Wietrzenie – występowanie zmian właściwości chemicznych lub fizycznych skał powodowane przez powietrze, zachodzące w nim procesy, wodę różnych stanach skupienia oraz świat organiczny. Wietrzenie przygotowuje podłoże do procesów rzeźbotwórczych. (Produkty: boksyt, kaolin). Rodzaje wietrzenia: *wietrzenie fizyczne - termiczne – rozpad skał jest wynikiem wielokrotnego nagrzewania się i ochładzania ich powierzchni w suchym i gorącym klimacie. Głębsze warstwy skał nie podlegają zmianom termicznym. Na granicy tych warstw, pomiędzy nimi następuje zmniejszenie sił spójności i oddzielenie cienkich, zewnętrznych fragmentów skały, czyli łuszczenie się skał. Ciemne minerały pochłaniają więcej ciepła i rozszerzają się bardziej niż jasne, w wyniku tych różnic maleją siły spójności między nimi i skała rozpada się – jest to rozpad ziarnisty. [suchy klimat, wysokie dobowe amplitudy] -mrozowe (zamróz) – rozpad skały jest skutkiem powtarzającego się zamarzania i rozmarzania wody wypełniającej szczeliny skalne. Przy spadku temp. poniżej 0 zamarzająca woda zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę wzdłuż szczelin; doprowadza to do podziału skały na bloki – jest to rozpad blokowy. [klimat subpolarny/umiarkowany, pora zimowa w górach] *wietrzenie chemiczne – przekształcenie struktury chemicznej skał pod wpływem reakcji z wodą lub powietrzem atmosferycznym. [klimat ciepły i wilgotny; produkt czerwona lub żółta zwietrzlina] *wietrzenie biologiczne – zwierzęta i roślin na skały mogą oddziaływać: -fizycznie – kruszenie skał poprzez uderzanie kopytami, rycie zwierząt w ziemi, rozrastanie się systemu korzeniowego. -chemicznie – odchody i wydzieliny zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez systemy korzeniowe roślin. [klimat wilgotny i ciepły] Procesy krasowe: Kras – rodzaj wietrzenia chemicznego, który polega na rozpuszczaniu węglanu wapnia przez wodę zawierającą CO2 . Formy krasu powierzchniowego: -lejki krasowe – zaokrąglenia o przeważnie okrągłym zarysie. -uwały – powstają z połączenia lejków krasowych. -polje – rozległe doliny krasowe tworzące się w obszarach górskich lub wyżynnych, na skutek całkowitego zniszczenia skał. -ostańce krasowe – pagóry wapienne o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe. -doliny krasowe – podłużne zagłębienia o stromych ścianach z płaskim dnem, wytworzone przez okresowe lub stałe rzeki. Formy krasu podziemnego: -ponory – wyloty szczelin, w których znika woda płynąca powierzchniowo. -jaskinie – poszerzone przez przepływającą wodę duże szczeliny. -korytarze – wykształcają się wzdłuż szczelin poziomych. -kominy i studnie – wytwarzają się wzdłuż szczelin pionowych. (kominy rozszerzają się ku dołowi). -wąwozy – tworzą się poprzez zapadnięcie stropu korytarzy; czterościenne. -komory(sale) – tworzą się w miejscach przecięcia się form poziomych i pionowych. -wywierzyska – źródła krasowe, które zasila woda wypływająca na powierzchnię; bardzo wydajne. Szata naciekowa jaskiń: -stalaktyty – narastają od góry, przypominają sople. -draperia – połączenie kilku stalaktytów. -stalagmity – rosną na dnie jaskiń ku górze. -stalagnaty – kolumna naciekowa; powstaje z połączenia stalaktytu i stalagmitu. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH – polega na żłobieniu koryta, transportowaniu oraz akumulowaniu materiału skalnego. W zależności od stopnia nachylenia terenu wyróżnia się: -bieg górny: cechuje się dużym spadkiem; wody w rzece jest niewiele, ale płynie z dużą prędkością; występuje erozja denna – prowadzi do pogłębiania dna i kształtowania się doliny V-kształtnej; przy i na progach skalnych działa erozja wsteczna – skutkiem jest cofanie się progów skalnych w górę rzeki i przesuwanie się źródeł. -bieg środkowy: rzeka traci spadek i zmniejsza się prędkość płynięcia wody; zwiększa się działanie erozji bocznej – prowadzi do powstania zakoli (meandrów) i starorzeczy. -bieg dolny: rzeka traci siłę nośną; akumuluje materiał skalny w obrębie koryta tworząc łachy rzeczne i wyspy; gleby aluwialne – mady; delta – powstaje, gdy morze, do którego uchodzi rzeka cechuje się mało intensywnym falowaniem, osady zasypują ujście, a rzeka szukając dróg odpływu rozgałęzia się; estuarium – ujście lejkowe, powstałe przy silnym falowaniu i dużych pływach morskich, gdy woda wdziera się głęboko w górę rzeki i wynosi osady. Elementy doliny rzecznej: -terasy rzeczne(nadzalewowe, zalewowe) – fragmenty dawnego dna doliny. -zbocze doliny -wysoczyzna -koryto rzeki -łożysko rzeki. Przemieszczanie się mas skalnych na stokach wywołane jest siłą grawitacji. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STROMYCH STOKACH: *odpadanie – jest to odspajanie się od skał pojedynczych okruchów i ich przemieszczanie w dół stoku. Proces ten zachozi powoli i równomiernie na zwartych ścianach, a w miejscach występowania spękań intensywniej. W miejscu przemieszczania się materiału skalnego powstają głębokie rynny – ŻLEBY. Okruchy skalne gromadzone są u wylotu żlebu i tworzą STOŻEK USYPISKOWY (w Tatrach zwany piargiem). *obrywanie – nagłe oderwanie się dużych mas skalnych i nagromadzenie się ich u podnóża stoku. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STOKACH O MNIEJSZYM NACHYLENIU: *osuwanie – stosunkowo szybkie zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu. W miejscu gdzie osuwają się skały powstaje nisza osuwiskowa, a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy. *spełzywanie – bardzo powolne zsuwanie się skał luźnych lub zwietrzeliny zachodzące na dużej powierzchni, na stokach o nawet bardzo małym nachyleniu; szczególnie intensywne, gdy skały nasiąkną wodą, bo są wtedy cięższe. DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA LODOWCÓW Skutkiem jest powstanie następujących form: * kotły polodowcowe – tworzą się pod polem firnowym lodowców górskich. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, powstała woda wnika w szczeliny, zamarza i rozsada skały. Bloki skalne wtapiają się w lód i są wynoszone poza obręb pola firnowego, teren obniża się i powstaje kocioł. *barańce (mutony) - przemieszczający się lód zdziera podłoże skalne. Egzaracja nie przebiega jednak równomiernie – najtwardsze skały są niszczone wolniej. Skutkiem są zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu. * doliny U-kształtne (żłoby lodowcowe) – są to doliny przekształcone przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowców. W wyniku zdzierania skał podłoża doliny rzeczne ulegają poszerzeniu i pogłębieniu. *doliny zawieszone – rozmiar skutków działalności niszczącej zależy od grubości lodu. Dno głównej doliny górskiej, którą przemieszcza się największy jęzor, pogłębiane jest bardzo intensywnie; mniejsze dolinki wypełniane są jęzorami o małej grubości, więc zdzieranie dna jest niewielkie. Po wytopieniu się lodowców wyloty dolin pobocznych nie nawiązują do doliny głównej. Rzeki współczesne płynące w dolinach zawieszonych tworzą w takich miejscach wodospady.	TRANSPORT MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ LODOWCE Ruch wewnętrzny i zewnętrzny lodowca powoduje, że materiał skalny jest transportowany na lodowcu, wtopiony w ciało lodowe, a także spychany przez czoło. Podczas transportu materiał ten jest rozdrabniany i szlifowany, nie podlega segregowaniu. Po wytopieniu tworzy bezładną masę skalną złożoną z różnej wielkości okruchów, zwaną gliną morenową. DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA LODOWCÓW W zależności od miejsca akumulacji gliny morenowej powstają: *morena czołowa – ciąg pagórków o znacznych wysokościach względnych, usypane przed czołem lodowca. (ilość powstałego lodu = ilość topniejącego – czoło lodowca zatrzymuje się) *morena denna – falista lub pagórkowata powierzchnia, usypana z gliny morenowej w fazie wycofania się lądolodu. (ilość powstałego < ilość topniejącego – czoło lodowca się wycofuje) *morena boczna – wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego oraz zsuwających się ze stoków (tylko działalność lodowców górskich) * morena środkowa – powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi. DZIAŁALNOŚC WÓD Z TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW Lód topi się pod wpływem ocieplenia oraz dużego ciśnienia, dlatego powstająca woda może spływać z powierzchni oraz wypływać spod lodowca, wypłukując drobniejszy materiał skalny. Z nagromadzonego żwiru i piasku powstają sandry - płaskie lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca. Duże ilości wód pochodzących z topnienia lodu oraz opadów odpływają do morza, żłobią w podłożu rozległe formy zwane pradolinami. Pod lodowcem powstają rynny, które może żłobić woda płynąca pod lodowcem lub sam lodowiec. W przegłębieniach rynien mogą występować jeziora rynnowe. W wyniku zasypywania rynien i tuneli lodowcowych powstają wydłużone i kręte pagóry zwane ozami. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ODDZIAŁYWANIE WIATRU Skutki oddziaływania wiatru zależą od: * siły i porywistości wiatru, * stopnia rozdrobnienia podłoża skalnego (wiatr ma niewielką siłę nośną – transportuje tylko niewielkie pyły, piaski, rzadko żwir), *pokrycia terenu *wilgotności podłoża. Rzeźba eoliczna – obszary, na których wiatr niszczy podłoże, transportuje materiał skalny, a następnie buduje nowe formy powierzchni. NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Deflacja – wywiewanie piasku i pyłu przez wiatr nad obszarem pokrytym luźnym osadem. Bruk deflacyjny – pozostawiony po deflacji grubszy materiał skalny (żwir i kamienie). Nisza deflacyjna – zagłębienie - efekt deflacji na większym obszarze. Korazja – żłobienie, ścieranie lub polerowanie niesionego przez wiatr drobnego materiału skalnego. Grzyby skalne – pojedyncze skałki, najsilniej niszczone przez korazję w dolnej części; powstają poprzez uderzanie materiałem skalnym niesionym przez wiatr. TRANSPORTA MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ WIATR Wiatr może transportować tylko drobny materiał skalny, nosząc go blisko powierzchni w postaci zawieszonej lub tłocząc po podłożu. Piasek jest przenoszony na niewielkie odległości, natomiast pył może być niesiony nawet na kilkaset kilometrów. BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Przeszkody w terenie zmniejszają prędkość wiatru i ograniczają jego siłę nośną. Przenoszony piasek akumuluje się i tworzy wydmy – są one nietrwałe, ponieważ mogą się przemieszczać i zmieniać kształt. W klimacie pustynnym (suchym) wiatr usypuje wydmy zwane barchanami, które przypominają sierp. Jeżeli piasek jest nawiewany z różnych stron, na pustyniach tworzą się wydmy gwiaździste – pagóry, które mają wiele ramion. W klimacie wybrzeża (wilgotnym) wiatr usypuje wydmy paraboliczne. Cechą wydm parabolicznych i barchanów jest asymetria stoków: strona dowietrzna jest długa i nachylona, a strona zawietrzna jest stroma. Stoki dowietrzne w wyniku ciągłego przetaczania piasku są utwardzane, a zawietrzne są luźne. DZIAŁALNOŚC RZEŹBOTWÓRCZA FAL MORSKICH Abrazja – niszcząca działalność morza. WYBRZEŻE WYSOKIE Fale uderzają z siłą 30ton/m^2, co powoduje kruszenie się skał. Uderzająca fala spręża je, a wzrost ciśnienia rozsadza. U podnóża klifu tworzy się nisza abrazyjna. Rozkruszany materiał skalny jest przemieszczany i rozdrabniany na platformie abrazyjnej, a gromadzi się w głębi zbiornika morskiego na platformie akumulacyjnej. Tworzący się nad niszą abrazyjną nawis skalny, pod wpływem ciężaru obrywa się. Prowadzi to do cofania się klifów i zmniejszenia powierzchni lądu. Tempo niszczenia klifów zależy od: twardości skał, z jakich jest zbudowany; ułożenia warstw skalnych; intensywności falowania w morzu; działań ochronnych stosowanych przez człowieka. WYBRZEŻE NISKIE Zasadniczym elementem wybrzeża niskiego jest plaża zbudowana z pisaków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie, których siła nośna zmniejsza się w trakcie oddalania się od linii brzegowej (skutek tarcia o podłoże). Od strony lądu plażę zamyka wał burzowy, który powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe. Z pisaku zgromadzonego w wale wiatr usypuje wydmy. Równolegle do brzegu, w obrębie zbiornika morskiego ciągnie się ławica(rewa) oddzielona od plaży głęboką bruzdą. Powstaje w miejscu, gdzie fala powrotna niosąca materiał skalny zderza się z falą kipieli zmierzającą do plaży. Ławica przybrzeżna może podczas odpływu wynurzać się (lido) i odcinać zatokę zwaną laguną. TYPY WYBRZEŻY *WYRÓWNANE: mierzeje(kosy) odcinają dawne zatoki morza, tworząc zalewy lub jeziora przybrzeżne. Linia brzegowa wyrównuje się. Mierzeje budowane są z osadów nanoszonych przez płynące wzdłuż brzegu prądy morskie. Południowy Bałtyk, Zachodnia Francja nad Zatoką Biskajską. *FIORDOWE: wybrzeże o silnie urozmaiconej linii brzegowej. Występują liczne, głęboko wcinające się w ląd, kręte zatoki – fiordy. Powstają na skutek zalania dolin U-kształtnych wyżłobionych przez jęzory lodowcowe w obszarze górskim. Norwegia, Grenlandia, Alaska, południowo-zachodnie Chile. *SZKIEROWE: wzdłuż linii brzegowej występują liczne, skaliste wyspy o niedużej powierzchni. Ich powstanie związane jest z niszczącą działalnością lądolodów. Podłoże o mniejszej odporności zostało zdarte, a następnie zalane przez morze. Najtwardsze, mniej zniszczone wzniesienia(mutony) tworzą zaś wyspy. Finlandia, Szwecja nad Zatoką Botnicką. *DALMATYŃSKIE: (nazwa od Dalmacji w Chorwacji) wybrzeże urozmaicają zatoki, półwyspy oraz wyspy o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Zatoki to zalane doliny, natomiast półwyspy i wyspy są fragmentami grzbietów górskich. Wschodni Adriatyk. Ameryka Północna – Półwysep Kalifornijski. *RAISOWE: cechy bardzo podobne do wybrzeża dalmatyńskiego, tylko układ grzbietów i dolin górskich, które uległy zalaniu, jest prostopadły do linii brzegowej. Francja – Półwysep Bretoński, Portugalia, południowo-zachodnia Hiszpania.
Wietrzenie – występowanie zmian właściwości chemicznych lub fizycznych skał powodowane przez powietrze, zachodzące w nim procesy, wodę różnych stanach skupienia oraz świat organiczny. Wietrzenie przygotowuje podłoże do procesów rzeźbotwórczych. (Produkty: boksyt, kaolin). Rodzaje wietrzenia: *wietrzenie fizyczne - termiczne – rozpad skał jest wynikiem wielokrotnego nagrzewania się i ochładzania ich powierzchni w suchym i gorącym klimacie. Głębsze warstwy skał nie podlegają zmianom termicznym. Na granicy tych warstw, pomiędzy nimi następuje zmniejszenie sił spójności i oddzielenie cienkich, zewnętrznych fragmentów skały, czyli łuszczenie się skał. Ciemne minerały pochłaniają więcej ciepła i rozszerzają się bardziej niż jasne, w wyniku tych różnic maleją siły spójności między nimi i skała rozpada się – jest to rozpad ziarnisty. [suchy klimat, wysokie dobowe amplitudy] -mrozowe (zamróz) – rozpad skały jest skutkiem powtarzającego się zamarzania i rozmarzania wody wypełniającej szczeliny skalne. Przy spadku temp. poniżej 0 zamarzająca woda zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę wzdłuż szczelin; doprowadza to do podziału skały na bloki – jest to rozpad blokowy. [klimat subpolarny/umiarkowany, pora zimowa w górach] *wietrzenie chemiczne – przekształcenie struktury chemicznej skał pod wpływem reakcji z wodą lub powietrzem atmosferycznym. [klimat ciepły i wilgotny; produkt czerwona lub żółta zwietrzlina] *wietrzenie biologiczne – zwierzęta i roślin na skały mogą oddziaływać: -fizycznie – kruszenie skał poprzez uderzanie kopytami, rycie zwierząt w ziemi, rozrastanie się systemu korzeniowego. -chemicznie – odchody i wydzieliny zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez systemy korzeniowe roślin. [klimat wilgotny i ciepły] Procesy krasowe: Kras – rodzaj wietrzenia chemicznego, który polega na rozpuszczaniu węglanu wapnia przez wodę zawierającą CO2 . Formy krasu powierzchniowego: -lejki krasowe – zaokrąglenia o przeważnie okrągłym zarysie. -uwały – powstają z połączenia lejków krasowych. -polje – rozległe doliny krasowe tworzące się w obszarach górskich lub wyżynnych, na skutek całkowitego zniszczenia skał. -ostańce krasowe – pagóry wapienne o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe. -doliny krasowe – podłużne zagłębienia o stromych ścianach z płaskim dnem, wytworzone przez okresowe lub stałe rzeki. Formy krasu podziemnego: -ponory – wyloty szczelin, w których znika woda płynąca powierzchniowo. -jaskinie – poszerzone przez przepływającą wodę duże szczeliny. -korytarze – wykształcają się wzdłuż szczelin poziomych. -kominy i studnie – wytwarzają się wzdłuż szczelin pionowych. (kominy rozszerzają się ku dołowi). -wąwozy – tworzą się poprzez zapadnięcie stropu korytarzy; czterościenne. -komory(sale) – tworzą się w miejscach przecięcia się form poziomych i pionowych. -wywierzyska – źródła krasowe, które zasila woda wypływająca na powierzchnię; bardzo wydajne. Szata naciekowa jaskiń: -stalaktyty – narastają od góry, przypominają sople. -draperia – połączenie kilku stalaktytów. -stalagmity – rosną na dnie jaskiń ku górze. -stalagnaty – kolumna naciekowa; powstaje z połączenia stalaktytu i stalagmitu. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH – polega na żłobieniu koryta, transportowaniu oraz akumulowaniu materiału skalnego. W zależności od stopnia nachylenia terenu wyróżnia się: -bieg górny: cechuje się dużym spadkiem; wody w rzece jest niewiele, ale płynie z dużą prędkością; występuje erozja denna – prowadzi do pogłębiania dna i kształtowania się doliny V-kształtnej; przy i na progach skalnych działa erozja wsteczna – skutkiem jest cofanie się progów skalnych w górę rzeki i przesuwanie się źródeł. -bieg środkowy: rzeka traci spadek i zmniejsza się prędkość płynięcia wody; zwiększa się działanie erozji bocznej – prowadzi do powstania zakoli (meandrów) i starorzeczy. -bieg dolny: rzeka traci siłę nośną; akumuluje materiał skalny w obrębie koryta tworząc łachy rzeczne i wyspy; gleby aluwialne – mady; delta – powstaje, gdy morze, do którego uchodzi rzeka cechuje się mało intensywnym falowaniem, osady zasypują ujście, a rzeka szukając dróg odpływu rozgałęzia się; estuarium – ujście lejkowe, powstałe przy silnym falowaniu i dużych pływach morskich, gdy woda wdziera się głęboko w górę rzeki i wynosi osady. Elementy doliny rzecznej: -terasy rzeczne(nadzalewowe, zalewowe) – fragmenty dawnego dna doliny. -zbocze doliny -wysoczyzna -koryto rzeki -łożysko rzeki. Przemieszczanie się mas skalnych na stokach wywołane jest siłą grawitacji. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STROMYCH STOKACH: *odpadanie – jest to odspajanie się od skał pojedynczych okruchów i ich przemieszczanie w dół stoku. Proces ten zachozi powoli i równomiernie na zwartych ścianach, a w miejscach występowania spękań intensywniej. W miejscu przemieszczania się materiału skalnego powstają głębokie rynny – ŻLEBY. Okruchy skalne gromadzone są u wylotu żlebu i tworzą STOŻEK USYPISKOWY (w Tatrach zwany piargiem). *obrywanie – nagłe oderwanie się dużych mas skalnych i nagromadzenie się ich u podnóża stoku. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STOKACH O MNIEJSZYM NACHYLENIU: *osuwanie – stosunkowo szybkie zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu. W miejscu gdzie osuwają się skały powstaje nisza osuwiskowa, a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy. *spełzywanie – bardzo powolne zsuwanie się skał luźnych lub zwietrzeliny zachodzące na dużej powierzchni, na stokach o nawet bardzo małym nachyleniu; szczególnie intensywne, gdy skały nasiąkną wodą, bo są wtedy cięższe. DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA LODOWCÓW Skutkiem jest powstanie następujących form: * kotły polodowcowe – tworzą się pod polem firnowym lodowców górskich. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, powstała woda wnika w szczeliny, zamarza i rozsada skały. Bloki skalne wtapiają się w lód i są wynoszone poza obręb pola firnowego, teren obniża się i powstaje kocioł. *barańce (mutony) - przemieszczający się lód zdziera podłoże skalne. Egzaracja nie przebiega jednak równomiernie – najtwardsze skały są niszczone wolniej. Skutkiem są zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu. * doliny U-kształtne (żłoby lodowcowe) – są to doliny przekształcone przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowców. W wyniku zdzierania skał podłoża doliny rzeczne ulegają poszerzeniu i pogłębieniu. *doliny zawieszone – rozmiar skutków działalności niszczącej zależy od grubości lodu. Dno głównej doliny górskiej, którą przemieszcza się największy jęzor, pogłębiane jest bardzo intensywnie; mniejsze dolinki wypełniane są jęzorami o małej grubości, więc zdzieranie dna jest niewielkie. Po wytopieniu się lodowców wyloty dolin pobocznych nie nawiązują do doliny głównej. Rzeki współczesne płynące w dolinach zawieszonych tworzą w takich miejscach wodospady.	TRANSPORT MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ LODOWCE Ruch wewnętrzny i zewnętrzny lodowca powoduje, że materiał skalny jest transportowany na lodowcu, wtopiony w ciało lodowe, a także spychany przez czoło. Podczas transportu materiał ten jest rozdrabniany i szlifowany, nie podlega segregowaniu. Po wytopieniu tworzy bezładną masę skalną złożoną z różnej wielkości okruchów, zwaną gliną morenową. DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA LODOWCÓW W zależności od miejsca akumulacji gliny morenowej powstają: *morena czołowa – ciąg pagórków o znacznych wysokościach względnych, usypane przed czołem lodowca. (ilość powstałego lodu = ilość topniejącego – czoło lodowca zatrzymuje się) *morena denna – falista lub pagórkowata powierzchnia, usypana z gliny morenowej w fazie wycofania się lądolodu. (ilość powstałego < ilość topniejącego – czoło lodowca się wycofuje) *morena boczna – wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego oraz zsuwających się ze stoków (tylko działalność lodowców górskich) * morena środkowa – powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi. DZIAŁALNOŚC WÓD Z TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW Lód topi się pod wpływem ocieplenia oraz dużego ciśnienia, dlatego powstająca woda może spływać z powierzchni oraz wypływać spod lodowca, wypłukując drobniejszy materiał skalny. Z nagromadzonego żwiru i piasku powstają sandry - płaskie lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca. Duże ilości wód pochodzących z topnienia lodu oraz opadów odpływają do morza, żłobią w podłożu rozległe formy zwane pradolinami. Pod lodowcem powstają rynny, które może żłobić woda płynąca pod lodowcem lub sam lodowiec. W przegłębieniach rynien mogą występować jeziora rynnowe. W wyniku zasypywania rynien i tuneli lodowcowych powstają wydłużone i kręte pagóry zwane ozami. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ODDZIAŁYWANIE WIATRU Skutki oddziaływania wiatru zależą od: * siły i porywistości wiatru, * stopnia rozdrobnienia podłoża skalnego (wiatr ma niewielką siłę nośną – transportuje tylko niewielkie pyły, piaski, rzadko żwir), *pokrycia terenu *wilgotności podłoża. Rzeźba eoliczna – obszary, na których wiatr niszczy podłoże, transportuje materiał skalny, a następnie buduje nowe formy powierzchni. NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Deflacja – wywiewanie piasku i pyłu przez wiatr nad obszarem pokrytym luźnym osadem. Bruk deflacyjny – pozostawiony po deflacji grubszy materiał skalny (żwir i kamienie). Nisza deflacyjna – zagłębienie - efekt deflacji na większym obszarze. Korazja – żłobienie, ścieranie lub polerowanie niesionego przez wiatr drobnego materiału skalnego. Grzyby skalne – pojedyncze skałki, najsilniej niszczone przez korazję w dolnej części; powstają poprzez uderzanie materiałem skalnym niesionym przez wiatr. TRANSPORTA MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ WIATR Wiatr może transportować tylko drobny materiał skalny, nosząc go blisko powierzchni w postaci zawieszonej lub tłocząc po podłożu. Piasek jest przenoszony na niewielkie odległości, natomiast pył może być niesiony nawet na kilkaset kilometrów. BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Przeszkody w terenie zmniejszają prędkość wiatru i ograniczają jego siłę nośną. Przenoszony piasek akumuluje się i tworzy wydmy – są one nietrwałe, ponieważ mogą się przemieszczać i zmieniać kształt. W klimacie pustynnym (suchym) wiatr usypuje wydmy zwane barchanami, które przypominają sierp. Jeżeli piasek jest nawiewany z różnych stron, na pustyniach tworzą się wydmy gwiaździste – pagóry, które mają wiele ramion. W klimacie wybrzeża (wilgotnym) wiatr usypuje wydmy paraboliczne. Cechą wydm parabolicznych i barchanów jest asymetria stoków: strona dowietrzna jest długa i nachylona, a strona zawietrzna jest stroma. Stoki dowietrzne w wyniku ciągłego przetaczania piasku są utwardzane, a zawietrzne są luźne. DZIAŁALNOŚC RZEŹBOTWÓRCZA FAL MORSKICH Abrazja – niszcząca działalność morza. WYBRZEŻE WYSOKIE Fale uderzają z siłą 30ton/m^2, co powoduje kruszenie się skał. Uderzająca fala spręża je, a wzrost ciśnienia rozsadza. U podnóża klifu tworzy się nisza abrazyjna. Rozkruszany materiał skalny jest przemieszczany i rozdrabniany na platformie abrazyjnej, a gromadzi się w głębi zbiornika morskiego na platformie akumulacyjnej. Tworzący się nad niszą abrazyjną nawis skalny, pod wpływem ciężaru obrywa się. Prowadzi to do cofania się klifów i zmniejszenia powierzchni lądu. Tempo niszczenia klifów zależy od: twardości skał, z jakich jest zbudowany; ułożenia warstw skalnych; intensywności falowania w morzu; działań ochronnych stosowanych przez człowieka. WYBRZEŻE NISKIE Zasadniczym elementem wybrzeża niskiego jest plaża zbudowana z pisaków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie, których siła nośna zmniejsza się w trakcie oddalania się od linii brzegowej (skutek tarcia o podłoże). Od strony lądu plażę zamyka wał burzowy, który powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe. Z pisaku zgromadzonego w wale wiatr usypuje wydmy. Równolegle do brzegu, w obrębie zbiornika morskiego ciągnie się ławica(rewa) oddzielona od plaży głęboką bruzdą. Powstaje w miejscu, gdzie fala powrotna niosąca materiał skalny zderza się z falą kipieli zmierzającą do plaży. Ławica przybrzeżna może podczas odpływu wynurzać się (lido) i odcinać zatokę zwaną laguną. TYPY WYBRZEŻY *WYRÓWNANE: mierzeje(kosy) odcinają dawne zatoki morza, tworząc zalewy lub jeziora przybrzeżne. Linia brzegowa wyrównuje się. Mierzeje budowane są z osadów nanoszonych przez płynące wzdłuż brzegu prądy morskie. Południowy Bałtyk, Zachodnia Francja nad Zatoką Biskajską. *FIORDOWE: wybrzeże o silnie urozmaiconej linii brzegowej. Występują liczne, głęboko wcinające się w ląd, kręte zatoki – fiordy. Powstają na skutek zalania dolin U-kształtnych wyżłobionych przez jęzory lodowcowe w obszarze górskim. Norwegia, Grenlandia, Alaska, południowo-zachodnie Chile. *SZKIEROWE: wzdłuż linii brzegowej występują liczne, skaliste wyspy o niedużej powierzchni. Ich powstanie związane jest z niszczącą działalnością lądolodów. Podłoże o mniejszej odporności zostało zdarte, a następnie zalane przez morze. Najtwardsze, mniej zniszczone wzniesienia(mutony) tworzą zaś wyspy. Finlandia, Szwecja nad Zatoką Botnicką. *DALMATYŃSKIE: (nazwa od Dalmacji w Chorwacji) wybrzeże urozmaicają zatoki, półwyspy oraz wyspy o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Zatoki to zalane doliny, natomiast półwyspy i wyspy są fragmentami grzbietów górskich. Wschodni Adriatyk. Ameryka Północna – Półwysep Kalifornijski. *RAISOWE: cechy bardzo podobne do wybrzeża dalmatyńskiego, tylko układ grzbietów i dolin górskich, które uległy zalaniu, jest prostopadły do linii brzegowej. Francja – Półwysep Bretoński, Portugalia, południowo-zachodnia Hiszpania.
Wietrzenie – występowanie zmian właściwości chemicznych lub fizycznych skał powodowane przez powietrze, zachodzące w nim procesy, wodę różnych stanach skupienia oraz świat organiczny. Wietrzenie przygotowuje podłoże do procesów rzeźbotwórczych. (Produkty: boksyt, kaolin). Rodzaje wietrzenia: *wietrzenie fizyczne - termiczne – rozpad skał jest wynikiem wielokrotnego nagrzewania się i ochładzania ich powierzchni w suchym i gorącym klimacie. Głębsze warstwy skał nie podlegają zmianom termicznym. Na granicy tych warstw, pomiędzy nimi następuje zmniejszenie sił spójności i oddzielenie cienkich, zewnętrznych fragmentów skały, czyli łuszczenie się skał. Ciemne minerały pochłaniają więcej ciepła i rozszerzają się bardziej niż jasne, w wyniku tych różnic maleją siły spójności między nimi i skała rozpada się – jest to rozpad ziarnisty. [suchy klimat, wysokie dobowe amplitudy] -mrozowe (zamróz) – rozpad skały jest skutkiem powtarzającego się zamarzania i rozmarzania wody wypełniającej szczeliny skalne. Przy spadku temp. poniżej 0 zamarzająca woda zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę wzdłuż szczelin; doprowadza to do podziału skały na bloki – jest to rozpad blokowy. [klimat subpolarny/umiarkowany, pora zimowa w górach] *wietrzenie chemiczne – przekształcenie struktury chemicznej skał pod wpływem reakcji z wodą lub powietrzem atmosferycznym. [klimat ciepły i wilgotny; produkt czerwona lub żółta zwietrzlina] *wietrzenie biologiczne – zwierzęta i roślin na skały mogą oddziaływać: -fizycznie – kruszenie skał poprzez uderzanie kopytami, rycie zwierząt w ziemi, rozrastanie się systemu korzeniowego. -chemicznie – odchody i wydzieliny zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez systemy korzeniowe roślin. [klimat wilgotny i ciepły] Procesy krasowe: Kras – rodzaj wietrzenia chemicznego, który polega na rozpuszczaniu węglanu wapnia przez wodę zawierającą CO2 . Formy krasu powierzchniowego: -lejki krasowe – zaokrąglenia o przeważnie okrągłym zarysie. -uwały – powstają z połączenia lejków krasowych. -polje – rozległe doliny krasowe tworzące się w obszarach górskich lub wyżynnych, na skutek całkowitego zniszczenia skał. -ostańce krasowe – pagóry wapienne o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe. -doliny krasowe – podłużne zagłębienia o stromych ścianach z płaskim dnem, wytworzone przez okresowe lub stałe rzeki. Formy krasu podziemnego: -ponory – wyloty szczelin, w których znika woda płynąca powierzchniowo. -jaskinie – poszerzone przez przepływającą wodę duże szczeliny. -korytarze – wykształcają się wzdłuż szczelin poziomych. -kominy i studnie – wytwarzają się wzdłuż szczelin pionowych. (kominy rozszerzają się ku dołowi). -wąwozy – tworzą się poprzez zapadnięcie stropu korytarzy; czterościenne. -komory(sale) – tworzą się w miejscach przecięcia się form poziomych i pionowych. -wywierzyska – źródła krasowe, które zasila woda wypływająca na powierzchnię; bardzo wydajne. Szata naciekowa jaskiń: -stalaktyty – narastają od góry, przypominają sople. -draperia – połączenie kilku stalaktytów. -stalagmity – rosną na dnie jaskiń ku górze. -stalagnaty – kolumna naciekowa; powstaje z połączenia stalaktytu i stalagmitu. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH – polega na żłobieniu koryta, transportowaniu oraz akumulowaniu materiału skalnego. W zależności od stopnia nachylenia terenu wyróżnia się: -bieg górny: cechuje się dużym spadkiem; wody w rzece jest niewiele, ale płynie z dużą prędkością; występuje erozja denna – prowadzi do pogłębiania dna i kształtowania się doliny V-kształtnej; przy i na progach skalnych działa erozja wsteczna – skutkiem jest cofanie się progów skalnych w górę rzeki i przesuwanie się źródeł. -bieg środkowy: rzeka traci spadek i zmniejsza się prędkość płynięcia wody; zwiększa się działanie erozji bocznej – prowadzi do powstania zakoli (meandrów) i starorzeczy. -bieg dolny: rzeka traci siłę nośną; akumuluje materiał skalny w obrębie koryta tworząc łachy rzeczne i wyspy; gleby aluwialne – mady; delta – powstaje, gdy morze, do którego uchodzi rzeka cechuje się mało intensywnym falowaniem, osady zasypują ujście, a rzeka szukając dróg odpływu rozgałęzia się; estuarium – ujście lejkowe, powstałe przy silnym falowaniu i dużych pływach morskich, gdy woda wdziera się głęboko w górę rzeki i wynosi osady. Elementy doliny rzecznej: -terasy rzeczne(nadzalewowe, zalewowe) – fragmenty dawnego dna doliny. -zbocze doliny -wysoczyzna -koryto rzeki -łożysko rzeki. Przemieszczanie się mas skalnych na stokach wywołane jest siłą grawitacji. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STROMYCH STOKACH: *odpadanie – jest to odspajanie się od skał pojedynczych okruchów i ich przemieszczanie w dół stoku. Proces ten zachozi powoli i równomiernie na zwartych ścianach, a w miejscach występowania spękań intensywniej. W miejscu przemieszczania się materiału skalnego powstają głębokie rynny – ŻLEBY. Okruchy skalne gromadzone są u wylotu żlebu i tworzą STOŻEK USYPISKOWY (w Tatrach zwany piargiem). *obrywanie – nagłe oderwanie się dużych mas skalnych i nagromadzenie się ich u podnóża stoku. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STOKACH O MNIEJSZYM NACHYLENIU: *osuwanie – stosunkowo szybkie zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu. W miejscu gdzie osuwają się skały powstaje nisza osuwiskowa, a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy. *spełzywanie – bardzo powolne zsuwanie się skał luźnych lub zwietrzeliny zachodzące na dużej powierzchni, na stokach o nawet bardzo małym nachyleniu; szczególnie intensywne, gdy skały nasiąkną wodą, bo są wtedy cięższe. DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA LODOWCÓW Skutkiem jest powstanie następujących form: * kotły polodowcowe – tworzą się pod polem firnowym lodowców górskich. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, powstała woda wnika w szczeliny, zamarza i rozsada skały. Bloki skalne wtapiają się w lód i są wynoszone poza obręb pola firnowego, teren obniża się i powstaje kocioł. *barańce (mutony) - przemieszczający się lód zdziera podłoże skalne. Egzaracja nie przebiega jednak równomiernie – najtwardsze skały są niszczone wolniej. Skutkiem są zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu. * doliny U-kształtne (żłoby lodowcowe) – są to doliny przekształcone przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowców. W wyniku zdzierania skał podłoża doliny rzeczne ulegają poszerzeniu i pogłębieniu. *doliny zawieszone – rozmiar skutków działalności niszczącej zależy od grubości lodu. Dno głównej doliny górskiej, którą przemieszcza się największy jęzor, pogłębiane jest bardzo intensywnie; mniejsze dolinki wypełniane są jęzorami o małej grubości, więc zdzieranie dna jest niewielkie. Po wytopieniu się lodowców wyloty dolin pobocznych nie nawiązują do doliny głównej. Rzeki współczesne płynące w dolinach zawieszonych tworzą w takich miejscach wodospady.	TRANSPORT MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ LODOWCE Ruch wewnętrzny i zewnętrzny lodowca powoduje, że materiał skalny jest transportowany na lodowcu, wtopiony w ciało lodowe, a także spychany przez czoło. Podczas transportu materiał ten jest rozdrabniany i szlifowany, nie podlega segregowaniu. Po wytopieniu tworzy bezładną masę skalną złożoną z różnej wielkości okruchów, zwaną gliną morenową. DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA LODOWCÓW W zależności od miejsca akumulacji gliny morenowej powstają: *morena czołowa – ciąg pagórków o znacznych wysokościach względnych, usypane przed czołem lodowca. (ilość powstałego lodu = ilość topniejącego – czoło lodowca zatrzymuje się) *morena denna – falista lub pagórkowata powierzchnia, usypana z gliny morenowej w fazie wycofania się lądolodu. (ilość powstałego < ilość topniejącego – czoło lodowca się wycofuje) *morena boczna – wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego oraz zsuwających się ze stoków (tylko działalność lodowców górskich) * morena środkowa – powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi. DZIAŁALNOŚC WÓD Z TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW Lód topi się pod wpływem ocieplenia oraz dużego ciśnienia, dlatego powstająca woda może spływać z powierzchni oraz wypływać spod lodowca, wypłukując drobniejszy materiał skalny. Z nagromadzonego żwiru i piasku powstają sandry - płaskie lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca. Duże ilości wód pochodzących z topnienia lodu oraz opadów odpływają do morza, żłobią w podłożu rozległe formy zwane pradolinami. Pod lodowcem powstają rynny, które może żłobić woda płynąca pod lodowcem lub sam lodowiec. W przegłębieniach rynien mogą występować jeziora rynnowe. W wyniku zasypywania rynien i tuneli lodowcowych powstają wydłużone i kręte pagóry zwane ozami. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ODDZIAŁYWANIE WIATRU Skutki oddziaływania wiatru zależą od: * siły i porywistości wiatru, * stopnia rozdrobnienia podłoża skalnego (wiatr ma niewielką siłę nośną – transportuje tylko niewielkie pyły, piaski, rzadko żwir), *pokrycia terenu *wilgotności podłoża. Rzeźba eoliczna – obszary, na których wiatr niszczy podłoże, transportuje materiał skalny, a następnie buduje nowe formy powierzchni. NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Deflacja – wywiewanie piasku i pyłu przez wiatr nad obszarem pokrytym luźnym osadem. Bruk deflacyjny – pozostawiony po deflacji grubszy materiał skalny (żwir i kamienie). Nisza deflacyjna – zagłębienie - efekt deflacji na większym obszarze. Korazja – żłobienie, ścieranie lub polerowanie niesionego przez wiatr drobnego materiału skalnego. Grzyby skalne – pojedyncze skałki, najsilniej niszczone przez korazję w dolnej części; powstają poprzez uderzanie materiałem skalnym niesionym przez wiatr. TRANSPORTA MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ WIATR Wiatr może transportować tylko drobny materiał skalny, nosząc go blisko powierzchni w postaci zawieszonej lub tłocząc po podłożu. Piasek jest przenoszony na niewielkie odległości, natomiast pył może być niesiony nawet na kilkaset kilometrów. BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Przeszkody w terenie zmniejszają prędkość wiatru i ograniczają jego siłę nośną. Przenoszony piasek akumuluje się i tworzy wydmy – są one nietrwałe, ponieważ mogą się przemieszczać i zmieniać kształt. W klimacie pustynnym (suchym) wiatr usypuje wydmy zwane barchanami, które przypominają sierp. Jeżeli piasek jest nawiewany z różnych stron, na pustyniach tworzą się wydmy gwiaździste – pagóry, które mają wiele ramion. W klimacie wybrzeża (wilgotnym) wiatr usypuje wydmy paraboliczne. Cechą wydm parabolicznych i barchanów jest asymetria stoków: strona dowietrzna jest długa i nachylona, a strona zawietrzna jest stroma. Stoki dowietrzne w wyniku ciągłego przetaczania piasku są utwardzane, a zawietrzne są luźne. DZIAŁALNOŚC RZEŹBOTWÓRCZA FAL MORSKICH Abrazja – niszcząca działalność morza. WYBRZEŻE WYSOKIE Fale uderzają z siłą 30ton/m^2, co powoduje kruszenie się skał. Uderzająca fala spręża je, a wzrost ciśnienia rozsadza. U podnóża klifu tworzy się nisza abrazyjna. Rozkruszany materiał skalny jest przemieszczany i rozdrabniany na platformie abrazyjnej, a gromadzi się w głębi zbiornika morskiego na platformie akumulacyjnej. Tworzący się nad niszą abrazyjną nawis skalny, pod wpływem ciężaru obrywa się. Prowadzi to do cofania się klifów i zmniejszenia powierzchni lądu. Tempo niszczenia klifów zależy od: twardości skał, z jakich jest zbudowany; ułożenia warstw skalnych; intensywności falowania w morzu; działań ochronnych stosowanych przez człowieka. WYBRZEŻE NISKIE Zasadniczym elementem wybrzeża niskiego jest plaża zbudowana z pisaków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie, których siła nośna zmniejsza się w trakcie oddalania się od linii brzegowej (skutek tarcia o podłoże). Od strony lądu plażę zamyka wał burzowy, który powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe. Z pisaku zgromadzonego w wale wiatr usypuje wydmy. Równolegle do brzegu, w obrębie zbiornika morskiego ciągnie się ławica(rewa) oddzielona od plaży głęboką bruzdą. Powstaje w miejscu, gdzie fala powrotna niosąca materiał skalny zderza się z falą kipieli zmierzającą do plaży. Ławica przybrzeżna może podczas odpływu wynurzać się (lido) i odcinać zatokę zwaną laguną. TYPY WYBRZEŻY *WYRÓWNANE: mierzeje(kosy) odcinają dawne zatoki morza, tworząc zalewy lub jeziora przybrzeżne. Linia brzegowa wyrównuje się. Mierzeje budowane są z osadów nanoszonych przez płynące wzdłuż brzegu prądy morskie. Południowy Bałtyk, Zachodnia Francja nad Zatoką Biskajską. *FIORDOWE: wybrzeże o silnie urozmaiconej linii brzegowej. Występują liczne, głęboko wcinające się w ląd, kręte zatoki – fiordy. Powstają na skutek zalania dolin U-kształtnych wyżłobionych przez jęzory lodowcowe w obszarze górskim. Norwegia, Grenlandia, Alaska, południowo-zachodnie Chile. *SZKIEROWE: wzdłuż linii brzegowej występują liczne, skaliste wyspy o niedużej powierzchni. Ich powstanie związane jest z niszczącą działalnością lądolodów. Podłoże o mniejszej odporności zostało zdarte, a następnie zalane przez morze. Najtwardsze, mniej zniszczone wzniesienia(mutony) tworzą zaś wyspy. Finlandia, Szwecja nad Zatoką Botnicką. *DALMATYŃSKIE: (nazwa od Dalmacji w Chorwacji) wybrzeże urozmaicają zatoki, półwyspy oraz wyspy o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Zatoki to zalane doliny, natomiast półwyspy i wyspy są fragmentami grzbietów górskich. Wschodni Adriatyk. Ameryka Północna – Półwysep Kalifornijski. *RAISOWE: cechy bardzo podobne do wybrzeża dalmatyńskiego, tylko układ grzbietów i dolin górskich, które uległy zalaniu, jest prostopadły do linii brzegowej. Francja – Półwysep Bretoński, Portugalia, południowo-zachodnia Hiszpania.

	BIEG GÓRNY	BIEG ŚRODKOWY	BIEG DOLNY		BIEG GÓRNY	BIEG ŚRODKOWY	BIEG DOLNY		BIEG GÓRNY	BIEG ŚRODKOWY	BIEG DOLNY
Spadek rzeki	Największy. Mała ilość wody.	Zmniejsza się. Wody przybywa.	Najmniejszy. Największa ilość wody.	Spadek rzeki	Największy. Mała ilość wody.	Zmniejsza się. Wody przybywa.	Najmniejszy. Największa ilość wody.	Spadek rzeki	Największy. Mała ilość wody.	Zmniejsza się. Wody przybywa.	Najmniejszy. Największa ilość wody.
Transport materiału	Głazy i żwiry toczone lub wleczone po dnie ulegają rozkruszaniu i obtaczaniu(otaczki)	Żwirowo-piaszczysty, wleczony po dnie lub zawieszony w wodzie.	Drobny żwirowo piaszczysty oraz muł.	Transport materiału	Głazy i żwiry toczone lub wleczone po dnie ulegają rozkruszaniu i obtaczaniu(otaczki)	Żwirowo-piaszczysty, wleczony po dnie lub zawieszony w wodzie.	Drobny żwirowo piaszczysty oraz muł.	Transport materiału	Głazy i żwiry toczone lub wleczone po dnie ulegają rozkruszaniu i obtaczaniu(otaczki)	Żwirowo-piaszczysty, wleczony po dnie lub zawieszony w wodzie.	Drobny żwirowo piaszczysty oraz muł.
Działalność niszcząca (erozja)	Intensywna erozja denna, erozja wsteczna przy źródle i na progach	Słabnie erozja denna, erozja boczna prowadzi do poszerzenia doliny i powstania meandrów	Erozja denna nie występuje, bo rzeka osiągnęła poziom podstawy erozyjnej	Działalność niszcząca (erozja)	Intensywna erozja denna, erozja wsteczna przy źródle i na progach	Słabnie erozja denna, erozja boczna prowadzi do poszerzenia doliny i powstania meandrów	Erozja denna nie występuje, bo rzeka osiągnęła poziom podstawy erozyjnej	Działalność niszcząca (erozja)	Intensywna erozja denna, erozja wsteczna przy źródle i na progach	Słabnie erozja denna, erozja boczna prowadzi do poszerzenia doliny i powstania meandrów	Erozja denna nie występuje, bo rzeka osiągnęła poziom podstawy erozyjnej
Działalność budująca (akumulacja)	Nie występuje. Przy niskim stanie wody odsłaniają się fragmenty koryta zasypane rumowiskiem skalnym	Odsypiska po wewnętrznej stronie zakola	Wały przy korytowe, łachy i wyspy rzeczne, delty, akumulacja aluwiów na równinach zalewowych	Działalność budująca (akumulacja)	Nie występuje. Przy niskim stanie wody odsłaniają się fragmenty koryta zasypane rumowiskiem skalnym	Odsypiska po wewnętrznej stronie zakola	Wały przy korytowe, łachy i wyspy rzeczne, delty, akumulacja aluwiów na równinach zalewowych	Działalność budująca (akumulacja)	Nie występuje. Przy niskim stanie wody odsłaniają się fragmenty koryta zasypane rumowiskiem skalnym	Odsypiska po wewnętrznej stronie zakola	Wały przy korytowe, łachy i wyspy rzeczne, delty, akumulacja aluwiów na równinach zalewowych
	BIEG GÓRNY	BIEG ŚRODKOWY	BIEG DOLNY		BIEG GÓRNY	BIEG ŚRODKOWY	BIEG DOLNY		BIEG GÓRNY	BIEG ŚRODKOWY	BIEG DOLNY
Spadek rzeki	Największy. Mała ilość wody.	Zmniejsza się. Wody przybywa.	Najmniejszy. Największa ilość wody.	Spadek rzeki	Największy. Mała ilość wody.	Zmniejsza się. Wody przybywa.	Najmniejszy. Największa ilość wody.	Spadek rzeki	Największy. Mała ilość wody.	Zmniejsza się. Wody przybywa.	Najmniejszy. Największa ilość wody.
Transport materiału	Głazy i żwiry toczone lub wleczone po dnie ulegają rozkruszaniu i obtaczaniu(otaczki)	Żwirowo-piaszczysty, wleczony po dnie lub zawieszony w wodzie.	Drobny żwirowo piaszczysty oraz muł.	Transport materiału	Głazy i żwiry toczone lub wleczone po dnie ulegają rozkruszaniu i obtaczaniu(otaczki)	Żwirowo-piaszczysty, wleczony po dnie lub zawieszony w wodzie.	Drobny żwirowo piaszczysty oraz muł.	Transport materiału	Głazy i żwiry toczone lub wleczone po dnie ulegają rozkruszaniu i obtaczaniu(otaczki)	Żwirowo-piaszczysty, wleczony po dnie lub zawieszony w wodzie.	Drobny żwirowo piaszczysty oraz muł.
Działalność niszcząca (erozja)	Intensywna erozja denna, erozja wsteczna przy źródle i na progach	Słabnie erozja denna, erozja boczna prowadzi do poszerzenia doliny i powstania meandrów	Erozja denna nie występuje, bo rzeka osiągnęła poziom podstawy erozyjnej	Działalność niszcząca (erozja)	Intensywna erozja denna, erozja wsteczna przy źródle i na progach	Słabnie erozja denna, erozja boczna prowadzi do poszerzenia doliny i powstania meandrów	Erozja denna nie występuje, bo rzeka osiągnęła poziom podstawy erozyjnej	Działalność niszcząca (erozja)	Intensywna erozja denna, erozja wsteczna przy źródle i na progach	Słabnie erozja denna, erozja boczna prowadzi do poszerzenia doliny i powstania meandrów	Erozja denna nie występuje, bo rzeka osiągnęła poziom podstawy erozyjnej
Działalność budująca (akumulacja)	Nie występuje. Przy niskim stanie wody odsłaniają się fragmenty koryta zasypane rumowiskiem skalnym	Odsypiska po wewnętrznej stronie zakola	Wały przy korytowe, łachy i wyspy rzeczne, delty, akumulacja aluwiów na równinach zalewowych	Działalność budująca (akumulacja)	Nie występuje. Przy niskim stanie wody odsłaniają się fragmenty koryta zasypane rumowiskiem skalnym	Odsypiska po wewnętrznej stronie zakola	Wały przy korytowe, łachy i wyspy rzeczne, delty, akumulacja aluwiów na równinach zalewowych	Działalność budująca (akumulacja)	Nie występuje. Przy niskim stanie wody odsłaniają się fragmenty koryta zasypane rumowiskiem skalnym	Odsypiska po wewnętrznej stronie zakola	Wały przy korytowe, łachy i wyspy rzeczne, delty, akumulacja aluwiów na równinach zalewowych

Wietrzenie – występowanie zmian właściwości chemicznych lub fizycznych skał powodowane przez powietrze, zachodzące w nim procesy, wodę różnych stanach skupienia oraz świat organiczny. Wietrzenie przygotowuje podłoże do procesów rzeźbotwórczych. (Produkty: boksyt, kaolin). Rodzaje wietrzenia: *wietrzenie fizyczne - termiczne – rozpad skał jest wynikiem wielokrotnego nagrzewania się i ochładzania ich powierzchni w suchym i gorącym klimacie. Głębsze warstwy skał nie podlegają zmianom termicznym. Na granicy tych warstw, pomiędzy nimi następuje zmniejszenie sił spójności i oddzielenie cienkich, zewnętrznych fragmentów skały, czyli łuszczenie się skał. Ciemne minerały pochłaniają więcej ciepła i rozszerzają się bardziej niż jasne, w wyniku tych różnic maleją siły spójności między nimi i skała rozpada się – jest to rozpad ziarnisty. [suchy klimat, wysokie dobowe amplitudy] -mrozowe (zamróz) – rozpad skały jest skutkiem powtarzającego się zamarzania i rozmarzania wody wypełniającej szczeliny skalne. Przy spadku temp. poniżej 0 zamarzająca woda zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę wzdłuż szczelin; doprowadza to do podziału skały na bloki – jest to rozpad blokowy. [klimat subpolarny/umiarkowany, pora zimowa w górach] *wietrzenie chemiczne – przekształcenie struktury chemicznej skał pod wpływem reakcji z wodą lub powietrzem atmosferycznym. [klimat ciepły i wilgotny; produkt czerwona lub żółta zwietrzlina] *wietrzenie biologiczne – zwierzęta i roślin na skały mogą oddziaływać: -fizycznie – kruszenie skał poprzez uderzanie kopytami, rycie zwierząt w ziemi, rozrastanie się systemu korzeniowego. -chemicznie – odchody i wydzieliny zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez systemy korzeniowe roślin. [klimat wilgotny i ciepły] Procesy krasowe: Kras – rodzaj wietrzenia chemicznego, który polega na rozpuszczaniu węglanu wapnia przez wodę zawierającą CO2 . Formy krasu powierzchniowego: -lejki krasowe – zaokrąglenia o przeważnie okrągłym zarysie. -uwały – powstają z połączenia lejków krasowych. -polje – rozległe doliny krasowe tworzące się w obszarach górskich lub wyżynnych, na skutek całkowitego zniszczenia skał. -ostańce krasowe – pagóry wapienne o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe. -doliny krasowe – podłużne zagłębienia o stromych ścianach z płaskim dnem, wytworzone przez okresowe lub stałe rzeki. Formy krasu podziemnego: -ponory – wyloty szczelin, w których znika woda płynąca powierzchniowo. -jaskinie – poszerzone przez przepływającą wodę duże szczeliny. -korytarze – wykształcają się wzdłuż szczelin poziomych. -kominy i studnie – wytwarzają się wzdłuż szczelin pionowych. (kominy rozszerzają się ku dołowi). -wąwozy – tworzą się poprzez zapadnięcie stropu korytarzy; czterościenne. -komory(sale) – tworzą się w miejscach przecięcia się form poziomych i pionowych. -wywierzyska – źródła krasowe, które zasila woda wypływająca na powierzchnię; bardzo wydajne. Szata naciekowa jaskiń: -stalaktyty – narastają od góry, przypominają sople. -draperia – połączenie kilku stalaktytów. -stalagmity – rosną na dnie jaskiń ku górze. -stalagnaty – kolumna naciekowa; powstaje z połączenia stalaktytu i stalagmitu. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH – polega na żłobieniu koryta, transportowaniu oraz akumulowaniu materiału skalnego. W zależności od stopnia nachylenia terenu wyróżnia się: -bieg górny: cechuje się dużym spadkiem; wody w rzece jest niewiele, ale płynie z dużą prędkością; występuje erozja denna – prowadzi do pogłębiania dna i kształtowania się doliny V-kształtnej; przy i na progach skalnych działa erozja wsteczna – skutkiem jest cofanie się progów skalnych w górę rzeki i przesuwanie się źródeł. -bieg środkowy: rzeka traci spadek i zmniejsza się prędkość płynięcia wody; zwiększa się działanie erozji bocznej – prowadzi do powstania zakoli (meandrów) i starorzeczy. -bieg dolny: rzeka traci siłę nośną; akumuluje materiał skalny w obrębie koryta tworząc łachy rzeczne i wyspy; gleby aluwialne – mady; delta – powstaje, gdy morze, do którego uchodzi rzeka cechuje się mało intensywnym falowaniem, osady zasypują ujście, a rzeka szukając dróg odpływu rozgałęzia się; estuarium – ujście lejkowe, powstałe przy silnym falowaniu i dużych pływach morskich, gdy woda wdziera się głęboko w górę rzeki i wynosi osady. Elementy doliny rzecznej: -terasy rzeczne(nadzalewowe, zalewowe) – fragmenty dawnego dna doliny. -zbocze doliny -wysoczyzna -koryto rzeki -łożysko rzeki. Przemieszczanie się mas skalnych na stokach wywołane jest siłą grawitacji. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STROMYCH STOKACH: *odpadanie – jest to odspajanie się od skał pojedynczych okruchów i ich przemieszczanie w dół stoku. Proces ten zachozi powoli i równomiernie na zwartych ścianach, a w miejscach występowania spękań intensywniej. W miejscu przemieszczania się materiału skalnego powstają głębokie rynny – ŻLEBY. Okruchy skalne gromadzone są u wylotu żlebu i tworzą STOŻEK USYPISKOWY (w Tatrach zwany piargiem). *obrywanie – nagłe oderwanie się dużych mas skalnych i nagromadzenie się ich u podnóża stoku. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STOKACH O MNIEJSZYM NACHYLENIU: *osuwanie – stosunkowo szybkie zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu. W miejscu gdzie osuwają się skały powstaje nisza osuwiskowa, a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy. *spełzywanie – bardzo powolne zsuwanie się skał luźnych lub zwietrzeliny zachodzące na dużej powierzchni, na stokach o nawet bardzo małym nachyleniu; szczególnie intensywne, gdy skały nasiąkną wodą, bo są wtedy cięższe. DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA LODOWCÓW Skutkiem jest powstanie następujących form: * kotły polodowcowe – tworzą się pod polem firnowym lodowców górskich. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, powstała woda wnika w szczeliny, zamarza i rozsada skały. Bloki skalne wtapiają się w lód i są wynoszone poza obręb pola firnowego, teren obniża się i powstaje kocioł. *barańce (mutony) - przemieszczający się lód zdziera podłoże skalne. Egzaracja nie przebiega jednak równomiernie – najtwardsze skały są niszczone wolniej. Skutkiem są zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu. * doliny U-kształtne (żłoby lodowcowe) – są to doliny przekształcone przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowców. W wyniku zdzierania skał podłoża doliny rzeczne ulegają poszerzeniu i pogłębieniu. *doliny zawieszone – rozmiar skutków działalności niszczącej zależy od grubości lodu. Dno głównej doliny górskiej, którą przemieszcza się największy jęzor, pogłębiane jest bardzo intensywnie; mniejsze dolinki wypełniane są jęzorami o małej grubości, więc zdzieranie dna jest niewielkie. Po wytopieniu się lodowców wyloty dolin pobocznych nie nawiązują do doliny głównej. Rzeki współczesne płynące w dolinach zawieszonych tworzą w takich miejscach wodospady.	TRANSPORT MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ LODOWCE Ruch wewnętrzny i zewnętrzny lodowca powoduje, że materiał skalny jest transportowany na lodowcu, wtopiony w ciało lodowe, a także spychany przez czoło. Podczas transportu materiał ten jest rozdrabniany i szlifowany, nie podlega segregowaniu. Po wytopieniu tworzy bezładną masę skalną złożoną z różnej wielkości okruchów, zwaną gliną morenową. DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA LODOWCÓW W zależności od miejsca akumulacji gliny morenowej powstają: *morena czołowa – ciąg pagórków o znacznych wysokościach względnych, usypane przed czołem lodowca. (ilość powstałego lodu = ilość topniejącego – czoło lodowca zatrzymuje się) *morena denna – falista lub pagórkowata powierzchnia, usypana z gliny morenowej w fazie wycofania się lądolodu. (ilość powstałego < ilość topniejącego – czoło lodowca się wycofuje) *morena boczna – wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego oraz zsuwających się ze stoków (tylko działalność lodowców górskich) * morena środkowa – powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi. DZIAŁALNOŚC WÓD Z TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW Lód topi się pod wpływem ocieplenia oraz dużego ciśnienia, dlatego powstająca woda może spływać z powierzchni oraz wypływać spod lodowca, wypłukując drobniejszy materiał skalny. Z nagromadzonego żwiru i piasku powstają sandry - płaskie lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca. Duże ilości wód pochodzących z topnienia lodu oraz opadów odpływają do morza, żłobią w podłożu rozległe formy zwane pradolinami. Pod lodowcem powstają rynny, które może żłobić woda płynąca pod lodowcem lub sam lodowiec. W przegłębieniach rynien mogą występować jeziora rynnowe. W wyniku zasypywania rynien i tuneli lodowcowych powstają wydłużone i kręte pagóry zwane ozami. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ODDZIAŁYWANIE WIATRU Skutki oddziaływania wiatru zależą od: * siły i porywistości wiatru, * stopnia rozdrobnienia podłoża skalnego (wiatr ma niewielką siłę nośną – transportuje tylko niewielkie pyły, piaski, rzadko żwir), *pokrycia terenu *wilgotności podłoża. Rzeźba eoliczna – obszary, na których wiatr niszczy podłoże, transportuje materiał skalny, a następnie buduje nowe formy powierzchni. NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Deflacja – wywiewanie piasku i pyłu przez wiatr nad obszarem pokrytym luźnym osadem. Bruk deflacyjny – pozostawiony po deflacji grubszy materiał skalny (żwir i kamienie). Nisza deflacyjna – zagłębienie - efekt deflacji na większym obszarze. Korazja – żłobienie, ścieranie lub polerowanie niesionego przez wiatr drobnego materiału skalnego. Grzyby skalne – pojedyncze skałki, najsilniej niszczone przez korazję w dolnej części; powstają poprzez uderzanie materiałem skalnym niesionym przez wiatr. TRANSPORTA MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ WIATR Wiatr może transportować tylko drobny materiał skalny, nosząc go blisko powierzchni w postaci zawieszonej lub tłocząc po podłożu. Piasek jest przenoszony na niewielkie odległości, natomiast pył może być niesiony nawet na kilkaset kilometrów. BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Przeszkody w terenie zmniejszają prędkość wiatru i ograniczają jego siłę nośną. Przenoszony piasek akumuluje się i tworzy wydmy – są one nietrwałe, ponieważ mogą się przemieszczać i zmieniać kształt. W klimacie pustynnym (suchym) wiatr usypuje wydmy zwane barchanami, które przypominają sierp. Jeżeli piasek jest nawiewany z różnych stron, na pustyniach tworzą się wydmy gwiaździste – pagóry, które mają wiele ramion. W klimacie wybrzeża (wilgotnym) wiatr usypuje wydmy paraboliczne. Cechą wydm parabolicznych i barchanów jest asymetria stoków: strona dowietrzna jest długa i nachylona, a strona zawietrzna jest stroma. Stoki dowietrzne w wyniku ciągłego przetaczania piasku są utwardzane, a zawietrzne są luźne. DZIAŁALNOŚC RZEŹBOTWÓRCZA FAL MORSKICH Abrazja – niszcząca działalność morza. WYBRZEŻE WYSOKIE Fale uderzają z siłą 30ton/m^2, co powoduje kruszenie się skał. Uderzająca fala spręża je, a wzrost ciśnienia rozsadza. U podnóża klifu tworzy się nisza abrazyjna. Rozkruszany materiał skalny jest przemieszczany i rozdrabniany na platformie abrazyjnej, a gromadzi się w głębi zbiornika morskiego na platformie akumulacyjnej. Tworzący się nad niszą abrazyjną nawis skalny, pod wpływem ciężaru obrywa się. Prowadzi to do cofania się klifów i zmniejszenia powierzchni lądu. Tempo niszczenia klifów zależy od: twardości skał, z jakich jest zbudowany; ułożenia warstw skalnych; intensywności falowania w morzu; działań ochronnych stosowanych przez człowieka. WYBRZEŻE NISKIE Zasadniczym elementem wybrzeża niskiego jest plaża zbudowana z pisaków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie, których siła nośna zmniejsza się w trakcie oddalania się od linii brzegowej (skutek tarcia o podłoże). Od strony lądu plażę zamyka wał burzowy, który powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe. Z pisaku zgromadzonego w wale wiatr usypuje wydmy. Równolegle do brzegu, w obrębie zbiornika morskiego ciągnie się ławica(rewa) oddzielona od plaży głęboką bruzdą. Powstaje w miejscu, gdzie fala powrotna niosąca materiał skalny zderza się z falą kipieli zmierzającą do plaży. Ławica przybrzeżna może podczas odpływu wynurzać się (lido) i odcinać zatokę zwaną laguną. TYPY WYBRZEŻY *WYRÓWNANE: mierzeje(kosy) odcinają dawne zatoki morza, tworząc zalewy lub jeziora przybrzeżne. Linia brzegowa wyrównuje się. Mierzeje budowane są z osadów nanoszonych przez płynące wzdłuż brzegu prądy morskie. Południowy Bałtyk, Zachodnia Francja nad Zatoką Biskajską. *FIORDOWE: wybrzeże o silnie urozmaiconej linii brzegowej. Występują liczne, głęboko wcinające się w ląd, kręte zatoki – fiordy. Powstają na skutek zalania dolin U-kształtnych wyżłobionych przez jęzory lodowcowe w obszarze górskim. Norwegia, Grenlandia, Alaska, południowo-zachodnie Chile. *SZKIEROWE: wzdłuż linii brzegowej występują liczne, skaliste wyspy o niedużej powierzchni. Ich powstanie związane jest z niszczącą działalnością lądolodów. Podłoże o mniejszej odporności zostało zdarte, a następnie zalane przez morze. Najtwardsze, mniej zniszczone wzniesienia(mutony) tworzą zaś wyspy. Finlandia, Szwecja nad Zatoką Botnicką. *DALMATYŃSKIE: (nazwa od Dalmacji w Chorwacji) wybrzeże urozmaicają zatoki, półwyspy oraz wyspy o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Zatoki to zalane doliny, natomiast półwyspy i wyspy są fragmentami grzbietów górskich. Wschodni Adriatyk. Ameryka Północna – Półwysep Kalifornijski. *RAISOWE: cechy bardzo podobne do wybrzeża dalmatyńskiego, tylko układ grzbietów i dolin górskich, które uległy zalaniu, jest prostopadły do linii brzegowej. Francja – Półwysep Bretoński, Portugalia, południowo-zachodnia Hiszpania.
Wietrzenie – występowanie zmian właściwości chemicznych lub fizycznych skał powodowane przez powietrze, zachodzące w nim procesy, wodę różnych stanach skupienia oraz świat organiczny. Wietrzenie przygotowuje podłoże do procesów rzeźbotwórczych. (Produkty: boksyt, kaolin). Rodzaje wietrzenia: *wietrzenie fizyczne - termiczne – rozpad skał jest wynikiem wielokrotnego nagrzewania się i ochładzania ich powierzchni w suchym i gorącym klimacie. Głębsze warstwy skał nie podlegają zmianom termicznym. Na granicy tych warstw, pomiędzy nimi następuje zmniejszenie sił spójności i oddzielenie cienkich, zewnętrznych fragmentów skały, czyli łuszczenie się skał. Ciemne minerały pochłaniają więcej ciepła i rozszerzają się bardziej niż jasne, w wyniku tych różnic maleją siły spójności między nimi i skała rozpada się – jest to rozpad ziarnisty. [suchy klimat, wysokie dobowe amplitudy] -mrozowe (zamróz) – rozpad skały jest skutkiem powtarzającego się zamarzania i rozmarzania wody wypełniającej szczeliny skalne. Przy spadku temp. poniżej 0 zamarzająca woda zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę wzdłuż szczelin; doprowadza to do podziału skały na bloki – jest to rozpad blokowy. [klimat subpolarny/umiarkowany, pora zimowa w górach] *wietrzenie chemiczne – przekształcenie struktury chemicznej skał pod wpływem reakcji z wodą lub powietrzem atmosferycznym. [klimat ciepły i wilgotny; produkt czerwona lub żółta zwietrzlina] *wietrzenie biologiczne – zwierzęta i roślin na skały mogą oddziaływać: -fizycznie – kruszenie skał poprzez uderzanie kopytami, rycie zwierząt w ziemi, rozrastanie się systemu korzeniowego. -chemicznie – odchody i wydzieliny zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez systemy korzeniowe roślin. [klimat wilgotny i ciepły] Procesy krasowe: Kras – rodzaj wietrzenia chemicznego, który polega na rozpuszczaniu węglanu wapnia przez wodę zawierającą CO2 . Formy krasu powierzchniowego: -lejki krasowe – zaokrąglenia o przeważnie okrągłym zarysie. -uwały – powstają z połączenia lejków krasowych. -polje – rozległe doliny krasowe tworzące się w obszarach górskich lub wyżynnych, na skutek całkowitego zniszczenia skał. -ostańce krasowe – pagóry wapienne o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe. -doliny krasowe – podłużne zagłębienia o stromych ścianach z płaskim dnem, wytworzone przez okresowe lub stałe rzeki. Formy krasu podziemnego: -ponory – wyloty szczelin, w których znika woda płynąca powierzchniowo. -jaskinie – poszerzone przez przepływającą wodę duże szczeliny. -korytarze – wykształcają się wzdłuż szczelin poziomych. -kominy i studnie – wytwarzają się wzdłuż szczelin pionowych. (kominy rozszerzają się ku dołowi). -wąwozy – tworzą się poprzez zapadnięcie stropu korytarzy; czterościenne. -komory(sale) – tworzą się w miejscach przecięcia się form poziomych i pionowych. -wywierzyska – źródła krasowe, które zasila woda wypływająca na powierzchnię; bardzo wydajne. Szata naciekowa jaskiń: -stalaktyty – narastają od góry, przypominają sople. -draperia – połączenie kilku stalaktytów. -stalagmity – rosną na dnie jaskiń ku górze. -stalagnaty – kolumna naciekowa; powstaje z połączenia stalaktytu i stalagmitu. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH – polega na żłobieniu koryta, transportowaniu oraz akumulowaniu materiału skalnego. W zależności od stopnia nachylenia terenu wyróżnia się: -bieg górny: cechuje się dużym spadkiem; wody w rzece jest niewiele, ale płynie z dużą prędkością; występuje erozja denna – prowadzi do pogłębiania dna i kształtowania się doliny V-kształtnej; przy i na progach skalnych działa erozja wsteczna – skutkiem jest cofanie się progów skalnych w górę rzeki i przesuwanie się źródeł. -bieg środkowy: rzeka traci spadek i zmniejsza się prędkość płynięcia wody; zwiększa się działanie erozji bocznej – prowadzi do powstania zakoli (meandrów) i starorzeczy. -bieg dolny: rzeka traci siłę nośną; akumuluje materiał skalny w obrębie koryta tworząc łachy rzeczne i wyspy; gleby aluwialne – mady; delta – powstaje, gdy morze, do którego uchodzi rzeka cechuje się mało intensywnym falowaniem, osady zasypują ujście, a rzeka szukając dróg odpływu rozgałęzia się; estuarium – ujście lejkowe, powstałe przy silnym falowaniu i dużych pływach morskich, gdy woda wdziera się głęboko w górę rzeki i wynosi osady. Elementy doliny rzecznej: -terasy rzeczne(nadzalewowe, zalewowe) – fragmenty dawnego dna doliny. -zbocze doliny -wysoczyzna -koryto rzeki -łożysko rzeki. Przemieszczanie się mas skalnych na stokach wywołane jest siłą grawitacji. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STROMYCH STOKACH: *odpadanie – jest to odspajanie się od skał pojedynczych okruchów i ich przemieszczanie w dół stoku. Proces ten zachozi powoli i równomiernie na zwartych ścianach, a w miejscach występowania spękań intensywniej. W miejscu przemieszczania się materiału skalnego powstają głębokie rynny – ŻLEBY. Okruchy skalne gromadzone są u wylotu żlebu i tworzą STOŻEK USYPISKOWY (w Tatrach zwany piargiem). *obrywanie – nagłe oderwanie się dużych mas skalnych i nagromadzenie się ich u podnóża stoku. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STOKACH O MNIEJSZYM NACHYLENIU: *osuwanie – stosunkowo szybkie zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu. W miejscu gdzie osuwają się skały powstaje nisza osuwiskowa, a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy. *spełzywanie – bardzo powolne zsuwanie się skał luźnych lub zwietrzeliny zachodzące na dużej powierzchni, na stokach o nawet bardzo małym nachyleniu; szczególnie intensywne, gdy skały nasiąkną wodą, bo są wtedy cięższe. DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA LODOWCÓW Skutkiem jest powstanie następujących form: * kotły polodowcowe – tworzą się pod polem firnowym lodowców górskich. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, powstała woda wnika w szczeliny, zamarza i rozsada skały. Bloki skalne wtapiają się w lód i są wynoszone poza obręb pola firnowego, teren obniża się i powstaje kocioł. *barańce (mutony) - przemieszczający się lód zdziera podłoże skalne. Egzaracja nie przebiega jednak równomiernie – najtwardsze skały są niszczone wolniej. Skutkiem są zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu. * doliny U-kształtne (żłoby lodowcowe) – są to doliny przekształcone przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowców. W wyniku zdzierania skał podłoża doliny rzeczne ulegają poszerzeniu i pogłębieniu. *doliny zawieszone – rozmiar skutków działalności niszczącej zależy od grubości lodu. Dno głównej doliny górskiej, którą przemieszcza się największy jęzor, pogłębiane jest bardzo intensywnie; mniejsze dolinki wypełniane są jęzorami o małej grubości, więc zdzieranie dna jest niewielkie. Po wytopieniu się lodowców wyloty dolin pobocznych nie nawiązują do doliny głównej. Rzeki współczesne płynące w dolinach zawieszonych tworzą w takich miejscach wodospady.	TRANSPORT MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ LODOWCE Ruch wewnętrzny i zewnętrzny lodowca powoduje, że materiał skalny jest transportowany na lodowcu, wtopiony w ciało lodowe, a także spychany przez czoło. Podczas transportu materiał ten jest rozdrabniany i szlifowany, nie podlega segregowaniu. Po wytopieniu tworzy bezładną masę skalną złożoną z różnej wielkości okruchów, zwaną gliną morenową. DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA LODOWCÓW W zależności od miejsca akumulacji gliny morenowej powstają: *morena czołowa – ciąg pagórków o znacznych wysokościach względnych, usypane przed czołem lodowca. (ilość powstałego lodu = ilość topniejącego – czoło lodowca zatrzymuje się) *morena denna – falista lub pagórkowata powierzchnia, usypana z gliny morenowej w fazie wycofania się lądolodu. (ilość powstałego < ilość topniejącego – czoło lodowca się wycofuje) *morena boczna – wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego oraz zsuwających się ze stoków (tylko działalność lodowców górskich) * morena środkowa – powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi. DZIAŁALNOŚC WÓD Z TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW Lód topi się pod wpływem ocieplenia oraz dużego ciśnienia, dlatego powstająca woda może spływać z powierzchni oraz wypływać spod lodowca, wypłukując drobniejszy materiał skalny. Z nagromadzonego żwiru i piasku powstają sandry - płaskie lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca. Duże ilości wód pochodzących z topnienia lodu oraz opadów odpływają do morza, żłobią w podłożu rozległe formy zwane pradolinami. Pod lodowcem powstają rynny, które może żłobić woda płynąca pod lodowcem lub sam lodowiec. W przegłębieniach rynien mogą występować jeziora rynnowe. W wyniku zasypywania rynien i tuneli lodowcowych powstają wydłużone i kręte pagóry zwane ozami. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ODDZIAŁYWANIE WIATRU Skutki oddziaływania wiatru zależą od: * siły i porywistości wiatru, * stopnia rozdrobnienia podłoża skalnego (wiatr ma niewielką siłę nośną – transportuje tylko niewielkie pyły, piaski, rzadko żwir), *pokrycia terenu *wilgotności podłoża. Rzeźba eoliczna – obszary, na których wiatr niszczy podłoże, transportuje materiał skalny, a następnie buduje nowe formy powierzchni. NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Deflacja – wywiewanie piasku i pyłu przez wiatr nad obszarem pokrytym luźnym osadem. Bruk deflacyjny – pozostawiony po deflacji grubszy materiał skalny (żwir i kamienie). Nisza deflacyjna – zagłębienie - efekt deflacji na większym obszarze. Korazja – żłobienie, ścieranie lub polerowanie niesionego przez wiatr drobnego materiału skalnego. Grzyby skalne – pojedyncze skałki, najsilniej niszczone przez korazję w dolnej części; powstają poprzez uderzanie materiałem skalnym niesionym przez wiatr. TRANSPORTA MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ WIATR Wiatr może transportować tylko drobny materiał skalny, nosząc go blisko powierzchni w postaci zawieszonej lub tłocząc po podłożu. Piasek jest przenoszony na niewielkie odległości, natomiast pył może być niesiony nawet na kilkaset kilometrów. BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Przeszkody w terenie zmniejszają prędkość wiatru i ograniczają jego siłę nośną. Przenoszony piasek akumuluje się i tworzy wydmy – są one nietrwałe, ponieważ mogą się przemieszczać i zmieniać kształt. W klimacie pustynnym (suchym) wiatr usypuje wydmy zwane barchanami, które przypominają sierp. Jeżeli piasek jest nawiewany z różnych stron, na pustyniach tworzą się wydmy gwiaździste – pagóry, które mają wiele ramion. W klimacie wybrzeża (wilgotnym) wiatr usypuje wydmy paraboliczne. Cechą wydm parabolicznych i barchanów jest asymetria stoków: strona dowietrzna jest długa i nachylona, a strona zawietrzna jest stroma. Stoki dowietrzne w wyniku ciągłego przetaczania piasku są utwardzane, a zawietrzne są luźne. DZIAŁALNOŚC RZEŹBOTWÓRCZA FAL MORSKICH Abrazja – niszcząca działalność morza. WYBRZEŻE WYSOKIE Fale uderzają z siłą 30ton/m^2, co powoduje kruszenie się skał. Uderzająca fala spręża je, a wzrost ciśnienia rozsadza. U podnóża klifu tworzy się nisza abrazyjna. Rozkruszany materiał skalny jest przemieszczany i rozdrabniany na platformie abrazyjnej, a gromadzi się w głębi zbiornika morskiego na platformie akumulacyjnej. Tworzący się nad niszą abrazyjną nawis skalny, pod wpływem ciężaru obrywa się. Prowadzi to do cofania się klifów i zmniejszenia powierzchni lądu. Tempo niszczenia klifów zależy od: twardości skał, z jakich jest zbudowany; ułożenia warstw skalnych; intensywności falowania w morzu; działań ochronnych stosowanych przez człowieka. WYBRZEŻE NISKIE Zasadniczym elementem wybrzeża niskiego jest plaża zbudowana z pisaków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie, których siła nośna zmniejsza się w trakcie oddalania się od linii brzegowej (skutek tarcia o podłoże). Od strony lądu plażę zamyka wał burzowy, który powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe. Z pisaku zgromadzonego w wale wiatr usypuje wydmy. Równolegle do brzegu, w obrębie zbiornika morskiego ciągnie się ławica(rewa) oddzielona od plaży głęboką bruzdą. Powstaje w miejscu, gdzie fala powrotna niosąca materiał skalny zderza się z falą kipieli zmierzającą do plaży. Ławica przybrzeżna może podczas odpływu wynurzać się (lido) i odcinać zatokę zwaną laguną. TYPY WYBRZEŻY *WYRÓWNANE: mierzeje(kosy) odcinają dawne zatoki morza, tworząc zalewy lub jeziora przybrzeżne. Linia brzegowa wyrównuje się. Mierzeje budowane są z osadów nanoszonych przez płynące wzdłuż brzegu prądy morskie. Południowy Bałtyk, Zachodnia Francja nad Zatoką Biskajską. *FIORDOWE: wybrzeże o silnie urozmaiconej linii brzegowej. Występują liczne, głęboko wcinające się w ląd, kręte zatoki – fiordy. Powstają na skutek zalania dolin U-kształtnych wyżłobionych przez jęzory lodowcowe w obszarze górskim. Norwegia, Grenlandia, Alaska, południowo-zachodnie Chile. *SZKIEROWE: wzdłuż linii brzegowej występują liczne, skaliste wyspy o niedużej powierzchni. Ich powstanie związane jest z niszczącą działalnością lądolodów. Podłoże o mniejszej odporności zostało zdarte, a następnie zalane przez morze. Najtwardsze, mniej zniszczone wzniesienia(mutony) tworzą zaś wyspy. Finlandia, Szwecja nad Zatoką Botnicką. *DALMATYŃSKIE: (nazwa od Dalmacji w Chorwacji) wybrzeże urozmaicają zatoki, półwyspy oraz wyspy o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Zatoki to zalane doliny, natomiast półwyspy i wyspy są fragmentami grzbietów górskich. Wschodni Adriatyk. Ameryka Północna – Półwysep Kalifornijski. *RAISOWE: cechy bardzo podobne do wybrzeża dalmatyńskiego, tylko układ grzbietów i dolin górskich, które uległy zalaniu, jest prostopadły do linii brzegowej. Francja – Półwysep Bretoński, Portugalia, południowo-zachodnia Hiszpania.
Wietrzenie – występowanie zmian właściwości chemicznych lub fizycznych skał powodowane przez powietrze, zachodzące w nim procesy, wodę różnych stanach skupienia oraz świat organiczny. Wietrzenie przygotowuje podłoże do procesów rzeźbotwórczych. (Produkty: boksyt, kaolin). Rodzaje wietrzenia: *wietrzenie fizyczne - termiczne – rozpad skał jest wynikiem wielokrotnego nagrzewania się i ochładzania ich powierzchni w suchym i gorącym klimacie. Głębsze warstwy skał nie podlegają zmianom termicznym. Na granicy tych warstw, pomiędzy nimi następuje zmniejszenie sił spójności i oddzielenie cienkich, zewnętrznych fragmentów skały, czyli łuszczenie się skał. Ciemne minerały pochłaniają więcej ciepła i rozszerzają się bardziej niż jasne, w wyniku tych różnic maleją siły spójności między nimi i skała rozpada się – jest to rozpad ziarnisty. [suchy klimat, wysokie dobowe amplitudy] -mrozowe (zamróz) – rozpad skały jest skutkiem powtarzającego się zamarzania i rozmarzania wody wypełniającej szczeliny skalne. Przy spadku temp. poniżej 0 zamarzająca woda zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę wzdłuż szczelin; doprowadza to do podziału skały na bloki – jest to rozpad blokowy. [klimat subpolarny/umiarkowany, pora zimowa w górach] *wietrzenie chemiczne – przekształcenie struktury chemicznej skał pod wpływem reakcji z wodą lub powietrzem atmosferycznym. [klimat ciepły i wilgotny; produkt czerwona lub żółta zwietrzlina] *wietrzenie biologiczne – zwierzęta i roślin na skały mogą oddziaływać: -fizycznie – kruszenie skał poprzez uderzanie kopytami, rycie zwierząt w ziemi, rozrastanie się systemu korzeniowego. -chemicznie – odchody i wydzieliny zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez systemy korzeniowe roślin. [klimat wilgotny i ciepły] Procesy krasowe: Kras – rodzaj wietrzenia chemicznego, który polega na rozpuszczaniu węglanu wapnia przez wodę zawierającą CO2 . Formy krasu powierzchniowego: -lejki krasowe – zaokrąglenia o przeważnie okrągłym zarysie. -uwały – powstają z połączenia lejków krasowych. -polje – rozległe doliny krasowe tworzące się w obszarach górskich lub wyżynnych, na skutek całkowitego zniszczenia skał. -ostańce krasowe – pagóry wapienne o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe. -doliny krasowe – podłużne zagłębienia o stromych ścianach z płaskim dnem, wytworzone przez okresowe lub stałe rzeki. Formy krasu podziemnego: -ponory – wyloty szczelin, w których znika woda płynąca powierzchniowo. -jaskinie – poszerzone przez przepływającą wodę duże szczeliny. -korytarze – wykształcają się wzdłuż szczelin poziomych. -kominy i studnie – wytwarzają się wzdłuż szczelin pionowych. (kominy rozszerzają się ku dołowi). -wąwozy – tworzą się poprzez zapadnięcie stropu korytarzy; czterościenne. -komory(sale) – tworzą się w miejscach przecięcia się form poziomych i pionowych. -wywierzyska – źródła krasowe, które zasila woda wypływająca na powierzchnię; bardzo wydajne. Szata naciekowa jaskiń: -stalaktyty – narastają od góry, przypominają sople. -draperia – połączenie kilku stalaktytów. -stalagmity – rosną na dnie jaskiń ku górze. -stalagnaty – kolumna naciekowa; powstaje z połączenia stalaktytu i stalagmitu. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH – polega na żłobieniu koryta, transportowaniu oraz akumulowaniu materiału skalnego. W zależności od stopnia nachylenia terenu wyróżnia się: -bieg górny: cechuje się dużym spadkiem; wody w rzece jest niewiele, ale płynie z dużą prędkością; występuje erozja denna – prowadzi do pogłębiania dna i kształtowania się doliny V-kształtnej; przy i na progach skalnych działa erozja wsteczna – skutkiem jest cofanie się progów skalnych w górę rzeki i przesuwanie się źródeł. -bieg środkowy: rzeka traci spadek i zmniejsza się prędkość płynięcia wody; zwiększa się działanie erozji bocznej – prowadzi do powstania zakoli (meandrów) i starorzeczy. -bieg dolny: rzeka traci siłę nośną; akumuluje materiał skalny w obrębie koryta tworząc łachy rzeczne i wyspy; gleby aluwialne – mady; delta – powstaje, gdy morze, do którego uchodzi rzeka cechuje się mało intensywnym falowaniem, osady zasypują ujście, a rzeka szukając dróg odpływu rozgałęzia się; estuarium – ujście lejkowe, powstałe przy silnym falowaniu i dużych pływach morskich, gdy woda wdziera się głęboko w górę rzeki i wynosi osady. Elementy doliny rzecznej: -terasy rzeczne(nadzalewowe, zalewowe) – fragmenty dawnego dna doliny. -zbocze doliny -wysoczyzna -koryto rzeki -łożysko rzeki. Przemieszczanie się mas skalnych na stokach wywołane jest siłą grawitacji. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STROMYCH STOKACH: *odpadanie – jest to odspajanie się od skał pojedynczych okruchów i ich przemieszczanie w dół stoku. Proces ten zachozi powoli i równomiernie na zwartych ścianach, a w miejscach występowania spękań intensywniej. W miejscu przemieszczania się materiału skalnego powstają głębokie rynny – ŻLEBY. Okruchy skalne gromadzone są u wylotu żlebu i tworzą STOŻEK USYPISKOWY (w Tatrach zwany piargiem). *obrywanie – nagłe oderwanie się dużych mas skalnych i nagromadzenie się ich u podnóża stoku. RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STOKACH O MNIEJSZYM NACHYLENIU: *osuwanie – stosunkowo szybkie zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu. W miejscu gdzie osuwają się skały powstaje nisza osuwiskowa, a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy. *spełzywanie – bardzo powolne zsuwanie się skał luźnych lub zwietrzeliny zachodzące na dużej powierzchni, na stokach o nawet bardzo małym nachyleniu; szczególnie intensywne, gdy skały nasiąkną wodą, bo są wtedy cięższe. DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA LODOWCÓW Skutkiem jest powstanie następujących form: * kotły polodowcowe – tworzą się pod polem firnowym lodowców górskich. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, powstała woda wnika w szczeliny, zamarza i rozsada skały. Bloki skalne wtapiają się w lód i są wynoszone poza obręb pola firnowego, teren obniża się i powstaje kocioł. *barańce (mutony) - przemieszczający się lód zdziera podłoże skalne. Egzaracja nie przebiega jednak równomiernie – najtwardsze skały są niszczone wolniej. Skutkiem są zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu. * doliny U-kształtne (żłoby lodowcowe) – są to doliny przekształcone przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowców. W wyniku zdzierania skał podłoża doliny rzeczne ulegają poszerzeniu i pogłębieniu. *doliny zawieszone – rozmiar skutków działalności niszczącej zależy od grubości lodu. Dno głównej doliny górskiej, którą przemieszcza się największy jęzor, pogłębiane jest bardzo intensywnie; mniejsze dolinki wypełniane są jęzorami o małej grubości, więc zdzieranie dna jest niewielkie. Po wytopieniu się lodowców wyloty dolin pobocznych nie nawiązują do doliny głównej. Rzeki współczesne płynące w dolinach zawieszonych tworzą w takich miejscach wodospady.	TRANSPORT MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ LODOWCE Ruch wewnętrzny i zewnętrzny lodowca powoduje, że materiał skalny jest transportowany na lodowcu, wtopiony w ciało lodowe, a także spychany przez czoło. Podczas transportu materiał ten jest rozdrabniany i szlifowany, nie podlega segregowaniu. Po wytopieniu tworzy bezładną masę skalną złożoną z różnej wielkości okruchów, zwaną gliną morenową. DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA LODOWCÓW W zależności od miejsca akumulacji gliny morenowej powstają: *morena czołowa – ciąg pagórków o znacznych wysokościach względnych, usypane przed czołem lodowca. (ilość powstałego lodu = ilość topniejącego – czoło lodowca zatrzymuje się) *morena denna – falista lub pagórkowata powierzchnia, usypana z gliny morenowej w fazie wycofania się lądolodu. (ilość powstałego < ilość topniejącego – czoło lodowca się wycofuje) *morena boczna – wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego oraz zsuwających się ze stoków (tylko działalność lodowców górskich) * morena środkowa – powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi. DZIAŁALNOŚC WÓD Z TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW Lód topi się pod wpływem ocieplenia oraz dużego ciśnienia, dlatego powstająca woda może spływać z powierzchni oraz wypływać spod lodowca, wypłukując drobniejszy materiał skalny. Z nagromadzonego żwiru i piasku powstają sandry - płaskie lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca. Duże ilości wód pochodzących z topnienia lodu oraz opadów odpływają do morza, żłobią w podłożu rozległe formy zwane pradolinami. Pod lodowcem powstają rynny, które może żłobić woda płynąca pod lodowcem lub sam lodowiec. W przegłębieniach rynien mogą występować jeziora rynnowe. W wyniku zasypywania rynien i tuneli lodowcowych powstają wydłużone i kręte pagóry zwane ozami. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ODDZIAŁYWANIE WIATRU Skutki oddziaływania wiatru zależą od: * siły i porywistości wiatru, * stopnia rozdrobnienia podłoża skalnego (wiatr ma niewielką siłę nośną – transportuje tylko niewielkie pyły, piaski, rzadko żwir), *pokrycia terenu *wilgotności podłoża. Rzeźba eoliczna – obszary, na których wiatr niszczy podłoże, transportuje materiał skalny, a następnie buduje nowe formy powierzchni. NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Deflacja – wywiewanie piasku i pyłu przez wiatr nad obszarem pokrytym luźnym osadem. Bruk deflacyjny – pozostawiony po deflacji grubszy materiał skalny (żwir i kamienie). Nisza deflacyjna – zagłębienie - efekt deflacji na większym obszarze. Korazja – żłobienie, ścieranie lub polerowanie niesionego przez wiatr drobnego materiału skalnego. Grzyby skalne – pojedyncze skałki, najsilniej niszczone przez korazję w dolnej części; powstają poprzez uderzanie materiałem skalnym niesionym przez wiatr. TRANSPORTA MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ WIATR Wiatr może transportować tylko drobny materiał skalny, nosząc go blisko powierzchni w postaci zawieszonej lub tłocząc po podłożu. Piasek jest przenoszony na niewielkie odległości, natomiast pył może być niesiony nawet na kilkaset kilometrów. BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU Przeszkody w terenie zmniejszają prędkość wiatru i ograniczają jego siłę nośną. Przenoszony piasek akumuluje się i tworzy wydmy – są one nietrwałe, ponieważ mogą się przemieszczać i zmieniać kształt. W klimacie pustynnym (suchym) wiatr usypuje wydmy zwane barchanami, które przypominają sierp. Jeżeli piasek jest nawiewany z różnych stron, na pustyniach tworzą się wydmy gwiaździste – pagóry, które mają wiele ramion. W klimacie wybrzeża (wilgotnym) wiatr usypuje wydmy paraboliczne. Cechą wydm parabolicznych i barchanów jest asymetria stoków: strona dowietrzna jest długa i nachylona, a strona zawietrzna jest stroma. Stoki dowietrzne w wyniku ciągłego przetaczania piasku są utwardzane, a zawietrzne są luźne. DZIAŁALNOŚC RZEŹBOTWÓRCZA FAL MORSKICH Abrazja – niszcząca działalność morza. WYBRZEŻE WYSOKIE Fale uderzają z siłą 30ton/m^2, co powoduje kruszenie się skał. Uderzająca fala spręża je, a wzrost ciśnienia rozsadza. U podnóża klifu tworzy się nisza abrazyjna. Rozkruszany materiał skalny jest przemieszczany i rozdrabniany na platformie abrazyjnej, a gromadzi się w głębi zbiornika morskiego na platformie akumulacyjnej. Tworzący się nad niszą abrazyjną nawis skalny, pod wpływem ciężaru obrywa się. Prowadzi to do cofania się klifów i zmniejszenia powierzchni lądu. Tempo niszczenia klifów zależy od: twardości skał, z jakich jest zbudowany; ułożenia warstw skalnych; intensywności falowania w morzu; działań ochronnych stosowanych przez człowieka. WYBRZEŻE NISKIE Zasadniczym elementem wybrzeża niskiego jest plaża zbudowana z pisaków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie, których siła nośna zmniejsza się w trakcie oddalania się od linii brzegowej (skutek tarcia o podłoże). Od strony lądu plażę zamyka wał burzowy, który powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe. Z pisaku zgromadzonego w wale wiatr usypuje wydmy. Równolegle do brzegu, w obrębie zbiornika morskiego ciągnie się ławica(rewa) oddzielona od plaży głęboką bruzdą. Powstaje w miejscu, gdzie fala powrotna niosąca materiał skalny zderza się z falą kipieli zmierzającą do plaży. Ławica przybrzeżna może podczas odpływu wynurzać się (lido) i odcinać zatokę zwaną laguną. TYPY WYBRZEŻY *WYRÓWNANE: mierzeje(kosy) odcinają dawne zatoki morza, tworząc zalewy lub jeziora przybrzeżne. Linia brzegowa wyrównuje się. Mierzeje budowane są z osadów nanoszonych przez płynące wzdłuż brzegu prądy morskie. Południowy Bałtyk, Zachodnia Francja nad Zatoką Biskajską. *FIORDOWE: wybrzeże o silnie urozmaiconej linii brzegowej. Występują liczne, głęboko wcinające się w ląd, kręte zatoki – fiordy. Powstają na skutek zalania dolin U-kształtnych wyżłobionych przez jęzory lodowcowe w obszarze górskim. Norwegia, Grenlandia, Alaska, południowo-zachodnie Chile. *SZKIEROWE: wzdłuż linii brzegowej występują liczne, skaliste wyspy o niedużej powierzchni. Ich powstanie związane jest z niszczącą działalnością lądolodów. Podłoże o mniejszej odporności zostało zdarte, a następnie zalane przez morze. Najtwardsze, mniej zniszczone wzniesienia(mutony) tworzą zaś wyspy. Finlandia, Szwecja nad Zatoką Botnicką. *DALMATYŃSKIE: (nazwa od Dalmacji w Chorwacji) wybrzeże urozmaicają zatoki, półwyspy oraz wyspy o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Zatoki to zalane doliny, natomiast półwyspy i wyspy są fragmentami grzbietów górskich. Wschodni Adriatyk. Ameryka Północna – Półwysep Kalifornijski. *RAISOWE: cechy bardzo podobne do wybrzeża dalmatyńskiego, tylko układ grzbietów i dolin górskich, które uległy zalaniu, jest prostopadły do linii brzegowej. Francja – Półwysep Bretoński, Portugalia, południowo-zachodnia Hiszpania.