tych jednostek pobierana jest przez zakład ubezpieczeń opłata za ryzyko, ustalona na podstawie aktualnej wy­sokości sumy ubezpieczenia na ryzyku netto oraz stosownie do wieku, płci i innych czynników ryzyka. Ubezpieczający zna liczbę posiadanych jednostek i bieżącą war­tość jednostki; w ten sposób wie, jaka jest wartość jego konta inwestycyjnego. War­tość ta jest zmienna i ubezpieczony nigdy nie wie, jaka naprawdę będzie w przyszło­ści. Przeniesienie ryzyka z zakładu ubezpieczeń na ubezpieczającego wiąże się z zagwarantowaniem wpływu ubezpieczającego na sposób inwestowania. Zakłady ubezpieczeń przedstawiają do wyboru co najmniej trzy możliwe warianty inwesty­cyjne -fundusz bezpieczny, oparty na papierach dłużnych Skarbu Państwa, fundusz zrównoważony, zawierający zbliżony udział papierów dłużnych Skarbu Państwa i akcji, fundusz agresywny (dużego ryzyka), tj. ze znaczną przewagą akcji, charakte­ryzujący się największą fluktuacją wyników i w perspektywie najwyższymi docho­dami, choć nigdy takiej pewności nie ma. Niektóre zakłady ubezpieczeń oferują fun­dusz "generacyjny", polegający na tym, że w ciągu życia ubezpieczonego zmieniają się proporcje poszczególnych instrumentów finansowych funduszu; w młodszym wieku jest on bardziej agresywny i z biegiem lat staje się coraz bardziej bezpieczny. Fundusz inwestycyjny może być prowadzony przez zakład ubezpieczeń samodziel­nie, jako wyodrębnione aktywa, zakład też może korzystać ze specjalistycznych fun­duszy inwestycyjnych, będąc jak gdyby zbiorowym klientem tych funduszów.

Ubezpieczenie z funduszem inwestycyjnym typu unit-linked może być konstru­owane w odmienne od przedstawionego sposoby, przy których kalkulacje przebiega­ ją inaczej. Z jednej strony mamy do czynienia z ubezpieczeniem, gdzie suma ubez­pieczenia pozostaje niezmienna w okresie ubezpieczenia i w razie śmierci ubezpieczo­ny otrzymuje sumę dwu wielkości, tj. sumy ubezpieczenia i wartości polisy (w takim przypadku odliczenie za ryzyko ustala się jako iloczyn prawdopodobieństwa śmier­ci i pełnej sumy ubezpieczenia). Z drugiej strony mamy do czynienia z ubezpi­eczeniem, przy którym brak określonej kwotowo sumy ubezpieczenia. Stanowi ona bowiem pewien procent (np. 10%) wartości polisy, na ogół z ograniczeniem kwotowym.

5.4. Ubezpieczenia rentowe

Ubezpieczenia rentowe prowadzone są w różnych formach. Z punktu widzenia początku płatności rent dzielimy je na:

1. renty natychmiast płatne, przy których świadczenia płacone są bez okresu wyczekiwania, mające od razu po zawarciu ubezpieczenia dostarczać ubez­pieczonemu ustalone środki finansowe,

2. renty odroczone, przy których świadczenia płacone są od ustalonej daty w przy­szłości, np. po ukończeniu 60 lub 65 lat przez ubezpieczonego, czyli zapew­niające środki finansowe w okresie ograniczonej aktywności zawodowej.

Z punktu widzenia okresu płatności i jego zakończenia renty dzielimy na:

1. renty pewne (terminowe) płacone przez pewien okres czasu niezależnie od tego czy ubezpieczona osoba żyje,

2. renty życiowe, płacone do końca życia ubezpieczonego.

We wszystkich wariantach świadczenia wypłacane są w odstępach rocznych, kwartalnych lub miesięcznych. Jako zasadę przyjmuje się, że składka jest jednorazo­wa; w razie wielokrotnych płatności (okresowych) poszczególne wpłaty traktowane są jako kolejne ubezpieczenia rentowe (świadczenia rentowe wynikające z kolejnych wpłat są kumulowane). Ubezpieczenie rentowe jest pewnego rodzaju metodą zabez­pieczenia przyszłości, tj. stopniowego korzystania w przyszłości z posiadanych bie­żąco nadwyżek finansowych. Od zwykłego oszczędzania ubezpieczenie renty życio­wej tym się różni, że nigdy nie wiadomo, jak długo ubezpieczony będzie żył i w związku z tym jak długo będzie otrzymywał rentę, i czy suma wypłaconych rent będzie wyższa, czy też niższa od kwoty, jaką ubezpieczony uzyskałby, lokując te same środki np. w banku.

Przy ubezpieczeniu renty wpłacony kapitał nie jest "zamrożony" i może być wyjęty przez ubezpieczonego wraz z odsetkami, po odliczeniu kosztów administra­cyjnych (wartość kapitałowa renty), ale tylko przed rozpoczęciem płatności renty. Po rozpoczęciu płatności obie strony (zakład ubezpieczeń i ubezpieczony) ponoszą ry­zyko wynikające z dłuższego lub krótszego okresu życia ubezpieczonego (okresu płatności renty). Aby ryzyko to, z punktu widzenia ubezpieczonego, nieco zmniej­szyć, istnieje możliwość połączenia renty życiowej z rentą pewną, płatną przez pe­wien okres (np. 5 lat), niezależnie od ewentualnej śmierci ubezpieczonego (a więc również osobom uposażonym), co ma na celu uniknięcie zbyt dużej straty osoby ubezpieczonej w przypadku wyjątkowo wczesnej śmierci. niedługo po rozpoczęciu płatności renty.

Ubezpieczenie może być zawarte w wariancie rodzinnym (dla małżeństw), przy którym np. po śmierci męża żona otrzymuje obniżoną rentę (60-70%). Płatność ren­ty może być połączona z jednorazową wypłatą pewnej sumy, np. jednorocznej renty lub części albo całości włożonego kapitału (renta z odprawą pośmiertną). W przy­padku zwrotu całego kapitału renta płacona jest jedynie z odsetek od tego kapitału.

Ubezpieczenie rentowe często połączone jest z innymi typami ubezpieczeń: ubezpieczeniem zaopatrzenia dzieci, ubezpieczeniem na wypadek śmierci i dożycie (przez zamianę jednorazowej wypłaty na rentę), w ubezpieczeniu z funduszem inwe­stycyjnym przy wycofywaniu wartości polisy, a także w ubezpieczeniu następstw nieszczęśliwych wypadków i odpowiedzialności cywilnej, gdzie wypłata może być dokonywana w formie renty.

5.5. Ubezpieczenia wypadkowe

Termin "nieszczęśliwy wypadek" nie jest jednoznacznie zdefiniowany ani w ko­deksie cywilnym, ani też w ustawie o działalności ubezpieczeniowej. Przyjmuje się na ogół, że zdarzenie może być uznane za nieszczęśliwy wypadek, jeżeli występują cztery następujące warunki:

1. zdarzenie wywołane jest przez siłę zewnętrzną działającą na ciało,

2. jest nagle i niespodziewane,

3. występuje wbrew woli poszkodowanego,

4. powoduje trwały uszczerbek na zdrowiu w wyniku obrażeń ciała lub rozstro­ju zdrowia, bądź śmierć osoby, która mu uległa.

Do uznania zdarzenia za nieszczęśliwy wypadek konieczne jest istnienie związku przyczynowego między tym zdarzeniem i skutkiem w postaci uszkodzenia ciała i śmierci. Pod uwagę bierze się bezpośrednio związany ze zdarzeniem skutek ostateczny.

W pojęciu ubezpieczeniowym wypadek jest przeciwstawiany chorobie, co wiąże się z zakresem odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. Niekiedy rozstrzygnięcie czy wystąpił wypadek, czy choroba jest trudne. Zdarzenie, które nastąpiło bez przyczyny zewnętrznej, nie jest nieszczęśliwym wypadkiem. Nie jest więc nieszczęśliwym wypad­kiem nagła śmierć, paraliż, krwotok lub inne zdarzenia wywołane samoistną chorobą, tj. procesem zachodzącym wewnątrz organizmu ludzkiego. Również nie stanowią wy­padku choroby zakaźne, np. tężec, mimo że sam zarazek zaatakował organizm z ze­wnątrz, a pozostałe warunki są zachowane, chyba że samo zranienie nastąpiło na sku­tek wypadku i tężec jest jego konsekwencją. Wiele kontrowersji wywołują takie scho­rzenia, jak zawał serca i wylew mvi do mózgu, które z reguły nie są wynikiem wypad­ku. Aby uniknąć nieporozumień zakłady ubezpieczeń w warunkach ubezpieczenia uszczegółowiają pojęcie wypadku, podając za jakie zdarzenia (które mogą nosić pew­ne cechy wypadku) nie będą odpowiadać. Na ogół do wypadków nie zalicza się zatru­cia alkoholem lub narkotykami, samookaleczenia się, uszkodzenia ciała spowodowa­nego leczeniem oraz zabiegami leczniczymi, bez względu na to przez kogo były wyko­nane, chyba że chodziło o leczenie bezpośrednich następstw nieszczęśliwego wypadku.

Do wypadków nie zalicza się także zdarzeń, które nastąpiły:

1. podczas prowadzenia pojazdu samochodowego przez ubezpieczonego nie­ posiadającego odpowiedniego prawa jazdy, z wyjątkiem sytuacji, gdy cho­dziło o ratowanie życia ludzkiego lub mienia albo ściganie przestępcy,

2. podczas prowadzenia pojazdu samochodowego przez ubezpieczonego w sta­nie nietrzeźwym,

3. w związku z popełnieniem lub usiłowaniem popełnienia przez ubezpieczo­nego umyślnego przestępstwa lub samobójstwa,

4. w związku z uprawianiem niebezpiecznych sportów,

5. w związku z działaniami wojennymi.

Poza dokładnym określeniem za jakie zdarzenia o charakterze wypadku zakład ubezpieczeń wypłaca świadczenia, drugim ważnym elementem tego ubezpieczenia jest określenie, jaki uszczerbek na zdrowiu powoduje wypłat,,- świadczenia oraz okre­ślenie sposobu ustalania uszczerbku na zdrowiu. Pojęcie trwałego uszczerbku na zdrowiu, kwalifikującego do wypłaty świadczenia w ramach ubezpieczenia NW, ro­zumie się jako stały i w zasadzie niezmienny stan, w przeciwieństwie do długotrwa­łego uszczerbku na zdrowiu, trwającego np. ponad 6 lub 9 miesięcy, mogący jednak ulec poprawie. Określając uszczerbek na zdrowiu w procentach (przyjmując, że ubez­pieczony przed wypadkiem był w 100 procentach zdrowy), zakłady ubezpieczeń z reguły opierają się na opinii lekarza współpracującego, tzw. lekarza orzekającego. Stosowane są przy tym specjalne tabele.

Sposób określenia uszczerbku na zdrowiu w procentach może być:

1. szczegółowy z punktu widzenia anatomo- fizjologicznego (np. określony pro­cent za utratę palca, upośledzenie ruchów ramienia itp.), a więc niezależnie od wykonywanego zawodu,

2. uproszczony, określający jedynie większe rozmiary kalectwa i tylko takie, które obejmują określone uszkodzenia (np. 100% za całkowitą utratę wzro­ku, 70% za utratę jednej nogi, 40% za utratę wszystkich palców dłoni itd.),

3. specjalny, uwzględniający inne znaczenie różnego rodzaju uszczerbków na zdrowiu (np. inny procent przy amputacji palca u pianisty i urzędnika).

Ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków może być samodziel­nym ubezpieczeniem i wówczas zaliczane jest do działu II, lub ubezpieczeniem sta­nowiącym uzupełnienie ubezpieczenia na życie i wówczas zaliczane jest do działu I. W obu przypadkach może być zawierane zarówno jednostkowo, jak i zbiorowo. Te ostatnie mogą dotyczyć ubezpieczenia grupowego w zakładach pracy, ubezpieczenia osób posiadających konta bankowe, pożyczkobiorców, uczestników zbiorowych wycieczek, różnych grup zawodowych, szczególnie narażonych na wypadki (np. stra­żaków), młodzieży akademickiej, szkolnej, przedszkolnej, sportowców itp.

Jako ubezpieczenie samodzielne może być zawierane na krótki okres, np. wy­jazdu na wakacje bądź na rok, z możliwością przedłużenia. Często ubezpieczenia te połączone z dodatkowymi świadczeniami, obejmującymi np. zwrot kosztów protez i przeszkolenia zawodowego, dzienny zasiłek w okresie leczenia powypadkowego, zwrot kosztów leczenia powypadkowego, wypłata zasiłku lub renty przez pewien okres lub do końca życia w związku z niezdolnością do pracy, zwrot szkód material­nych (np. zniszczenie odzieży, niewykorzystanie zakupionych wczasów), transport zwłok itp.

Jako ubezpieczenie stanowiące dodatek do ubezpieczenia na życie ubezpiecze­nie to zawierane jest w formie opcji (rider) i podporządkowane procedurze ubezpie­czenia podstawowego, tj. ubezpieczenia na życie. Najczęściej stosowane jest w dwóch wariantach (lub w obu łącznie):

1. ubezpieczenie na wypadek śmierci z powodu nieszczęśliwego wypadku (ŚNW) -(accidental death),

2. ubezpieczenie na wypadek uszczerbku na zdrowiu z powodu nieszczęśliwe­go wypadku (NNW) -(accidental partia l disability).

W ubezpieczeniu ŚNW zakład ubezpieczeń wypłaca dodatkowe świadczenie w wysokości sumy tego ubezpieczenia (przeważnie w takiej samej wysokości jak suma ubezpieczenia podstawowego). W ubezpieczeniu NNW zakład ubezpieczeń wypłaca przeważnie l % sumy tego ubezpieczenia za każdy 1 % uszczerbku na zdro­wiu. Suma ubezpieczenia NNW może być ustalona w tej samej lub w innej wysoko­ści niż suma ubezpieczenia podstawowego (przeważnie jest kilkakrotnie wyższa).

Inną opcją, która zyskała dużą popularność w ubezpieczeniu na życie, jest do­datkowe ubezpieczenie trwałej niezdolności do pracy (permanent disability) na sku­tek zarówno wypadku, jak i choroby. Ubezpieczenie to prowadzone jest w dwóch wariantach: l) jako ubezpieczenie, w którym płatność zakładu ubezpieczeń następuje w ra­zie niezdolności do pracy i ubezpieczenie wygasa (rzadko stosowana opcja), 2) jako ubezpieczenie, w którym w razie niezdolności do pracy następuje zwol­nienie z dalszych opłat składek (waiver), przy czym ubezpieczenie trwa dalej-bardzo popularna opcja, zwana też ubezpieczeniem składki.

Jak łatwo zauważyć głównym problemem tego ubezpieczenia jest ścisłe okre­ślenie pojęcia trwałej niezdolności do pracy. Pod pojęciem tym rozumie się na ogół „fizyczną lub psychiczną słabość, która jest na tyle poważna, aby uniemożliwić da­nej osobie normalne wykonywanie obowiązków zawodowych, lub która znacznie ogranicza jego zdolności zarobkowe". Niezdolność do pracy objęta ubezpiecze­niem musi być trwała, przy czym rozróżnia sit( niezdolność do pracy w swoim zawo­dzie i niezdolność do żadnej pracy. Na ogół zakłady ubezpieczeń odpowiedzialno­ścią obejmują jedynie niezdolność do żadnej pracy. Przykładowa definicja niezdol­ności do pracy brzmi następująco: "Świadczenie z tytułu niezdolności do pracy będzie zapłacone, gdy ubezpieczo­ny był nieobecny w pracy przez co najmniej 6 kolejnych miesięcy na skutek wypad­ku lub choroby i zakład ubezpieczeń będzie miał przeświadczenie w oparciu o orze­czenie lekarskie i inne dowody, że jest nieprawdopodobne ażeby ubezpieczony kie­dykolwiek był zdolny do podjęcia jakiegokolwiek zawodu lub zajęcia".

Przy mniej restrykcyjnej definicji zakończenie brzmiałoby' "...do podjęcia swego własnego zawodu lub zajęcia lub jakiegokolwiek zawodu lub zajęcia, do którego jest odpowiednio przygotowany na skutek wykształcenia, treningu lub doświadczenia".

1. Ubezpieczenia chorobowe (zdrowotne)

Pod pojęciem ubezpieczeń chorobowych w szerokim znaczeniu rozumiemy na ogół ubezpieczenia, mające na celu pokrycie wydatków związanych z lecze­ niem, a także utraty zysku w związku z niezdolnością do pracy z powodu choro­by. Natomiast w wąskim znaczeniu pod pojęciem ubezpieczeń chorobowych ro­zumiemy przeważnie ubezpieczenie wydatków związanych z leczeniem, popu­larnie zwane ubezpieczeniem kosztów leczenia. Pokrycie wydatków związanych z leczeniem często nie ma charakteru bezpośredniego finansowania faktycznych kosztów leczenia, polegającego na zapłacie w imieniu ubezpieczonego lub ich refundacji, ale ma charakter pośredni, stanowiąc pomoc finansową ubezpieczo­nemu, który zachorował, i która może, ale nie musi być wydatkowana na lecze­nie, i z której ubezpieczony nie ma obowiązku się rozliczać. I dlatego do ubez­pieczeń chorobowych należy także coraz bardziej popularne ubezpieczenie tzw. ciężkich chorób.

Podobnie jak ubezpieczenia wypadkowe ubezpieczenia zdrowotne mogą być prowadzone samodzielnie lub jako ubezpieczenie dodatkowe do ubezpieczeń na ży­cie. Wydaje się, że do ubezpieczeń chorobowych, można również zaliczyć ubezpie­czenie na wypadek niedołęstwa. W tym przypadku ubezpieczenie nie pokrywa wpraw­dzie kosztów leczenia, gdyż osoba ubezpieczona jest faktycznie zdrowa, ale wyma­gająca opieki ze strony osób trzecich i dlatego jej sytuacja jest zbliżona do sytuacji osoby chorej wymagającej opieki pielęgniarskiej.

Ubezpieczenie chorobowe, podobnie jak ubezpieczenie wypadkowe, może być prowadzone samodzielnie, w tym przede wszystkim jako ubezpieczenie grupowe w zakładach pracy, ale także jako ubezpieczenie dodatkowe, powiązane z ubezpie­czeniem na życie (rider).

Najbardziej powszechnym świadczeniem w ramach ubezpieczeń zdrowotnych jest świadczenie z tytułu pobytu w szpitalu (hospital indemnitv benefits). Ubezpie­czenie to jest stosunkowo proste i mało ryzykowne dla zakładu ubezpieczeń. W przy­padku gdy obejmuje tylko leczenie po wypadku, a w połączeniu z franszyzą lub ograniczeniem świadczeń do chorób zaistniałych po zawarciu ubezpieczenia, także z powodu choroby, może być zawierane masowo, bez konieczności badań lekar­skich, a zatem jest to ubezpieczenie tanie, które może być sprzedawane przez pocztę lub przez Internet na podstawie bardzo uproszczonego wniosku. Może też być łączo­ne z operacjami bankowymi, z przeznaczeniem np. dla właścicieli specjalnych kont bankowych, kart kredytowych itp. Ubezpieczenie to może być również oferowane zakładom pracy jako ubezpieczenie grupowe.

Świadczenie wypłacane jest jako ryczałt w określonej kwocie za każdy dzień pobytu w szpitalu (per diem), np. 50, 100,200 zł, przy czym w razie hospitalizacji po wypadku ubezpieczenie na ogół obejmuje okres już od pierwszego dnia pobytu w szpitalu, natomiast w razie choroby przeważnie od trzeciego lub czwartego dnia. Jeżeli ubezpieczenie zawierane jest bez określenia łącznej sumy ubezpieczenia, okres pobytu w szpitalu, za który wypłaca się świadczenie, jest ograniczony czasowo (np. do 14,30,60 dni).

Również nic nastręcza trudności obliczenie świadczenia, ponieważ ubezpieczo­ny nie musi przedstawiać żadnych rachunków, jako udowodnienie wydatków.

Innym typem świadczenia jest finansowanie (refinansowanie) kosztów szpital­nych (hospital expense reimbursement benefits). Wadą ubezpieczenia wypłacające­go świadczenie z tytułu pobytu w szpitalu jest ograniczoność świadczenia do okre­ślonej kwoty, stąd w większości przypadków otrzymane świadczenie może jedynie uzupełniać faktyczne koszty wydatkowane w związku z pobytem w szpitalu. Nadto w warunkach znacznej inflacji ryczałtowe kwoty świadczeń muszą być ciągle dosto­sowywane do wzrastających kosztów rzeczywistych. Z tych względów, w sytuacji gdy koszty szpitalne obciążają ubezpieczonego, korzystniejsze jest ubezpieczenie kosztów szpitalnych. W wieku krajach ubezpieczenie to obejmuje koszty pobytowe, a więc pokój i wyżywienie, oraz koszty typowo szpitalne, jak koszty sali operacyjnej, lekarstw, środków opatrunkowych prześwietlenia i inne badania, koszty laboratoryj­ne, przeważnie przy zastosowaniu podlimitów do ogólnej sumy ubezpieczenia. Ubez­pieczenie bardzo często obejmuje również koszty świadczeń chirurgicznych oraz rzadziej (na ogół jako rider) koszt wizyt lekarskich. W ubezpieczeniu tym wiele zakładów ubezpieczeń stosuje koasekurację z ubezpieczonym w wysokości 20%. Oznacza to, że zakład ubezpieczeń płaci 80% wydatków, a ubezpieczony pokrywa różnicę. Przeważnie nic odnosi się to do całej kwoty, ale np. do pierwszych 500 USD, a powyżej tej sumy zakład ubezpieczeń wypłaca świadczenie w całości (oczywiście w granicach limitów). Niektóre plany przewidują jeszcze udział własny ubezpieczo­nego, np. 50 USD. W takim przypadku, gdy rachunek wyniósłby 2 000 USD, ubez­pieczony zapłaci pierwsze 50 USD plus 20% od 500 USD, czyli 100 USD, razem 150 USD, a zakład ubezpieczeń zapłaci 1850 USD. Wszystkie te systemy koaseku­racji i udziałów własnych mają na celu uświadomienie ubezpieczonego, że będzie on zawsze uczestniczył w kosztach, a zatem, że w jego interesie jest ażeby koszty te były jak najniższe.

Kolejne ubezpieczenie, oferowane zwłaszcza w USA, zapewnia finansowanie wydatków za leczenie (medical expense reimbursement benefits). Ubezpieczenie to pokrywa opłaty lekarza internisty lub innych osób zajmujących się zawodowo opie­ką zdrowotną. Rozwój tych ubezpieczeń utrudnia m.in. fakt, że mało praktyczne jest objęcie ubezpieczeniem pierwszej lub drugiej wizyty lekarza, po których bardzo często pacjent wraca do zdrowia, i na ogół wizyty te są wyłączone z pokrycia ubezpiecze­niowego. Trudności wynikają również z sytuacji gdy lekarz, chciałby otrzymywać stałe wynagrodzenie miesięczne, gdy pacjent cierpi na chorobę przewlekłą. Wów­czas konieczne wydaje się ustalenie maksymalnej płatności w stosunku do jednego wypadku lub jednego zachorowania. Niektóre zakłady oferują to ubezpieczenie w pakiecie, włączając w to świadczenia chirurgiczne i różne wydatki związane z leczeniem zaordynowanym przez lekarza (prześwietlenia, zastrzyki, badania labo­ratoryjne, lekarstwa podane przez lekarza podczas wizyty), wyłączając jedynie kosz­ty szpitalne. W ubezpieczeniu tym stosowany jest udział własny ubezpieczonego.

Tradycyjne ubezpieczenie zapewniające finansowanie wydatków chirurgicz­nych (surgical expense reimbursement benefits) jest oparte na ustalonej liście 100 lub więcej popularnych procedur operacyjnych, z ustalonym maksymalnym świad­czeniem za każdą z tych operacji. Przykładowo dla operacji serca maksymalne świadczenia wynoszą w USA 1O 000 USD lub więcej. W przypadku gdy operacja jest lżejsza świadczenie jest odpowiednio niższe od maksymalnego. Dla operacji, których nie ma na liście, stosuje się stawki dla operacji porównywalnej co do trudności wykonania. Ubezpieczenie może obejmować również opłatę anestezjologa, opłatę asystujących przy operacji lub opinii drugiego chirurga.

Ubezpieczeniem, które łączy niejako wszystkie cząstkowe ubezpieczenia jest ubezpieczenie poważniejszych wydatków leczniczych (major medical benefits), oparte na zasadzie koasekuracji z ubezpieczonym (np. 80 : 20), połączonej z udzia­łem własnym (np. 500 USD), z ewentualnym zastosowaniem górnej granicy odpo­wiedzialności. Jest to szczególnie ryzykowne ubezpieczenie. Ażeby zmniejszyć to ryzyko zakłady ubezpieczeń muszą rozważyć i właściwie uregulować następujące sprawy:

1. jakie wydatki lekarskie będą pokrywane,

2. wysokość udziału własnego,

3. okres akumulacji udziału własnego,

4. okres płatności świadczeń bez udziału własnego,

5. procent koasekuracji,

6. maksymalna wysokość świadczeń.

Zakres wydatków pokrywanych przez zakład ubezpieczeń obejmuje przeważ­ nie zarówno wydatki szpitalne, jak i pozaszpitalne, w tym także koszty opieki zdro­wotnej w domu, oczywiście w ramach czynności przepisanych przez lekarza. Dla poszczególnych grup czynności mogą być stosowane podlimity.

Udział własny może być ustalany bądź w odniesieniu do poszczególnego zda­rzenia (per cause basis), bądź ogółu zdarzeń (alI cause basis). Na przykład ubezpie­czony, posiadający polisę z udziałem własnym 500 USD, gdy złamie rękę i związane z tym wydatki lecznicze wynoszą 420 USD, po czym zachoruje na egzemę i wydatki wyniosą 160 USD, w przypadku udziału na bazie poszczególnego zdarzenia nie otrzy­ma żadnego świadczenia, bowiem wydatki w obu przypadkach mieszczą się w grani­cach udziału własnego 500 USD. Łączny wydatek przewyższa jednak udział własny, i w przypadku udziału własnego na bazie ogółu zdarzeń ubezpieczony otrzyma 80 USD (420 + ł 60 -500). Na ogół kumulowane są wydatki z jednego roku.

Inną formą jest zastosowanie obu form udziału własnego jednocześnie, ale w różnej wysokości, niższego udziału własnego dla jednej choroby i wyższego dla wydatków skumulowanych w okresie roku.

Stosowana może być zasada, że w przypadku gdy z jednej przyczyny (np. wypa­dek samochodowy) ucierpi kilka osób w rodzinie, udział własny uwzględnia się tyl­ko w stosunku do jednej osoby. Dalej idąc, może być przyjęta zasada, że jeżeli jedna osoba "wykorzysta" cały udział własny, w stosunku do pozostałych osób w rodzinie nie stosuje się już udziału własnego.

W typowych polisach "poważniejszych wydatków leczniczych" z udziałem wła­snym na bazie poszczególnego zdarzenia udział własny ma zastosowanie w ramach ustalonego okresu akumulacji udziału własnego, który zwykle waha się od 90 do 180 dni. Jeżeli zatem w ciągu okresu akumulacji udział własny nie zostanie w pełni wy­czerpany, rozpoczyna się następny okres akumulacji, w którym udział własny liczy się od początku. Długość okresu wynika z ogólnej koncepcji tego ubezpieczenia, które ma za zadanie uwolnić ubezpieczonego od ciężaru wysokich, niespodziewa­nych wydatków, nie zaś chronić przed stosunkowo nie wielkimi, powtarzającymi się wydatkami. W przypadku udziału własnego na bazie poszczególnego zdarzenia wy­czerpanie udziału własnego w okresie akumulacji rozpoczyna okres płatności świad­czeń, bez dalszego zastosowania udziału własnego dla danego zdarzenia. Okres wy­płaty świadczeń bez udziału własnego przeważnie trwa 1,2,3 lub 5 lat, i jest liczony od daty, kiedy nastąpił pierwszy wydatek objęty ubezpieczeniem.

Procent koasekuracji może być zastosowany ten sam w stosunku do wszystkich kosztów, a może być inny dla różnych kosztów, co występuje zwłaszcza wtedy gdy stosowane są podlimity dla różnych typów kosztów. Niektóre koszty mogą być wów­czas zwolnione z koasekuracji. Dodatkowym elementem kontroli kosztów jest usta­lenie maksymalnej wysokości świadczeń, określającej jak dużo, przy najgorszej struk­turze wydatków medycznych, zakład ubezpieczeń może zapłacić. Ta maksymalna wysokość może określać maksymalną wypłatę wszystkich, zagregowanych wydat­ków (po osiągnięciu jej umowa się kończy), może też posiadać wewnętrzną strukturę(per cause maximum).

Istnieją polisy, dostarczające pokrycie tylko w przypadku ściśle określonych chorób (specified disease benefits). W USA pierwotnie ubezpieczenia te obejmowa­ły choroby dziecięce, w tym zwłaszcza polio. Obecnie koncentrują się zwłaszcza na chorobie nowotworowej. Jest to ubezpieczenie względnie tanie. Typowa polisa "ta­belaryczna" obejmuje świadczenie per diem za każdy dzień pobytu w szpitalu, nie­zależnie od faktycznych kosztów, często zróżnicowane w zależności od długości pobytu w szpitalu. Górna granica świadczenia może być określona w stosunku do całego okresu ubezpieczenia lub okresu trwania choroby. Świadczenie z tytułu wy­konanej operacji chirurgicznej wypłacane jest na podstawie tabeli zawierającej wysokości świadczeń przy różnych typach operacji. Przewiduje się dodatkowe świad­czenia na rzecz anestezjologa, na bazie tabeli analogicznej jak dla operacji chirur­gicznych lub w odpowiednim procencie (ł5-20%) tych świadczeń. Przewiduje się także świadczenia, na ogół ustalane na zasadzie per diem, dla lekarza wizytującego (obchód szpitalny), za leki zadawane w szpitalu, a także usługi pielęgniarskie. Świad­czenia, na ogół według rzeczywistych wydatków, jednak z określonymi limitami. Wypłacane są za usługi radioterapeutyczne i chemoterapeutyczne, za krew i plazmę, oraz za transport.

Ubezpieczenie wydatków medycznych na skutek wypadku (accident medi­ cal expense benefits) obejmuje przeważnie ogół kosztów związanych z leczeniem powypadkowym z zastosowaniem dość wysokich limitów (niekiedy także podlimitów na różne rodzaje kosztów). Jest to tanie, mało ryzykowne ubezpieczenie, które może być zawierane w sposób uproszczony, zarówno jako ubezpieczenie indywidu­alne, jak i grupowe. Wyróżnić możemy trzy podstawowe plany ubezpieczenia. Pierw­szy z nich to ubezpieczenie wydatków medycznych wskutek wypadków w podróży, niezależnie od sposobu podróżowania. Ubezpieczenie to może być zawierane na okres jednej podróży (na ogół na okres od 5 dni do 1 miesiąca) lub na okres kilku podróży (np. na 1 rok). Druga możliwość to ubezpieczenie kolektywne, np. osób podróżujących samolotem, wykupywane przez przewoźnika na rzecz osób przewożonych. Trzeci plan ubezpieczenia dotyczyć może np. sportowców na obozie lub studentów, również w ramach umowy grupowej, choć możliwe jest też ubezpieczenie indywidualne. Ubez­pieczenia te przewidują niekiedy niskie stosunkowo udziały własne.

Jednym z najbardziej ryzykownych wydaje się ubezpieczenie usług dentystycz­nych (den tal insurance benefits), zawierane indywidualnie. Występować tu może daleko idąca antyselekcja ryzyk. Osoby, których czekają jakieś zabiegi dentystyczne chętnie ubezpieczenie zawrą, po czym, po wykonaniu tych prac nie będą skłonni przedłużyć ubezpieczenia. Zawierając takie ubezpieczenie zakłady ubezpieczeń na ogół przestrzegają następujących zasad:

1. stosowanie okresów karencji, przy czym okresy te uzależnione są od rodzaju schorzenia i wykonywanych czynności (np. dla zakładanych koronek, most­ków itp. wynoszą one przeważnie 9 miesięcy); również limitowana jest licz­ba koronek w pierwszym roku polisowym),

2. wyłączenie czynności profilaktycznych i niektórych zabiegów,

3. stosowanie udziału własnego (np. 100 zł lub równowartość 25 USD w okre­sie roku kalendarzowego),

4. stosowanie koasekuracji,

5. stosowanie limitów odpowiedzialności.

Nie wszystkie z przedstawionych typów świadczeń z tytułu ubezpieczeń choro­bowych są stosowane w Polsce. Dotyczy to zwłaszcza tych ubezpieczeń, przy któ­rych świadczenia stanowią zwrot faktycznie dokonanej opłaty i gdy są one dzielone na wiele części, np. świadczenia szpitalne, które są szczegółowo dzielone pomiędzy chirurga, asystenta przy operacji, anestezjologa, lekarza dokonującego obchodu, pie­lęgniarki, a także uwzględniające opłatę za pokój, wyżywienie, korzystanie z sali operacyjnej, urządzeń do badania, leki podane w szpitalu, koszty prześwietlenia itp., co w naszych warunkach, przynajmniej na obecnym etapie, nie wydaje się możliwe. W Polsce do najbardziej popularnych należą ubezpieczenia chorobowe, przy któ­rych świadczenie płacone jest ryczałtowo za określone czynności, a zatem ubezpie­czenie pobytu w szpitalu, ubezpieczenie kosztów operacji chirurgicznych (płacone ryczałtowo) oraz ewentualnie ubezpieczenie usług dentystycznych. Ponadto szeroko rozwinięte jest ubezpieczenie wydatków medycznych na skutek wypadku i nagłych chorób osób wyjeżdżających za granicę.

Ze strukturalnego punktu widzenia ubezpieczenie ciężkich chorób (dread di­sease insurance -DDJ) możemy traktować jako:

1. ryzyko dodatkowe (rider) do umowy ubezpieczenia na życie,

2. odrębne ubezpieczenie (stand-alone contract).

Z punktu widzenia definicji ubezpieczenia DDI, wyróżniamy:

1. umowę przedpłaty (pre-payment) po zdiagnozowaniu choroby; oznacza to, że świadczenie, w przypadku niezrealizowania się tego ryzyka, byłoby za­płacone w innym czasie, przeważnie na skutek śmierci ubezpieczonego; na­zywamy je świadczeniem przyspieszonym (accelerated benefit),

2. płatność po zdiagnozowaniu choroby, która jest dokonywana niezależnie od ewentualnej płatności z innych powodów, np. z powodu śmierci; nazywamy to świadczenie dodatkowym (additional benefit).

W praktyce spotykamy się z różnymi kombinacjami przedstawionych wyżej wariantów. Najpowszechniejszym produktem DDI zarówno w Polsce, jak i na świe­cie jest przyspieszone świadczenie oferowane jako ryzyko dodatkowe, przy czym przyspieszona płatność może obejmować całą sumę ubezpieczenia albo tylko jej część (np. 30%, 50%, 80%). Tego rodzaju umowa jest stosunkowo najmniej ryzykowna. Bardziej niebezpieczna i kłopotliwa z punktu widzenia aktuarialnego oraz underwri­tingu jest umowa samodzielna.

Zakres ubezpieczenia może być różny, przy czym najczęściej ubezpieczenie obejmuje:

l) zawał serca,

2) raka,

3. wylew krwi do mózgu,

4. operacje chirurgiczne by-pass,

5. wady nerek wymagające dializ i/lub przeszczepu.

Zestaw ten może być uzupełniany (paraliż, śpiączka itp.).

Celem ubezpieczenia jest wypłata świadczenia osobie żyjącej, która przypusz­czalnie umrze w ciągu dość krótkiego czasu i w końcowym okresie życia potrzebuje zwiększonych środków finansowych. Na ogół ubezpieczenie to zawierane jest z okre­sem karencji, trwającej nie mniej niż 3 miesiące.

Ubezpieczenie niedołęstwa, w związku z przedłużającym się okresem życia oraz zwiększającym się udziałem ludzi starych w strukturze społeczeństwa, nabiera coraz większego znaczenia. Świadczenie wypłacane jest osobom, które nie są w sta­nie samodzielnie egzystować ze względu na niedołęstwo wskutek starości i wymaga­ją pomocy. Ubezpieczenie nie jest łatwe zarówno z punktu widzenia underwritingu, jak też uznania konkretnej sytuacji osoby starszej, jako wymagającej pomocy osoby trzeciej i w związku z tym wypłaty świadczeń. Na ogół przy ocenie niedołęstwa rozpatruje się następujące czynniki:

l) możliwość samodzielnego wstania i położenia się do łóżka,

2) możliwość samodzielnego ubrania się.

5.7. Ubezpieczenia grupowe na życie

Jak wspomniano, ubezpieczenia grupowe na życie nie stanowią odrębnej grupy ubezpieczeniowej. Wszystkie omówione ubezpieczenia mogą być prowadzone za­równo w formie indywidualnej, jak i grupowo (praktycznie z wyjątkiem ubezpiecze­nia zaopatrzenia dzieci). Od ubezpieczeń zawieranych indywidualnie różnią się przede wszystkim metodami underwritingu oraz procedurą zawierania i administrowania ubezpieczeń. Formowanie klas ryzyka opiera się na stosunku pracy, układzie po­życzkobiorcy i pożyczkodawcy, członkostwie związku zawodowego itp.

Selekcja grup jest dokonywana w taki sposób, ażeby uzyskać akceptowalny prze­krój ryzyka w każdej z grup. Jest to zwykle uzyskiwane przy uwzględnieniu pełnego przystąpienia do ubezpieczenia wszystkich zatrudnionych osób lub określonego pro­centu w przypadku średnich i dużych zakładów pracy (np. 75%), zminimalizowania stopnia wyboru sum ubezpieczenia oraz zakresu świadczeń przez poszczególne pod­grupy (jeśli takie istnieją), oraz stałego dopływu do grupy młodych pracowników rozpoczynających pracę w zakładzie pracy. W przypadku grup formowanych poza zakładami pracy konieczne jest upewnienie się, że grupa nic została sformowana jedynie w celu uzyskania ubezpieczeń.

Osoby, które przystąpią do ubezpieczenia jednocześnie z zawarciem umowy lub jednocześnie z podjęciem pracy obejmowane są ubezpieczeniem automatycznie. Jednak niekiedy zakłady ubezpieczeń wymagają wypełnienia deklaracji zdrowia, w ślad za którym może być przeprowadzone badanie lekarskie i ewentualna odmowa przyjęcia do ubezpieczenia bądź stosowany jest okres karencji. Dotyczy to sytuacji, gdy nie wszyscy pracownicy wyrażą chęć przystąpienia do ubezpieczenia, jak też przypadków gdy w ramach ubezpieczenia stosowane jest indywidualne ustalanie sumy ubezpieczenia i składki. Bardziej rygorystyczne zasady obowiązują osoby, które nie od razu przystąpią do ubezpieczenia, ale również zależy to od zasad danego ubezpie­czenia.

Składka w ubezpieczeniu grupowym ustalana jest na ogół jako składka jednako­wa dla wszystkich osób w grupie (ubezpieczonych na tę samą sumę ubezpieczenia). Zdarza się jednak, że składka jest ustalana dla każdej osoby odrębnie na podstawie indywidualnego ryzyka (wieku, płci, stanu zdrowia). Również i wówczas poszcze­gólne osoby ubezpieczone mogą być obciążone składką przeciętną wynikającą z podzielenia sumy indywidualnych składek przez liczbę pracowników. Stanowi to znaczne uproszczenie procedur, zwłaszcza w związku ze zmianami stanu osobowego w ciągu okresu ubezpieczenia (roku), jednak praktycznie może być zastosowane tylko wówczas gdy składkę opłaca pracodawca (w innym przypadku pracownicy młodzi uważaliby system za niesprawiedliwy)

W grupowym ubezpieczeniu na życic ubezpieczającym jest z reguły zakład pracy, który jest stroną umowy (ubezpieczenie cudzego życia). Pracownicy natomiast deklarują swoja chęć ubezpieczenia, podpisując tzw. deklarację zgody na ubezpie­czenie i ewentualne potrącanie z poborów składki. Istnieją trzy sposoby opłaty skła­dek: przez pracowników, przez zakład pracy (związek zawodowy) i wspólna opłata (według określonej proporcji przez pracowników i zakład pracy (związek zawodo­wy), przy czym we wszystkich przypadkach bezpośrednim płatnikiem jest zakład pracy. Stwierdzenie zawarcia ubezpieczenia następuje w umowie z zakładem pracy bądź wystawionej polisie generalnej, natomiast poszczególni członkowie grupy otrzy­mują indywidualne polisy bądź certyfikaty ubezpieczenia.

W Polsce najbardziej popularne jest obecnie ubezpieczenie grupowe rodzin­ne typu P. Ubezpieczającym jest zakład pracy, przy czym składka opłacana jest z reguły przez pracowników i jest potrącana z listy płac. Suma ubezpieczenia jest jednakowa dla wszystkich pracowników i na ogół waha się w granicach 3-12-mie­sięcmego przeciętnego wynagrodzenia w kraju. Dopuszcza się jednak możliwość usta­lenia kilku podgrup o różnych sumach ubezpieczenia. Stopa składki jest jednolita dla wszystkich ubezpieczonych bez względu na wiek, płeć i stan zdrowia (ubezpieczenie bez badania lekarskiego). Ubezpieczenie może być kontynuowane w przypadku prze­rwania pracy lub przejścia na emeryturę. Ubezpieczenie nie gwarantuje żadnych świad­czeń po dożyciu określonego wieku, nic ma również wartości wykupowej.

W ramach tego ubezpieczenia oferowane są następujące świadczenia

l) świadczenie na wypadek śmierci pracownika,

2) świadczenie na wypadek śmierci członków rodziny: małżonka, rodziców, te­ściów, dzieci,

3) dodatkowe świadczenie z powodu śmierci pracownika na skutek nieszczęśli­wego wypadku,

4) świadczenie z powodu uszczerbku na zdrowiu spowodowanego nieszczęśli­wym wypadkiem,

5) jednorazowe świadczenie dla dzieci po śmierci pracownika,

6) świadczenie z tytułu urodzenia dziecka.

Powyższy zakres ubezpieczenia może być uzupełniany, np. o ryzyko ciężkich chorób, ryzyko choroby i pobytu w szpitalu i inne.

W ostatnich latach nastąpiło w Polsce znaczne rozszerzenie oferty ubezpieczeń grupowych przez uzupełnienie ich czynnikiem oszczędnościowym, początkowo jako świadczenie po dożyciu określonego wieku oraz możliwość wykupu, a ostatnio, zwłaszcza po wydaniu nowych regulacji w zakresie ubezpieczeń społecznych, przez stworzenie ubezpieczeń grupowych z funduszem inwestycyjnym, pozwalających na gromadzenie środków finansowych na starość. W przeciwieństwie do ubezpie­czeń indywidualnych z funduszem inwestycyjnym nie zezwalają one na ogół na do­wolne wycofywanie wkładów.

Podmioty rynku ubezpieczeniowego

Wśród wielu dziedzin gospodarki, które przeszły fazę rynkowych przeobrażeń oraz dynamicznego rozwoju znajduje się sektor ubezpieczeń. Jednym z podstawowych mierników określających poziom konkurencji na rynku ubezpieczeń sektora ubezpieczeń jest liczba zakładów ubezpieczeń, które otrzymały zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w ostatnim dziesięcioleciu.

Liczba zezwoleń wydanych przez Ministra Finansów w latach 1989 - 2001 na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w Polsce przedstawia tabela:

Rok	Do 1989	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001
Dział I	-	2	4	1	1	4	3	2	6	3	7	5	1
Razem	5	11	10	3	3	8	5	6	7	4	12	6	3

Tabela 1. Liczba zezwoleń wydanych przez Ministra Finansów na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej

Od roku 1996 wyraźnie wzrosło zainteresowanie inwestorów zakładami ubezpieczeń na życie. Do roku 1995 wydano 15 zezwoleń na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w dziale I, natomiast w latach 1996 - 2001 wydano 24 zezwoleń. Liczba zezwoleń w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych była o 35% niższa niż w drugiej połowie.

Należy zaznaczyć ze liczba zakładów ubezpieczeń posiadających zezwolenie Ministra Finansów na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej zmniejszyła się o:

• 7 zakładów, z czego 1 zakład w dziale I, tj. o WESTA - LIFE, z powodu prowadzenia działalności z naruszeniem prawa lub ogłoszenia upadłości;

• 1 zakład, który został przejęty przez inny zakład ( AGF Ubezpieczenia na Życie S.A. przez TUnŻ Allianz Życie Polska S. A.)

Na koniec 1991 r. jedynie 24 zakłady ubezpieczeń posiadały zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej, w tym 12 zakładów działających przed wejściem w życie tak ważnej dla ubezpieczeń ustawy o działalności ubezpieczeniowej. W 1995 r. liczba zakładów była równa 40, w 2000 r. 69, a na koniec 2001 r. osiągnęła poziom 72. w rezultacie nałożenia się na siebie procesu licencjonowania, ogłoszonych upadłości zakładów ubezpieczeń oraz wystąpienia przypadków niepodejmowania działalności zezwolenie Ministra Finansów , na koniec 2001 r. posiadało 36 zakładów ubezpieczeń w dziale ubezpieczeń na życie(w tym jeden oddział główny zagranicznego zakładu ubezpieczeń).

Spółki akcyjne:

TU ALLIANZ Życie Polska S.A. data wydania zezwolenia: 28.02.1997 r.
zakres: grupy 1-5

PAPTUnŻiR AMPLICO- LIFE S.A. data wydania zezwolenia: 30.10.1990 r.
zakres: grupy 1-5

TU na Życie CARDIF Polska S.A. data wydania zezwolenia: 22.01.1998 r.
zakres: grupy 1-5

COMMERCIAL UNION Polska - TU na Życie S.A. data wydania zezwolenia 6.09.1991 r.
zakres: grupy 1-5

TU COMPENSA ŻYCIE S.A. data wydania zezwolenia: 30.09.1997 r.
zakres: grupy 1-5

WTUŻiR CONCORDIA CAPITAL S.A. data wydania zezwolenia: 09.08.2000 r.
zakres: grupy 1-5

TU ENERGO-ŻYCIE S.A. data wydania zezwolenia: 29.09.2000 r.
zakres: grupy 1-5

STU na Życie ERGO HESTIA S.A. data wydania zezwolenia: 28.01.1997 r.
zakres: grupy 1-5

TU na Życie EUROPA S.A. data wydania zezwolenia: 17.01.2002 r.
zakres: grupy 1-5

FIAT Ubezpieczenia Życiowe S.A. data wydania zezwolenia: 4.02.1994 r.
zakres: grupy 1-5

KU FILAR-ŻYCIE S.A. data wydania zezwolenia: 17.07.1992 r.
zakres: grupy 1-5

FINLIFE TU na życie S. A. data wydania zezwolenia: 18.10.1996 r.
zakres: grupy 1-5

GARDA LIFE S.A. data wydania zezwolenia: 25.09.1997 r.
zakres: grupy 1-5

GENERALI ŻYCIE TU S.A. data wydania zezwolenia: 5.07.1999 r.
zakres: grupy 1-5

GERLING POLSKA TU na Życie S.A. data wydania zezwolenia: 21.01.1997 r.
zakres: grupy 1-5

TU na Życie INTER ŻYCIE Polska S.A. data wydania zezwolenia: 29.04.1997 r.
zakres: grupy 1-5

Metropolitan Life Ubezpieczenia na Życie S.A. data wydania zezwolenia: 24.12.1999 r.
zakres: grupy 1-5

TU na Życie ING NATIONALE-NEDERLANDEN Polska S.A. data wydania zezwolenia: 2.08.1994 r.
zakres: grupy 1-5

NATIONWIDE TU na Życie S.A. data wydania zezwolenia: 24.12.1999 r.
zakres: grupy 1-5

NORDEA Polska TU na Życie S.A. data wydania zezwolenia: 4.03.1994 r.
zakres: grupy 1-5

TU na Życie POLISA- ŻYCIE S.A. data wydania zezwolenia: 26.06.1995 r.
zakres: grupy 1-5

ZUiR POLONIA- ŻYCIE S.A. data wydania zezwolenia: 23.03.1994 r.
zakres: grupy 1-2

PRUMERICA TU na Życie S.A. data wydania zezwolenia: 29.10.1998 r.
zakres: grupy 1-5

PZU Życie S.A. data wydania zezwolenia: 20.12.1991 r.
zakres: grupy 1-5

TU na Życie ROYAL PBK S.A. data wydania zezwolenia: 22.02.1996 r.
zakres: grupy 1-5

TU SAMOPOMOC ŻYCIE S.A. data wydania zezwolenia: 24.12.1999 r.
zakres: grupy 1-5

SAMPO TU na Życie S.A. data wydania zezwolenia: 12.10.1999 r.
zakres: grupy 1-5

SKANDIA ŻYCIE S.A. data wydania zezwolenia: 16.04.1999 r.
zakres: grupy 3, 5

SIGNAL IDUNA ŻYCIE Polska TU S.A. data wydania zezwolenia: 3.08.2001 r.
zakres: grupy 1-5

UNIVERSUM-ŻYCIE TU S.A. data wydania zezwolenia: 30.03.1999 r.
zakres: grupy 1- 5

TU na Życie VIENNA LIFE S.A. data wydania zezwolenia: 31.05.2000 r.
zakres: grupy 1- 5

TU na Życie WARTA VITA S.A. data wydania zezwolenia: 16.05.1995 r.
zakres: grupy 1-5

WÜSTENROT ŻYCIE TU S.A. data wydania zezwolenia: 31.07.2000 r.
zakres: grupy 1, 3, 5

TU WINTERTHUR ŻYCIE S.A. data wydania zezwolenia: 23.06.1993r.
zakres: grupy 1-5

ZURICH TU na Życie S.A. data wydania zezwolenia: 6.01.1998 r.
zakres: grupy 1-5

Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych:

TUW REJENT LIFE data wydania zezwolenia: 27.04.1995 r.
zakres: grupy 1,3-5

Główny oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń:

Prevoir-Vie Groupe Prevoir S.A. - Oddział w Polsce data wydania zezwolenia: 18.07.2000 r.
zakres: grupy 1 - 5

Przeważającą formą organizacyjno - prawną zakładów ubezpieczeń jest forma spółki akcyjnej. S.A. stanowią ok. 90% ogólnej liczby zakładów ubezpieczeń. W latach1991 - 2001 powstało w Polsce jedynie 6 zakładów ubezpieczeń wzajemnych, w tym tylko 1 w dziale ubezpieczeń na życie (TUW REJENT LIFE).

Począwszy od 1996 r. na polskim rynku ubezpieczeń zanotowano gwałtowny wzrost ubezpieczeń z udziałem kapitału zagranicznego. O ile na koniec 1991 r. zezwolenie Ministra Finansów posiadało jedynie 6 zakładów ubezpieczeń z przeważającym udziałem kapitału zagranicznego, to na koniec grudnia 1996 r. ich liczba wzrosła do 14. w kolejnych latach ich liczba przyrastała od 4 do 12 zakładów (w 1999 r. ), osiągająca na koniec 2000 r. stan 42. na początku 2001 r. zakłady z przeważającym udziałem kapitału zagranicznego stanowiły 60% ogólnej liczby zakładów ubezpieczeń posiadających zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej, przy czym w pozostałych 80 zakładach kapitał zagraniczny nie przekraczał 50% kapitału podstawowego.

Liczba zakładów ubezpieczeń
	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Dział ubezpieczeń na życie
Z kapitałem krajowym	2	2	1	4	7	9	10	11	10	11
Z przeważającym kapitałem zagranicznym	3	3	5	6	6	6	11	13	20	23
Główny oddział zagranicznego zakł. Ubezp.	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1
Ogółem
Z kapitałem krajowym	18	19	20	26	29	31	30	30	26	26
Z przeważającym kapitałem zagranicznym	6	7	8	10	11	14	21	25	37	42
Główny oddział zagranicznego zakł. Ubezp.	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1

Tabela 2. Liczba zakładów ubezpieczeń wg źródła pochodzenia kapitału

Po wejściu w życie nowelizacji ustawy o działalności ubezpieczeniowej z 10 grudnia 1998 r. zezwalającej na otwarcie polskiego rynku ubezpieczeń dla zagranicznych zakładów ubezpieczeń , w lipcu 2000 r. zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w dziale I uzyskał główny oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń (Prevoir-Vie Groupe Prevoir S.A. - Oddział w Polsce).

Innym nowym zjawiskiem na rynku ubezpieczeń, które świadczy o wystąpieniu procesów konsolidacji w sektorze ubezpieczeń było połączenie się w 1999 r. dwóch zakładów ubezpieczeń w dziale I ( AGF ubezpieczenia na życie z TU Allianz Życie Polska S.A.).

Składka ubezpieczeniowa

Lata dziewięćdziesiąte generalnie charakteryzowały się wysoką dynamiką przyrostu składki ubezpieczeniowej.

W 2000r składka przypisana brutto w sektorze ubezpieczeń wyniosła 20 835,1 mln zł (tj. 4793,7 mln USD), osiągając nominalnie poziom ponad czternastokrotnie wyższy niż w 1991r. (1 483,2 mln zł). W ujęciu realnym składka przypisana brutto w 2000 r. była blisko 2,4 - krotnie wyższa niż w roku 1991. Średnia roczna stopa wzrostu składki przypisanej w sektorze w dziesięcioleciu wynosiła nominalnie 34,1%, realnie 10,0%.

W dziale ubezpieczeń na życie wartość składki przypisanej w roku 2001 wyniosła 9260,35 mln zł i była o 11,11% wyższa (tj. o 925,80 mln zł) niż w roku 2000. Natomiast w roku 2000 składka przypisana stanowiła 40 - krotność wartości składki z 1991 r. (w 2000 8 336,4 mln zł wobec 208,1 mln zł w 1991r.). w ujęciu realnym przyrost ten wyniósł blisko 7 - krotność w stosunku do roku 1991. Przeciętna roczna stopa wzrostu składki w dziesięcioleciu w tym dziale wyniosła nominalnie 50,7%, realnie 23,6%.

Spowolnienie tempa wzrostu składki przypisanej brutto wystąpiło w 1998 r., w którym odnotowano jej nominalny wzrost o 26,6%. W kolejnych latach roczna stopa wzrostu składki wynosiła 18,6% w 1999r. i 12,7 w 2000 r. W rezultacie średnia roczna stopa wzrostu składki z ostatnich 3 lat wyniosła nominalnie 19,2%, a więc była niższa o 23,1 pkt. proc. niż średnia z lat 1992 - 1997. Średnia realna stopa wzrostu dla lat 1998 - 2000 była też niższa i wyniosła ok. 8,6%.

W ostatnim dziesięcioleciu średnie nominalne tempo rozwoju ubezpieczeń na życie było blisko 2 - krotnie wyższe niż pozostałych ubezpieczeń osobowych i majątkowych, zaś w ujęciu realnym ok. 4 - krotnie przewyższało wzrost składki w dziale II.

Rok 1992 charakteryzował się najwyższym wzrostem przypisu składki w dziale I (wzrost nominalny o 161,9%, zaś realny o 83,1%). Wzrost ten był związany z wyodrębnieniem ze struktur PZU spółki ubezpieczeń na życie, która posiadając olbrzymi potencjał organizacyjny i ludzki w zakresie pozyskiwania ubezpieczeń na życie, szybko wykorzystała swoje możliwości w nowych warunkach gospodarki rynkowej.

Najniższy wzrost składki przypisanej brutto w tym dziale odnotowano w 2000 r. (nominalny o 20,1%, a realny - o 9,1%), tj. do kwoty 8 336,4 mln zł.

Lata	Przypis składki (w mln zł)	Realny przypis w cenach 1991
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000	208,14 545,08 887,07 1.284,37 1.851,93 2.787,51 4.059,03 5.378,35 6.940,10 8.336,41	208,14 381,18 458,48 502,14 566,54 711,22 901,34 1.068,25 1.284,66 1.401,57

Tabela 3. Realny wzrost składki przypisanej brutto

Za syntetyczny miernik znaczenia ubezpieczeń dla gospodarki narodowej można uznać wartość stosunku składki przypisanej brutto do PKB (wartość tzw. Współczynnika penetracji). Wzrost gospodarczy Polski stymuluje rozwój rynku ubezpieczeń. Ze wzrostem PKB rośnie stosunek wartości składki przypisanej brutto do PKB, chociaż w tempie wolniejszym. O ile w 1991 r. składka przypisana brutto ogółem zakładów ubezpieczeń stanowiła 1,83% PKB, to w 1996 r. wskaźnik ten przekroczył 2% i wyniósł 2,12%. W 1999 r. przewyższył on nieznacznie 3%, osiągając 3,01%, zaś w 2000 r. wyniósł 3.02%. Średnia wartość udziału składki przypisanej brutto w PKB w dziesięcioleciu ukształtowała się na poziomie 2,3%. W dziale ubezpieczeń na życie wyniosła ona ponad 0,7%.

Kolejnym syntetycznym miernikiem rozwoju sektora ubezpieczeń jest wartość składki ubezpieczeniowej przypadająca na jednego mieszkańca (tzw. współczynnik gęstości). W Polsce wydatki na ubezpieczenia w latach dziewięćdziesiątych wzrosły nominalnie prawie czternastokrotnie (z 39 zł w 1991 r. do 539 zł w 2000 r.), przy czym w dziale I ok. czterdziestokrotnie (z 5,5 zł do 216 zł). Wydatki mierzone w dolarach USA wzrosły ponad trzykrotnie (z 37 USD w 1991 r. do 127 USD w 2000 r.). W analizowanym okresie Polacy przeznaczyli średnio na ubezpieczenia ok. 238 zł (26 USD), z czego jedynie ok. 84 zł (26 USD) na ubezpieczenia na życie.

Wyszczególnienie		1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Udział składki przypisanej brutto w PKB	Dział I	0,26%	0,47%	0,57%	0,57%	0,60%	0,72%	0,86%	0,98%	1,13%	1,21%
		Ogółem	1,83%	1,81%	1,99%	1,85%	1,81%	2,12%	2,61%	2,82%	3,01%	3,04%
	Wartość składki przypisanej brutto na jednego mieszkańca w USD w zł	Dział I	6	14	23	33	48	72	105	139	180	216
		Ogółem	39	54	80	107	145	212	318	403	479	539
		Dział I	5	10	13	15	20	27	32	40	46	50
		ogółem	37	40	44	47	60	79	97	115	121	124

Tabela 4. Udział składki przypisanej brutto zakładów ubezpieczeń w PKB oraz wartość składki brutto przypadająca na jednego mieszkańca Polski

Niskie wartości powyższych wskaźników w porównaniu z ich wartościami dla krajów wysoko rozwiniętych świadczą, iż w Polsce w dalszym ciągu ubezpieczenia nie odgrywają istotnej roli. Podobna sytuacja występuje w gospodarkach krajów regionu Europy Środkowo - Wschodniej. Dla porównania wydatki na ubezpieczenia przypadające na mieszkańca Unii Europejskiej w latach 1991 - 1998 wyniosły średnio 1459 USD (w tym na ubezpieczenia na życie 762 USD), zaś na statystycznego mieszkańca krajów OECD osiągnęły średnio 1605 USD (w tym 831 USD dotyczyło ubezpieczeń na życie).

Podobne dysproporcje występują w wartości wskaźnika penetracji. Wskaźnik ten w dużym stopniu zależy od wysokości PKB liczonego wg parytetu siły nabywczej walut krajowych na jednego mieszkańca danego kraju. Popyt na usługi ubezpieczeniowe rośnie bowiem wprost proporcjonalnie do wzrostu dochodów. Ogółem w krajach OECD składka ubezpieczeniowa w latach 1991 - 1998 stanowiła średnio 8,04% PKB (przy czym w ubezpieczeniach na życie 4,16%), natomiast w państwach UE osiągnęła średni poziom 6,92% PKB (3,6% w przypadku ubezpieczeń na życie).

W latach 1994 - 1999 składka ubezpieczeniowa polskich zakładów ubezpieczeń stanowiła średnio 0,15% składki światowego rynku ubezpieczeń ogółem, przy czym udział rynku ubezpieczeń na życie kształtował się na poziomie 0,08% światowego rynku ubezpieczeń na życie.

Wyszczególnienie			1994	1995	1996	1997	1998	1999
Udział składki przypisanej brutto polskich zakładów ubezpieczeń w rynku	europejskim	Ubezpieczenia na życie	0,2%	0,23%	0,24%	0,28%	0,26%	0,32%
				Ogółem ubezpieczenia	0,33%	0,36%	0,45%	0,55%	0,59%	0,59%
			Europy Wsch.	Ubezpieczenia na życie	17,38%	19,41%	23,24%	25,23%	28,25%	32,56%
				Ogółem ubezpieczenia	18,63%	19,25%	20,98%	20,90%	28,38%	30,11%
			Światowym	Ubezpieczenia na życie	0,05%	0,06%	0,07%	0,08%	0,08%	0,11%
				Ogółem ubezpieczenia	0,09%	0,11%	0,14%	0,17%	0,19%	0,19%

Tabela 5. Udział Polski w europejskim i światowym rynku ubezpieczeń.

Koncentracja rynku ubezpieczeń

Polski rynek ubezpieczeń, podobnie jak rynki innych krajów środkowoeuropejskich, charakteryzuje wysoki stopień koncentracji. Polski rynek ubezpieczeń jest największym rynkiem wśród krajów Europy Środkowo - Wschodniej. Jego udział w rynku europejskim ogółem w latach 1994 - 1999 wynosił średnio 0,48%, natomiast w rynku Europy Środkowo - Wschodniej - średnio 23,04%. Polski rynek ubezpieczeń na życie stanowił w latach 1994 - 1999 średnio 0,26% europejskiego rynku ubezpieczeń na życie i 24,34% rynku Europy Środkowo - Wschodniej.

Pomimo gwałtownego wzrostu liczby zakładów ubezpieczeń w ostatnim dziesięcioleciu i systematycznego zmniejszania się udziału największych zakładów - proces dekoncentracji rynku ubezpieczeń w Polsce postępuje powoli i jest zakłócany tylko w okresie upadłości zakładów ubezpieczeń.

W zakresie ubezpieczeń na życie na przestrzeni lat dziewięćdziesiątych odnotowano spadek udziału w rynku trzech największych zakładów ubezpieczeń ze 100% w 1991 r. do 82,29% w 2000 r., pięciu największych zakładów ze 100% w 1992 r. do 93,45% w 2000 r., dziesięciu zakładów ze 100% w roku 1995 do 97,64% w 2000r. Największy spadek nastąpił w latach 1999 i 2000.

Udział w rynku ubezpieczeń na życie największego zakładu ubezpieczeń PZU Życie S.A. spadło o ok. 40 pkt. proc. Do 52,79% w 2000 r. na rzecz zakładów ubezpieczeń z przeważającym udziałem kapitału zagranicznego, przed wszystkim CU Polska - TU na Życie S. A.; PAPTUnŻiR Amplico Life S.A oraz TU na Życie Nationale-Nederlanden Polska S.A. dziesięć największych zakładów ubezpieczeń na życie w ciągu 7 ostatnich lat (od 1995 r.) utraciło2,4 pkt. proc. udziału w rynku.

Zakłady ubezpieczeń Udział w rynku (w %)

2000r. 2001r.

Ogółem 93,52 91,93

PZU na życie S.A. 52,79 50,88

Comercial Union Polska - TU na życie S.A. 19,43 18,84

PAPTUnŻiR Amplico Life S.A. 10,41

TunŻ ING Nationale-Nederlanden Polska S.A. 10,10

TunŻ Nationale-Nederlanden Polska S.A 10,27

PAPTUnŻiR Amplico Life S.A. 10,06

PAPTUnŻiR Amplico Life S.A. 1,14 1,53

Tabela 6. Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeń

Struktura rynku ubezpieczeń

W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się systematyczne zwiększanie udziału ubezpieczeń na życie w składce przypisanej ogółem. Wywiera to stabilizujący wpływ na rozwój sektora ubezpieczeń. Średnio co roku udział ubezpieczeń na życie w portfelu sektora przyrastało 2,9 pkt. proc. Efektem tego przyrostu jest wzrost udziału składki przypisanej brutto zakładów ubezpieczeń na życie o 26 pkt. proc. z 14% w 1991 r. do 40% w 2000r.

Strukturę rynku ubezpieczeń na życie według grup ubezpieczeń w latach 1995 - 2001 przedstawia poniższa tabela 7:

Udział w ogólnej składce

Gr. Rodzaj ubezpieczenia Brutto działu I (w %)

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

1. Ubezpieczenia na życie 75,31 69,69 62,99 59,39 54,75 52,28 49,70

2 Ubezpieczenia posagowe 0,56 0,74 0,79 0,84 0,89 0,96 1,07

3. Ubezpieczenia na życie, jeśli są związane

z funduszem inwestycyjnym 6,49 12,79 19,97 23,79 28,98 30,45 32,24

4 Ubezpieczenia rentowe 0,67 0,74 0,18 0,21 0,18 0,22 0,18

5 Ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe,

jeśli są uzupełnieniem ubezpieczeń

wymienionych w grupach 1 - 4 16,97 16,04 16,07 15,77 15,20 16,09 16,81

Tabela 7. Struktura rynku ubezpieczeń na życie według grup ubezpieczeń w latach 1995 - 2001

W dziale ubezpieczeń na życie najistotniejszą grupą ubezpieczenia jest grupa 1, tj. ubezpieczenia na życie. Jednakże jej udział w portfelu zakładów ubezpieczeń na życie w latach 1995 - 2001 spadło ok. 25 pkt. proc. (z 75% w 1995 r. do 49,70% w 2001r. )

W minionych latach najszybciej następował rozwój ubezpieczeń grupy 3 (ubezpieczeń na życie związanych z funduszem inwestycyjnym). W ostatnich siedmiu latach średni roczny wzrost udziału w portfelu działu I wynosił ok. 5 pkt. proc. W 2001 ubezpieczenia grupy 3 stanowiły 32,24% portfela ubezpieczeń na życie, gdzie w roku 1995 stanowił on zaledwie 6,49%.

Ubezpieczenia grupy 5 (ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe uzupełniające ubezpieczenia z grup 1 - 4) wykazały się względną stabilnością w latach 1995 - 2001. Udział tych ubezpieczeń w składce przypisanej działu I oscylował w granicach 15 - 17 %. Pozostałe grupy ubezpieczeń maja dość niski udział w portfelu działu ubezpieczeń na życie. Ubezpieczenia posagowe (grupa 2) w latach 1995 - 2001 zwiększyły swój udział w rynku działu I z 0,6% w 1995 r. do blisko 1,1% w 2001r., zaś ubezpieczenia rentowe (grupa 4) zmniejszyły z 0,7% w 1995 r. do 0,18% w 2001r.

W ramach ubezpieczeń na życie w 2001 r. było ubezpieczonych 21,04 mln osób. Liczba polis czynnych w ubezpieczeniach na życie wyniosła 10,73 mln, przy czym 61,91% polis dotyczyło ubezpieczeń grupowych (6,64 mln) i 38,09% - ubezpieczeń indywidualnych (4,09 mln).

Koszty zakładów ubezpieczeń

Łączne koszty zakładów ubezpieczeń w 2001 r. były równe 24167,08 mln zł. W stosunku do 2000 r. koszt te wzrosły o 2904,32 mln zł, czyli o 13,66%. W dziale ubezpieczeń na życie koszty wyniosły 12283,59 mln zł (wzrost o 1504,32 mln zł, tj. o 13,96%).

W strukturze kosztów ogółem 42,71% stanowiły odszkodowania i świadczenia na udziale własnym z uwzględnieniem zmian stanu rezerw szkodowych, 23,85% - koszty działalności ubezpieczeniowej, 19,92% -zmiany stanu rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, a 13,52% pozostałe składniki kosztów.

Odszkodowania i świadczenia ubezpieczeniowe

Wartość odszkodowań i świadczeń brutto wypłaconych w poszczególnych latach ostatniego dziesięciolecia wzrosła nominalnie blisko 11 - krotnie - z 942,4 mln zł w 1991 r. do 10 184,1 mln zł w 2000 r., natomiast Łączna wartość odszkodowań i świadczeń brutto wypłaconych przez krajowe zakłady ubezpieczeń w 2001 r. wyniosła 11 039,53 mln zł, co oznacza wzrost o 8,30% (tj. o 846,49 mln zł) w stosunku do wypłat w 2000 r. Po uwzględnieniu zmiany stanu rezerwy na nie wypłacone odszkodowania i świadczenia brutto w wysokości 1 475,67 mln zł - łączna wartość należnych odszkodowań i świadczeń brutto wyniosła 12 515,20 mln zł (w 2000 r. - 11 157,27 mln zł), co stanowi przyrost o 12,17%.

Średnie roczne tempo wzrostu odszkodowań i świadczeń wypłaconych ogółem w tych latach wyniosło 30,3%, przy czym ostatnie 4 lata charakteryzowały się dwukrotnie niższą dynamiką wzrostu - średnio na poziomie 16,5%.

W dziale ubezpieczeń na życie łączna wartość odszkodowań i świadczeń brutto wypłaconych w 2001 r. wyniosła 3 312,80 mln zł (w 2000 r. - 2 583,32 mln zł), co oznacza ich wzrost o 729,48 mln zł, tj. o 28,24%. Najwyższy wzrost tej pozycji w stosunku do roku 2000 wystąpił w grupie 3 - ubezpieczenia na życie, jeśli są związane funduszem inwestycyjnym - wzrost o 131,53% (tj. o 333,49 mln zł). Natomiast w grupie 1 - ubezpieczenia na życie wartość odszkodowań i świadczeń wypłaconych brutto wzrosła o 17,33%, tj. o 295,84 mln zł w stosunku do wypłat w poprzednim roku.

W 2001 r. zakłady ubezpieczeń na życie wypłaciły 2,06 mln świadczeń, w tym z tytułu ubezpieczeń grupowych 1,77 mln wypłat (na kwotę 2 365,55 mln zł), a z tytułu ubezpieczeń indywidualnych - 0,29 mln wypłat (na kwotę 947,25 mln zł). Najwięcej wypłat świadczeń wystąpiło w grupie 1 (1,37 mln wypłat) oraz w grupie 3 (0,16 mln wypłat).

Łączna wartość odszkodowań i świadczeń, po uwzględnieniu udziału reasekuratorów i zmiany stanu rezerw szkodowych, wyniosła w 2001 r. 10 320,90 mln zł (wzrost o 1 482,86 mln zł w stosunku do wartości za 2000 r., tj. o 16,78%), w tym w dziale ubezpieczeń na życie - 3 349,30 mln zł (przyrost wartości o 724,25 mln zł, tzn. o 27,59%).

Tabela 8. Odszkodowania i świadczenia wypłacone brutto w latach 1991 - 2001

1991 1992 1993 1994 1995

Dział I 127 095 371 331 967 692 510 299 773 695 091 995 916 025 180

1996 1997 1998 1999 2000 2001

Dział I 1220 532 885 1508 159 314 1832 480 328 2100 321 150 2580 400 150 3349 300 000

Koszty akwizycji

Koszty akwizycji sektora ubezpieczeń w 2001 r. wyniosły łącznie 2 456,75 mln zł, co oznacza ich wzrost o kwotę 156,83 mln zł, tj. o 6,82% w stosunku do poprzedniego roku. W dziale ubezpieczeń na życie zanotowano wzrost tych kosztów do poziomu 1 008,15 mln zł (w 2000 r. wyniosły 967,20 mln zł). Koszt akwizycji w 2000 r. wzrosły blisko 20 - krotnie w stosunku do 1991 r. Od 1996 r. obserwujemy słabnące tempo wzrostu kosztów akwizycji.

Tabela 9.Wartość i dynamika kosztów akwizycji sektora ubezpieczeń na życie w latach 1991 - 2000.

Lata	Koszty akwizycji w mln zł		Dynamika do roku poprzedniego
		ogółem	Dział I	ogółem	Dział I
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000	119,8 199,2 304,0 427,9 541,8 870,5 1296,0 1646,3 2082,5 2333,1	22,1 53,6 78,9 127,5 202,4 388,3 589,5 739,0 885,2 989,2	100,00% 166,33% 152,61% 140,76% 126,62% 160,67% 148,88% 127,03% 126,50% 112,03%	100,00% 242,97% 147,20% 161,60% 158,75% 191,85% 151,82% 125,36% 119,78% 111,75%

Do 1997 r. koszty akwizycji w dziale ubezpieczeń na życie charakteryzowały się wyższą dynamiką wzrostu w porównaniu z dynamiką kosztów w dziale II ubezpieczeń.

Koszty akwizycji w ubezpieczeniach na życie wzrosły z 22,1 mln zł w 1991 r. do 989,2 mln w 2000 r., tj. ok. 45 - krotnie. Tempo wzrostu tych kosztów począwszy od roku 1997 wykazywało tendencje malejącą. W 2000 r. dynamika spadła o ponad 80 pkt. proc. w stosunku do wskaźnika dynamiki z 1996 r.

Koszty akwizycji w dziale ubezpieczeń na życie poniesione w 2001 r. wzrosły w porównaniu z rokiem 2000 o 40,95 mln zł, tj. o 4,23%. Szybsze tempo wzrostu składki niż kosztów bezpośrednich związanych z pozyskaniem tej składki oraz kosztów inkasa składki spowodowało spadek udziału wskaźnika kosztów akwizycji w składce przypisanej brutto z 11,60% do 10,89%.

Koszty administracyjne

Łączne koszty administracyjne rynku ubezpieczeń w latach 1991 - 2001 wzrosły ze 116,6 mln zł w 1991 r. do 4 119,01 mln zł w 2001 r. Średni roczny wskaźnik wzrostu tych kosztów w minionym dziesięcioleciu wynosił 146,8%, przy czym w ostatnich dwóch latach dynamika wzrostu kosztów administracyjnych osłabła i w 2000 r. wyniosła 126,8% w porównaniu z 1999 r., natomiast w roku 2001 nastąpił wzrost o 435,98 mln zł, tj. o 11,84% w stosunku do 2000 r. Średni roczny wskaźnik wzrostu kosztów administracyjnych ubezpieczeń na życie wynosił 168,3%.

W dziale ubezpieczeń na życie koszty administracyjne wyniosły 1 876,13 mln zł (wzrost o 209,45 mln zł, tj. o 12,57% w stosunku do kosztów za 2000 r.). Udział kosztów administracyjnych w składce przypisanej brutto w 2001 r. wyniósł ogółem 18,40% (w 2000 r. - 17,68%) w dziale ubezpieczeń na życie - 20,26% (w 2000 r. - 20,00%).

W dziale ubezpieczeń na życie najwyższy wzrost kosztów administracyjnych odnotowano w roku 1992 (ponad 2 - krotny w stosunku do 1991 r.) i w 1995 r. (wzrost ponad 2 - krotny w stosunku do 1994 r.), zaś w pozostałych latach dynamika wzrostu kosztów administracyjnych wahała się od 151% do 172%.

Z uwagi na fakt, że zarówno w dziale I, jak i ogółem dla całego sektora tempo przyrostu kosztów administracyjnych było wyższe od tempa przyrostu składki przypisanej brutto odnotowano wzrost wartości wskaźnika kosztów administracyjnych. Tak znaczny wzrost kosztów administracyjnych w dziale I wynikał przede wszystkim z faktu rozwoju młodych zakładów ubezpieczeń, które musiały ponieść określone wydatki na organizację i rozwój zakładu ubezpieczeń w pierwszych latach działalności.

Tabela 10. Wartość i dynamika kosztów administracyjnych sektora ubezpieczeń na życie w latach 1991 - 2000

Lata	Koszty administracyjne w mln zł		Dynamika do roku poprzedniego
		ogółem	Dział I	ogółem	Dział I
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000	116,6 209,1 287,6 432,8 791,2 1 105,5 1 493,6 2 181,3 2 918,9 3 702,1	15,6 31,9 48,4 78,0 173,4 265,6 407,7 700,3 1 069,4 1 692,5	100,00% 179,33% 137,54% 150,49% 182,81% 139,72% 135,11% 146,04% 133,81% 126,83%	100,00% 204,49% 151,72% 161,16% 222,31% 153,17% 153,50% 171,77% 152,71% 158,27%

Zmiany w wielkościach i strukturze aktywów

Według stanu na dzień 31 grudnia 2001 r. wartość sumy bilansowej krajowych zakładów ubezpieczeń ogółem była równa 47281,19 mln zł i wzrosła o 9354,27 mln zł, tj. o 24,66% w stosunku do stanu na dzień 1 stycznia 2001 r., natomiast w stosunku do 1991r. wzrosła ponad 42 - krotnie. Suma bilansowa dwóch głównych oddziałów zagranicznych zakładów ubezpieczeń na koniec grudnia 2001 r. wyniosła 15,08 mln zł. Suma bilansowa krajowych zakładów ubezpieczeń na życie wyniosła 26 379,90 mln zł (wzrost o 5988,77 mln zł, tj. o 29,37%).

W ciągu całej dekady suma bilansowa sektora ubezpieczeń przyrastała rocznie średnio o 51,1% (w ujęciu nominalnym). Stopa wzrostu w dziale I ukształtowała się na wyższym poziomie wyniosła średnio 75,3%.

Spadek dynamiki aktywów w 1995 r. w stosunku do roku 1994 jest częściowo skutkiem zmian w układzie bilansu. W wyniku wyłączenia dwóch pozycji ze struktury aktywów i przeniesienia ich do kapitałów własnych (pozycje te pomniejszają kapitały własne) suma bilansowa na koniec 1995 r. była o 235,4 mln zł mniejsza.

Tabela 11. Wartość i dynamika sum bilansowych sektora ubezpieczeń na życie w latach 1991 - 2001

Lata	Wartość w mln zł		Dynamika do roku poprzedniego
		ogółem	Dział I	ogółem	Dział I
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001	927,92 1 498,50 2 314,19 3 808,40 5 303,81 8 063,91 13 182,76 20 743,09 28 935,15 38 191,05 47 281,19	130,67 399,07 790,63 1 459,57 2 371,63 3 855,15 6 370,08 10 170,20 14 743,54 20 397,88 26 379,90	- 161,5% 154,4% 164,6% 139,3% 152,0% 163,5% 157,4% 139,5% 132,0% 123,8%	- 305,4% 198,1% 184,6% 162,5% 162,6% 165,2% 159,7% 145,0% 138,4% 129,3%

W obu działach ubezpieczeń głównymi składnikami zagregowanych sum bilansowych były aktywa PZU Życie S. A. i PZU S.A. Udział PZU Życie S.A. w łącznej sumie bilansowej działu I uległ w stosunku do stanu na koniec 1995 r. obniżeniu aż o 31,7 pkt. proc. i na 31.12.2000 r. wyniósł 57,7%. Podobną skalą spadku charakteryzował się także udział tego zakładu w rynku ubezpieczeń na życie mierzony wielkością składki przypisanej brutto. Z drugiej strony konkurenci PZU Życie S.A. corocznie zdobywają nowy fragment rynku, dynamicznie powiększali swoje majątki. Udział aktywów Commercial Union Polska - TU na Życie S.A. w sumie bilansowej działu I zwiększył się w ciągu pięciu ostatnich lat prawie 5 - krotnie (z 4,1% na koniec 1995 r. do 19,6% na 31.12.2000 r.), zaś aktywów PAPTUnŻiR Amplico Life S. A. - około 3 - krotnie (z 3,5% na koniec grudnia 1995 r. do 9,5% na 31.12.2000 r.).

Tabela 12. Udział sum bilansowych trzech największych zakładów ubezpieczeń na koniec lat 1995 i 2000

	Zakład ubezpieczeń	Udział w %
				1995	2000
Dział I	PZU Życie S.A. Commercial Union Polska - TU na Życie S.A. PAPTUnŻiR Amplico Life S. A.	84,4% 4,1% 3,5%	57,7% 19,6% 9,5%
Ogółem	PZU S.A. PZU Życie S.A. Commercial Union Polska - TU na Życie S.A.	28,3% 40,0% 1,8%	26,1% 30,8% 10,5%

W ujęciu realnym suma bilansowa sektora ubezpieczeń była na koniec 2000 r. około 7 - krotnie wyższa niż w 1991r. i wyniosła w cenach tego roku 6 420,9 mln zł. Średnia realna dynamika sumy bilansowej do roku poprzedniego była równa w ostatnim dziesięcioleciu 124,0%, przy czym w dziale ubezpieczeń na życie wyniosła 143,8%. Najwyższy wzrost sumy bilansowej u ujęciu realnym miał miejsce w roku 1997 (wzrost o 42,3%), przy czym w dziale I wzrost sumy bilansowej wyrażony w cenach z roku 1991 wynosił ponad 40%.

Realna wartość sumy bilansowej zakładów ubezpieczeń na życie corocznie powiększał się. Najwyższy kwotowo wzrost miał miejsce w roku 1999 ( o 709,1 mln zł w stosunku do stanu na koniec 1998 r.), zaś pod względem uzyskanej stopy wzrostu - w roku 1992, kiedy w porównaniu ze stanem z grudnia 1991 suma bilansowa zwiększyła się o 113,6%.

W strukturze aktywów wszystkich zakładów ubezpieczeń główną pozycję stanowiły lokaty (łączny udział pozycji B i C aktywów w sumie bilansowej wyniósł 88,03% sumy aktywów), należności i roszczenia miały udział w wysokości 7,98% sumy bilansowej, a inne składniki majątku - 2,12%. Pozostałe aktywa (wartości niematerialne i prawne oraz rozliczenia międzyokresowe czynne) stanowiły łącznie 1,87% sumy bilansowej.

Lokaty (łącznie poz. B i C aktywów) stanowiły 94,09% sumy aktywów działu I, 2,79% - należności i roszczenia, 1,57% - inne składniki majątku, 1,55% - pozostałe aktywa. W stosunku do stanu na 1 stycznia 2001 r. najwyższą dynamikę przyrostu wykazały lokaty funduszu ubezpieczeń na życie na rachunek i ryzyko ubezpieczającego (wzrost o 58,02%) oraz lokaty z poz. B aktywów (wzrost o 27,96%). Natomiast pozycje rozliczenia międzyokresowe czynne oraz wartości niematerialne i prawne zmniejszyły swoją wartość odpowiednio o 18,46% i 3,48%.

Stopień koncentracji aktywów zakładów ubezpieczeń był bardzo wysoki. Udział dziesięciu największych pod względem sumy bilansowej zakładów ubezpieczeń w sumie aktywów ogółem na koniec 2001 r. wyniósł 89,90% (spadek o 0,18 pkt. proc. w stosunku do stanu na początek 2001 r.), w tym w dziale ubezpieczeń na życie - 96,69% (spadek o 0,20% w stosunku do roku 2000).

Aktywa zakładów ubezpieczeń stanowiące pokrycie rezerw techniczno- ubezpieczeniowych wyniosły według stanu na koniec grudnia 2001 r. 40 175,86 mln zł i w 99,00% stanowiły aktywa znajdujące się na terytorium RP. Wartość aktywów znajdujących się poza terytorium RP wyniosła łącznie 402,78 mln zł, co stanowiło 1,07% wartości rezerw techniczno-ubezpieczeniowych. W przypadku zakładów działu I wartość aktywów znajdujących się poza RP wyniosła 326,18 mln zł, co stanowiło 1,50% łącznej wartości rezerw techniczno-ubezpieczeniowych tych zakładów.

Lokaty

W ciągu ostatnich lat udział lokat w wartości sumy bilansowej sukcesywnie wzrastał - z około 405 w roku 1991, poprzez 72,9% w roku 1995 do 94,09% w roku 2001.

Wartość lokat zakładów ubezpieczeń, stanowiąca sumę następujących pozycji aktywów: B "Lokaty" oraz C "Lokaty funduszów ubezpieczeń na życie na rachunek i ryzyko ubezpieczającego" wyniosła na dzień 31 grudnia 2001 r. ogółem 41 622,36 mln zł, co oznacza wzrost w stosunku do stanu na początek 2001 r. o 8 948,34 mln zł, tj. o 27,39%.

W dziale ubezpieczeń na życie wartość lokat (suma pozycji B i C aktywów) osiągnęła kwotę 24 821,53 mln zł (wzrost wartości w porównaniu ze stanem na 1 stycznia 2001 r. o 5 881,89 mln zł, tj. o 31,06%).

Tabela 13. Nominalna wartość i dynamika lokat działu I w latach 1991 - 2001

Lata	Wartość w mln zł		Dynamika do roku poprzedniego
		ogółem	Dział I	ogółem	Dział I
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001	458,56 722,53 1 394,88 2 502,31 3 868,36 6 437,61 10 722,11 16 913,11 24 385,50 32 777,86 41 622,36	7,81 242,94 590,54 1 173,14 2 103,76 3 624,83 6 007,76 9 610,48 13 656,17 18 955,80 24 821,53	- 157,6% 193,1% 179,4% 154,6% 166,4% 166,6% 157,7% 144,2% 134,4% 127,0%	- 3 111,4% 243,1% 198,7% 179,3% 172,3% 165,7% 160,0% 142,1% 138,8% 130,9%

Średnioroczna stopa wzrostu wartości lokat w latach 19991 - 2001 wyniosła około 60%. Najwyższa nominalna roczna dynamika lokat wystąpiła w roku 1993 kiedy ich wartość wzrosła w porównaniu ze stanem na koniec 1992 r. o 93,1%. W ujęciu realnym wartość lokat zwiększyła się najszybciej w 1997r.

W strukturze lokat z pozycji B aktywów bilansu sektora ubezpieczeń dominowały inwestycje w dłużne papiery wartościowe i inne papiery wartościowe o stałej kwocie dochodu - 77,50% ogólnej wartości lokat (na początek 2001 r. - 69,29%).

W strukturze lokat (poz. B aktywów bilansu) zakładów ubezpieczeń na życie zdecydowanie przeważały dłużne papiery wartościowe i inne papiery wartościowych o stałej kwocie dochodu - 83,35% (kwota 18 120,12 mln zł), których udział wzrósł w stosunku do stanu na początek 2001 r. (o 1,56 pkt. proc.). Odsetek lokat w akcje, udziały, inne papiery wartościowe o zmiennej kwocie dochodu oraz jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych zwiększył się o 0,12 pkt. proc. w porównaniu z poziomem na początek stycznia 2001 r. i wyniósł 6,17% wszystkich lokat, tj. 1 340,72 mln zł. Niewielki spadek udziału odnotowały lokaty terminowe w instytucjach finansowych (z 3,39% lokat na początek 2001 r. do 3,21% na dzień 31 grudnia 2001 r.) oraz akcje i udziały w jednostkach zależnych i stowarzyszonych (z 4,33% wartości lokat na początek stycznia 2001 r. do 3,68% na dzień 31 grudnia 2001 r.). W nieruchomości zainwestowano 1,40% wszystkich lokat zakładów ubezpieczeń na życie (według stanu na 1 stycznia 2001 r. - 1,36%).

Intensywny rozwój ubezpieczeń na życie z funduszem inwestycyjnym powodował coroczne zwiększanie się wartości oraz udziałów lokat funduszów ubezpieczeń na życie na rachunek i ryzyko ubezpieczającego w łącznej kwocie lokat. Na koniec 1995 r. tylko trzy zakłady ubezpieczeń wykazały tego rodzaju lokaty w łącznej wysokości ok. 2,1 mln zł. Pięć lat później wartość ta wzrosła blisko 1 100 razy do kwoty 2 255,0 mln zł, co stanowiło 6,9% sumy lokat sektora, a ubezpieczenia na życie z funduszem inwestycyjnym prowadziło 19 zakładów.

Zmiany w wielkościach i strukturze pasywów

Według  stanu na 31 grudnia 2001 r. kapitały  własne  sektora  ubezpieczeń  były  równe 8 492,92 mln zł  i  wzrosły  nominalnie  w  stosunku do stanu na dzień 1 stycznia 2001 r. o 1 953,48 mln zł (tj. o 29,87%). Kapitały własne zakładów ubezpieczeń na życie wyniosły 3 484,68 mln zł, co oznacza wzrost w porównaniu do stanu na początek stycznia 2001 r. o 804,68 mln zł, czyli o 30,03%.

Kapitał podstawowy

Kapitał podstawowy stanowi zasadniczą pozycje kapitałów własnych. W poszczególnych latach udział kapitału podstawowego w kapitałach własnych był zróżnicowany. Najwyższy wskaźnik udziału wystąpił w tym zakresie w roku 1997 (95,5%), a w latach 1994 - 1996 oraz w 1998 r. kształtował się w granicach 73% - 79%. Od 1999 r. odznaczał się spadkiem udziału kapitału podstawowego w kapitałach własnych na rzecz kapitału zapasowego, którego wartość zwiększyła się na koniec 2001 r. w stosunku do stanu z grudnia 1998 około 5 - krotnie. Kapitał podstawowy zwiększył się w tym samym okresie niespełna dwukrotnie.

W związku z tworzeniem nowych zakładów ubezpieczeń oraz podwyższaniem wartości kapitału przez istniejące już zakłady łączna nominalna wartość kapitałów podstawowych sukcesywnie wzrastała z roku na rok. Upadłość siedmiu zakładów ubezpieczeń oraz połączenie się dwóch zakładów w dziale I i dwóch w dziale II nie wypłynęły na zachwianie się tej tendencji. Na koniec 2001 r. całkowita wartość kapitałów podstawowych zakładów posiadających zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej (70 zakładów, bez Prevoir-Vie Groupe Prevoir S.A. - Oddział w Polsce i Cardif-Assurances Risques Divers S.A. Główny Odział w Polsce) osiągnęła wartość 3 750,56 mln zł czyli o 607,66 mln zł (tj. o 19,33%) więcej niż na koniec 2000 r. (68 zakładów ubezpieczeń). Stanowiło to nominalnie 48 - krotność wartości w roku 1991 i blisko 8 - krotność sumy kapitałów w roku 1995. najwyższa roczna dynamika miała miejsce w roku 1994 (wzrost w stosunku do stanu z końca 1993 r. o 153,2%), zaś wartościowo największy wzrost odnotowano w roku 1999 (wzrost w por. do stanu na koniec 1998 r. o 785 mln zł.)

Kapitały podstawowe zakładów ubezpieczeń działu I wyniosły w 2001 r. 1 860,84 mln zł i wzrosły w stosunku do stanu na dzień 31.12.2000 r. o 306,36 mln zł (tj. o 19,71%). W 2001 r. akcjonariusze 17 zakładów ubezpieczeń na życie dokonali podwyższenia kapitału podstawowego.

W pierwszych latach realna wartość kapitałów podstawowych zakładów ubezpieczeń na życie była niższa niż na koniec 1991 r. Zaznaczył się tu wpływ wysokiej inflacji przy jednoczesnej małej liczbie nowopowstałych zakładów (w latach 1992 i 1993 - po jednym zakładzie) oraz niskiej nominalne dynamice wzrostu kapitałów w zakładach już istniejących. Od 1994 corocznie realna wartość kapitałów podstawowych zwiększała się. Najwyższy wskaźnik wzrostu w tych latach wystąpił w 1998 r. (dynamika 1998/1997 równa 188,0%), najniższy zaś w roku 2001/2000 równy 119,7%). W rozpatrywanym okresie powstało aż 26 nowych zakładów ubezpieczeń, co istotnie wpłynęło na wysokość wskaźników dynamiki. Lata 1991 - 1993 odznaczały się niskim tempem przyrostu kapitałów podstawowych, a w roku 1994 dynamika w stosunku do stanu na koniec 1993 wyniosła aż 365,5%. Wiąże się to głównie z podniesieniem kapitału podstawowego przez PZU Życie S.A. (z 20 do 110 mln zł). Wzrastały one w latach 1991 - 2001 średnio o około 54% rocznie.

Tabela 14. Realna wartość i dynamika kapitału podstawowego działu I w latach 1991 - 2001

Lata	Realna wartość w tys. zł		Realna dynamika do roku poprzedniego
		ogółem	Dział I	ogółem	Dział I
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001	78 015 86 805 133 517 338 098 476 916 645 379 1 044 601 1 643 884 2 428 901 3 142 989 3 750 650	32 775 33 925 40 300 147 314 211 649 254 067 370 410 696 335 1 117 204 1 554 484 1 860 840	- 111,3% 153,8% 253,2% 141,1% 135,3% 161,9% 157,4% 147,8% 129,4% 119,3%	- 103,5% 118,8% 365,5% 143,7% 120,0% 145,8% 188,0% 160,4% 139,1% 119,7%

Przeciętna wartość kapitału podstawowego zakładów ubezpieczeń na życie była na koniec 1991 r. równa 6,6 mln zł. Wyrównanie do tego poziomu nastąpiło w 1999 r. W latach 1992 - 1998 wartości średniego kapitału podstawowego w dziale I w cenach roku 1991 były niższe i jednocześnie ulegały znacznym wahaniom, na przemian wzrastając i zmniejszając się. W tym okresie wartości te kształtowały się w granicach od 3,5 mln zł do 5,8 mln zł. Najwyższa przeciętna kwota kapitału podstawowego wystąpiła w roku 2000 i była równa 7,7 mln zł (w cenach z 1991 r.).

Tabela 15. Średnia realna wartość i dynamika kapitału podstawowego działu I w latach 1991 - 2000 w mln zł

Średnia wartość kapitału podstawowego w cenach z roku 1991
Lata	Ogółem	Dział I
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000	3,25 2,33 2,46 3,67 3,65 3,66 4,55 5,94 7,14 7,77	6,56 3,95 3,47 5,76 4,98 4,32 3,92 5,76 6,89 7,69

Średnia wartość kapitału podstawowego zakładu ubezpieczeń na życie wyniosła 48,07 mln zł, tj. 12,06 mln USD ( na koniec 2000 r. - 45,72 mln zł, tj. 11,03 mln USD). Wśród zakładów w dziale I najwyższy kapitał podstawowy był, podobnie jak na koniec 2000 r., równy 295 mln zł, zaś najniższy - 1,91 mln zł ( były to również wartości maksymalna i minimalna dla całego sektora). Zamieszczona niżej tabela prezentuje wartości średnie, maksymalne oraz minimalne kapitałów podstawowych zakładów ubezpieczeń na życie w podziale ze względu na długość okresu działania oraz formę prawną zakładu.

Tabela 16. Wartości średnie, maksymalne oraz minimalne kapitałów podstawowych zakładów ubezpieczeń na życie wg stanu na 30.06.2001 r.

Wskaźnik opłacenia kapitałów zakładowych był równy 96,18%(na koniec 2000 r. - 97,34%). W stosunku do stanu na koniec grudnia 2000 r. stopień opłacenia kapitałów podstawowych uległ niewielkiemu obniżeniu o 1,16 punktu procentowego. Do grupy trzech zakładów, które posiadały na koniec ubiegłego roku nie w pełni opłacone kapitały zakładowe, w I półroczu br. dołączyły dwa kolejne towarzystwa. Zakłady te w okresie od stycznia do czerwca podwyższyły swoje kapitały zakładowe, jednakże nowe emisje akcji nie zostały w całości opłacone. Wśród wszystkich zakładów ubezpieczeń na życie 29 zakładów miało w całości opłacone kapitały podstawowe, a 5 zakładów - w granicach od 56 % do 99,5 %.

Akcjonariusze (udziałowcy) 29 firm dokonali opłacenia akcji (udziałów) zakładu w 100%, w 5 firmach - w granicach 56% - 99,9%.

Wykres 1. Kapitały podstawowe zakładów ubezpieczeń na życie w latach 1996- 2000 i  na  koniec  I  półrocza 2001 r.

Wykres 2. Kapitały podstawowe zakładów ubezpieczeń na życie wg stanu na 30.06.2001 r.

Polska, ze względu na liczbę mieszkańców, położenie i zaawansowanie reform społeczno - gospodarczych należy do krajów cieszących się dużym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych. Pierwsi wśród nich pojawili się w sektorze ubezpieczeń już w 1990 r. Dwa amerykańskie podmioty wraz z akcjonariuszem polskim utworzyli zakłady ubezpieczeń Amplico Life S.A. i Amplico S.A. W kolejnym roku zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej otrzymały następne cztery spółki. W początkowych latach poprzedniej dekady inwestorzy zagraniczni wchodzili na polski rynek tworząc nowe zakłady. Dopiero w 1994 r. po raz pierwszy wystąpiła sytuacja zakupu przez podmiot z zagranicy akcji istniejącego już zakładu ubezpieczeń. W kolejnych latach inwestorzy zagraniczni zaczęli napływać do Polski coraz intensywniej. Szybko zwiększyły się zarówno wartości dokonanych inwestycji. Liczby zakładów ubezpieczeń z udziałem kapitału zagranicznego, jak i odsetek kapitałów podstawowych w rękach podmiotów zagranicznych. Od 1 stycznia 1999 r. zagraniczne zakłady ubezpieczeń mogły otwierać w Polsce swoje oddziały. Do końca 2001 roku utworzono jeden oddział zagranicznego (francuskiego) zakładu ubezpieczeń.

Według stanu na 31 grudnia 1991 r. inwestorzy zagraniczni byli właścicielami akcji (udziałów) siedmiu zakładów ubezpieczeń o łącznej nominalnej wartości 19,0 mln zł, co stanowiło prawie ¼ kwoty kapitałów podstawowych. Na koniec 1995 inwestycje te wzrosły nominalnie nieco ponad 3,5 - krotnie do kwoty 69,5 mln zł, choć realnie pozostawały na poziomie zbliżonym do stanu z grudnia 1991 r. Liczba zakładów z udziałem zagranicznym zwiększyła się w tym czasie do 18, w tym do 11 z udziałem większościowym. Intensywny napływ kapitału zagranicznego do sektora ubezpieczeń nastąpił po 1996 r., kiedy corocznie jego wartość wzrastała prawie dwukrotnie (poza rokiem 2000, w którym dynamika do roku 1999 była niższa i wynosiła 138,5%).

W efekcie tych działań kwota inwestycji zagranicznych na koniec 2000 r. była w ujęciu realnym 16 - krotnie wyższa niż w roku 1991, a w ujęciu nominalnym wzrosła aż blisko 100 - krotnie do poziomu 1 856,6 mln zł. Jednocześnie liczba zakładów ubezpieczeń z przeważającym udziałem kapitału zagranicznego zwiększyła się do 42. Zagraniczni akcjonariusze byli ponadto w 8 zakładach, lecz posiadali oni mniej niż 50% łącznej liczby akcji tych firm.

Tempo przyrostu łącznej nominalnej wartości kapitałów podstawowych i zawierających się weń kapitałów zagranicznych było zróżnicowane. Odzwierciedlało się to wzrostem lub spadkiem udziału inwestycji zagranicznych w kapitale podstawowym ubezpieczycieli. Pierwsze lata to sukcesywny spadek tego udziału z poziomu 24,4% na koniec 1991 r. do 13,15% na koniec 1994 r. Od 1995 r. odnotowywano corocznie zwiększanie się odsetka kapitałów podstawowych wniesionych przez podmioty zagraniczne, który osiągnął na koniec 2000 r. wartość 59,07%. Największy wzrost udziału inwestycji zagranicznych w sumie kapitałów podstawowych nastąpił w 1999 r. w stosunku do stanu na koniec 1998 r. (z 32,69% do 50,12% tj. o 17,43 pkt. proc.).

Podmioty zagraniczne zainwestowały w polskich zakładach ubezpieczeń na życie w 2001 r. 1 009,9 mln zł (253,29 mln USD), tj. o 16,99% (146,69 mln zł) więcej niż na koniec 2000 r. i o 46,58% (320,93 mln zł) więcej niż na dzień 30 czerwca 2000 r. W ciągu I półrocza 2001 r. zagraniczni akcjonariusze dziewięciu zakładów ubezpieczeń na życie zwiększyli swoje dotychczasowe zaangażowanie w kapitale podstawowym na łączną kwotę 108,41 mln zł, a w innym zakładzie, jak dotąd ze 100% kapitałem polskim, pojawił się inwestor zagraniczny, który objął większościowy pakiet akcji tego zakładu o łącznej nominalnej wartości 38,28 mln zł.

W wyniku tych działań na dzień 30 czerwca 2001 r. odnotowano wzrost udziału bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kapitałach podstawowych zakładów ubezpieczeń na życie do wysokości 61,79%. Na dzień 31.12.2000 r. udział ten wynosił 55,53%, zaś na koniec czerwca 2000 r. był równy 53,48%. Dwadzieścia cztery zakłady ubezpieczeń wykazały przeważający udział kapitału zagranicznego, a dwa zakłady udział mniejszościowy. Wyłącznie polscy inwestorzy byli zaangażowani w 7 zakładach ubezpieczeń na życie.

Na czołowej pozycji pod względem wartości środków ulokowanych w dziale I przez inwestorów zagranicznych znalazły się podmioty z Niemiec. Inwestycje niemieckie osiągnęły na koniec czerwca br. kwotę 224,30 mln zł i stanowiły nieco ponad jedną piątą (22,21%) kapitału zagranicznego w zakładach ubezpieczeń na życie. W ciągu I półrocza 2001 r. wartość tych inwestycji wzrosła o 26,30%. Na drugiej pozycji znalazły się inwestycje dwóch podmiotów z Finlandii na łączną kwotę 177,56 mln zł, która zwiększyła się o około jedną piątą w porównaniu do stanu na koniec 2000 r. Udział kapitału fińskiego w strukturze inwestycji zagranicznych działu I wyniósł 17,58%. Trzecie miejsce zajęły inwestycje amerykańskie, osiągając wartość 146,32 mln zł (wzrost o około 11% w stosunku do stanu na koniec 2000 r.). W gronie właścicieli zakładów ubezpieczeń na życie znajdowało się sześć podmiotów mających siedzibę w USA. Kapitał amerykański stanowił 14,49% całkowitej kwoty inwestycji zagranicznych w dziale ubezpieczeń na życie. Kwotę powyżej 100 mln zł osiągnął ponadto kapitał szwajcarski (143,00 mln zł, tj. 14,16% ogólnej wartości kapitałów zagranicznych w dziale I), który nie zmienił swojej wartości w stosunku do stanu na koniec 2000 r. Inwestycje te zostały dokonane przez dwa podmioty.

Pięć zakładów ubezpieczeń na życie z przeważającym udziałem kapitału zagranicznego dokonało w okresie od stycznia do czerwca 2001 r. podwyższenia swoich kapitałów zakładowych. Najwyższy wzrost wykazały: Metropolitan Life Ubezpieczenia na Życie S.A. (podwyższenie o 25,00 mln zł, tj. o 178,57%) i Nationwide TUnŻ S.A. (podwyższenie o 24,40 mln zł, tj. o 125,00 %). Pozostali trzej ubezpieczyciele zwiększyli swoje kapitały podstawowe łącznie o 30,56mln zł.

Jednocześnie żaden z ubezpieczycieli na życie z przeważającym udziałem kapitału krajowego nie zwiększył w ciągu I półrocza 2001 r. swojego kapitału zakładowego.

Tabela 17. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w dziale ubezpieczeń na życie na 31.12.00 i 30.06.2001

Wykres 3. Struktura kapitału podstawowego zakładów ubezpieczeń na życie wg źródeł jego pochodzenia na 30.06.2001 r.

Rezerwy techniczno - ubezpieczeniowe

Działalność ubezpieczeniowa polegająca na udzielaniu ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych wymaga od zakładu ubezpieczeń prawidłowej oceny ryzyka oraz zobowiązań wynikłych lub mogących wynikać z zawartych umów ubezpieczenia. Wielkość funduszu ubezpieczeniowego (rezerw techniczno - ubezpieczeniowych na udziale własnym ubezpieczyciela) wykazanego przez zakład ubezpieczeń w 2000 roku wynosiła 26 934,9 mln zł stanowiąc 70,8% wartości pasywów, przy czym w dziale I fundusz ubezpieczeniowy wynosił 16 511,1 mln zł (81% wartości pasywów). Od 1997 roku udział rezerw techniczno - ubezpieczeniowych w pasywach zakładów ubezpieczeń ogółem zaczął się powoli zmniejszać mimo tego, że rezerwy charakteryzowały się w tym czasie wysoką stopa wzrostu. Wynikało to z rosnącego udziału kapitałów własnych w wielkości pasywów (udział ten w 1997 r. wynosił 8,2%, a w 2000 r. - 13,7%).

W minionym dziesięcioleciu odział reasekuratorów w rezerwach brutto zakładów ubezpieczeń na życie był bardzo wysoki i kształtował się średnio na poziomie 0,5%. Stan ten przyczynił się w dużej mierze (zwłaszcza w ostatnich latach) do dominacji działu I w funduszu ubezpieczeniowym ogółem.

W latach 1991 - 1995 nastąpił gwałtowny wzrost udziału rezerw techniczno - ubezpieczeniowych zakładów ubezpieczeń na życie w ogólnej wartości funduszu ubezpieczeniowego, co związane jest z rosnącą dynamiką sprzedaży ubezpieczeń na życie w ostatniej dekadzie. Po okresie stabilizacji w latach 1996 i 1997 od roku 1998 współczynnik udziału funduszu ubezpieczeniowego działu I w funduszu ogółem zaczął systematycznie przyrastać, osiągając w 2000 r. wartość 61,3%. Współczynnik ten znacznie przewyższył wartość współczynnika udziału składki przypisanej brutto działu I w składce przypisanej ogółem (40%). Zjawisko to wynika z charakteru rezerw w ubezpieczeniach na życie, które w kontraktach długoterminowych ulegają większej akumulacji niż ma to miejsce w ubezpieczeniach majątkowych.

Tabela 18. Struktura funduszu ubezpieczeniowego działu I w latach 1991 - 2000 w mln zł

Lata	Wartość funduszu ogółem	Dynamika wzrostu (rok poprzedni - 100%)	Wartość funduszu Działu I	% ogółu
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000	749,78 1 024,67 1 539,51 2 425,25 3 801,89 6 078,14 10 218,70 15 337,11 20 808,94 26 934,92	- 136,66% 150,25% 157,53% 153,76% 159,87% 168,12% 150,68% 135,68% 129,44%	7,88 290,89 611,22 1 110,25 1 916,72 3 147,03 5 256,44 8 281,99 11 960,89 16 511,13	1,05% 28,39% 39,70% 45,78% 50,41% 51,78% 51,44% 54,00% 67,48% 61,30%

Fundusz ubezpieczeniowy w latach 1991 - 2000 wykazywał się dużym tempem wzrostu. Przeciętna roczna stopa wzrostu rezerw techniczno - ubezpieczeniowych w całym X - leciu wynosiła 48,9%. Wyraźne spowolnienie tempa wzrostu rezerw nastąpiło po 1997 r. W 1997 roku odnotowano najwyższy w całej dekadzie wzrost funduszu o 68,12% w stosunku do 1996, a w 2000 r. wzrost ten wyniósł jedynie 29,44%. Źródłem tej zmiany był spadek dynamiki przyrostu składki przypisanej brutto z 26,6% w 1998 r. do 12,7% w 2000 r. Rezerwy techniczno - ubezpieczeniowe w 2000 roku wzrosły w porównaniu do 1991 nominalnie około 36 - krotnie, zaś realnie ok. 6 - krotnie.

Struktura rezerw techniczno - ubezpieczeniowych zależy od zakresu i rodzaju działalności zakładu ubezpieczeń. Podstawową rezerwą tworzona przez zakłady funkcjonujące w dziale I jest rezerwa ubezpieczeń na życie. Przez cały okres X - lecia udział tej rezerwy w rezerwach ogółem działu I kształtował się powyżej 80%. Od 1995 pojawiła się stała tendencja zrostu udziału rezerw ubezpieczeń na życie, jeżeli ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający. Rosnące zainteresowanie ubezpieczeniami z funduszem inwestycyjnym sprawiło, że udział ten w 2000 roku osiągnął poziom 12,8%.

Tabela 19. Struktura rezerw techniczno - ubezpieczeniowych działu I w latach 1991 - 2000 (w %)

Lata	Rezerwa ubezpieczeń na życie	Rezerwa ubezpieczeń na życie, jeżeli ryzyko ponosi ubezpieczający	Inne
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000	10,00 99,90 88,79 92,58 93,64 92,26 87,78 85,29 84,08 81,87	0,00 0,00 0,00 0,00 0,05 1,08 3,74 6,39 9,84 12,81	0,00 0,10 11,21 7,42 6,31 6,66 8,48 8,33 6,09 5,32

Według stanu na 31 grudnia 2001 r. wartość rezerw techniczno - ubezpieczeniowych na udziale własnym zakładów ubezpieczeń ogółem, stanowiąca sumę pozycji C i D pasywów bilansu, wyniosła 33 615,46 mln zł, co oznacza wzrost o 6 582,05 mln zł, tj. o 24,35% w stosunku do stanu na 1 stycznia 2001 r. Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe stanowiły 71,10% ogólnej wartości pasywów całego sektora ubezpieczeń (na początku 2001 r. - 71,28%). Pozytywnym zjawiskiem wskazującym na bezpieczeństwo sektora jest obserwowana tendencja wyższego tempa wzrostu wartości rezerw techniczno- ubezpieczeniowych od tempa wzrostu składki ubezpieczeniowej.

Według stanu na koniec 2001 r. wartość rezerw techniczno-ubezpieczeniowych brutto zakładów ubezpieczeń ogółem wyniosła 37 636,80 mln zł, co oznacza wzrost o 6 788,26 mln zł, tj. o 22,01% w porównaniu do stanu na początek stycznia 2001 r. Udział reasekuratorów w rezerwach techniczno-ubezpieczeniowych brutto ogółem stanowił 10,68% i wyniósł 4 021,34 mln zł (na 1.01.2001 r. - 12,37%).

Wartość rezerw techniczno - ubezpieczeniowych na udziale własnym zakładów ubezpieczeń na życie (suma pozycji C i D pasywów) była równa 21 421,82 mln zł (wzrost w porównaniu ze stanem na 1 stycznia 2001 r. o 4 864,48 mln zł, tj. o 29,38%). Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe na udziale własnym stanowiły 81,21% sumy pasywów (na początek 2001 r. - 81,20%). Podstawową rezerwą była rezerwa ubezpieczeń na życie, stanowiąca 93,36% rezerw (poz. C pasywów bilansu zakładów działu I). Struktura rezerw wykazuje stabilność.

Reasekuracja bierna

Wraz z dekapitalizowaniem sektora ubezpieczeń stopniowo spadają, w stosunku do wielkości składki przypisanej brutto, wydatki zakładów ubezpieczeń na reasekurację. Nadal jednak poziom reasekuracji znacznie przekracza standardy rozwiniętych rynków ubezpieczeniowych. W krajach Unii Europejskiej w latach 1991 - 1998 wskaźnik zatrzymania (retencji) składki kształtował się na poziomie 90%, w krajach OECD 0 ok. 87%. W latach 1991 - 2000 wskaźnik retencji dla Polski wyniósł średnio 76,27%, przy czym jego najniższy poziom wystąpił w 1991 r. (72,34%), a najwyższy w 2000 r. (83,78%).

Reasekuracja ubezpieczeń na życie w Polsce jest stosowana w bardzo ograniczonym zakresie. W latach 1991 - 2000 średnio ok. 0,8% składki przypisanej brutto z ubezpieczeń na życie zakłady ubezpieczeń przekazały reasekuratorom. W latach 1991 - 1992 zanotowano najwyższą wartość (100%) wskaźnika retencji składki w tych ubezpieczeniach, podczas gdy w 2000 r. wyniósł on niewiele mniej bo ok. 98,0%.

Wskaźnik udziału własnego w odszkodowaniach dla całego sektora w 2000 r. wyniósł 78,10%, przy czym w dziale I kształtował się na znacznie wyższym poziomie - 99,20%.

Wyniki finansowe netto i wynik techniczny

Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi wyniki działalności zakładów ubezpieczeń są: wynik techniczny i wynik finansowy netto.

Krajowe zakłady ubezpieczeń za 2001 r. wykazały łącznie dodatni wynik techniczny na udziale własnym z działalności ubezpieczeniowej bezpośredniej i pośredniej w wysokości 58,56 mln zł, przy czym:

• 13 zakładów wykazało zysk techniczny w wysokości 1 118,14 mln zł,

• 56 zakładów wykazało stratę techniczną w wysokości 1 059,58 mln zł.

W dziale ubezpieczeń na życie krajowe zakłady ubezpieczeń osiągnęły dodatni wynik techniczny na udziale własnym z działalności bezpośredniej w kwocie 319,74 mln zł. Na wynik ten złożyły się:

• zysk techniczny netto w 6 zakładach (w wysokości 815,80 mln zł),

• strata techniczna w 29 zakładach (w wysokości 496,06 mln zł).

Wyniki techniczne uzyskane w 2001 r. w grupie 2, 3 i 4 w dziale ubezpieczeń na życie były ujemne. Łączny ujemny wynik techniczny w tych trzech grupach ubezpieczeń wyniósł 146,53 mln zł. Zysk techniczny grup 1 i 5 był równy w sumie 466,27 mln zł.

Wskaźnik udziału wyniku technicznego w składce przypisanej brutto za 2001 r. dla całego działu I był równy 3,45% (w 2000 r. - 4,83%).

Wyniki finansowe netto wypracowane przez sektor ubezpieczeń w poszczególnych latach ostatniej dekady charakteryzowały się znacznymi wahaniami. W latach 1991 - 1992 oraz 1996 - 1997 zakłady ubezpieczeń uzyskały łączny ujemny wynik finansowy netto, przy czym najniższa wartość wystąpiła w 1997 r. (-285,9 mln zł). We wszystkich tych latach poza rokiem 1992 ujemny wynik finansowy netto był efektem strat zakładów ubezpieczeń majątkowych. Najwyższą wartość wyniku uzyskano w 2000 r. - kwotę 655,2 mln zł.

Tabela 20. Struktura rezerw techniczno - ubezpieczeniowych działu I w latach 1991 - 2000 (w %)

	Ogółem			Dział I
Lata	Wynik finansowy	Strata finansowa	Zysk finansowy	Wynik finansowy	Strata finansowa	Zysk finansowy
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000	-57,93 -72,88 116,27 239,79 46,63 -41,54 -285,91 261,35 365,78 655,17	-61,94 -90,69 -5,52 -15,22 -161,20 -227,97 -524,66 -422,06 -590,23 -720,76	4,01 17,81 121,79 255,02 207,83 186,43 238,76 683,41 956,01 1 375,93	0,00 -1,20 57,18 83,85 48,57 128,36 156,58 195,97 157,70 297,79	-0,09 -12,51 -3,42 -0,92 -22,22 -16,66 -34,03 -109,32 -197,03 -400,92	0,09 11,31 60,60 84,77 70,79 145,0 190,61 305,28 350,73 698,92

Dział ubezpieczeń na życie wypracował corocznie dodatni wynik finansowy netto. Jedynie w 1992 r. straty finansowe netto trzech zakładów ubezpieczeń przewyższyły o 1,2 mln zł zyski finansowe netto dwóch firm. Korzystnym rokiem pod względem uzyskanych wyników był dla działu I rok 1994. Sześć zakładów spośród ośmiu, prowadzących wówczas sprzedaż polis, wykazało zysk finansowy netto o całkowitej wartości 84,8 mln zł. Dla pozostałych dwóch zakładów rok ten był pierwszym rokiem działalności, a straty finansowe netto obu spółek były łącznie równe 0,9 mln zł. W kolejnych latach zaczęły powiększać się dysproporcje między największymi zakładami, obecnymi na rynku przez całą dekadę, a pozostałymi młodymi towarzystwami. I tak spośród 20 zakładów, które rozpoczęły sprzedaż polis w 1997 r. lub później tylko trzy wykazały zysk finansowy netto za 2000 r. Były to jednak spółki z jedno - lub dwuletnim stażem i trudno przewidzieć czy efekty ich działalności w przyszłych latach będą równie korzystne. Wszystkie pozostałe zakłady z tej grupy osiągnęły stratę finansową netto w kwocie 400,9 mln zł. Z drugiej strony zyski czterech największych ubezpieczycieli oraz jednego mniejszego zakładu, który przez pięć wcześniejszych lat wykazywał starty, były ogółem równe 698,9 mln zł.

Wynik finansowy netto wykazany przez krajowe zakłady ubezpieczeń w 2001 r. zamknął się zyskiem w wysokości 1 088,93 mln zł i wzrósł w stosunku do wyniku osiągniętego w 2000 r. o 605,49 mln zł tj. o 125,25%. W dziale ubezpieczeń na życie wynik finansowy netto zwiększył się o 113,21 mln zł (tj. o 48,13% w stosunku do wyniku za 2000 r.). W dziale ubezpieczeń na życie (zysk finansowy netto równy 348,43 mln zł):

• zysk finansowy netto osiągnęło 9 zakładów w wysokości 790,71 mln zł,

• stratę finansową netto zanotowało 26 zakładów na łączną kwotę 442,28 mln zł.

Analiza wskaźnikowa sektora ubezpieczeniowego

Analiza kluczowych wskaźników ekonomiczno - finansowych zakładów ubezpieczeń w latach 1991 - 2000 świadczy o poprawiającym się standingu finansowym sektora ubezpieczeń. Z roku na rok wzrasta ogólny poziom wypłacalności zakładów ubezpieczeń, stabilizuje się dynamika składki przypisanej brutto, spada szkodowość, rośnie rentowność, niepokojące są natomiast rosnące koszty działalności ubezpieczeniowej, szczególnie koszty administracyjne.

Wypłacalność zakładów ubezpieczeń

Brak kapitałów własnych to jeden z najpoważniejszych problemów wielu zakładów ubezpieczeń. Adekwatność kapitałów własnych możemy ocenić m. in. poprzez zestawienie ich z wysokością składki przypisanej na udziale własnym (współczynnik wypłacalności). Z punktu widzenia bezpieczeństwa zakładu ubezpieczeń korzystne jest jak najwyższa wartość wskaźnika.

Do końca 1993 r. współczynnik wypłacalności dla zakładów ubezpieczeń na życie kształtował się na poziomie poniżej 10%. Podwyższenie kapitałów podstawowych oraz dodatni wynik finansowy od 1998 r. spowodował wzrost kapitałów własnych. W rezultacie w roku 2000 zakłady ubezpieczeń ogółem po raz pierwszy posiadały odpowiednią równą 38,4% (przy standardzie zachodnim powyżej 30%) wysokość kapitałów własnych w stosunku do zakresu prowadzonej działalności.

Wzrost wskaźnika kapitałów własnych szybszy niż wzrost wartości funduszu ubezpieczeniowego przyczynia się do stałej poprawy wskaźnika poziomu zadłużenia (relacji kapitałów własnych do rezerw techniczno - ubezpieczeniowych na udziale własnym). Zakłady ubezpieczeń na życie pokrywały przeciętnie ok. 14 - 16% rezerw z własnych źródeł (norma przyjmowana przez ekspertów zachodnich wynosi 33% i w dziale I była spełnione jedynie w 2000 r - 38,3%).

O poziomie bezpieczeństwa finansowego świadczyć może również wskaźnik pokrycia lokatami zobowiązań zakładu ubezpieczeń wobec właścicieli (kapitałów własnych) jak i ubezpieczonych ogółem (rezerw techniczno - ubezpieczeniowych na udziale własnym), czyli wskaźnik ogólnego poziomu lokat. Jedynie w latach 1996 - 1998 dla zakładów ubezpieczeń na życie pokrycie lokat poza kapitałami własnymi i funduszem ubezpieczeniowym miała także część pozostałych zobowiązań i funduszy specjalnych (wskaźnik powyżej 100%). W dziale I obserwujemy jednak, począwszy od końca 1996 r., systematyczny spadek wartości wskaźnika do poziomu 98,5% w 2000 r.

Działalność techniczna zakładów ubezpieczeń

Elementem decydującym w znacznym stopniu o technicznych wynikach zakładów ubezpieczeń jest poziom szkodowości. Wskaźnik szkodowości na udziale własnym dla działalności ubezpieczeniowej ogółem, informujący jaką część zarobionej składki zakłady ubezpieczeń przeznaczały na wypłatę odszkodowań. Wskaźnik ten w ubezpieczeniach na życie wynosi ok. 35% w roku 2000.

Coraz większym problemem dla zakładów ubezpieczeń jest kontrola kosztów działalności ubezpieczeniowej. Z roku na rok rosną one szybciej niż składka ubezpieczeniowa. Zjawisko to jest jednak typowe dla młodego rynku ubezpieczeniowego, w którym powstaje bardzo duża liczba nowych zakładów ubezpieczeń.

Rentowność działalności zakładów ubezpieczeń

Generalnie większą i bardziej stabilną rentownością charakteryzują się zakłady ubezpieczeń na życie. Wskaźnik rentowności finansowej zakładów ubezpieczeń mierzony jest stosunkiem wyniku finansowego netto do składki przypisanej brutto. W latach 1993 - 1994 zakłady działu I zanotowały rentowność przekraczającą poziom 6%, a w 2000 r. każde 100 złotych składki przypisanej brutto wygenerowało 3,6 zł zysku netto w dziale I.

Na całkowity wynik finansowy w decydującej mierze mają wyniki osiągane przez zakłady w działalności technicznej. Rentowność działalności technicznej (stopa zysku jaką daje działalność techniczna zakładu ubezpieczeń), wyrażona stosunkiem wyniku finansowego do składki zarobionej na udziale własnym, dla zakładów ubezpieczeń na życie kształtowała się na poziomie średnim 5%.

Ustawa z 2 XII 1958 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz. U. Nr 72, poz. 357, z późn. zm.).

Kodeks cywilny z 23 IV 1964 r. (Dz.U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.).

Ustawa z 28 VII 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 50, poz. 344, tekst jednolity: Dz.U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62, z późn. zm.).

Zob., Przepisy koordynujące ustawodawstwo państw członkowskich EWG -Ubezpieczenia, wyd, AIDA, red, E, Stroiński Warszawa 1991, s. 224

Pojęcie ubezpieczeń klasycznych i ubezpieczeń tradycyjnych używane jest w pracy wymiennie

Polskie Tablice Trwania Życia 1999, GUS, Warszawa 2000

Cyt. za Z. Szymański. Ubezpieczenie na Życie, PWG. Warszawa 1969, s. 67

'D Bland, Ubezpieczenia długoterminowe, CKSZEUiB, Warszawa 1995, s. 13.

C A. Williams jr. i in., Principłes oj Ri.l* tlfanagement and lun"u,'ance, t. II, Malvem, Pennsy­ Ivania USA 1981, s. 3-4

Szerzej na ten temat zob. K. Popplewel, C. Marshal. D. E. Bland. Ubezpieczenia na życie ­praktyka i zarządzanie, CKSlEUiB, Warszawa 1996, s. 13, oraz D Bland, op.cit., s. 22.

D. Bland, op.cit., s. 20.

lndividual Health lnsurance, red. F. T. O'Grady, Society of Actuaries, USA 1988, s. 7-25.

Zob. E. Stroiński, Niektóre problem v ubezpieczeli zdrowotnych, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2000, nr 1-2, s. 4.

Szerzej na ten temat E. Stroiński, Ubezpieczenie na życie, CKSZEUiB, Warszawa 1996, s. 135-149; zob. także' W. F. Bluhrn, Group Life Insurance, Actex Publ. Winsted, Connecticut 1992, s. 14 i dalsze.

Zwłaszcza ustawa z 22 VIII \997 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz.U. Nr \39, poz. 932, z późn. zm.)

---