Procesy urbanizacyjne:
Przez urbanizację należy rozumieć zespół przemian ekonomicznych, społecznych kulturowych i przestrzennych, prowadzących do rozwoju miast i obszaru stref podmiejskich, a także wzrostu liczby ludności miejskiej świata, kraju czy danego regionu.
W roku 1995 w miastach mieszkało około 47% ogółu ludności. W Ameryce Północnej 74%, Europa i Ameryka Południowa około 75%, Oceania 72%. Azja 37%, Afryka 40%.
Eksplozja urbanizacyjna: na początku XX wieku w miastach mieszkało około 10% ludności świata, w 1950 roku już 28%, w roku 1980 40%, a w 1990 43%. Od roku 1900 liczba ludności świata zwiększyła się o 3,2 razy, natomiast ludności miejskiej ponad 26 razy.
Wzrost wskaźnika urbanizacji w skali świata jest efekt szybkiego rozwoju dużych miast, liczących powyżej 1 miliona mieszkańców. W 1900 roku było takich miast 10, 1970 – 180, 1990 – 278, a w 1995 – 325 miast, w tym w Azji – 116, Ameryce Północnej i Środkowej 58, Europie – 54.
Definicji miasta jest wiele, np. w Norwegii za miasto uważa się każde osiedle o zaludnieniu powyżej 200 osób, w Japonii – osiedle liczące ponad 50 tys. mieszkańców, w którym 60% domów tworzy zwartą zabudowę a 60% ludności utrzymuje się z zawodów pozarolniczych.
Według polskiej definicji, miastem jest każde osiedle, które uzyskało prawa miejskie w wyniku pełnienia określonych funkcji. Rozwój miasta zależy od funkcji (gospodarczych, usługowych, administracyjnych i kulturowych), jakie pełnią one w swoich regionach i zapotrzebowania na funkcje danego miasta.
Definicji miasta jest bardzo wiele:
Argentyna – osiedle o zaludnieniu większym niż 2 tys.,
Izrael – osiedle o zaludnieniu przewyższającym 2 tys. osób, z wyjątkiem tych, w których ponad 1/3 rodzin utrzymuje się z rolnictwa,
Szwecja – miastem jest osiedle liczące ponad 200 mieszkańców, w którym odległości między domami nie przekraczają 200m.,
Holandia – osiedle o zaludnieniu powyżej 2 tys. mieszkańców, w którym nie więcej niż 20% dorosłych mężczyzn pracuje w zawodach rolniczych,
Czechy – do miast zalicza się osiedla o zaludnieniu większym niż 2 tys. osób, w których gęstość zaludnienia wynosi nie mniej niż 75osób/ha, a co najmniej 75% ludności zamieszkuje w domach wyposażonych w wodociągi i kanalizację. W osiedlu pracuje co najmniej dwóch lekarzy i znajduje się apteka, a nie więcej niż 15% ludności czynnej zawodowo pracuje w rolnictwie.
W geografii osadnictwa wyróżnia się dwa podstawowe typy ludności: ludność miejska i wiejską. Pod względem funkcjonalnym można przyjąć, że wieś jest osiedlem zamieszkanym przez ludność utrzymująca się z rolnictwa, miasto zaś przez ludność wykonującą zawody pozarolnicze. Jednak takie proste rozróżnienie jest nie wystarczające. Wieś np. często świadczy różne usługi: np. tradycyjne kowalstwo, a ostatnio coraz częściej różnego rodzaju usługi motoryzacyjne, czy handlowe.
Zasadniczo przyjmuje się cztery kryteria wydzielania miast:
prawno-administracyjne - polegające na nadaniu danej osadzie przez władze administracyjne uprawnień miasta. To kryterium jest podstawą wydzielania miast m.in. w Polsce.
Fizjonomiczne – wygląd zewnętrzny, zwarta zabudowa,
Funkcjonale – na podstawie pozarolniczych funkcji, np. przemysłowej, administracyjnej, usługowej, pełnionych przez daną osadę,
Wielkościowe – przyjęta liczba ludzi decyduje o uznaniu danej osady za miasto.
Funkcje miastotwórcze:
Funkcja przemysłowa – to najważniejsza funkcja miasta, od rewolucji przemysłowej do czasów współczesnych. Wiele miast na świecie zawdzięcza swe powstanie lub rozwój bądź to wydobyciu surowców mineralnych, bądź ich przetwórstwu.
Funkcja transportowa – powstałe na wybrzeżach morskich w miejscach dogodnych do zakładania portów, nad rzekami, na skrzyżowaniach ważnych szlaków komunikacyjnych np. w węzłach kolejowych. Ważne porty morskie: Rotterdam, Hamburg, Marsylia, Nowy Jork, Singapur, Hongkong.
Funkcje uzdrowiskowe – masta położone w szczególnie atrakcyjnych terenach górskich nadmorskich itp.
Miasta w ujęciu historycznym i prawnym pełniły funkcje obronne, religijne, administracyjne, handlowe, transportowe, naukowe, usługowe i uzdrowiskowe.
Strefy podmiejskie – mają charakter wiejsko-miejski, na ich obszarach przeplatają się tradycyjne formy użytkowania ziemi, typowo wiejskie , z nowoczesnym, intensywnym , towarowym rolnictwem szklarniowym, warzywniczym, a także sadowniczym i chowem zwierząt gospodarskich. Mieszkańcy stref podmiejskich są głównie zatrudnieni w zawodach pozarolniczych, dojeżdżają do pracy poza miejscem zamieszkania i prowadzą miejski styl życia.
Proces urbanizacyjny jest zjawiskiem wieloaspektowym. Na proces ten składają się:
Urbanizacja formalna – oznaczająca posiadanie przez jednostkę osadniczą praw miejskich
Urbanizacja demograficzna – polegająca na migracji ludności ze wsi do miast, co powoduje wzrost odsetka ludności miejskiej
Urbanizacja ekonomiczna – odznaczająca się wzrostem odsetka ludności zawodowo czynnej i zatrudnionej w zawodach pozarolniczych, zwłaszcza w przemyśle i usługach
Urbanizacja społeczna – uwidaczniająca się w upowszechnianiu miejskiego stylu życia ludności wiejskiej
Urbanizacja przestrzenna – przejawiająca się w powiększaniu powierzchni miast istniejących lub budowaniu nowych albo nadawaniu osiedlom praw miejskich ze względu na ich funkcje pozarolnicze. Prowadzi to do powstania: aglomeracji, konurbacji, megalopolis,.
Aglomeracja miejska – jest zespołem jednostek osadniczych, ukształtowanych i zdominowanych przez jedno miasto. Zespół ten charakteryzuje się silnym powiązaniem prowadzące do integracji społecznej i gospodarczej całego obszaru, np. Łódź, Warszawa, Londyn
Konurbacja – jest formą aglomeracji, która tworzy zespół równorzędnych miast pod względem pełnienia funkcji społeczno-gospodarczych. Zespół ten powstał z niegdyś niezależnych od siebie miast, między którymi z czasem zatarły się granice, np. GOP,
Megalopolis – jest zespołem miejskim. Termin ten wprowadził amerykański geograf J.Gottmann. jest to wielki obszar zurbanizowany, powstały w wyniku łączenia się szeregu aglomeracji lub konurbacji. Ten rodzaj układu urbanistycznego jest typowy dal USA. Obejmuje wschodnie wybrzeże USA: Boston – Hartford- Nowy Jork. Zachodnie wybrzeże San Francisco – Los Angeles – San Diego, wyspy Japonii,
Do pozytywnych zjawisk związanych z istnieniem wielkich miast należą:
Możliwość uzyskania pracy i miejsca zamieszkania
Występowanie dużych możliwości wyboru pracy,
Istnienie służby zdrowia, instytucji oświatowych, kulturalnych, naukowych, handlowych, finansowych i ubezpieczeniowych
Szybkie komunikowanie się mieszkańców
Do negatywnych zjawisk związanych z istnieniem wielkich miast należą:
Pogarszanie się warunków środowiska przyrodniczego nie tylko w centrum miasta i jego strefie podmiejskiej, ale również w dalszym regionie kraju, a nawet kontynentu, ze względu na łatwe przemieszczanie się w przestrzeni wytworzonych w miastach pyłów, gazów i ścieków,
Szerzenie się chorób nowotworowych, krążeniowych i sercowych,
Wzrost przestępczości i patologii społecznej,
Obniżanie się bezpieczeństwa ludności,
Przeciążenie komunikacji miejskiej, powodujące korki na ulicach i wydłużenie czasu dojazdów, brak miejsc parkingowych,
Wzrost kosztów związanych z budownictwem mieszkaniowym,
Gromadzenie wielkich ilości odpadów komunalnych i przemysłowych oraz trudności związane z ich składowaniem,
Trudności w zaopatrzeniu ludności i zakładów przemysłowych w wodę.
Osadnictwo wiejskie;
Za wieś uważa się każdą osadę, której większość mieszkańców trudni się pracą na roli i czerpie z niej materialne podstawy egzystencji, niezależnie od liczby jej mieszkańców.
Procesy urbanizacyjne w krajach słabo rozwiniętych:
Kraje, w których urbanizacja postepuje powoli, czyli kraje o ciągle niskim odsetku ludności miejskiej, np. Etiopia – 13%,
Kraje o urbanizacji pozornej, np. Argentyna i Urugwaj 86%, Brazylia – 77%, Meksyk – 71%, Peru – 70% i inne. Wysoki wskaźnik urbanizacji tych krajów jest skutkiem braku miejsc pracy na wsi. Ludność wiejska, na ogół niewykwalifikowana, wędrując do miast, szukając jakiejkolwiek pracy. Pozornie zatem zwiększa się wskaźnik urbanizacji, ale miasta tych krajów nie mają tak rozwiniętego przemysłu i usług, aby mogły zapewnić stałej napływającej ludności wiejskiej. Wynikiem takiego procesu są rozległe slumsy okalające miasta. Ich ludność zwiększa się corocznie o 20%.
Kraje o hamowanej urbanizacji, takie jak np. Chiny – 28%, Egipt – 44%, Rumunia – 54%, w których nadal przeważa ludność wiejska.