Zewnętrzne procesy kształtujące litosferę
Wietrzenie jest to proces geologiczny prowadzący do tego, że lite skały tracą swoją spoistość przechodząc w stan luźnego materiału zwanego zwietrzeliną. Zachodzi ono równocześnie w różnych klimatach i w różny sposób w zależności od : klimatu, charakteru skały, poziomu wód gruntowych.
Występujące rodzaje wietrzenia:
▪mechaniczne, zwane też fizycznym, gdyż w wyniku zmian fizycznych powoduje ono rozpad skały.
Dzieli się na kilka typów:
- termiczne - zachodzi pod wpływem następującego po sobie nagrzewania i ochładzania skał, czego wynikiem jest rozszerzanie i kurczenie się ziaren i rozpad powierzchni skał.
- mrozowe - zachodzi pod wpływem zmian temperatury z ujemnej na dodatnią i odwrotnie, przez co woda w szczelinach zamarza. Lód krzepnąc powiększa swoją objętość rozsadzając skałę.
- solne - zachodzi pod wpływem krystalizacji soli min.: jodu, potasu, magnezu w porach i szczelinach skalnych powodując powstawanie soczewek rozsadzających skałę od wewnątrz.
- ilaste - zachodzi pod wpływem nasiąkania skał ilastych wodą co powoduje ich pęcznienie, wyparowanie wody powoduje kurczenie się skał oraz powstawanie szczelin niszczących skały.
- organiczne - pod wpływem mechanicznego oddziaływania organizmów roślinnych (rozrost korzeni) lub zwierzęcych (rycie nor)
Wietrzenie mechaniczne zachodzi na obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, częstych zmianach temperatury i wilgotności. Są to min: strefy polarne, wysokie góry, pustynie.
Materiałem zwietrzelinowym są:
- rumowiska skalne - w postaci dużych skał
- gruz skalny - w postaci drobnych odłamków skalnych
- piargi - pojedyncze ziarenka i materiał ilasty
▪ Wietrzenie chemiczne - jest to rozdrabnianie skał w wyniku ich rozpuszczania lub utleniania. Prowadzi ono do
zmiany mineralnego składu skały. W jego wyniku wietrzeją pokrywy ilaste i krasowieją wapienie. Odbywa się przy udziale dużych ilości wody. Przeważa w klimacie gorącym a w umiarkowanym występuje latem.
Materiał zwietrzelinowy:
- gliniaste pokrywy (lapterytowe)
-pokrywy kaolinwe (do produkcji porcelany )
▪ Wietrzenie biologiczne - jest to mechaniczne i chemiczne niszczenie skał na skutek wzrostu korzeni i wydzielania przez nie substancji chemicznych rozkładających skały.
Kras (geologia)
Kras (procesy krasowe, krasowienie) - procesy rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne, jeden z rodzajów wietrzenia chemicznego. Krasowieniu podlegają skały krasowiejące: przede wszystkim wapienie, a także dolomity, margle, gips, anhydryt, halityt (potocznie sól kamienna).
Mianem krasu określa się również formy powierzchni Ziemi powstałe w wyniku powyższych procesów, a także obszar, na jakim te procesy i formy występują. Szczegółowo zjawiskiem krasu zajmuje się krasologia. Nazwa pochodzi od płaskowyżu Kras w Słowenii, gdzie występują klasyczne przykłady tego zjawiska.
Ze względu na znaczne różnice w sposobie i efektach krasowienia skał węglanowych (rozpuszczanie poprzez reakcje chemiczne przy współudziale CO2) i skał solnych (rozpuszczanie fizyczne przez wodę), wydzielić można, znacznie się różniące, kras węglanowy i kras solny (w znaczeniu skał nie węglanowych).
Reakcja krasowienia węglanowego
Krasowienie węglanowe następuje tylko w wypadku występowania CO2, również istotne są dla niego warunki temperaturowe (umiarkowana lub niska temperatura, względnie wyższa temperatura przy bardzo dużej zawartości CO2) i ciśnieniowe (w jaskiniach). Woda nasycona dwutlenkiem węgla (pochodzącym z atmosfery oraz z gnijących szczątków organicznych) wsiąka w ziemię łącząc się ze znajdującym się tam węglanem wapnia (CaCO3). W wyniku reakcji tworzy się wodorosól - wodorowęglan wapnia Ca(HCO3)2. Kluczowe znaczenie ma fakt, że sam węglan wapnia jest bardzo słabo rozpuszczalny w czystej wodzie, natomiast wodorowęglan lepiej, może więc migrować, jednocześnie występuje tu skomplikowana równowaga cieczowo-gazowa. Następnie woda wraz z rozpuszczoną solą przepływa do jaskini, gdzie w wyniku odwrotnej reakcji wytrąca się węglan wapnia tworząc nacieki (podczas wpływania do jaskini wąskimi przewodami następuje wzrost ciśnienia CO2, więc więcej się go rozpuszcza w wodzie, czyli roztwór ten ma lepsze właściwości rozpuszczania skały; po rozszerzeniu przewodu w jaskini następuje spadek ciśnienia gazu, w wyniku przesunięcia równowagi wykrystalizowuje nadmiar węglanu wapnia).
CaCO3 + H2O + CO2 → Ca(HCO3)2
Ca(HCO3)2 → CaCO3↓ + H2O + CO2
Proces rozpuszczania przebiega dosyć szybko. Tempo to możemy określić licząc ilość wapieni rozpuszczonych w jednostce czasu. Intensywność rozpuszczania zależy od:
klimatu, ilości opadów (zachodzi szybciej w klimacie wilgotnym)
zawartości dwutlenku węgla w wodzie
wysokości n.p.m. (na wysoko położonych obszarach woda krąży dłużej, więc intensywniej rozpuszcza skały)
ukształtowania powierzchni (im bardziej płaski obszar, tym więcej wody wsiąka w głąb).
Rozpuszczanie węglanu wapnia może następować również w wyniku działania kwasów (np. kwasów organicznych z rozkładającej się ściółki glebowej, rzadziej kwaśnych wód pochodzenia podziemnego), lecz wówczas na ogół nie nastąpi rekrystalizacja węglanu wapnia z roztworu, powstanie kras negatywny (formy wklęsłe) lub skały węglanowe zostaną zerodowane do końca; takie przypadki są jednak rzadkie i na ogół ograniczają się do cienkiej warstwy pod glebowej (tym bardziej, że na wapieniach występują na ogół gleby zasadowe, a nie kwaśne).
Formy krasu węglanowego
Formy powierzchniowe:
lej krasowy - płytkie, okrągłe lub eliptyczne zagłębienie, o średnicy do kilkuset m
uwał - zagłębienie bezodpływowe powstałe z połączenia kilku lejów krasowych
polje (polja) - rozległa kotlina, o powierzchni do kilkuset km², powstała przez połączenie wielu uwałów i lejów krasowych
ponor - miejsce, gdzie wody strumieni, potoków czy rzek wpływają pod powierzchnię terenu
wywierzysko - źródło krasowe, miejsce w którym wody podziemne wypływają na powierzchnię
doliny krasowe.
Formy podziemne:
studnia krasowa - korytarz jaskiniowy o rozwinięciu pionowym, gdy poznawany był od dołu nazywany jest kominem jaskiniowym
podziemne jeziora.
Wewnątrz jaskiń występują formy naciekowe: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie naciekowe, perły jaskiniowe i inne.
Kras kredy piszącej
Są to zjawiska krasowe zachodzące w miękkich górnokredowych skałach, o nieco odmiennej charakterystyce od krasu występującego w innych twardych skałach węglanowych. W Polsce występują głównie na Lubelszczyźnie (Pagóry Chełmskie). Termin "kras kredy piszącej" wprowadził H. Maruszczak (1966).
Występowanie krasu węglanowego
Około 7 proc. kontynentów zajmują skały krasowiejące. Kras węglanowy obecny jest, w mniejszym lub większym stopniu, prawie wszędzie, gdzie występują skały węglanowe. Obszarem występowania najbardziej typowych zjawisk krasowych są Góry Dynarskie i płaskowyż Kras (m.in. ze słynnymi jaskiniami: Postojną i Szkocjańskimi). W Europie kras występuje również m.in. na obszarze Irlandii (Burren), Słowacji (tzw. Słowacki Kras), Moraw (tzw. Morawski Kras). Na świecie jest obecny m.in. na Bliskim Wschodzie (góry Antyliban), w Ameryce Północnej (np. płaskowyże Ozark i Cumberland, Jaskinia Mamucia, Park Narodowy Nahanni), w Chinach, na Półwyspie Indochińskim, Borneo i na Nowej Zelandii.
W Polsce formy krasowe można zaobserwować głównie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w Tatrach Zachodnich, a w mniejszym stopniu również w Pieninach (Pieniński Pas Skałkowy), Górach Świętokrzyskich i Sudetach (Masyw Śnieżnika z Jaskinią Niedźwiedzią, wapienie wojcieszowskie i in.).
Kras solny
Halityt (sól kamienna) oraz sylwin są bardzo dobrze rozpuszczalne w wodzie, dlatego nie występuje praktycznie kras powierzchniowy w tych skałach. W przeszłości geologicznej większość masywów solnych została zupełnie wyerodowana, wpływając na zasolenie oceanów (i niektórych bezodpływowych jezior śródlądowych). Pewne formy krasu halitytowego można spotkać pod ziemią, w złożach soli kamiennych i potasowych; występują tam dlatego, że obieg wód jest ograniczony i nie dochodzi do istotnego wyniesienia substancji skalnej poza obszar złoża.
Kras gipsowy
Gips i anhydryt są umiarkowanie rozpuszczalne w czystej wodzie (jej zanieczyszczenia nie mają jednak większego znaczenia). Krasowienie gipsów polega na rozpuszczeniu ich przez wodę, która w odróżnieniu od krasu wapiennego, nie musi zawierać dwutlenku węgla. Jest to możliwe dlatego, że gips i anhydryt są materiałami chłonącym wilgoć i rozpuszczającym się w wodzie. Oznacza to także, że formy krasu gipsowego są bardzo nietrwałe i tym samym bardzo młode w porównaniu do form krasu wapiennego; są to z reguły formy negatywne. Dodatkowo, charakterystyczne dla skał gipsowych (w szczególności anhydrytów) jest pęcznienie wraz z wbudowywaniem wody w strukturę mineralną skał, co powoduje naprężenia, następnie sfałdowanie i pękanie wzdłuż powierzchni strukturalnych (najczęściej warstw) - powstaje tzw. trzewiowiec (bo przypominający trzewia) po tak powstałych spękaniach zaczyna krążyć woda, powiększając je i tworząc m.in. jaskinie.
Procesy krasowienia i formy krasu gipsowego należą do zjawisk rzadkich. Spowodowane jest to stosunkowo małymi pokładami gipsu w skorupie ziemskiej w przeciwieństwie do wapieni, których jest stosunkowo dużo. Formy różnie wykształconego krasu powierzchniowego można spotkać w różnych częściach świata, m.in. w Polsce na Ponidziu. Największą jaskinią w Polsce powstałą w wyniku tego rodzaju krasu jest Jaskinia Skorocicka koło Buska-Zdroju.
Kras powierzchniowy charakteryzują takie formy jak:
żłobki, żebra krasowe powstające na nachylonych powierzchniach - żłobki, podłużne wgłębienia w kształcie rowków, rozdzielone są grzbietami, czyli żebrami, np. w Górach Dynarskich, Tatrach Zachodnich
ospa krasowa, czyli drobne zagłębienia na płaskich powierzchniach
lejki
ponory, czyli szczeliny skalne, w których giną rzeki
wywierzyska, czyli źródła krasowe, wypływają nimi wody podziemnych rzek
polja, duże kotliny o stromych ścianach, czasami wypełnione wodami i tworzące jeziora, np. w Chorwacji w Górach Dynarskich
mogoty, czyli ostańce, o charakterystycznych kopułowych kształtach, stromych zboczach, najlepiej reprezentowane w Chinach w prowincji Guilin, gdzie utworzyły swoisty kras wieżowy
Wody krasowe i formy terenu przez nie utworzone.
Duże nagromadzenie różnorodnych form krasu ma miejsce w Górach Dynarskich. Wyżyna Kras w tych górach dała nazwę tym zjawiskom. Typowymi obszarami krasowymi są także Tatry, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Masyw Centralny we Francji, a poza Europą - Chiny, Wietnam, Jamajka, Kuba.
Występują tam również formy krasu podziemnego, czyli:
jaskinie często o piętrowym układzie, z labiryntem korytarzy sięgających niekiedy setek kilometrów długości, np. system Jaskini Mamutowej w USA przekracza 500 km
nacieki kalcytowe w postaci draperii, sopli, czyli stalaktytów zwisających od stropu (sufitu) jaskiń, narastających od podłoża stalagmitów i powstałych w wyniku ich połączenia kolumn naciekowych -stalagnatów
studnie krasowe uformowane w wyniku poszerzania szczelin skalnych
Rzeźba krasowa uwarunkowana jest nie tylko cechami budowy geologicznej (obecność spękanych skał rozpuszczalnych), ale także klimatem. Najlepiej wykształciły się krajobrazy krasowe w klimatach równikowych (obfitość opadów, wysoka temperatura). W warunkach współczesnego klimatu Polski (umiarkowane szerokości geograficzne) kras obecnie się nie rozwija, a formy krasowe dowodzą znacznie wilgotniejszych warunków klimatycznych w przeszłości.
Szata naciekowa jaskiń:
Na skutek gwałtownego spadku ciśnienia, z kapiącej ze szczelin wnętrza jaskiń wody nasyconej węglanem wapnia, uwalnia się CO2, natomiast na stropie ścian i na dnie wytrąca się węglan wapnie. Od góry narastają stalaktyty przypominające sople. Z połączenia kilku wiszących stalaktytów może powstać draperia
Działalność rzek należy do najbardziej powszechnych procesów rzeźbotwórczych. Na większości obszarów lądowych rzeki są najważniejszym czynnikiem rzeźbotwórczym. Działalność rzek polega na erozji rzecznej, transporcie materiału i jego akumulacji.
Profil podłużny rzeki.
Niszczenie obszaru, przez który rzeka płynie jest wynikiem:
erozji wgłębnej (dennej) - rzeka pogłębia koryto rzeczne
erozji bocznej - rzeka oddziałuje na brzegi koryta rzecznego
wstecznej (źródłowej) - rzeka poszerza niszę źródliskowej
Zróżnicowanie erozji, jej intensywność warunkowane są głównie odpornością skał podłoża, ale nie bez znaczenia są też - spadek rzeki, prędkość płynięcia, ilość niesionego materiału.
Erozja wgłębna odgrywa największe znaczenie w górnym biegu rzeki, gdzie rzeka odznacza się największym spadkiem. Polega na szorowaniu dna niesionym materiałem skalnym pochodzącym ze zboczy, dna, uderzaniu nim o dno i odrywaniu od niego kolejnych fragmentów skalnych, w wyniku czego tworzy się stromościenna dolina w kształcie litery V.
Erozja boczna doprowadza do poszerzania koryta rzecznego. Zachodzi w biegu środkowym, gdzie rzeka ma już mniejszy spadek, ale prowadzi znacznie więcej wody wskutek zasilania przez dopływy. Tu też zaczyna dominować transport materiału nad erozją wgłębną. Erozja boczna wiąże się z krętymi korytami, w których nurt przepływa wzdłuż brzegów wklęsłych, a oddala się od brzegów wypukłych. Rzeka podcina wklęsłe brzegi, a materiał z niszczenia akumuluje na brzegach wypukłych. Rzeka posiada największą prędkość w nurcie, stąd podcinanie skarpy brzegu może odbywać się z prędkością nawet kilkudziesięciu metrów na rok. Niszczenie brzegów powiększa krętość rzeki. Podcinanie brzegów i akumulacja materiału po przeciwnej stronie podcinanego brzegu wykształca asymetryczną dolinę rzeczną.
Erozja wsteczna zachodzi w obszarze występowania źródła. W miejscu wypływu wody podziemnej zasilającej rzekę tworzy się nisza, rodzaj zagłębienia. Wypływ wody, zwłaszcza, gdy wody te są pod ciśnieniem, poszerza otwór, a ściany niszy cofają się. Dochodzi do cofania się źródła, w efekcie czego długość rzeki wydłuża się. Erozja wsteczna pojawia się w górnym biegu. W sąsiedztwie wodospadów i katarakt (kilku wodospadów) powoduje ich cofanie się w górę rzeki, np. wodospad Niagara, katarakty Nilu, Kongo.
Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi mniej wody oraz w odcinku ujściowym. W wyniku akumulacji tworzą się łachy, np. łachy meandrowe, mielizny, widoczne przy niższych stanach wody, a w biegu dolnym materiał niesiony przez rzekę osadza się przy jej ujściu. Podczas powodzi i wylewów rzek, namuły rzeczne nadbudowują równiny nadrzeczne, nazywane dlatego równinami zalewowymi lub tarasem zalewowym. Rzeka osadza materiał przy ujściu, jeśli zbiornik wodny, do którego uchodzi jest płytki, brak jest prądów przybrzeżnych oraz nie występują pływy. Akumulowany materiał tworzy stożek napływowy, czyli deltę. Określenia tego użył po raz pierwszy w starożytności Herodot, który zauważył podobieństwo równiny przy ujściu rzeki do greckiej litery - delty. Największą deltę na świecie wytworzyła Amazonka (100 tys. km2), wielkie delty tworzą Ganges z Brahmaputrą, Mississipi, Nil, Wołga. Najszybciej rosnącą jest delta rzeki Terek wpadającej do Morza Kaspijskiego (450 m/rok).
Poziom ujścia rzeki wyznacza tzw. bazę erozyjną. Jest to poziom, poniżej którego rzeka nie może już pogłębiać swojego koryta. Przyjmuje się, że rzeki w wyniku erozji wgłębnej dążą do jej osiągnięcia. Może ona jednak ulec zmianie, np. obniżyć się podczas ruchów górotwórczych - rzeka wtedy zwiększy erozję wgłębną.
Bieg rzeki rozróżniany na:
górny - od źródła, po terenach wyżynnych
środkowy - po terenach nizinnych
dolny - po terenach nizinnych aż do ujścia
Grawitacyjne ruchy masowe
Jest to przemieszczanie się zwietrzeliny i powierzchniowej warstwy skał litych w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. W zależności od szybkości tych ruchów wyróżnia się:
spełzywanie (pełzanie) - jest przemieszczaniem bardzo wolnym, występuje na stokach o niewielkim nachyleniu. Czynnikiem, który wzmaga proces spełzywania jest nasączenie zwietrzeliny wodą. W naszych warunkach klimatycznych zachodzi głównie na stokach zadarnionych. Ruch ten nie jest widoczny "gołym okiem". Można zauważyć jego efekty - przechylone drzewa, pochylone słupy itp. W klimacie gorącym wilgotnym, gdzie pokrywy zwietrzelinowe składają się z drobnego materiału i są bardzo grube, proces pełznięcia nazywany jest cieczeniem. W klimatach zimnych procesowi spełzywania podlega powierzchniowa, rozmarznięta warstwa zwietrzeliny. Ten rodzaj pełzania nazywany jest soliflukcją.
osuwanie - to stosunkowo szybki proces zsunięcia się zwietrzeliny lub mas skalnych po stoku. Przebiega z prędkością od kilku do kilkudziesięciu m/s. Czynnikami sprzyjającymi osuwaniu są:
nasączenie zwietrzeliny lub powierzchniowej warstwy skał przez wodę (najczęściej po długotrwałych opadach). Powoduje to zwiększenie ich ciężaru.
odpowiedni układ warstw skalnych tzn. warstwy skalne nachylone w tym samym kierunku co stok.
naruszenie równowagi stoku przez czynniki naturalne (podcięcie stoku przez rzekę, morze) i antropogeniczne (podcięcie stoku przy budowie drogi, lokalizacja ciężkiego budynku na stoku).
Rezultatem osuwania jest powstanie formy terenu - osuwiska. W górnej części stoku powstaje nisza osuwiskowa. W dolnej części gromadzący się materiał tworzy tzw. jęzor osuwiskowy. W zależności od materiału, który podlegał osuwaniu dzieli się osuwiska na: skalne, ziemne, zwietrzelinowe i mieszane.
W klimatach suchych lub półsuchych, gdzie gromadzi się wiele zwietrzeliny, a sporadyczne opady są bardzo ulewne, po nasączeniu zwietrzeliny wodą dochodzi do katastrofalnych spływów błotnych.
odpadanie - występuje na ścianach skalnych i stromych stokach. Polega na odrywaniu się od litej skały i spadaniu w dół odłamków skalnych. Duże znaczenie ma w tym przypadku wietrzenie mrozowe. Spadające po stoku odłamki skalne żłobią podłużne rynny zwane żlebami. Materiał skalny gromadzi się w dolnej części oraz u wylotu żlebu w formie stożka usypiskowego, w Tatrach nazywanego piargiem. Odłamki skalne mogą również przemieszczać się w żlebie jako lawiny błotno-gruzowe lub śnieżno-gruzowe.
obrywanie - również występuje na stromych stokach i polega na nagłym oderwaniu się i runięciu w dół wielkich mas skalnych. Najczęściej przyjmuje formę lawiny kamiennej. Miejsce oderwania mas skalnych nosi nazwę obrywu. U podnóża stoku powstaje bezładne głazowisko. Przykładem są Wantule w Dolinie Miętusiej w Tatrach.
Niszcząca działalność lodowców polega na żłobieniu podłoża i zboczy dolin górskich. Materiał przymarznięty do lodowca i transportowany przez niego stanowi morenę denną. Jest to masa gliniasto-gruzowa, którą przesuwający lodowiec żłobi podłoże i pogłębia dolinę rzeczną. Dlatego też z pierwotnych dolin rzecznych w kształcie V powstają doliny o przekroju U. Przeobrażone przez lodowiec zbocza mają strome zbocza i wklęsłe dna.
Materiał skalny znajdujący się wewnątrz lodowca pochodzący z obrywów zboczy doliny to morena wewnętrzna. Część tego materiału gromadząca się na styku lodowca ze zboczem tworzy morenę boczną.
Materiał gliniasto-gruzowy transportowany na powierzchni lodowca stanowi morenę powierzchniową. Ze wszystkich osadów transportowanych przez lodowiec powstają u jego czoła pagóry lub wzgórza moreny czołowej.
Dawne doliny lodowcowe zalane przez wody morskie tworzą fiordy (Norwegia, Nowa Zelandia, Grenlandia, wybrzeża Alaski). W górnej części lodowca, w polu firnowym powstają kotły lodowcowe (kary, inaczej cyrki lodowcowe). Po stopnieniu lodu w kotłach tworzą się jeziora górskie (Morskie Oko).
Zlodowacenia plejstoceńskie (Półwysep Skandynawski) pozostawiły na kontynencie ślady w postaci różnych form polodowcowych. Lądolody wywarły duży wpływ na rzeźbę terenu, zmieniły układ sieci rzecznej i pozostawiły osady gliniaste, piaski i żwiry. Na obszarach erozji lądolodów została zdarta wierzchnia warstwa skał (egzaracja) i materiał ten został przetransportowany i osadzony w dalekich odległościach na przedpolu lądolodu. Dowodem tego są głazy narzutowe (eraktyki) przywleczone na teren Niżu Polskiego z Półwyspu Skandynawskiego. Lądolody pozostawiły po sobie moreny czołowe i denne, które są formami akumulacji lodowcowej.
Wysokości moren czołowych dochodzą niekiedy do znacznych rozmiarów (Wieżyca 329 m.n.p.m.) Materiał budujący moreny czołowe to piaski, glina zwałowa, żwiry i głazy narzutowe różnej wielkości.
Pagóry lub wzgórza moren czołowych układają się w ciągi, wyznaczające zasięg lądolodu. Występują one na terenie Polski na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim, a zwłaszcza na Pojezierzu Suwalskim.
Morena denna może być płaska, falista lub pagórkowata. Buduje ją glina zwałowa. Na powierzchni moreny dennej występują często formy, które powstawały w lądolodzie na skutek działalności wód roztopowych. W wyniku działalności rzek płynących pod lądolodem, w jego wnętrzu lub na powierzchni powstały ozy- długie, , wąskie, kręte poprzerywane wały, zbudowane z piasków i żwirów. W wyniku akumulacji materiałów lodowcowych w obniżeniach terenu z jednej stronny ograniczone ścianą lodu tworzą się wzgórza kemowe.
W wyniku erozyjnej działalności rzek pod lądolodem powstały głębokie rynnowe zagłębienia, a w niektórych z nich zachowały się jeziora rynnowe. Wody roztopowe wypływające spod lądolodu tworzyły rzeki, które ukształtowały doliny. Wody płynące w sposób wachlarzowaty osadzały materiał piaszczysto-żwirowy, tworząc rozległe sandry. Czasami wody pochodzące z topniejącego lądolodu, oddalając się od niego spotykały się z wodami rzek płynącymi z południa. Ich dalszy odpływ odbywał się ze wschodu na zachód, w wyniku czego powstały potężne pradoliny.
Na przedpolu lądolodu w zimnym klimacie zachodziły intensywne procesy niszczące: wietrzenie, ruchy masowe i deflacja. Zniszczony i rozdrobniony materiał skalny ulegał procesom transportu i akumulacji czego efektem są pokrywy lessowe i wydmy śródlądowe, utworzone daleko od przedpola lądolodu. Powstały w ten sposób krajobraz nosi nazwę peryglacjalnego.
Wiatr - poziomy lub prawie poziomy ruch powietrza względem powierzchni ziemi. Wiatry są wywołane przez różnicę temperatur oraz różnice w ukształtowaniu powierzchni. Termin wiatr jest używany w meteorologii prawie wyłącznie na określenie horyzontalnej składowej wiatru. Istnieje jednak składowa pionowa wiatru i wtedy jest tak nazywana. Wiatr może wiać z obszarów wyższego ciśnienia do obszarów niższego ciśnienia, ale w średnich szerokościach geograficznych, ze względu na siłę Coriolisa, wiatr wieje zazwyczaj równolegle do linii takiego samego ciśnienia (wiatr geostroficzny). Wiatr jest jednym ze składników pogody, w tym celu podaje się prędkość wiatru (w m/s lub km/h) i kierunek, z którego wieje. Należy zachować uwagę przy używaniu terminologii kierunku wiatru: meteorolodzy pod nazwą wiatry zachodnie rozumieją wiatr wiejący z zachodu, podczas gdy "zachodni prąd oceaniczny" to prąd płynący na zachód (czyli różnica o 180 stopni w definicji kierunku).
Rodzaje wiatrów
Stałe-czyli nie zmieniające swój kierunek w ciągu całego roku.
Sezonowe (okresowe)tj.wiatry zmieniające swój kierunek w cyklu rocznym lub dobowym.
Zmienne(Lokalne) - zmieniają swój kierunek zależnie od lokalnych układów ośrodków barycznych.
Pustynne
Zastosowania
Wiatr może być wykorzystywany do produkcji energii za pomocą turbin wiatrowych, oraz do napędzania statków żaglowych.
Pomiary wiatru
Do pomiarów wiatru służy anemometr (wiatromierz) . Wiatr można też mierzyć za pomocą technik satelitarnych (teledetekcji) za pomocą skaterometrów wykorzystujących zjawisko fal kapilarnych na wodzie (refleks słońca), za pomocą teledetekcyjnych metod akustycznych sodar, za pomocą obserwacji poruszających się chmur, za pomocą radaru, za pomocą sond meteorologicznych, i innych technik.
Wiatr może cząstką poruszać, przesuwać, toczyć, unosić. Wiatr niszczy, transportuje i buduje. Rozmiary i przebieg tej działalności zależą od siły i przeważających kierunków wiatru.
Działalność niszcząca wiatru to deflacja, korazja (erozja eoliczna).
DEFLACJA - czyli wywiewanie materiału powoduje obniżenie powierzchni terenu, odsłaniając nie zwietrzałą jeszcze litą skałę.
W wyniku deflacji tworzą się: misy deflacyjne, tzw. góry świadki (ostańce - w postaci grzybów, maczug, stołów), rynny, niecki, wanny, powstają bruzdy, graniaki - kamienice oszlifowane przez niesione przez wiatr cząstki.
KORAZJA - to proces, podczas którego transportowane wiatrem cząstki skalne różnej wielkości uderzają o skały stanowiące przeszkodę na ich drodze, szlifując je i polerując.
Korazja najsilniejsza jest tuż nad ziemią, gdzie wiatr najwięcej unosi najcięższych cząstek skalnych.
Szybszemu niszczeniu ulegają zwietrzałe, mniej odporne partie skał, dzięki czemu pierwotne formy rzeźby przybierają często fantazyjne kształty, np. w postaci grzbietów skalnych.
Działalność budująca wiatru to:
AKUMULACJA - osadzanie się transportowanego materiału spowodowane przez malejącą siłę wiatru lub napotykane po drodze przeszkody.
Wpierw osadzają się piaski od gruboziarnistych do coraz drobniejszych, później i najdalej od miejsc wywiewania osadzają się pyły.
Na obszarach suchych, deflacja, czyli wywiewanie materiału powoduje tworzenie się pustyń kamiennych, zwanych hamadą (znaczna część Sahary i Tybetu, część Gór Skalistych) lub żwirowych, zwanych serir (znaczna część Sahary, część pustyń w Australii).
Pustynie piaszczyste - ergi tworzą się na obszarach akumulacji piasku (wielki Erg Zachodni i Wschodni na Saharze, pustynie australijskie Wiktorii i Piaszczysta, Atacama, Kara-Kum, Kyzył-Kum).
Na pustyniach piaszczystych wiatr z akumulowanego piasku tworzy wydmy. Mają one różne rozmiary oraz różną prędkość przesuszania się. Zależy to od siły, ilości i spoistości piasku.
Na obszarach pustyń suchych i gorących tworzą się wydmy zwane barchanami. Mają one kształt półksiężycowaty, niewielkie rozmiary, ramiona skierowane zgodnie z kierunkiem wiatru, wyprzedzają wydmę.
W klimacie wilgotniejszym tworzą się wydmy paraboliczne.
Kształt mają półksiężycowaty, ale ramiona zwrócone przeciwko wiatrowi. Związane jest to z tym, że piasek wewnątrz wydmy jest bardziej suchy, wiec przesuwa się szybciej, wilgotniejszy piasek na ramionach posuwa się wolniej. O powstaniu tych wydm decyduje w znacznym stopniu roślinność.
Inne rodzaje wydm to:
poprzeczne - efekt łączenia się, doganiania kolejnych barchanów, powstają prostopadle do kierunku wiatru.
podłużne - nakładane barchany zgodnie z kierunkiem wiatru.
gwieździste - powstają w bardzo zmiennych strefach wiatru.
Wydmy nie tylko występują na pustyniach, często tworzą się też na wybrzeżach morskich (wydmy nadbrzeżne) oraz na równinach nadrzecznych i sandrach (wydmy śródlądowe).
Akumulacja pyłów wywiewanych z pustyń następuje często w dużej od nich odległości, na ogół w strefie półsuchej. Pyły te za zatrzymane przez roślinność trawiastą tworzą ogromne pokrywy lessowe ( lessy Niziny Chińskiej wywiane zostały z piaszczystych części pustyni Gobi).
W Polsce wydmy występują nad morzem oraz tam gdzie nagromadziły się piaski polodowcowe, czyli sandry, np. w Puszczy Kampinoskiej. Znane wydmy wędrujące w okolicach Łeby i na "Pustyni Błędowskiej", na pograniczu Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej.
Działalność transportowa wiatru polega na toczeniu lub przesuwaniu drobnych ziaren skalnych, bądź unoszeniu ich w powietrzu.
Źródła z których skorzystałam:
-Popularna Encyklopedia Powszechna
-Podręczniki do geografii
-Internet
-Prasa naukowa