BANK ROZRACHUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH - BANK FOR INTERNATIONAL SETTLEMENTS (BIS)
Posądzony o kolaborację z Niemcami został rozwiązany przez Konferencję NZ w Bretton Woods 1944. Decyzja ta została jednak unieważniona i w 1946 BIS wznowił działalność. Działalność banku koncentruje się na prowadzeniu międzynarodowych operacji finansowych banków centralnych. Bank jest:
forum międzynarodowej kooperacji walutowej i finansowej, ma znaczący wpływ na promowanie stabilności i wzajemnego zaufania,
bankiem banków centralnych, odgrywa ważną rolę oferując bankom centralnym szeroki wachlarsz usług finansowych, zwłaszcza w obszarze zarządzania ich rezerwami zagranicznymi,
centrum badań ekonomicznych i finansowych, wpływa na lepsze zrozumienie międzynarodowych rynków finansowych i interakcji narodowych polityk pieniężnych,
ułatwia wprowadzanie różnych międzynarodowych porozumień finansowych.
Członkowie - 45 banków centralnych. Rozpad Jugosławii zwiększa szeregi o banki centralne Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Macedonii
oraz Słowenii.
Podstawy finansowe - kapitał banku wynosi 1.500 mln franków szwajcarskich w złocie podzielonych na 600.000 udziałów (2.500 franków
w złocie na 1 udział). W bilansie na koniec marca 1999 r. kapitał banku wyniósł 2,9 mld franków szwajcarskich w
złocie, co było ekwiwalentem 5,7 mld USD.
Akcje finansowe - bank ma dość szeroki zakres usług dla banków centralnych.
BANKI REGIONALNE
Szereg przedsięwzięć rozwojowych jest przedmiotem zainteresowania regionalnych banków rozwoju. Do tej grupy zalicza się:
Międzyamerykański Bank Rozwoju, utworzony w 1960 r.; członkowie: państwa amerykańskie oraz niektóre europejskie, (operacje finansowe rzędu 6-8 mld USD rocznie),
Azjatycki Bank Rozwoju, utworzony w 1965 r., (operacje finansowe rzędu 5-10 mld USD rocznie, w 1997 r. 9,7 mld USD),
Afrykański Bank Rozwoju, utworzony w 1963 r., (operacje finansowe rzędu 2-4 mld USD rocznie),
Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, utworzony w 1990 r.
Europejski Bank Inwestycyjny, założony w 1958 r.
EUROPEJSKI BANK INWESTYCYJNY (EBI). EUROPEAN INVESTMENT BANK (EIB)
Władze - Rada Gubernatorów (w jej skład wchodzą ministrowie desygnowani przez państwa Unii, zazwyczaj ministrowie finansów).
Rada Dyrektorów (składa się z 25 osób, 24 mianowanych przez państwa Unii i 1 przez Komisję. Odpowiada za zgodność
zarządzania z celami wyznaczonymi Bankowi. Decyduje o operacjach pożyczkowych i kredytowych).
Komitet Zarządzający (jest organem kolegialnym kontrolującym bieżące operacje banku. Rekomenduje decyzje Dyrektorom i
następnie jest odpowiedzialny za ich realizację. Prezydent Banku lub jeden z jego 7 zastępców (wiceprezydentów) przewodniczy
Radzie Dyrektorów).
Komitet Audytorów (nadzoruje i kontroluje czy operacje Banku prowadzone są właściwie).
W ostatnich latach zaznacza się szybki wzrost znaczenia tego banku.
Główne kierunki finansowania to:
finansowanie Programu Amsterdamskiego wspierającego wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Na ten cel przeznaczono w 1998 r. 6,2 mld euro,
kontynuacja silnego wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw, z kredytów Banku skorzystało ok. 10.000 przedsiębiorstw, udzielono pożyczek w 1998 r. na kwotę 2,7 mld euro,
sieć transeuropejska: transportowa, telekomunikacyjna i energetyczna - 8,2 mld euro w 1998 r., w sumie od 1993 r. na ten cel przeznaczono 56 mld euro, dodatkowo 1,5 mld euro przeznaczono na tworzenie połączeń z państwami Europy Centralnej i Wschodniej,
projekty rozwojowe w regionach słabiej rozwiniętych, 17 mld euro w 1998 r.,
poważnie zwiększone pożyczki dla kandydatów Unii, 2,44 mld euro w 1998 r.,
pożyczki dla państw Azji, Karaibów i Pacyfiku, 0,7 mld euro w 1998 r.
Podstawowym celem EBI jest wpływ na zrównoważony rozwój Unii.
EUROPEJSKI BANK ODBUDOWY I ROZWOJU (EBOR). EUROPEAN BANK FOR RECONSTRUCTION AND DEVELOPMENT
Dokonujące się zmiany polityczne w Europie Środkowej i Wschodniej oraz konieczność przebudowy gospodarki i promocji prywatnej przedsiębiorczości nie mogły uzyskać wystarczającego wsparcia ze strony tradycyjnych już instytucji międzynarodowych - Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku Światowego), nastawionych przede wszystkim na współpracę i pomoc kredytową dla państw. Rodzący się sektor prywatny nie jest też wystarczająco wiarygodny dla typowych banków komercyjnych. Na tym tle pojawiła się w 1998 r. inicjatywa Francois Mitteranda: stworzenie organizacji, która mogłaby wspierać i odnawiać przemiany ustrojowe w regionie. Tą ideą był Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, którego pierwowzorem, w pewnym stopniu, był plan Marshalla. Siedzibą banku jest Londyn; działa on od kwietnia 1991 r. Jego udziałowcami jest 49 państw oraz EWG i Europejski Bank Inwestycyjny. Beneficjentami Banku jest 26 państw Europy Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR. Kapitał założycielski wyniósł 10 mld ecu; 51% tego kapitału wniosły EWG i Europejski Bank Inwestycyjny, 10,7% kraje Europy Zachodniej, 10% USA, 8,5% Japonia, 6% były ZSRR, 7,45% państwa Europy Wschodniej, 3,4% Kanada oraz 2,95% inne państwa. Polska wniosła 128 mln ecu tj. 1,28%. Bank finansuje konkretne projekty.
Aktualne priorytety ustalone przez Radę Gubernatorów na okres 5-letni to:
koncentrowanie się na wspieraniu sektora prywatnego,
rozszerzanie działalności na wszystkie objęte programem państwa,
wspieranie rozwoju lokalnego przedsiębiorstw prywatnych,
umacnianie pośredników finansowych,
wzrost inwestycji kapitałowych.
Oprocentowanie pożyczek EBOR ustala się na podstawie Londyńskiej Stopy Międzybankowej (LIBOR). Maksymalny czas spłaty pożyczek (kredytów) wynosi 10 lat dla przedsiębiorstw i 15 lat dla przedsięwzięć w zakresie infrastruktury. Zarząd banku tworzy Rada Gubernatorów desygnowanych przez państwa członkowskie. Organem wykonawczym jest Rada Dyrektorów wybierana przez Radę Gubernatorów. Początkowo funkcję prezesa EBOR spełniał Jacques Attali (Francja - ustąpił w 1993 r.), zastępcą do spraw kredytów dla przedsiębiorstw był Ronald Freeman (USA), a zastępcą do spraw inwestycji w zakresie infrastruktury Mario Sarcinelli (Włochy). W działalności kredytowej duże znaczenie ma bezpieczeństwo udzielonej pożyczki.
Kierowane do banku propozycje przyjmuje w Polsce Biuro EBOR w Warszawie. Zgodę na realizację i finansowanie projektu wydaje się po jego zaopiniowaniu przez specjalistów centrali banku w Londynie.
BANKI CENTRALNE I KOMERCYJNE
BANKI CENTRALNE
W systematyce banków wyróżnia się dwie ich zasadnicze grupy:
banki centralne - banki emisyjne,
banki handlowe i specjalne.
Współcześnie bank centralny spełnia trzy zasadnicze funkcje:
banku emisyjnego,
banku banków,
banku gospodarki narodowej.
Banki centralne tworzą (emitują) pieniądz krajowy, dbają o zapewnienie jego właściwej ilości z punktu widzenia obsługi procesów gospodarczych, nadzorują krajowy system bankowy zwłaszcza w zakresie jego stabilizacji, bezpieczeństwa i płynności. Często współuczestniczą w kształtowaniu polityki pieniężnej państwa, w kształtowaniu środków budżetowych. Są też istotnym ogniwem systemu walutowego, kształtują lub wpływają na płynność międzynarodową państwa, mogą też wpłynąć na kursy walutowe bezpośrednio lub pośrednio.
Bank centralny nosi w swojej nazwie nazwę państwa, chociaż w niektórych przypadkach, zwłaszcza gdy system bankowy jest wynikiem konsolidacji lub ukształtowania się pod wpływem procesów integracji polityczno-gospodarczej funkcja banku centralnego może być realizowana przez jednostki powiązane ze sobą, ale mające pewną autonomię. Przykładem jest amerykański System Rezerw Federalnych - będący „de facto” - bankiem centralnym, utworzonym decyzją Kongresu Stanów Zjednoczonych w 1913 r., w którego skład wchodzi 12 banków regionalnych (Federal Reserve District Banks) zlokalizowanych w Bostonie, Nowym Jorku, Filadelfii, Cleveland, Richmond, Atlancie, Chicago, St Louis, Minneapolis, Kansas City, Dallas i San Francisco.
Regionalnie największy zasięg ma Bank San Francisco obsługujący wszystkie zachodnie stany.
Podobną funkcję pełni Europejski Bank Centralny z siedzibą we Frankfurcie będący bankiem centralnym i emisyjnym Unii Europejskiej, emitującym wspólny pieniądz - euro.
BANKI HANDLOWE I SPECJALNE
Z punktu widzenia działalności podmiotów gospodarczych i osób fizycznych, zasadnicze znaczenie mają banki komercyjne, handlowe, specjalne, kasy oszczędności itp. One to zapewniają sprawny przepływ pieniądza w jego różnorodnej postaci: od podmiotów gospodarczych i osób fizycznych dysponujących nadwyżkami do jednostek cierpiących na ich niedobór, mających pomysły na dochodowe wykorzystanie pożyczonych środków. Za pośrednictwem banków komercyjnych dokonuje się większości rozliczeń transakcji ekonomicznych, tak w skali krajowej, jak i międzynarodowej.
Z banków handlowych i wyspecjalizowanych znaczna część prowadzi działalność o zasięgu międzynarodowym. Wiele z nich kontroluje poważne obszary działalności gospodarczej. Budżety największych banków są zbliżone do budżetów średnich państw.
Zachodzące w 1999 r. procesy konsolidacji banków, zwłaszcza w Japonii, Stanach Zjednoczonych i we Francji znacznie zmieniły siłę i kolejność poszczególnych banków.
POLITYKA FINANSOWA
ISTOTA POLITYKI FINANSOWEJ
CHARAKTERYSTYKA
Polityka w najogólniejszym wyrazie to dążenie do zdobycia lub utrzymania władzy. W teorii i praktyce stosuje się jednak różne odniesienia polityki, przede wszystkim w ujęciu przedmiotowym. Mamy więc politykę gospodarczą, społeczną, przemysłową, rolną, finansową, podatkową itp. Różne polityki przenikają się zakresowo. Zważywszy na wielość uprawianych polityk, które z definicyjnym ujęciem „dążenie i i działanie mające na celu zdobycie władzy” mają bezpośrednio stosunkowo luźny związek, pojęcie polityki można przedstawić również jako „dążenie i działanie mające na uwadze realizację założonego celu”. Takie właśnie ujęcie pozwala na wykorzystanie pojęcia polityki w różnych odniesieniach. W interesujących nas odniesieniach dotyczących polityki finansowej możemy wskazać na trzy główne poziomy podmiotowe i kilka przedmiotowych.
W ujęciu podmiotowym jest to:
międzynarodowa polityka finansowa,
ponadpaństwowa polityka finansowa,
polityka finansowa państw.
Międzynarodowa polityka finansowa przejawia się przede wszystkim w dążeniu do zapewnienia dynamicznego i wielostronnie korzystnego rozwoju stosunków finansowych.Jest to polityka, której formułą realizacyjną jest współdziałanie międzynarodowychorganizacji i instrytucji finansowych oraz państw, w zakresie tworzenia formuł regulacyjnych międzynarodowych rynków i obrotów finansowych. Międzynarodowa polityka finansowa to również dążenie do zapewnienia harmonijnego rozwoju stosunków finansowych, przeciwdziałania zjawiskom i procesom kryzysowym, jak też skoordynowana pomoc państwom, których system finansowy uległ destabilizacji, zważywszy, że destabilizacja w jednym ogniwie światowego systemu finansowego może tworzyć zagrożenia destabilizacji w innych ogniwach.
Ponadpaństwowa polityka finansowa jest postacią szczególną, niejako pośrednią między polityką finansową międzynarodową, a polityką finansową państw. Polityka ta łączy się ściśle z zachodzącymi procesami integracyjnymi , w wyniku których powstają organizacje o charakterze ponadpaństwowym.
Polityka finansowa państw jest, mimo rozwoju międzynarodowej polityki finansowej, jak też ponadpaństwowej polityki finansowej, ciągle najważniejszym i najszerszym pod względem zakresu obszarem działań i oddziaływań.
Polityka finansowa państw jest pod silnym wpływem założeń ideologicznych ugrupowań sprawujących władzę i sytuacji bieżącej.
We współczesnym świecie największy wpływ na politykę finansową państw miały ideologia keynesowska, marksistowska oraz monetarystyczna.
UWARUNKOWANIA I TYPOWE INSTRUMENTY POLITYKI FINANSOWEJ I DEWIZOWEJ
Polityczne - największe zmiany następują w okresach przełomowych, wojen, konfliktów gospodarczych, jak i w okresie odbudowy
gospodarki. Wojna destrukcyjnie wpływa na całokształt stosunków politycznych i gospodarczych stron, dotyka tym samym
strony finansowej. Istotnie zwiększają się wydatki stron walczących, zmienia się struktura wydatków finansowych. Znane są
olbrzymie reperkusje wojen bliskowschodnich, które uruchomiły proces kryzysu energetycznego, a na jego bazie kryzysów
finansowych (płatniczych) państw uzależnionych od importu paliw płynnych. Zmieniły się wielkość i kierunki przepływów
strumieni pieniądza w skali międzynarodowej.
Ekonomiczne - uwarunkowania polityczne, zwłaszcza implikacje konfliktów zbrojnych wpływają na politykę finansową, w tym dewizową
bardzo ostro, ale zarazem w ograniczonym czasie. Inaczej przedstawia się wpływ czynników ekonomicznych. Strategia
rozwoju społeczno-ekonomicznego łączy się z długotrwałymi ustaleniami dotyczącymi polityk szczegółowych.
Uwarunkowania ekonomiczne, podobnie jak polityczne są pod dużym wpływem czynników ideologicznych. Przejawem
tego jest dysproporcja rozwoju stosunków z różnymi ugrupowaniami państw. W Polsce międzywojennej stosunki z ZSRR
były ograniczone do minimum. W okresie Polski Ludowej stosunki gospodarcze i finansowe z ZSRR i państwami RWPG,
przynajmniej do 1970 r., miały dominujące znaczenie. Dopiero po 1971 r. następuje szybszy rozwój stosunków
gospodarczych z państwami kapitalistycznymi.
Społeczne - szereg rozwiązań, stosowanych instrumentów, ma bezpośrednie odniesienia społeczne.
Instrumenty - w okresie międzywojennym polityka poszczególnych państw dotyczyła przede wszystkim kwestii płynności zmian kursów
walutowych i ich powiązania ze złotem. Wielki kryzys światowy z 1929 r. zburzył szereg stosowanych rozwiązań, a
załamanie się austriackiego systemu bankowego w 1931 r. dodatkowo komplikowało sytuację. Trzeba było ponownie kilku
lat, aby możliwe było przywrócenie, jednak w zmodyfikowanym ujęciu, poprzednich standardów. Naruszenia równowagi
systemów finansowych łączą się z reglamentacją przepływu dewiz. Instrumentem polityki dewizowej są najczęściej
ograniczenia swobody transferów dewizowych. Istniej pewna gradacja takich ograniczeń. Przykładem różnego typu
ograniczeń dewizowych może być:
obowiązek prowadzenia rozliczeń w określonej walucie,
prawo prowadzenia rozliczeń tylko względem grup towarów posiadających odpowiednie administracyjne licencje importowe bądź eksportowe,
obowiązek deponowania (depozyty importowe) przez importerów określonych kwot na nieoprocentowanych rachunkach,
obowiązek odsprzedaży określonym bankom całych lub części wpływów walutowych z tytułu eksportu po kursie oficjalnym,
obowiązek uzyskania licencji eksportowych,
reglamentacja kredytów kupieckich,
reglamentacja transferów zysków z inwestycji,
ograniczenie wymiany pieniędzy krajowych na waluty obce dla osób fizycznych udających się za granicę (turystyka, podróże),
zakaz posiadania walut obcych i innych wartości dewizowych,
dodatkowe obciążenia finansowe 9kursy specjalne) przy niektórych transakcjach wymiennych (kursy turystyczne),
reglamentacja wywozu i (lub) przywozu pieniędzy krajowych itp.
W miarę stabilizacji, umacniania się systemu finansowego państwa, równoważenia bilansu płatniczego, ograniczenia te są na
ogół znoszone. Istotne zagrożenia bilansu płatniczego państw mogą powodować przywrócenie niektórych wcześniej
stosowanych bądź nakładanie nowych ograniczeń. Tego typu sytuacje pojawiają się przede wszystkim w okresie kryzysów
gospodarczych i finansowych. Inaczej przedstawia się kwestia transakcji kapitałowych, te, jako wpływające na strukturę
własności majątku narodowego (inwestycje bezpośrednie), bądź poprzez dużą płynność mogące naruszyć stabilizację
finansową państw, zwłaszcza międzynarodową płynność finansową, podlegają dłuższej na ogół reglamentacji.
POLITYKA FINANSOWA UNII EUROPEJSKIEJ
ZASADY OGÓLNE
Polityka finansowa Unii Europejskiej koncentruje się na:
zapewnieniu możliwości rozwoju usług finansowych, utrzymanie pozycji w skali globalnej,
rozszerzenie oferty usług finansowych dla konsumentów,
zapewnieniu konkurencyjności usług finansowych świadczonych dla sektora produkcyjnego,
zapewnienie zdolności konkurencyjnej względem konkurentów amerykańskich, japońskich, i innych dalekowschodnich.
POLITYKA BANKOWA
Działania na rzecz uporządkowania usług bankowych rozpoczęły się w latach siedemdziesiątych. Ich efektem była przyjęta w 1977 r. pierwsza dyrektywa dotycząca działalności bankowej. Dyrektywa ta miała na uwadze osiągnięcie trzech podstawowych celów:
wyeliminowanie większości przeszkód swobodnego zakładania banków i innych instytucji kredytowych,
umocnienie wspólnych zasad koncesjonowania licencji bankowych,
wprowadzenie podstawowej zasady kontroli przez państwo pochodzenia.
Druga dyrektywa zwiększyła unifikację systemu bankowego, nie zapewniła jednak równych warunków konkurencji banków i instytucji kredytowych, jak też przenoszenia siedzib do państw słabszego nadzoru. Te kwestie były przedmiotem kolejnych ustaleń. W latach 1991 i 1992 Komisja opracowała propozycje dyrektyw w sprawie depozytów i ograniczenia ryzyka instytucji kredytowych. W 1993 r. Komisja dokonała przeglądu 287 agencji bankowych w różnych państwach Unii celem zapoznania się z przeciętnymi kosztami transgranicznych transakcji i przeciętnym czasem takich operacji. Rezultat okazał się nie najlepszy. Tylko 5% banków zapewniało klientom informację pisemną o transgranicznych transferach. Plagą systemu okazały się nadmierne koszty, opóźnienia, podwójne obciążenia. Przeciętny koszt transferu w wysokości 100 ECU wyniósł 24 ECU.
Nie stwierdzono większej różnicy w czasie realizacji transferów pilnych i zwykłych.
Polski system bankowy stopniowo dostosowuje się do systemu Unii Europejskiej. Dostosowanie to realizuje się w dwóch układach:
prawnym,
rzeczowym.
KAPITAŁY
Polski rynek kapitałowy był tworzony z uwzględnieniem zasadniczych regulacji Unii Europejskiej i w znacznym stopniu jest koherentny z regulacjami Unii.
UNIJNA POLITYKA WSPIERANIA ROZWOJU I PERSPEKTYWY DLA POLSKI
WSPOMAGANIE ROZWOJU TERYTORIALNEGO
Ustalono pięć celów priorytetowych:
regiony mniej rozwinięte,
regiony lub strefy o cechach upadających ośrodków przemysłowych (regiony schyłkowe),
długotrwałe bezrobocie,
aktywizacja zawodowa młodzieży,
adaptacja struktur i rozwój stref rolnych w kontekście zmian wspólnorynkowej polityki rolnej.
Określenie „przynależności” regionu do strefy 1 zachowuje ważność przez pięć lat, począwszy od aprobaty regulaminu.
Zasady inspirujące akcje funduszy strukturalnych są następujące:
uzupełnienie działalności państw,
określenie akcji i ich wprowadzanie w uzgodnieniu z władzami lokalnymi, stosownie do potrzeb regionu,
preferencje dla interwencji mających cechy oddziaływań długoterminowych,
faworyzowanie rozwiązań integrujących wykorzystanie środków z różnych funduszy, tak aby maksymalizować ich skuteczność i unikać powtórzeń,
modulowanie form interwencji poprzez specyficzne kombinacje koncesji i świadczeń,
adaptowanie form współfinansowania z władzami lokalnymi,
wykorzystywanie skutecznych metod realizacji programów i kontroli funkcjonowania programów zrealizowanych,
zwrócenie większej uwagi na prowadzenie studiów przygotowawczych,
możliwości podejmowania programów z inicjatywy Komisji,
koncentracja działania w strefach najbarcziej poszkodowanych,
Zróżnicowanie udziału Wspólnoty stosownie do przyjętych kryteriów. W realizacji celu 1 finansowanie nie może być wyższe niż 75% kosztów programu i nie niższe niż 50% wydatków publicznych; celu 2 - odpowiednio 50% i 25%. Studia problemowe mogą być prowadzone z inicjatywy Komisji i finansowane w 100% z funduszy strukturalnych, ale na ten cel nie może być przeznaczone więcej niż 0,3% Funduszy.
Współdziałanie z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym,
Dążenie do zmniejszenia trudności technicznych i barier administracyjnych,
Programy celu 1 z reguły powinny osiągnąć poziom ok. 100 mln ECU z kosztem rocznym nie mniejszym niż 15 mln ECU.
PROGRAM POMOCY PHARE
W okresie 1993-1995 dość istotne znaczenie z punktu widzenia wsparcia regionów wymagającvych głębokiej restrukturyzacji miał program PHARE STRUDER, kyórego świadczenia wynosiły ok. 80 mln ECU. W jego ramach powstał fundusz dotacji, którego celem jest wspieranie rozwoju prywatnej działalności gospodarczej i tworzenie nowych miejsc pracy przez udzielanie pomocy przy tworzeniu nowych oraz przy rozbudowie i modernizacji już istniejących przedsiębiorstw w wybranych, słabo rozwiniętych regionach Polski. Programem objęte zostały województwa: łódzkie, olsztyńskie, rzeszowskie, suwalskie, wałbrzyskie i katowickie.
Uzupełniające (w wymiarze finansowym stosunkowo niewielkie) znaczenie mają programy stawiające sobie za cel integrację naukową środowisk akademickich różnych państw Unii i Europy Centralnej i Wschodniej zajmujących wię ekonomią - ACE. W roku 1994 budżet ACE wyniósł 10 mln ECU. Polska partycypuje w ok. ¼ ogólnej sumy tego programu.
Rada Europejska na posiedzeniu Berlińskim w 1999 r. ustanowiła trzy instrumenty przedakcesyjne: PHARE, rolne i strukturalne.
POLITYKA FINANSOWA POLSKI
ETAPY ROZWOJOWE POLITYKI FINANSOWEJ POLSKI
Okres kształtowania się systemu finansowego Polski (1919-1927) - okres integracji politycznej, gospodarczej i społecznej. Reforma
Grabskiego (stworzenie silnego, opartego na złocie pieniądza).
Lata 1928-1950 - jest to okres dość skomplikowanych stosunków finansowych. Kryzys wpłynął na dynamikę wymiany i sytuację w
bilansach płatniczych poszczególnych państw. Wiele państw wprowadziło w latach 1930-1934 ograniczenia dewizowe.
Lata 1950-1989 - generalnie w okresie Polski Ludowej obowiązywały regulacje ustawy dewizowej z 28 marca 1952 r. Zważywszy, że
Ustawa z 1952 r. była przyjęta w najbardziej restrykcyjnych politycznie warunkach, w późniejszych latach niektóre jej
postanowienia, głównie drogą rozporządzeń ministerialnych, zostały złagodzone. Największe zmiany w tym zakresie
nastąpiły w latach siedemdziesiątych.
Okres od 1989 r. - jest to aktualny etap rozwoju stosunków finansowych Rzeczypospolitej. Podstawowe zasady obrotu dewizowego i
rozliczeń międzynarodowych określane są przez prawo dewizowe. Zasady te pozostają pod znaczącym wpływem
koncepcji polityczno-gospodarczych państwa.
PODSTAWY PRAWNE I ZASADY
Wg stanu na koniec 1999 r. podstawy prawne polskiej polityki finansowej to m.in.:
Prawo dewizowe,
Prawo bankowe
Ustawa o Narodowym Banku Polskim,
Prawo wekslowe,
Prawo czekowe,
Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie sposobu, zakresu i terminów realizacji obowiązków przekazywania Narodowemu Bankowi Polskiemu danych niezbędnych do sporządzania bilansu płatniczego, bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa oraz zgłoszeń mienia,
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy - Prawo dewizowe,
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie trybu wykonywania kontroli dewizowej przez Narodowy Bank Polski,
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie sposobu stosowania kursów walut obcych, ogłaszanych przez Narodowy Bank Polski w celu ustalania wartości celnej,
Zarządzenie Komisji Nadzoru Bankowego w sprawie szczegółowych warunków udzielania przez banki gwarancji bankowych i poręczeń,
Uczwała Komisji Nadzoru Bankowego w sprawie trybu postępowania banków w przypadkach prania pieniędzy oraz ustalenia wysokości kwoty i warunków prowadzenia rejestrów wpłat gotówkowych powyżej określonej kwoty i warunków prowadzenia rejestrów wpłat gotówkowych powyżej określonej kwoty oraz danych o osobach dokonujących wpłaty i na rzecz których wpłata została dokonana,
Uchwała Rady Polityki Pieniężnej w sprawie tempa kroczącej dewaluacji,
Uchwała Rady Polityki Pieniężnej w sprawie dopuszczalnego przedziału wahań kursów walut obcych i wartości dewizowych wyrażonych w złotych,
Uchwała Zarządu Narodowego Banku Polskiego w sprawie wprowadzenia „Regulaminu zakupu i sprzedaży przez banki walut obcych w Narodowym Banku Polskim”,
Uchwała Zarządu Narodowego Banku Polskiego w sprawie wprowadzenia „Regulaminu realizacji poleceń wypłaty i operacji czekowych w obrocie zagranicznym oraz skupu i sprzedaży walut obcych dla posiadaczy rachunków bankowych w Narodowym Banku Polskim”,
Uchwała Zarządu Narodowego Banku Polskiego zmieniająca uchwałę w sprawie wprowadzenia „Regulaminu realizacji poleceń wypłaty i operacji czekowych w obrocie zagranicznym oraz skupu i sprzedaży walut obcych dla posiadaczy rachunków bankowych w Narodowym Banku Polskim”,
Uchwała Zarządu Narodowego Banku Polskiego w sprawie ogłaszania kursów złotego w stosunku do walut obcych,
Zarządzenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego w sprawie wykazu walut obcych będących walutami wymienialnymi.
PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU OBROTU DEWIZOWEGO USTALONE W USTAWIE „PRAWO DEWIZOWE”
Art. 1. Ustawa reguluje zasady obrotu dewizowego, nadzwyczajne ograniczenia w wypadku zaistnienia zagrożeń stabilności i integralności systemu finansowego Rzeczypospolitej Polskiej oraz zasady kontroli dewizowej, a także właściwość organów w tych sprawach.
Art. 2. Użyte w ustawie określenia oznaczają:
1). Rezydent:
a). osobę fizyczną mającą miejsce zamieszkania w kraju oraz osobę prawną mającą siedzibę w kraju, a także inny podmiot mający
siedzibę w kraju, posiadający zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu,
b). polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne korzystające
z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.
2). Nierezydent:
a). osobę fizyczną nia mającą miejsca zamieszkania w kraju oraz osobę prawną nie mającą siedziby w kraju, a także inny podmiot nie
mający siedziby w kraju, posiadający zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu,
b). osobę, o której mowa w pkt. 1 lit. a), w zakresie, w jakim prowadzi ona działalność za granicą poprzez swoje przedsiębiorstwo,
oddział lub przedstawicielstwo mające siedzibę za granicą,
c). mające siedzibę w kraju oddziały i przedstawicielstwa osób i podmiotów, o których mowa w lit. a) i b), utworzone na postawie
umów międzynarodowych zawartych przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej, chyba że umowy te stanowią inaczej,
d). obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne, misje specjalne i organizacje międzynarodowe oraz inne obce
przedstawicielstwa korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych na mocy umów, ustaw lub
powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych.
3). Kraj - terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
4). Wartości dewizowe:
a). zagraniczne środki płatnicze - waluty obce i dewizy,
b). złoto i platynę w stanie nie przerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850 r., półfabrykatów, z wyjątkiem
stosowanych w technice dentystycznej, a także wyroby ze złota i platyny zazwyczaj nie wytwarzane z tych kruszców (złoto
dewizowe i platyna dewizowa),
c). nominowane w walutach obcych papiery wartościowe nie będące zagranicznymi środkami płatniczymi.
WSPOMAGANIE PUBLICZNE WYMIANY MIĘDZYNARODOWEJ
TENDENCJE OGÓLNE
Powszechne uznanie korzyści międzynarodowej wymiany dóbr i usług powoduje, że wspieranie wysiłków związanych z wchodzeniem, utrzymywaniem się i umacnianiem pozycji krajowych podmiotów gospodarczych i ich produktów na rynkach zagranicznych jest wyrazem troski tak samych przedsiębiorstw, jak władz publicznych państw, z których się wywodzą. W warunkach gospodarki rynkowej i wolnej konkurencji zasadność takiego wsparcia budzi mieszane uczucia.
Przedsiębiorstwa korzystające ze wsparcia publicznego, gdy inne takiego nie mają, zniekształcają konkurencję, bowiem mogą oferować niższe ceny, lepsze warunki dostaw, kredytowania itp. Powszechność promocji publicznej we współczesnym świecie jest jednak faktem.
Tendencje unifikacyjne mają tym większy walor, im więcej państw przyjmuje je jako zasadę postępowania.
WSPOMAGANIE PUBLICZNE ZAGRANICZNEJ AKTYWNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE
Program polityki proeksportowej państwa zawierał takie zadania, jak:
Uruchomienie gwarancji rządowych dla transakcji eksportowych. Ubezpieczenie kontraktów eksportowych obejmuje szkody
poniesione przez ubezpieczającego w wyniku niemożności wykonania kontraktu eksportowego bądź w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania kontraktu przez kontrahenta zagranicznego, jeżeli szkody te są następstwem zdarzeń określonych jako ryzyko niehandlowe, tj.: 1) ryzyko polityczne, 2) ryzyko katasrtofalne, 3) ryzyko przewlekłej zwłoki w wypełnianiu zobowiązań płatniczych przez zagranicznego dłużnika publicznego, tj. taki podmiot, do którego nie mają zastosowania przepisy prawa upadłościowego, obowiązujące w kraju dłużnika. Ubezpieczenie kontraktów eksportowych dotyczyć może również ryzyka o charakterze handlowym, jeżeli kontrakt zawarty jest na warunkach kredytu powyżej jednego roku. Ubezpieczenie to obejmuje stwierdzoną niewypłacalność oraz przewlekłą zwłokę kontrahenta zagranicznego. Ubezpieczeniem kredytów eksportowych obarczona została Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych (KUKE). Limit ubezpieczeń kontraktów eksportowych (przewidywane z tego tytułu wypłaty ze środków budżetowych państwa) określa ustawa budżetowa.
Stworzenie systemu finansowania eksportu, w tym finansowania eksportu w fazie przedwysyłkowej:
na podstawie kontraktu eksportowego (lub zamówienia odbiorcy zagranicznego) ubezpieczonego w KUKE,
banki komercyjne uruchamiają system kredytowania przedsięwzięcia; już na początku działalności KUKE miała zawarte umowy z sześcioma bankami (Bank Handlowy S.A., Bank Rozwoju Eksportu, Bank PeKaO S.A., Bank Śląski S.A., Bank Przemysłowo-Handlowy S.A., Bank Wschodnio-Europejski S.A.) o honorowanie jej polisy ubezpieczeniowej przy udzielaniu kredytów eksportowych;
stworzenie ułatwień dla banków i innych instytucji finansujących eksport poprzez zapewnienie możliwości uzyskiwania
atrakcyjnych kredytów refinansowych;
utworzenie możliwości dyskontowania należności eksportowych zabezpieczonych polisą KUKE w Banku Centralnym;
zwiększenie limitów gwarancyjnych banków komercyjnych dla kredytów dewizowych i złotówkowych, finansujących eksport i ubezpieczonych polisami KUKE.
Ubezpieczenie kredytów i ryzyka eksportowego:
podwyższenie kapitału zakładowego KUKE
wzmocnienie KUKE w środki finansowe
efektywne uruchomienie systemu realizacji ubezpieczeń od ryzyka niehandlowego.
Subsydiowanie stóp procentowych, głównie kredytów średnio- i długoterminowych, w eksporcie inwestycyjnym.
Zwrot VAT i cła od importowanych materiałów i komponentów przeznaczonych do produkcji eksportowej:
złagodzenie zasad poboru cła i VAT w imporcie oraz VAT przy zakupach produkowanych w kraju materiałów i
komponentów do produkcji sprzedawanej na rynkach zagranicznych - dla eksporterów sumiennie wywiązujących się ze zobowiązań celnych i podatkowych;
rozszerzenie zakresu preferencji, w tym przede wszystkim dla eksporterów realizujących import inwestycyjny, poprzez
nowelizację ustawy Prawo celne oraz ustawy o podatku od towarów i usług.
Ustawa o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym została zmieniona i uzupełniona wielokrotnie.
Stosowanie stawki zerowej VAT na usługi targowo-wystawiennicze.
Ulgi inwestycyjne dla eksporterów.
Rozwój i modernizacja potencjału przewozowego realizującego usługi transportowe w eksporcie.
Polityka taryfowa:
regulacje taryfowe z uwzględnieniem niezbędnej ochrony rynku wewnętrznego oraz wspierania eksportu;
nowelizacja ustawy prawo celne;
usprawnienie obsługi celnej;
zwiększenie liczby agencji celnych;
podjęcie uregulowań pozwalających solidnym, wiarygodnym eksporterom na okresowe rozliczanie należności z urzędami celnymi zamiast stosowania każdorazowych odpraw;
uregulowanie sprawy opłat związanych z wystawieniem świadectw pochodzenia (EUR).
Aktywna polityka traktatowa:
wypracowanie mechanizmu rozliczeń w obrotach z rynkami b. ZSRR w tym przede wszystkim z Rosją;
wynegocjowanie szerszego otwarcia rynków Unii Europejskiej (UE) na eksport mięsa koNskiego do krajów UE;
zamiana nie wykorzystanych części kontyngentu na wołowinę na odpowiednią liczbę konserw i półproduktów wołowych;
wprowadzenie do umowy z UE oddzielnego kontyngentu na konserwy wołowe;
zapewnienie kontroli i egzekwowanie ustaleń z UE w odniesieniu do usług budowlano-montażowych;
prowadzenie negocjacji z UE w sprawie transportu rzecznego;
uzyskanie ustępstw w negocjacjach celnych na rynku USA;
zmiana klasyfikacji zaliczającej nasz kraj do pastw o wysokim stopniu ryzyka;
uregulowanie obrotów towarowych z Rosją i innymi państwami b. ZSRR.
Wzmocnienie działalności promocyjnej.
Poprawa jakości towarów przeznaczonych na eksport.
Wzmocnienie aspektu eksportowego w działalności spółek joint-venture oraz innych podmiotów zagranicznych.
Zmniejszenie konkurencji polsko-polskiej. Dobrowolne zrzeszenia branżowe producentów-eksporterów.
Rozwiązania o charakterze branżowym.
Zwiększenie zdolności eksportowych oraz racjonalizacja importu w ujęciu strategicznym.
Monitorowanie realizacji polityki proeksportowej.
PIENIĄDZ MIĘDZYNARODOWY
GENEZA, DEFINICJA
Potrzeba posiadania odpowiedniego środka pośredniczącego w wymianie dóbr i usług jest tak stara, jak stara jest sama wymiana. Już w pierwotnych cywilizacjach można było obserwować wymianę towarową towar za towar z uwzględnieniem specyficznych relacji wymiany, będących odzwierciedleniem stopnia rzadkości, trudności pozyskania określonych dóbr. Wymiana towar - towar, chociaż przetrwała do dziś, w relacjach międzynarodowych nazwana wymianą barterową, ma szereg aspektów pozytywnych, większość jej cech to jednak cechy ograniczające, stąd rozsrerzający się historycznie proces wprowadzania pośrednika wymiany, jakim stał się pieniądz.
Od zarania dziejów funkcje pieniądza mogło spełnić dobro w miarę swobodnie i po stałych relacjach zamieniane na inne dobra. W ograniczonych terytorialnie cywilizacjach funkcje te mogły spełniać różne dobra. Tam, gdzie występowało złoto, właśnie złoto stało się pośrednikiem wymiany. Na wyspach Polinezji funkcję tę spełniały muszle morskie. Na innych obszarach funkcję tę mogły spełniać inne jeszcze dobra.
W miarę kształtowania się państw pierwotne różnice regionalne zaczęły zmieniać się w różnice międzypaństwowe. W nowych warunkach tylko środek najbardziej uniwersalny, powszechnie akceptowany, niezależnie od państwa, gdzie dokonywano wymiany, mógł spełnić funkcję pieniądza.
W procesie historycznym podstawowe funkcje pieniądza ukształtowały się jako: miernik wartości; środek tezauryzacji i pośrednik wymiany.
Funkcję tę najlepiej spełniały złoto i srebro, dlatego też przez stulecia stanowiły pieniądz światowy bądź były jego powszechnie stosowanym ekwiwalentem.
Wielość stosowanych rozwiązań, a zarazem zapewnienie wzajemnej wymienialności pieniądza było i jest oznaką funkcjonowania międzynarodowego systemu walutowego, który to system określimy dziś jako: zbiór walut krajowych i międzynarodowych jednostek rozrachunkowych służących do prowadzenia i rozliczeń pozapaństwowych (międzynarodowych) transakcji ekonomicznych. W nawiązaniu do przedstawionej definicji możemy określić:
a). podmioty międzynarodowego systemu walutowego, są to:
państwa - kreujące i stosujące waluty krajowe oraz tworzące reguły prawne obrotu walutami obcymi,
organizacje międzynarodowe:
● tworzące normy międzynarodowe, a także zwyczaje związane ze stosowaniem walut krajowych i
międzynarodowych jednostek rozrachunkowych w transakcjach finansowych i rozliczeniach
międzynarodowych,
● tworzące międzynarodowe jednostki rozrachunkowe oraz wspólny pieniądz ponadpaństwowy,
b). przedmiotem międzynarodowego systemu walutowego są:
waluty krajowe wymienialne między sobą (elementem systemu może być tylko część współpracująca z innymi
elementami),
międzynarodowe jednostki rozrachunkowe (SDR, ECU) i pieniądz ponadpaństwowy - EURO,
c). celem międzynarodowego systemu walutowego jest umożliwienie realizacji i zapewnienie sprawnej obsługi transakcji finansowych i
rozliczeń międzynarodowych,
d). zasady:
dobrowolność udziału w systemie,
deklaracja i stosowanie reguł międzynarodowych, obecnie zwłaszcza art. VIII statutu MFW (wymienialność w obszarze transakcji ujmowanych w bilansie obrotów bieżących),
przejrzystość praw i obowiązków oraz jawność prowadzonej polityki walutowej,
elastyczność, zdolność dostosowania do zmieniających się warunków,
współdziałanie podmiotów tworzących reguły prawne (państw i organizacji międzypaństwowych),
uniwersalizm, prawo dostępu dla wszystkich państw wyrażających gotowość i przestrzegających reguł systemu.
SYSTEMY I STREFY WALUTOWE
Przy omawianiu międzynarodowych systemów walutowych można wyodrębnić:
System dualny złota i srebra.
System waluty złotej.
System dewizowo-złoty.
System wielodewizowy.
System dualny - bimetaliczny (wykorzystanie złota i srebra, jak też innych metali, przede wszystkim brązu jako pieniądza, znane jest od
czasu,gdy pojawił się pieniądz. Wiele wykopalisk antycznych i średniowiecznych dostarcza na to licznych
dowodów. Monety złote i srebrne są też podstawą zbiorów muzeów numizmatycznych. System bimetaliczny
ma więc głębokie i najbardziej długotrwałe podstawy historyczne. Prawo Kopernika-Greshama.
Funkcjonowanie systemu bimetalicznego zależne było od dwóch czynników:
1). Ogólnego popytu na pieniądz
2). Proporcji podaży złota i srebra.
Popyt na pieniądz zmieniał się stosownie do zachodzących procesów gospodarczych. Przy wzroście
produkcji w jednostkach pieniężnych i nie zmienionej masie pieniądza siła nabywcza jednostki pieniądza
kruszcowego wzrastała i odwrotnie. Bicie monet w wyniku zwiększenia produkcji złota lub srebra, przy
stabilizacji produkcji towarowej powodowało zmniejszanie siły nabywczej pieniądza. Relacje między
złotem i srebrem mogły zmieniać się pod wpływem zmian wielkości produkcji.)
System waluty złotej (system bimetaliczny wymuszający zmiany siły nabywczej jednostek pieniężnych w zależności od ogólnej sytuacji
rynkowej (popyt i podaż towarów), jak też produkcji i transferów złota lub srebra, nie był zbyt wygodnym i stabilnym
rozwiązaniem. Trwały więc poszukiwania rozwiązań, które przynajmniej w znaczącej części wyeliminowałyby
niedogodności stosowanego systemu. System waluty złotej ukształtował się w XIX w., po Kongresie Wiedeńskim.
Wprowadzony w Wielkiej Brytanii w 1816 r., we Francji w 1828 r., w Stanach Zjednoczonych w 1853 r., w
Niemczech w 1873 r., w Austrii w 1892 r. i w Rosji w 1897 r.).
System dewizowo-złoty (powstanie i funkcjonowanie systemu walutowego Bretton Woods wynikało z ówczesnej polityczno-ekonomicznej
roli Stanów Zjednoczonych. Tylko dolar amerykański mógł być walutą światową z zapewnioną zewnętrzną
wymienialnością na złoto. W latach 1949-1970 istotne znaczenie osłabiające ekonomikę kraju miały wojna
koreańska, kryzys kubański czy bardzo dotkliwa w skutkach wojna indochińska. Polityczno-militarnemu
zaangażowaniu Stanów Zjednoczonych towarzyszy odbudowa potęg gospodarczych państw europejskich,
zwłaszcza Niemiec oraz Japonii. Osłabieniu pozycji dolara towarzyszy stabilizacja, a następnie umocnienie pozycji
walut europejskich oraz jena japońskiego. Wzrost zastosowań złota do celów przemysłowych powodował szybki
wzrost jego ceny rynkowej, w konsekwencji cena rynkowa znacznie różniła się od ceny parytetowej.
System wielodewizowy (znaczącą pozycję zajmuje dolar, ale pozycja ta jest ograniczana przez mwaluty państw UE i jena japońskiego.
System ten wykorzystuje też SDR i EURO).
Wymienialność walut - sprawne funkcjonowanie systemu wielodewizowego łączy się z zapewnieniem wzajemnej wymienialności walut.
Standardowe kryteria wymienialności określa art. VIII statutu Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
Wymienialność ograniczona podmiotowo może dotyczyć uprawnienia banku centralnego do prowadzenia w imieniu
państwa transakcji wymiany po kursie oficjalnym. Wymienialność ograniczona przedmiotowo łączy się z sytuacją,
gdy niektóre rodzaje płatności mogą być realizowane poprzez zobowiązanie banków do kupna i sprzedaży walut na
określone cele, np. na wspomniane wcześniej związane z transferami bilansu obrotów bieżących, a zarazem przy
zachowaniu procedury pozwolenia dewizowego na cele inne, np. inwestycje kapitałowe. Wymienialność z
ograniczeniami terytorialnymi może polegać na:
możliwości wymiany waluty krajowej na wakuty obce w kraju - poprzez system bankowy lub
kantorowy przy równoczesnym, formalnie, braku takiej możliwości poza granicami kraju - wymienialność wewnętrzna,
możliwość wymiany waluty krajowej na waluty obce poza krajem - wymienialność
zewnętrzna,
wymienialności zewnętrznej i wewnętrznej.
Wymienialność nieograniczona występuje przy braku ograniczeń podmiotowych, przedmiotowych i terytorialnych.
Strefy walutowe - najważniejsze strefy walutowe to:
strefa dolara amerykańskiego, należały do niej 32 państwa w 1998 r., na początku 1999 r. 20 państw:
Antigua i Bermudy, Argentyna, Wyspy Bahama, Barbados, Belize, Dzibuti, Dominika, Grenada, Irak, Litwa, Wyspy Marshalla, Malezja, Federalne Stany Mikronezji, Oman, Palau, Panama, St. Kitts i Nevis, St. Lucia, St. Vincent i Grenadiny, Syria.
strefa franka francuskiego, liczebność przynależnych do strefy od kilku lat nie ulega zmianie, należy 15 państw, przede
wszystkim są to dawne kolonie afrykańskie: Benin, Burkina Faso, Kamerun, Rep. Centralno-Afrykańska, Chad, Komory, Kongo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Gwinea Równikowa, Gwinea Bissau, Gabon, Mali, Niger, Senegal, Togo.
strefa marki niemieckiej, odzwierciedla aktualną tendencję umacniania się tej waluty, należą do niej: Bośnia i
Hercegowina, Bułgaria, Estonia, od 1 listopada 1999 r. Czarnogóra, nieoficjalnie od września 1999 r. Kosovo.
strefa randa południowoafrykańskiego: Lesoto, Namibia, Swaziland.
Poza wymienionymi istnieją powiązania walut krajowych z:
SDR - Jordania, Łotwa, Libia, Myanmar,
rupią indyjską - Bhutan, Nepal,
dolarem singapurskim - Brunei,
dolarem australijskim - Kiribatti,
lirem włoskim - San Marino.
Szereg państw powiązało kurs waluty krajowej z różnymi „koszykami” walut, do takich należą: Bangladesz, Botswana, Burundi, Cypr, Fidżi, Islandia, Kuwejt, Malta, Maroko, Seszele, Wyspy Salomona, Tongo, Vanuatu, Samoa.W ograniczonej strefie wahań, w powiązaniu do dolara amerykańskiego funkcjonują waluty: Bahrajnu, Kataru, Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Strefa EURO tworzona jest przez: Austrię, Belgię, Francję, Finlandię, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię i Włochy. Międzynarodowy Fundusz Walutowy dokonuje klasyfikacji wg porozumień dotyczących powiązania walut krajowych z innymi walutami, jak też ich płynności.
EUROPEJSKI SYSTEM WALUTOWY - ECU - EURO
W latach 1972-1973 państwa EWG zdecydowały się na uruchomienie planu, którego częściami składowymi były:
redukcja odchyleń fluktuacyjnych walut wspólnorynkowych,
utworzenie Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej,
koordynacja polityk walutowych.
Pierwszy z tych punktów dał podstawę do utworzenia w 1972 roku „węża walutowego”, systemu flotacji walut państw EWG.
Europejski System Walutowy skadał się z trzech podstawowych elementów:
wspólnej jednostki monetarnej, ECU (European Currency Unit),
zbioru zasad regulujących ruch kursów walutowych,
porozumień dotyczących ulatwień kredytowych.
Obradująca w grudniu 1995 r. w Madrycie Rada Europejska określiła trzy zasadnicze kwestie:
Nazwę wspólnego pieniądza.
Scenariusz. Głowy państw i szefowie rządów tworzący Radę Europejską uzgodnili, że EURO będzie wprowadzane w trzech fazach:
a). decyzja o przejściu do EURO będzie podjęta tak wcześnie jak to będzie możliwe w 1998 r.,
b). początek Unii Monetarnej będzie miał miejsce 1 stycznia 1999 r.,
c). najpóźniej do 2002 r. nastąpi ostateczna zmiana walut transakcyjnych na EURO, jak też zmiana monet i
banknotów.
Aspekty prawne. Przyjęcie zasad absolutnej ekwiwalentności między Euro i walutami krajowymi w okresie przejściowym.
Uznano za konieczne skoncentrowanie wysiłków na trzech obszarach:
Na pierwszym miejscu znalazły się kwestie konwergencji, ścisłe wykonanie przyjętych na konferencji w
Maastricht kryteriów.
Na drugim miejscu znalazły się kwestie przygotowania technicznego zmian.
Wreszcie, po trzecie, przezwyciężenie olbrzymiego deficytu komunikacyjnego. Wprowadzenie EURO traktuje się jako przedsięwzięcie bez precedensu w historii Europy. Musi więc być przedmiotem odpowiedniego przygotowania, którego słowami kluczowymi są: przejrzystość, jasność i wytrwałość.
Europejski Instytut Monetarny został obarczony obowiązkami przygotowania regulacyjnych, organizacyjnych i logistycznych ram niezbędnych do utworzenia Europejskiego Systemu Banków Centralnych, przewiduje wykonanie powierzonych mu zadań tak, aby system Banków mógł rozpocząć działalność na początku 1999 r., co zostało spełnione. Europejski Bank Centralny powinien zostać powołany w 1998 r., także aby mógł zacząć działać od 1999 r. Prace organizacyjne były prowadzone w 1996 i 1997 r.
Efekty wspólnego pieniądza europejskiego będą znaczące także z pozycji polskich obywateli, przedsiębiorców i instytucji finansowych. Najważniejsze z nich to:
dla przedsiębiorców: możliwość rozliczania transakcji handlowych i usługowych z podmiotami gospodarczymi państw Unii strefy EURO w jednym pieniądzu, odpadnie więc konieczność wymiany walut przy eksporcie i imporcie, jak też wyeliminowane zostanie ryzyko kursowe z tego tytułu (w okresie 1999-2001 walutą rozliczeniową może być EURO lub waluty poszczególnych państw, od 2.01.2002 tylko EURO), wyeliminowanie wielu walut narodowych pozwoli na uproszczenie ewidencji księgowej transakcji z państwami Unii,
dla obywateli: praktyczne korzyści wystąpią dopiero od 2002 r. Wówczas do wszystkich państw strefy EURO będziemy mogli podróżować mając tylko jeden rodzaj pieniądza, nia jak dotychczas na każdy kraj jego pieniądze,
dla instytucji finansowych: zmniejszenie liczby wykorzystywanych jednostek walutowych, zmniejszenie ryzyk kursowych, ale też zmniejszenie dochodów z tytułu marż kupna i sprzedaży walut, przejściowy wzrost obciążeń z tytułu prowadzenia rachunków walutowych zważywszy, że klienci banków mogą zażądać konwersji swoich rachunków walutowych denominowanych na waluty państw Unii na denominowane w EURO,
dla banku centralnego: przy utrzymaniu dotychczasowych zasad określenia kursu złotego zmniejszyła się liczba walut odniesienia.
W latach 1996-1998 podstawowym pytaniem było, kto znajdzie się w Unii Monetarnej, a więc kto spełni kryteria z Maastricht.
Na Szcycie Głów Państw i Szefów Rządów Unii (Rada Europejska) odbywającym się 2-3 maja 1993 r. podjęte zostały zasadnicze decyzje dotyczące składu, terminu i ostatecznych regulacji związanych z wprowadzeniem jednolitego pieniądza EURO. Na początku 1998 r. problem ten został więc rozstrzygnięty.
Na początku maja 1998 Rada Ministrów Unii poparła rekomendacje Komisji dotyczące obowiązków banków w zakresie konwersji walut krajowych w EURO.
Wielka Brytania nie wyraziła, jak dotąd, chęci włączenia się do Unii Monetarnej. Dla większości państw istotną barierę stanowiłoby zadłużenie publiczne.
W porównaniu z niektórymi państwami, przede wszystkim Grecją, pozycja Polski wydaje się nie najgorsza. Spełniamy dwa kryteria budżetowe.
ZNACZENIE MIĘDZYNARODOWE POSZCZEGÓLNYCH WALUT I JEDNOSTEK ROZRACHUNKOWYCH
Ocena znaczenia międzynarodowego różnych walut i jednostek rozrachunkowych wymaga zastosowania określonych kryteriów takiej oceny.
CZĘSTOTLIWOŚĆ ZASTOSOWAŃ WALUTY W ROZLICZENIACH MIĘDZYNARODOWYCH
Brak swobodnej wymienialności określonego pieniądza krajowego czyni go prawie wyłącznie środkiem płatniczym i obrachunkowym o zasięgu krajowym.
Posługiwanie się pieniądzem krajowym w rozliczeniach międzynarodowych eliminuje ryzyko kursowe dla podmiotów krajowych, siłą rzeczy są one najczęściej zainteresowane rozliczeniami w swojej walucie. Problem drugiej strony nie istnieje, gdy nie ma ona pieniądza wymienialnego, bądź ma pieniądz bardzo słaby.
UDZIAŁ WALUT I ZŁOTA W REZERWACH FINANSOWYCH PAŃSTW
Udział poszczególnych walut w rezerwach finansowych świata zależy od trzech czynników:
zmian nominalnych udziałów walut w rezerwach finansowych,
zmian kursów walutowych walut względem siebie,
zmian wielkości rezerw finansowych w ujęciu globalnym.
Intuicyjnie można by się spodziewać, że największe rezerwy walutowe mają Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy. Potwierdza się to tylko w odniesieniu do Japonii. Drugie po Japonii miejsce mają Chiny, a trzecie Hong Kong. Polska, pod względem rezerw walutowych, niewiele ustępuje Stanom Zjednoczonym.
Udział poszczególnych walut w rezerwach walutowych świata ulega zmianie. Występują tu tendencje zmian długo- i krótkoterminowe.
Dolar amerykański - jest walutą odgrywającą pierwszoplanową rolę we wszystkich formach obrotów międzynarodowych.
Funt brytyjski - był walutą odgrywającą dominującą rolę w XIX i na początku XX wieku, dziś jego pozycja jest wspomnieniem
historycznym. Udział funta w rezerwach walutowych waha się w przedziale 2-4%.
Frank francuski - udział franka francuskiego w rezerwach walutowych państw oscyluje na poziomie ok. 1-2%.
Frank szwajcarski - siła i stabilność szwajcarskiego systemu bankowego ma odzwierciedlenie w pozycji międzynarodowej tej waluty. Przez
ostatnie dziesięciolecia to właśnie bardziej frank szwajcarski konkurował z funtem brytyjskim niż frank francuski. W
latach osiemdziesiątych wyraźnie jednak zaznaczyło się osłabienie pozycji międzynarodowej franka szwajcarskiego.
Jen japoński - umacnianie się pozycji międzynarodowej Japonii ma swoje echo w postaci umacniania się pozycji międzynarodowej jena.
Marka niemiecka - jej pozycja poprawia się w zbliżonej dynamice do jena japońskiego. W 1990 r. prawie 20% rezerw walutowych tworzone
było przez markę. Udział marki w rezerwach oficjalnych jest jednak zdecydowanie mniejszy, w 1992 r. wynosił 9%, a w
1997 r. 11%.
EURO - jako jednostka rozrachunkowa Unii Europejskiej w latach 1999-2001, a po 2001 roku jednostka pieniężna obiegowa, ma stawić
wyzwanie pozycji dolara amerykańskiego. Wg szacunków niemieckiego Comerzbank udział dolara w rezerwach oficjalnych
zmniejszy się z ok. 80% w 1997 r. do ok. 65% w 2000 r. i ok. 55% w 2005 r. Jen japoński zachowa ok. 10% udziałów, a EURO
przejmie najpierw udział marek, aby w 2005 r. zapewnić sobie ok. 30% udziałów we wspomnianych rezerwach oficjalnych.
Udział walut w transakcjach finansowych - zasadnicze znaczenie w tej grupie mają inwestycje kapitałowe i kredyty. Także i w tej grupie
dominuje dolar amerykański. Stany Zjednoczone są wszakże największym rynkiem finansowym
świata.
KURSY WALUTOWE
PRZESZŁOŚĆ
Centralnym problemem wszelkich transakcji ekonomicznych był i jest sposób przeliczania oraz porównywania wartości różnych towarów i usług. Historycznie najwcześniejszą formą, utrzymującą się zresztą do dziś w zmodyfikowanej nieco postaci, jest wymiana towar za towar (nazywana też wymianą barterową). Nie była i nie jest to forma wygodna, stąd też próbowano ją zastąpić rozwiązaniami bardziej uniwersalnymi. Stało się to wraz z wprowadzeniem pośrednictwa metali szlachetnych oraz innego rodzaju quasi-pieniądza.
Złoto - W systemie płatności i rozliczeń doceniano walory złota do najdawniejszych czasów; jako środek wymiany funkcjonowało przez
wiele stuleci, głównie w postaci złotego pieniądza.
W stuleciu 1816-1914 ukształtował się system złotej waluty. W okresie międzywojennym uległ on jednak istotnym przeobrażeniom.
Metal ten był w dalszym ciągu podstawą określania wartości wielu walut, jednakże ich wymienialność na złoto była ograniczona.
Faktyczna demonoteryzacja nastąpiła 15 sierpnia 1971 r., kiedy wstrzymano wymienialność dolara na złoto.Od tego czasu nie ma
pieniądza wymienialnego na złoto i wróciło ono do funkcji metalu szachetnego zachowując jednak walory tezauryzacyjne.
Parytet walutowy (parytet złota) - w przeszłości, gdy waluty poszczególnych państw miały pokrycie w złocie, relacje między walutami
były w istocie relacjami między jednostkami waqgowymi złota przypadającymi na jednostkę danej
waluty. Relacje te odzwierciedlały kursy walutowe, których podstawą był parytet złota. W ujęciu
definicyjnym przez parytet złota (parytet walutowy) rozumie się ogłoszoną ustawowo wagową ilość
czystego złota przypadającą na jednostkę pieniężną. W Polsce utrzymywano stały parytet złotego w
okresie 1928-1938. Za 1 kg czystego złota wybijano 5924,44 zł. Po II wojnie światowej, od 30
października 1950 r., ustanowiono jednostkę złoty dewizowy, na którą przypadało 0,222168 g czystego
złota. Złoty dewizowy był jednak jednostką wyłącznie rozrachunkową transakcji zagranicznych i 1
stycznia 1982 r. został zlikwidowany. Najdłużej parytet walutowy (złota) utrzymał dolar amerykański. Na
jego jednostkę przypadało 0,736662 g czystego metalu. Formalnie, w wymianie międzynarodowej,
wysoką pozycję miał rubel ZSRR. Jego parytet określony był na 0,987412 g czystego złota. Do roku
1971, a nawet do pierwszego kryzysu energetycznego w 1973 r., funkcjonował w świecie zachodnim
system waluty oparty na założeniach zatwierdzonych podczas konferencji w Bretton Woods, obradującej
w lipcu 1944 r. Osią systemu był dolar amerykański oparty na złocie. System Bretton Woods załamał się
w wyniku trudności wewnetrznych Stanów Zjednoczonych na początku lat siedemdziesiątych, a
definitywnie przepadł w warunkach głębokiego kryzysu finansowego spowodowanego przez kryzys
energetyczny. Ukształtowany po 1973 r. system kursów walutowych, którego podstawę stanowią
bezpośrednia podaż i popyt na daną walutę na rynku walutowym, z mniejszymi lub większymi
oddziaływaniami banków centralnych, utrzymuje się do dziś.
KURS WALUTOWY A PARYTET SIŁY NABYWCZEJ PIENIĄDZA
W badaniach i porównaniach międzynarodowych, w ich teorii i praktyce, wykorzystuje się dwa sposoby doprowadzenia do porównywalności wyników uzyskiwanych przez poszczególne państwa i prezentowanych w ich walutach krajowych. Sposobem pierwszym jest ocena parytetu siły nabywczej walut porównywanych państw na podstawie wzorcowego koszyka dóbr i usług. Jest to metoda dość dobrze, a może nawet najlepiej odzwierciedlająca rożnice w poziomach rozwoju i w warunkach życia ludności - ale nie ma bezpośredniego związku z wymianą zagraniczną.
Porównaniom wyników w wymianie lepiej służy drugi sposób, tj. z wykorzystaniem kursów walutowych. Porównania międzynarodowe oparte na parytecie siły nabywczej walut lub na kursach walutowych mogą się znacznie różnić.
Można stwierdzić, że większy stopień powiązania gospodarki kraju z rynkiem międzynarodowym oznacza większą zbieżność kursów wymiany walut z parytetem siły nabywczej. Odwrotnej zależności, jak się wydaje nie można jednoznacznie określić. Teoria parytetów siły nabywczej, której podstawy datuje się na przełom XVIII i XIX w., została rozwinięta i pogłębiona na przełomie XIX i XX w. Przez szwedzkiego ekonomistę, teoretyka G. Cassela.
Rozmijanie się realnych kursów walutowych z ustalonymi teoretycznie relacjami parytetów siły nabywczej przyczyniły się do renesansu innych spostrzeżeń, przede wszystkim teorii kursu równowagi. Ta teoria, której podstawy sformułował angielski ekonomista T. Mun, żyjący w latach 1571-1641, akcentuje zależność kursu waluty od bilansu handlowego. W wersji współczesnej podkreśla zależność kursu waluty od całego bilansu płatniczego. Można przyjąć, że te dwie teorie uzupełniają się.
Znaczenie metody parytetu siły nabywczej pieniądza jako wyznacznika relacji walut najlepiej przedstawia przykład rozważań globalnych.
Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych Program Rozwoju ONZ, Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy uzupełniły metodologię badań porównawczych o parytet siły nabywczej. Wcześniej, w mniejszej skali, metodę tę wykorzystywały niektóte ośrodki naukowo-badawcze. Efekt okazał się rewolucyjny. Stosując parytet siły nabywczej oszacowano udział Azji w światowym produkcie globalnym w 1990 r. na 17%, gdy w oparciu o kursy walutowe szacowano go na 7%. Udział „trzeciego świata” zwiększył się odpowiednio z 18 na 33%, a wraz z Europą Środkowo-Wschodnią i państwami byłego ZSRR nawet 44%. Różnice między szacunkami są więc olbrzymie.
Interesujące jest porównanie produktu krajowego brutto w przeliczeniu na 1 mieszkańca z uwzględnieniem relacji parytetowych i kursowych.
Przy dużej teoretycznej przydatności metody parytetu siły nabywczej pieniądza, jej zasadniczą wadą jest trudność uzyskania odpowiednich danych („koszyka danych”) do prowadzenia obliczeń oraz ustalania wag poszczególnych ich grup względem siebie. Przy bardzo dużej liczbie zmiennych (dobra i usługi ujęte w koszyku) i ich wzajemnych rang, istotną trudnością jest też obliczanie wyników. W praktyce do weryfikacji wyników uzyskiwanych za pomocą kursów walutowych można posłużyć się metodą taksonomiczną - uproszczoną - obliczania parytetów siły nabywczej pieniądza różnych państw (także w różnym czasie). Metoda uproszczona jest oparta na wielowymiarowej analizie porównawczej i na sformułowaniach prawa wielkich liczb.
Sformułowania prawa wielkich liczb są tym bardziej zasadne, im większą liczbę dóbr i usług ujęto w obliczeniach.
Można założyć, że przy ok. 50-100 zmiennych odnoszących się do cen towarów i usług z różnych grup (także usług publicznych) wynik powinien być dość wiarygodny.
Założenie takie jest tym bardziej istotne, że niezależnie od metody analizy i liczby ujmowanych zmiennych, uzyskany wynik musi być traktowany jako orientacyjny (przybliżony). Jest to uzasadnione m.in. tym, że najczęściej dane o cenach w różnych państwach dokładnie identycznych towarów i usług są niedostępne.
Różnice cenowe produktów rynku światowego wywodzą się najogólniej z:
strategii cenowych stosowanych przez producentów i dystrybutorów towarów na danych rynkach;
polityki podatkowej państw.
Kurs parytetowy w stosunku do innych walut ustalamy jako: relacja parytetowa x kurs walutowy = kurs parytetowy.
W odniesieniu do Polski, wg stanu na początku 1999 r. można przyjąć, że kurs parytetowy w stosunku do głównych walut odniesienia (USD, EUR, GBP) w dalszym ciągu może być o połowę niższy od kursu walutowego. To zaś ma bardzo istotne znaczenie przy projekcji przyszłych kursów walutowych.
Produkt krajowy brutto Szwajcarii wg kursów walutowych wynosił w 1997 r. 44, 4 tys. USD, a wg parytetu siły nabywczej tylko 26, 3 tys. USD. Odwrotnie w Malezji, wg kursów walutowych 4,68 tys. USD, a wg parytetu siły nabywczej 10,9 tys. USD.
DEFINICJA, FUNKCJE I KLASYFIKACJA KURSÓW WALUTOWYCH
FUNKCJE I KLASYFIKACJE
Istnieją różne definicje kursów walutowych. Najkrótsza z nich brzmi: Kursem walutowym nazywamy cenę waluty jednego kraju wyrażoną w walucie innego kraju lub w powszechnie stosowanej walucie (jednostce rozrachunkowej) międzynarodowej (SDR, euro).
Funkcje kursów walutowych - najogólniej można wyeksponować następujące funkcje kursów walutowych:
współwyznacznika efektywności wymiany, gdy ceny i koszty ustalane są w różnej walucie,
regulatora wymiany, gdy kursy kształtowane są na rynku,
instrumentu polityki gospodarczej, gdy kursy stanowione są przez władze finansowe,
instrumentu gier finansowych (arbitraż, opcje walutowe, transakcje walutowe futures),
kryterium porównywalności gospodarek różnych państw, dochodów itp.
Kurs walutowy jako wyznacznik efektywności wymiany - podjęcie działalności eksportowej lub importowej łączy się z oceną ich
efektywności. Efektywność ekonomiczna transakcji z zagranicą wynika z relacji
między nakładami ponoszonymi a uzyskiwanymi efektami. Gdy nakłady i efekty
są w tej samej walucie, wówczas kurs walutowy nie ma znaczenia. Znaczna część
transakcji realizowana jest jednak w walutach obcych i wówczas kurs walutowy
jest jednym z trzech czynników (pomijając cła i podatki) wpływających na
efektywność wymiany. Tymi trzema czynnikami są:
Przy eksporcie:
koszt krajowy w walucie krajowej + ewentualne inne koszty, także w
walutach obcych,
uzyskana cena sprzedaży w walucie obcej,
kurs walutowy.
Kurs walutowy jest tu kryterium porównywalności poniesionych nakładów w
walucie krajowej i uzyskanych efektów w walucie obcej.
Przy imporcie:
koszt zagraniczny importu (zapłacona cena i inne koszty, w odniesieniu
do towarów tworzące ich wartość celną) w walutach obcych,
cena krajowa, w walucie krajowej,
kurs walutowy.
Podobnie jak wcześniej, kurs walutowy jest tu kryterium porównywalności
poniesionych w walucie obcej nakładów i uzyskanych dochodów w walucie
krajowej. Przy niezmienności kosztów i dochodów zmniejszenie kursu poprawia
efektywność importu, wzrost kursu zmniejsza efektywność importu.
Kurs walutowy jako regulator wymiany - kurs kształtujący się na rynku niejako automatycznie, agregatowo, równoważy przypływy i
wypływy wszystkich walut obcych.
Instrument polityki gospodarczej - kurs walutowy może być ważnym instrumentem polityki gospodarczej. Aby nim mógł być musi być
podatny na wpływy władz publicznych kraju, a nawet władz organizacji międzynarodowych.
Instrument gier finansowych - zmienność, a zarazem znaczna nieprzewidywalnoś zmian kursów walutowych w czasie tworzą możliwości
zawierania różnego rodzaju transakcji walutowych przy określonym kursie wymiany.
Kryterium porównywalności gospodarek i dochodów - jeżeli odniesieniem drugostronnym dla wszystkich walut jest jedna waluta np. dolar
amerykański czy euro, uzyskane wówczas dane są porównywalne między sobą.
Klasykikacje kursów walutowych:
z punktu widzenia trwałości wyróżnia się systemy: kursów sztywnych, kursów stałych oraz kursów płynnych, jak też różnego rodzaju ich formy przejściowe
z punktu widzenia zasad kształtowania wyróżnia się kursy stasnowione, kształtujące się swobodnie, i kształtujące się swobodnie w określonych ramach
w ujęciu podmiotowym kursy mogą być inne dla podmiotów prowadzących działalność w zakresie wymiany międzynarodowej, inne zaś dla osób fizycznych
w ujęciu przedmiotowym kursy mogą być inne dla importerów dóbr inwestycyjnych, inne dla eksporterów, a jeszcze inne dla pozostałych importerów czy też dla operacji finansowych.
Kursy różnią się także w zależności od czasu. Wyróżnia się kursy kasowe (natychmiastowe) spot i kursy terminowe forward i futures. Specyficzną pozycję zajmują opcje.
1
15