Zestaw XXXI XL


Zestaw XXXI

  1. „I śmiech niekiedy może być nauką” - omów metody przedstawianie rzeczywistości w literaturze oświecenia. (-XXIII 1)

  1. Jednostka a zbiorowość - rozważ problem na przykładzie powieści Władysława Stanisława Reymonta „Chłopi”

Porządek fabularny w utworze

Społeczność lipiecka: Powieść jest szeroką panoramą życia wsi polskiej. Uka­zuje chłopską codzienność, ciężką pracę, święta, zwyczaje; przedstawia rozwar­stwienie społeczne wsi, wzajemną zależność chłopów, ich stosunki.

Na szczycie lipieckiej hierarchii stoją ksiądz, młynarz, kowal, wójt, najbogatsi chłopi (Maciej Boryna, arendarz); dalej chłopi średnio zamożni, potem ubodzy, a na samym dole biedota - bezrolni, komornicy, parobcy. Autor ukazuje także tych, którzy w jakiś sposób są z Lipcami związani ~ np. dziedzica i Rocha, najbar­dziej tajemniczą postać w utworze. Roch zawsze służy chłopom dobrą radą, pomaga im, uczy dzieci. Jest wszędzie lam, gdzie gromadzą się ludzie, stara się rozwijać drzemiące w nich instynkty moralności i solidarności społecznej. Postać ta jest wystylizowana na wzór dawnych emisariuszy z okresu międzypowstaniowego.

Życie wsi: Organizuje je rok obyczajowo - obrzędowo - liturgiczny, który nie jest tożsamy z rokiem kalendarzowym. Składają się na niego święta o charakterze religijnym, zwyczaje ludowe, obyczaje związane z życiem rodzinnym, towarzy­skim, pracą na roli. Lipczanie bardzo starannie i sumiennie przygotowują się do wszystkich świąt. Władysław Stanisław Reymont szczegółowo opisuje obyczaje związane z Bożym Narodzeniem, Wielkanocą, Bożym Ciałem, a także procesje i odpusty. Bardzo ważnym dniem są Zaduszki - widać wówczas wzajemne przeni­kanie się tradycji katolickiej i wierzeń pogańskich, gdy po skończonej mszy Kuba wychodzi na cmentarz i zostawia okruchy chleba dla dusz czyśćcowych. Także po chrzcie w kościele, w domu odbywa się ceremonia odegnania złych duchów od narodzonego dziecka.

Ciekawe są także opisy obyczajów (np. przygotowań Boryny do wesela). Tu również obowiązują pewne zasady: posyłanie z wódką, zmówiny, zaręczyny, za­powiedzi, wreszcie ślub i wesele, potem oczepiny i przenosiny panny młodej. Ważnymi elementami życia w Lipcach są również wyjazdy na jarmark, spotkania chłopów w karczmie, wieczory, w czasie których kobiety obierają kapustę, drą pierze - towarzyszą temu śpiewy ludowych piosenek i rozmowy zebranych. Tra­dycje i obyczaje dają poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji Jednoczenia się wszy­stkich ludzi. Każdy, kto należy do tej społeczności, musi podporządkować się jej wymaganiom, przestrzegać zwyczajów, norm i zasad- Gdy ktoś te zasady naruszy zostaje wykluczony z gromady.

Rytm przyrody: Ziemia stanowi główny ośrodek zainteresowania, źródło kon­fliktów i motor poczynań Lipczan. Ich życie jest nierozerwalnie związane z ryt­mem przyrody, przemianą pór roku. To natura dyktuje prawa i zgodnie z nimi musi toczyć się życie ludzi- Zmieniające się pory roku wywierają wpływ na ich działanie i postępowanie. To one wyznaczają czas pracy: siewu, żniw, zbierania plonów, wykopków oraz czas odpoczynku, wytchnienia od gospodarskich obo­wiązków- Czas ukazany w powieści nie jest odmierzany godzinami i miesiącami -jest czasem świętym (sakralnym), wyznaczonym przez naturę i następujące po sobie pory roku. Chłopi są związani z ziemią od chwili narodzin aż do śmierci (sym­boliczna śmierć Boryny). Ziemia jest dla nich czymś najważniejszym i świętym.

Charakterystyka głównych postaci utworu

W powieści możemy wyróżnić dwa rodzaje bohaterów:

bohater indywidualny - Maciej Boryna, Antek, Jagna;

bohater zbiorowy - cała społeczność lipiecka;

Życie bohaterów nieustannie waha się między poczuciem własnej odrębności a łączności z gromadą. Los bohaterów indywidualnych jest nierozerwalnie zwią­zany i uzależniony od całej społeczności. Tak mówi o tym Jagustynka: ,, Człowiek jeno z biedy da czasem folgę ozorowi, ale \v sercu ca inszego siedzi, że czy chce, czy nie chce. a z drugimi radować się musi albo i smucić... Nie porodzi żyć z osobna, nie... ". Wieś zespala się w jedną całość w momentach ważnych dla całej społeczności, np. walka o las, wyrzucenie Jagny ze wsi, zbiorowe zabawy, praca. Ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi, moralnymi prawami. Każdy, kto nie potrafi się do nich przystosować zostaje z tej społeczności usunięty.

Maciej Boryna - najważniejszy we wsi gospodarz, bardzo zamożny, gospodarny i pracowity. Potrafi być bezwzględny, oschły i wyrachowany. Najważniejszą war­tością jest dla niego posiadanie ziemi, bo to ona stanowi o bogactwie i pozycji, jest nawet ważniejsza niż rodzina (przykładem może być konflikt z Antkiem i wygna­nie go z domu). Gdy trzeba bronić interesów wsi, bez wahania obejmuje stanowi­sko przywódcy. Bardzo kocha Jagnę, ale gdy dowiaduje się o jej zdradzie, jego pierwszym zamiarem jest zabicie niewiernej żony i własnego syna. Umiera żegna­jąc się z ukochaną ziemią. Scena ta ma charakter symboliczny - symbolizuje trwały związek człowieka z ziemią, podkreśla jego przynależność do natury. Jagna - urodziwa wiejska dziewczyna, zdecydowanie różni się od ogółu lipiec-kich kobiet. Żyje w świecie marzeń, fantazji, posiada zdolności artystyczne - wy­konuje wycinanki, piękne kraszanki; lubi muzykę, opowieści o świecie, baśnie. Poślubia Borynę ulegając namowom matki, której imponuje bogactwo Macieja. Jagna jest osobą, która nie panuje nad swoimi namiętnościami. Władysław Stani­sław Reymont nieustannie podkreśla biologiczny aspekt jej życia. To właśnie popęd płciowy wpływa na jej romanse z Antkiem, wójtem, z młodym księdzem Jasiem. Tragedią Jagny jest jej odrębność, inność. Narusza normy moralne obo­wiązujące w społeczności i spotyka ją za to okrutna kara - samosąd i wywiezienie ze wsi na wozie z gnojem.

Antek - ambitny i dumny syn Boryny. Nie umie porozumieć się z ojcem - kon­flikt z powodu ziemi, a także romansu z Jagną. Jego gwałtowny, ognisty charakter podsuwa mu pomysł zabicia ojca. Jednak w ważnym momencie, podczas walki w lesie, staje w jego obronie. Pobyt w więzieniu powoduje w nim głęboką prze­mianę wewnętrzną. Antek jest również uczestnikiem konfliktu pokoleń, sporów tuczących się między starymi a młodymi gospodarzami. W ważnym momencie (sąd nad Jagną) nie protestuje przeciwko wyrokowi gromady, dając tym dowód swojej przynależności do społeczności lipeckiej.

Hanka - żona Antka Boryny. Jej osobowość w czasie trwania powieści diametral­nie się zmienia (postać dynamiczna). Początkowo jest spokojną, cichą, wiecznie zapracowaną, wystraszoną kobietą. Gdy sytuacja tego wymaga, Hanka zmienia się, staje się osobą samodzielną, zaradną, energiczną gospodynią. Budzi wówczas podziw całej wsi. Nienawiść do Jagny mija, gdy Hanka zaczyna rozumieć, że Jagna jest osobą głęboko nieszczęśliwą. Przed wyruszeniem na pielgrzymkę na Jasną Górę Hanka prosi Jagnę i jej matkę o przebaczenie i zapomnienie o dawnych kłótniach i sporach.

  1. Wymień znane Ci, najczęściej stosowane w literaturze środki stylistyczne

alegoria - motyw lub zespół motywów posiadający dwa znaczenia: jawne, dosłowne oraz domyślne, ukryte. Istotę alegorii jest jednoznaczne odczytanie ukrytego znaczenia.

literacja(?) - jest to powtórzenie jednakowych głosek lub zespołu na początku wyrazów sąsiadujących ze sobą w tekście, albo zajmujące analogiczne pozycje w wersie lub zdaniu.

apostrofa - bezpośredni zwrot do adresata (osoby lub pojęcia np. „ Litwo ojczyzno moja”)

anakolut (gr. anakulathn - bark związku ) jest to zniekształcenie konstrukcji składniowej powodujące zanik więzi między członami zdania (brak spójności składniowej)

np. „Cała Warszawa mgła”

animizacja - nadanie przedmiotom martwym cech istot żywych

archaizm - forma wyrazu, wyrazu, jego znaczenia, które wyszło z użycia i jest przestarzały z punktu widzenia normy językowej określonej epoki

antyteza - zestawienie w jedną całość dwóch myśli lub obrazów o cechach przeciwstawnych, a jednocześnie połączonych ze sobą pewnym związkiem treściowym, który uwydatnia wzajemne różnice

epitet - wyraz określający rzeczownik, uwydatniający charakterystyczną cechę opisywanego przedmiotu, osoby, stanu

epitet zwielokrotniony - kilka nagromadzonych epitetów np. „ noc cicha, jasna, spokojna”

epitet rzeczownikowy - np. „ wierzby - kumoszki”

oksymoron - tzw. Epitet sprzeczny np. „czarny śnieg” „ radosny płacz”

elipsa (wyrzutnia) - opuszczenie domyślnego w szerszym kontekście składnika zdania

np. bez orzeczenia „Gdzie moje pióro ?”

epifora - powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kilku następujących po sobie wersów,

<< ... Żem żył, niech nie pamiętam, ani wiem, że żyć muszę, Nirwano !

Od myśli i pamięci oderwij mą duszę Nirwano !

Od oczy mych oderwij mą złą i nikczemną twarz Nirwano !

Człowiecze zburz przede mną bożyszcza i ołtarze Nirwano !...>>

eufemizm - słowo lub zwrot używany zastępczo, w intencji złagodnienia słów lub zwrotów uznawanych za zbyt drastyczne, wulgarne

hiperbola - przedstawienie jakiegoś zjawiska w sposób wyolbrzymiający jego wygląd, znaczenie, działanie i oddziaływanie

personifikacja - nadanie zwierzętom i przedmiotom cech ludzkich

metafora (przenośnia) - zabieg ten tworzy nową swoistą całość semanytczno - obrazową o silnym zabarwieniu emocjonalnym

cytat - „Słuchaj dzieweczko, ona nie słucha...”( W. Broniewski „Ballady i romanse”)

pytanie retoryczne - pytanie na które nie oczekuje się odpowiedzi, zdanie mające sens twierdzący, ujęte jednak w formą pytania dla nadania wypowiedzi wyrazistego zabarwienia emocjonalnego

prozaizmy - wyrazy pochodzące z jezyka potocznego w języku poetyckim

porównanie - zestawienie dwóch zjawisk przy pomocy wyrazów : jak, jakby, niż , niby

powtórzenie - powtórzenie tych samych wyrazów

Zestaw XXXII

  1. Moralność mieszczańska osądzona i wyszydzona przez modernistów. Omów pojęcie dulszczyzny.

Dulszczyzna - pojęcie dulszczyzny wywodzi się z napisanego przez Gabrielę Zapolską utworu pt. "Moralność pani Dulskiej". Napisany w okresie Młodej Polski utwór to satyra na kołtuństwo. Jest utworem na potępienie braku wrażliwości moralnej. Brak prawdziwych norm i zasad to główne problemy, które Zapolska ukazuje w swojej książce.

Wprowadzone w tytule słowo "moralność" to zbiór zasad którymi kieruje się Dulska. Słowo to zostało użyte przez Zapolską ironicznie.

Aby opisać cechy charakterystyczne dla postawy określonej mianem dulszczyzny trzeba posłużyć się wspomnianą już wcześniej postacią Anieli Dulskiej.

Bohaterka książki jest osoba o dwóch obliczach- innym dla domowników, innym dla ludzi. Wszystko co robi, robi pod tzw. publikę. Dla Dulskiej ważne są pozory a nie autentyczne fakty. "na to mam cztery ściany i sufit żeby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział"- to motto którym kieruje się Dulska w swoim postępowaniu. Oprócz dwulicowości stosuje ona system zakłamania wobec samej siebie. Ma o sobie bardzo dobre mniemanie. Uważa, że wszystko wie najlepiej i że jest ostateczną instancją. Bardzo szybko i niesprawiedliwie ocenia ludzkie postępowanie patrzy na ludzi z góry i z pogardą. W istocie rzeczy sama jest najbardziej nieuczciwą i najmniej wartościową osobą w swoim otoczeniu. Jednak fakt że nie zdaje sobie z tego sprawy jest przyczyną niemożności jej zmiany. Zapolska widzi, że taka postawa jest niezniszczalna.

Kolejną ujemną cechą Dulskiej jest to iż jest osobą skąpą a jednocześnie nieskończenie zachłanną na pieniądze. Jednym słowem określić ją można jako skąpą materialistkę. Ludzi traktuje jak maszynki do robienia pieniędzy. Cechuje ją pozbawienie uczuć i instrumentalizm. Przejawia się to w jej stosunkach z dziećmi i z mężem. Brak uczuć. Obce jest jej pojecie miłości. Tak samo jak ludzi instrumentalnie traktuje Boga. Ponadto Aniela jest bezsprzeczną despotką, nie znosi i nie uznaje sprzeciwu.

Wszystkie wyżej wymienione cechy Dulskiej składają się właśnie na określenie postawy zwanej dulszczyzna, a ludzi ją reprezentujących- kołtun. Ludzie tego pokroju cechują się dbałością o pozory, fałszem, są nieuczciwi wobec siebie i innych, czasem nawet wobec członków swojej rodziny. Na swój użytek kreują idealny w ich mniemaniu własny obraz. W rzeczywistości jednak są zakłamani i brak im jakichkolwiek zasad moralnych.

2. Rozważ problem obrony indywidualizmu przed unifikującym wpływem cywilizacji współczesnej na przykładzie "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza lub innych znanych Ci utworów.

"Ferdydurke" to chronologicznie druga powieść Witolda Gombrowicza, wydana w 1937 roku. Tytuł może nic nie znaczyć, sam autor odżegnywał się od jednoznacznej interpretacji słowa, lecz podobieństwo słychać do angielskiego: thirty door key- klucz do trzydziestu drzwi.

Naczelnym problemem jest bezustanna walka głównego bohatera z formą- wszelkimi konwencjami, schematami, które jednostka przyjmuje jako wzór zachowania. Są one narzucone człowiekowi z zewnątrz i przyjmowane przez niego jako własne, gdyż według Gombrowicza zawsze musimy wyrażać się w jakiejś formie. Forma jest więc wynikiem postaw, jakie przybieramy wobec innych ludzi oraz postaw, jakie ci ludzie przybierają wobec nas. Jest to sztuczna konwencja, gra pozorów. W powieści walkę z formą podejmuje Józio, trzydziestoletni pisarz, nagle wepchnięty przez swego byłego profesora w dzieciństwo, poddany procesowi dezintegracji osobowości.

Pojęciu formy bliskie jest również słowo "gęba", będące u Gombrowicza symbolem przylegających do jednostki spojrzeń innych ludzi. Taka "gęba" szybko staje się niejako druga naturą, formą, w której "ugębiona" jednostka musi się wyrażać. W gimnazjum odbywa się proces "upupiania" młodych ludzi, czyli wpychania ich w niedojrzałość. "Upupianie" jest integralnym elementem narzucania formy bowiem łatwiej uformować jednostkę "zieloną", czyli niedojrzałą, zdziecinniałą.

U Gombrowicza synonimem infantylizmu jest słowo "pupa". Typowym przykładem niszczenia indywidualności młodzieży jest lekcja o Słowackim. Uczniowie nie mogą mieć własnego zdania, ponieważ o Słowackim wolno wypowiadać się z największą czcią. Każdy, który myśli inaczej, będzie prześladowany w imię hasła "Słowacki wielkim poetą był".

Józio jest świadkiem rozpaczliwej próby wyzwolenia się z formy, jaką jest pojedynek na miny między Miętusem a klasowym prymusem Pylaszczkiewiczem, czyli Syfonem zakończonym "zgwałceniem przez uszy" Syfona i ogólną bijatyką.

Z kolei podczas pobytu u Młodziaków Józio poddaje się urodzie młodziutkiej, wyzwolonej pensjonarki. Wtrącenie bohatera w formę ma się odbywać za pomocą łydki, symbolizującej erotyzm, tężyznę fizyczną (wysportowanie). Młodziakowie stanowią nowoczesne małżeństwo i nieustannie manifestują swoją niezależność wobec wszelkich norm obyczajowych i moralnych, prawideł, konwenansów, entuzjastycznie aprobują i pochwalają anormalne zachowanie córki. Zdemaskowanie nienaturalnej nowoczesności Młodziaków. Jest tylko chwilowym triumfem bohatera, proces wpędzania go w formę będzie bowiem kontynuowany w czasie pobytu na wsi. Tu okaże się, że istnieją również formy wynikające z przynależności do poszczególnych klas społecznych. Kiedy Miętus będzie chciał przełamać formę nierówności klasowych, wywoła to rewoltę. Józio ucieka stamtąd z córką gospodarzy, wplątując się w infantylne sidła miłości.

Wnioski niewesołe. Według Gombrowicza człowiek nigdy nie jest całkowicie wolny od formy, przed którą nie ma ucieczki. Nikt nigdy nie jest całkowicie sobą ponieważ zawsze jest zależny od innych ludzi, , nienaturalny, sztuczny. Tak dzieje się ze wszystkimi- każdy z nas wyraża się w jakiejś formie, przyjmuje narzucony z zewnątrz schemat myślowy, maskę. Nie inaczej dzieje się z Józiem, którego walka jest z góry skazana na niepowodzenie. Gdy tylko Józiowi udaje się uciec przed jedną formą, natychmiast popada w drugą, nie może nigdy być sobą.

Według Gombrowicza wszyscy udają przed wszystkimi, każdy gra, nikt nie jest z nikim szczery, wszyscy jesteśmy nieautentyczni, sztuczni. Paradoksalnie im bardziej dążymy do autentyczności tym bardziej popadamy w nieautentyczność.

Człowiek żyjący w społeczeństwie i cywilizacji nie może istnieć bez formy, a przeciwieństwem formy jest chaos. Forma dotyczy wszystkich dziedzin życia człowieka. Jest wielkim zagrożeniem dla osobowości i indywidualizmu, gdyż czyni go marionetką. Twórczość Gombrowicza to obrona indywidualizmu przed naciskiem kultury, tradycji, konwencji.

Wędrówka bohatera jest ucieczką od formy. Uświadamiając sobie istnienie formy, dostosowujemy się do nich. Można przezwyciężyć formę poprzez:

3. Dramat klasyczny i romantyczny. Podaj literackie przykłady oraz wskaż podobieństwa i różnice w obrębie tego samego gatunku literackiego.

DRAMAT KLASYCZNY

DRAMAT ROMANTYCZNY

Dramat powstał w starożytnej Grecji z pieśni pochwalnych śpiewanych ku czci boga Dionizosa. Z czasem pieśni te uległy przeobrażeniu, z pośród grona śpiewaków wyodrębnił się aktor prowadzący dialog z chórem. Dramat ten odbiega od dzisiejszego, górowało w nim słowo poetyckie recytowane i śpiewane na tle muzyki instrumentalnej i tańca. Nie znano podziału na akty i sceny, stosowano inne podziały. Przedstawienie rozpoczynał aktor wygłaszający zapowiedź- prologos, ale właściwy początek dawał chór- parodos. Chór także kończył przedstawienie opuszczając scenę- exodos. Między tymi członami rozgrywano akcję sceniczną podzieloną na epizody- epeisodia. Między epizodami występował chór wygłaszający tekst- komentarz akcji- stasimon.

Dramat cechowała:

  • zasada trzech jedności: czasu, miejsca, akcji

  • istnienie chóru

  • zasada decorum

  • bohaterami są jednostki z wyższych sfer

  • tytuł utworu wzięty od mienia głównego bohatera

  • zasada jedności estetyki (bez przeplatania scen tragicznych z komicznymi)

Odmiana dramatu ukształtowana w okresie romantyzmu, przeciwstawiająca się konwencjom klasycznym, a nawiązująca do dramatu szekspirowskiego i melodramatu. Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno lub epizodycznie powiązane ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty. Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością, realizm rodzajowy z fantastyką i groteską, tragizm z komizmem. Wielkie problemy metafizyczne powodowały wprowadzenie przestrzeni otwartej, pojawiły się sceny monumentalne, z udziałem tłumów. Charakterystyczne było mieszanie różnych technik, stylów i tonacji, co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata.

"ANTYGONA" SOFOKLES

"KORDIAN" JULIUSZ SŁOWACKI

"NIE-BOSKA KOMEDIA" Z. KRASIŃSKI

"DZIADY" ADAM MICKIEWICZ

  • jedność czasu, miejsca, akcji (akcja w ciągu doby, w tym samym miejscu, jednowątkowa)

  • ograniczona liczba aktorów (trzech),

  • brak scen zbiorowych, zastępowanie ich opowiadaniem jednej postaci,

  • konflikt tragiczny

  • przebieg akcji według schematu: ekspozycja, zawiązanie akcji, rozwój akcji, punk kulminacyjny, dalsze powikłania akcji, rozwiązanie akcji, epilog

  • specyficzna budowa utworu: prolog, prodos, pięć przeplatających się ze sobą epejsodionów i stasimonów, exodos

  • występowanie chóru

  • działanie bohaterów uzależnione od siły wyższej, fatum, któremu podlegali

  • zerwanie z konwencją klasyczną

  • nie respektuje trzech jedności: akcja toczy się w wielu miejscach, zmienia czas, nie jest jednowątkowa

  • mieszanie różnych kategorii estetycznych

  • mieszanie rodzajów i gatunków literackich (synkretyzm)

  • występowanie zdarzeń fantastycznych

  • składa się z trzech aktów

  • występują sceny zbiorowe

  • bohater romantyczny i tragiczny zarazem

  • losy bohatera zależą od historii

Zestaw XXXIII

1. Wyjaśnij terminy: naturalizm, impresjonizm, symbolizm, secesja.

NATURALIZM- (łac. Naturalis= wrodzony, naturalny), kierunek literacki, ukształtowany we Francji w drugiej połowie XIXw (twórczość Emila Zoli), który stawiał przed literaturą (głównie powieścią) żądanie naukowego badania rzeczywistości. Stąd u naturalistów dokładne i drobiazgowe opisy miejsc akcji, przedmiotów, wnętrz; dążenie do maksymalnego obiektywizmu, do pokazania świata bez komentowania go; ograniczenie roli narratora; sięganie po szeroko zakrojony obraz życia środowiskowego i społecznego, wprowadzenie elementów uważanych za brzydkie, brutalne, nieestetyczne; wzrost udziału narracji przedstawiającej z dopuszczeniem do głosu postaci oraz języka potocznego. Twórca i teoretyk francuskiego naturalizmu Emil Zola znajdował się pod wpływem teorii Darwina, co pociągnęło za sobą uwydatnienie czynnika biologicznego w losach jego postaci (walka o byt, determinizm biologiczny, tzn. przekonanie o decydującej roli czynników biologicznych w życiu jednostki, w tym także o przesądzonej roli dziedziczności). Naturalizm ukazywał również determinującą funkcję czynników społecznych w życiu jednostki; łączył z tym silny pesymizm, zdecydowanie krytyczną postawę wobec rzeczywistości, zwłaszcza społecznej. Oddziałał na większość literatur europejskich, w Polsce naturalizm pojawił się z końcem XIX wieku. Odegrał dużą rolę w literaturze Młodej Polski (proza i dramaty Zapolskiej); jego elementy widzimy u Stanisława Żeromskiego (rezygnacja z komentarza narratora we wczesnych opowiadaniach), W.S.Reymonta (związek bytu człowieka z ziemią, motywacje biologiczne jego postępowania w "Chłopach"). Termin naturalizm używany jest obecnie w odniesieniu do utworów literackich (lub ich elementów), w których występują takie cechy, jak drobiazgowa szczegółowość w przedstawianiu faktów i realiów, sięganie po sceny i akcesoria drastyczne, brzydkie, rażące; ukazywanie biologicznych motywacji i uwarunkowań człowieka. Tak rozumiany termin przybiera charakter ponadprądowy i bywa stosowany w różnych zjawisk na podstawie jednej z wymienionych właściwości.

IMPRESJONIZM- (franc. Impression=wrażenie), kierunek artystyczny, który wystąpił przede wszystkim w malarstwie francuskim, poczynając od lat siedemdziesiątych XIX wieku, a objął swym działaniem także inne dziedziny sztuki, zwłaszcza muzykę i literaturę. Upowszechnił się na przełomie XIX i XXX wieku w wielu krajach europejskich. Założeniem impresjonizmu było przedstawienie świata w takiej postaci, w jakiej jawi się on poznającym zmysłom, a nie na podstawie tego, co o nim wie artysta, lecz tak, jak go dostrzega. Temat historyczny, społeczny czy mitologiczny stawał się drugorzędny wobec sposobu przedstawiania wrażeń artysty. W literaturze impresjonizm przejawiał się w dążeniu do przedstawienia jednostki w określonym momencie jej życia, przede wszystkim jako doznającego wrażeń w kontakcie z przyrodą, wiązał się z biernością i nastrojowością, szczególną rolę wyznaczał opisowi, który miał oddać zmienne własności przedmiotów, a także z pragnieniem uchwycenia w narracji zmiennych własności innych osób. W powieści oznaczało to osłabienie więzi przyczynowo- skutkowych na rzecz komponowania całości jako szeregu luźno ze sobą związanych scen; w dramacie- z nastrojowością i rozluźnieniem akcji, w liryce- z nastrojowością, uwydatnieniem walorów brzmieniowych, zatarciem znaczeń.

Przedstawiciele: Monet, Degas, Kazimierz Przerwa Tetmajer

SYMBOLIZM- kierunek literacki i artystyczny, który wystąpił z końcem XIX wieku we Francji i Belgii, ogarniając swym wpływem wiele krajów. W podstaw symbolizmu tkwiła filozofia idealistyczna, traktowanie świata i zjawisk zmysłowych jako symbolu, za którym ukrywa się istotna prawda. Zadaniem sztuki stawało się więc wyrażanie treści niedostępnych rozumowi. Symbolizm odrzucał naturalizm, odwoływał się do intuicji oraz do symbolu jako środka artystycznego. Przedmiot lub zjawisko, często alegoria lub personifikacja, wprowadzane były jako ekwiwalent pewnych niejasno sugerowanych treści. Ważna tematyk w symbolizmie to nieskończoność i tajemnica, nieświadome głębie psychiki. Utwór poetycki przynosił łańcuchy obrazów, łączące się przede wszystkim wspólnością nastroju, szczególnemu uwydatnieniu ulegała strona brzmieniowa. Język poetycki oddalał się od mowy codziennej, stawał się wyszukany, aluzyjny, skojarzeniowy. W Polsce symbolizm nie wystąpił z własnym programem, rozwinął się głównie w poezji (nastrojowość, szukanie ekwiwalentów dla stanów uczuciowych, personifikacje- "Deszcz jesienny" Leopolda Staffa) oraz w dramacie (przede wszystkim u Wyspiańskiego)

Przedstawiciele:

Malczewski (malarstwo), Rimband (literatura), Jan Kasprowicz (poezja), Stanisław Wyspiański (dramat)

SECESJA- (łac. Secessio= odstąpienie, wycofanie), kierunek w sztukach plastycznych ukształtowany na przełomie XIX i XX wieku i obejmujący swym zasięgiem kraje europejskie oraz Stany Zjednoczone. Reprezentanci secesji wystąpili przeciw akademizmowi i historyzmowi. W sztuce, dążyli do nowych form i wprowadzali nowe motywy i materiały. Posługiwali się głównie linią, szczególnie falistą, i płaską plamą, asymetrią, kolorem i ornamentem, sięgali do świata natury- korzenie, kwiaty, ukazywali postacie kobiece, a także fauny i inne zjawiska fantastyczne. W poszukiwaniu niezwykłości artyści wprowadzali elementy dziwaczne lub, przeciwnie, zwykłe, swojskie. Secesja dążyła do wprowadzenia sztuki w życie codzienne, kształtowania również przedmiotów użytkowych, w architekturze łączyła śmiało żelazo i szkło. Objęła również grafikę i topografię. Przedstawiciele secesji w Polsce to: Wyspiański (jako autor pasteli, witraży) i Mehoffer.

2. Liryka miłosna w tradycji literatury polskiej. Omów na przykładzie wybranych wierszy (np. Jana Andrzeja Morsztyna, Franciszka Karpińskiego, Kazimierza Przerwy- Tetmajera, Bolesława Leśmiana)

Jan Andrzej Morsztyn jest najwybitniejszym przedstawicielem stworzonego we Włoszech nurtu poetyckiego, zwanego marinizmem. Poeta w swych kunsztownych formalnie wierszach posługiwał się typową dla baroku metaforyką i symboliką, nadając jej jednak indywidualny kształt i znaczenie. Tematem większości jego utworów jest miłość ukazywana bądź jako uczucie obwarowane konwenansami życia towarzyskiego, zamienione w grę między mężczyzną a kobietą, bądź też jako pierwotna namiętność, zbliżająca do natury. Miłość w poezji Morsztyna porównywana jest najczęściej do ognia, który spala serce człowieka, a jej niewytłumaczalna siła obezwładnia wolę i rozum. Uczucie ziemskie, ulotne i nietrwałe, przybliża jednak zakochanego do tajemnicy wieczności. W niektórych utworach Morsztyn przedstawia miłość zmysłową, fizyczną, czasami też wprowadza bluźniercze zestawienia. Jego utwory zbudowane w oparciu o wyszukane koncepty, paradoksy, o oryginalnych puentach mają na celu zaskoczenie czytelnika i wytrącenie go ze stereotypowego sposobu myślenia.

"Do trupa"

Sonet ten jest zestawieniem obrazu trupa z obrazem zakochanego podmiotu lirycznego. Utwór składa się z dwóch części: część pierwsza jest wyliczaniem podobieństw podmiotu lirycznego i trupa- obydwaj są martwi, lecz jeden z nich porażony został strzałą śmierci, a drugi strzałą miłości. Obydwaj też są bladzi oraz pogrążeni w ciemności i bezruchu. Trup pokryty całunem, ze związanymi rękami, podmiot liryczny skuty jest myślą (prawdopodobnie o ukochanej). Część druga utworu ukazuje pozór przedstawionych wcześniej podobieństw, gdyż trup nic nie czuje, jest zimny jak lód, milczy, zaś podmiot liryczny jęczy z bólu, rozpala go wewnętrzny ogień, chciałby- tak jak trup- móc obrócić się w proch i zaznać spokoju.

Sonet ten jest dialogiem podmiotu lirycznego z niemym rozmówcą i jest oparty na koncepcie porównującym sytuację zakochanego człowieka z sytuacją trupa, zawiera anafory i przerzutnie, a także cechuje się gradacją uczuć podmiotu lirycznego.

"Cuda miłości"

to sonet, w którym podmiot liryczny próbuje zanalizować sytuację człowieka zakochanego oraz wpływ miłości na wolę i rozum jednostki. W dwóch pierwszych zwrotkach o charakterze opisowym ukazana została psychiczna kondycja jednostki ogarniętej miłością. Poprzez antytezy i paradoksy podmiot liryczny uwypukla skomplikowany charakter swojej sytuacji. Owładnięty sprzecznymi uczuciami, lubuje się w swym cierpieniu. Wyliczając niewytłumaczalne i kontrastowe doznania, jakim podlega próbuje na próżno dociec przyczyny swego stanu. Seria retorycznych pytań, z których kolejne wynika z poprzedniego i zawiera w sobie coraz silniejszy ładunek emocjonalny, służy podkreślaniu paradoksalnej sytuacji podmiotu lirycznego. Przyczyna dręczącego go bólu wyjaśniona zostaje w dwóch następnych zwrotkach o charakterze refleksyjnym. Jest nią dziewczyna, którą podmiot liryczny darzy uczuciem. To ona jest powodem cierpienia, a jednocześnie fascynuje mężczyznę i przez to czyni go swoim niewolnikiem. Podmiot nie może żyć bez jej obecności, ale z kolei widok ukochanej sprawia mu nieprzezwyciężony ból. Ostatnia zwrotka przynosi puentę zawierającą refleksję natury ogólnej, dotyczącą istoty uczucia między mężczyzną a kobietą. Miłość obezwładnia umysł człowieka, każe mu znosić cierpienia, napawać się swoim bólem. Niezależna od woli człowieka jest niezwyciężoną siłą, jednocześni źródłem szczęścia i troski. Ukazuje miłość jako uczucie niszczycielskie, niezależne od woli i rozumu człowieka, posługuje się Morsztyn metaforyką ognia, który jest symbolem siły namiętności, ale jednocześnie groźnym żywiołem spalającym serce człowieka i prowadzącym do zguby.

  1. Zinterpretuj wybrany utwór z prozy współczesnej.

"Inny świat" Gustawa Herlinga- Grudzińskiego jest relacją o przeżyciach autora w więzieniach i na zsyłce do obozu leśnego Jercewo pod Archangielskiem w latach 1940-42. Książka nosząca podtytuł: "zapiski sowieckie" różnie bywa określana przez krytyków literatury: świadectwo, dzieło pamiętnikowe, wspomnienia oplecione refleksją intelektualną, literatura obozowa, komentowany reportaż, udanie zbeletryzowany dokument.

Wbrew temu co sugeruje podtytuł, dokumentalna relacja świadomie została wtłoczona w surowe ramy kompozycyjne- utwór ma strukturę powieści. Grudziński jest współuczestnikiem i świadkiem opisywanych wydarzeń, bohaterem i narratorem. Narracja w pierwszej osobie liczby pojedynczej przeplata się z pierwszą osobą liczby mnogiej, wtedy narrator jest jednym z bohaterów, wiele uwagi poświęca tym, których spotkał w więzieniach i w łagrze. Upamiętnienie przeżyć wojennych, a zwłaszcza obozowych to problem artystyczny- jak opisać niewyobrażalne męki i cierpienia, degradację ludzi i ich śmierć, skoro rzeczywistość ta nie mieści się w dotychczasowych doświadczeniach ludzkich?

Za artystycznych patronów "Innego świata" można uznać Fiodora Dostojewskiego autora "Zapisków z martwego domu" i Daniela Defoe, twórcę "Dziennika z roku zarazy", którzy potrafili opisać nieludzkie cierpienie tak, jak gdyby stanowiły tylko naturalną część ludzkiego losu. Grudziński chłodnym okiem rejestruje, w reporterski sposób ukazuje przerażające wydarzenia i tragiczne losy, poniżenie i degradację człowieka, powściąga własne uczucia i emocje, często prezentuje wydarzenia z perspektywy badacza. Tego, co zobaczył na nieludzkiej ziemi nie można jednak wyrazić tylko przez suche fakty i zimny kronikarski zapis, dlatego też opisy behawiorystyczne oraz postawa zdystansowana przeplatają się z ujęciem psychologicznym- odsłaniającym duchowy obraz umęczonych ludzi.

Podtytuł "Zapiski sowieckie" podkreśla nawiązanie do utworu Fiodora Dostojewskiego i jednocze­śnie sugeruje luźną formę, lecz "Inny świat" jest dziełem, także pod względem artystycznym, przemyśla­nym. Poszczególne rozdziały, które tworzą pewnego rodzaju całość w strukturze dzieła, nabierają głęb­szych znaczeń. Bohaterami są więźniowie łagru jako zbiorowość i jednostki jednocześnie, przestrzeń przywołana w utworze nie stanowi tylko tła wydarzeń, ponieważ determinuje ludzkie postępowanie. Zajmowanie określonej przestrzeni w obozie charakteryzuje człowieka, miejsce przebywania podobnie jak "kocioł", czyli racje żywnościowe i praca, może być lepsze, dawać nikłą szansę przetrwania lub ją odbierać.

W I części "Innego świata" zdaje się dominować porządek chronologiczny. Rzeczywistość jest ukazana z perspektywy więźniów, narracja ma werystyczny charakter, potwierdzony przez doznania wszystkich zmysłów, które uświadamiają sytuację zamknięcia, osaczenia: bieg słońca na dziedzińcu wię­ziennym, odgłosy kroków na więziennych korytarzach, te same odruch więźniów. Jesteśmy w rzeczywi­stości zniewolenia , Grudziński podkreślał: "Przekonałem się wielokrotnie że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby osądzania go według uczyn­ków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich".

Niemal wszystko, co w naszym świecie nienormalne, w innym świecie jest normalne- jest to rze­czywistość spustoszona i okaleczona, w której ludzie wyzuci z wyższych potrzeb duchowych zostali sprowadzeni do tego, co fizjologiczne i zwierzęce. Herling eksponuje nędzę kondycji ludzkiej, ujawnia degradację, często psychopatologię, marnotę- poprzez porównanie żywych ludzi do szczurów, trupów, ludzkich ochłapów, strzępów. To świat odwróconych wartości, antydekalogu.

Narrator trzyma uczucia na wodzy przy opisie nawet tak drastycznych zdarzeń jak zbiorowy gwałt na Marusi. Przedstawia życie na jawie, ale także zwraca uwagę na krzyki i słowa wypowiedziane przez sen, jeśli mogą one dopełnić rysu psychologicznego postaci. Autor skupia się na "łagiernej cywili­zacji", na mechanizmach systemu totalitarnego prowadzącego do spustoszenia człowieka przez przemoc nie tylko fizyczną. Rygor kronikarza pozwala dostrzec ludzką nędzę i jest próbą wyjaśnienia mechani­zmów degradacji człowieka. Prawda fizjologiczna nie jest całą prawdą o człowieku- z ogromną wnikli­wością pisarz próbuje odsłonić to, co rozgrywa się w umęczonym istnieniu. Poznajemy świat duchowy więźniów, a raczej często jego szczątki: lęk przed śmiercią, strach przed prowokowaniem losu, głęboko skrywaną nadzieję, teatralne gesty przypominające normalne życie, poszukiwanie namiastek wolności. Czas przestaje dominować, poznajemy świat łagru, monotonię pracy, wydarzenia ustępują miejsca por­tretom więźniów, zadziwia uważność, z jaką autor kreśli portrety więźniów i zgłębia ich historię.

Swoistą wypowiedzią o utworze jest jego tytuł. "Inny świat"- świat obcy, świat, który dotąd był nie­znany, staje się światem odkrytym jak nowy kontynent, planeta lub cywilizacja. W kontekście motta ten inny świat zostaje określony- jego odmienność, obcość zaczyna się precyzować. Dotyczy praw, obycza­jów, nawyków i odruchów, więc sfery kultury i natury człowieka, ale też ten inny świat dziwnie łączy śmierć z życiem. Życie zdaje się trwać w tym, co martwe, siła witalna wypływa ze śmierci i ludzie są niezwykli, wyjątkowi: "Obóz ze swoimi wewnętrznymi obyczajami i systemem utrzymania więźniów poniżej dolnej granicy człowieczeństwa poniża człowieka do tego stopnia, aby budzić do niego nie litość, ale wstręt nawet współwięźniów".

Inny świat jest światem odwróconych wartości, bez litości, bez nadziei, jest to świat umierających ludzi pogrążonych bardzo często w rozpaczy, nienawiści i podłości. Nie licząc pospolitych przestępców, tzw. urków, udręki, jakich doświadczają więźniowie, są nieuzasadnione, winy absurdalne i fikcyjne, a wypływają z bezprawia totalitarnego systemu- w którym dokonuje się ludobójstwa. Nic nie uzasadnia tej totalnej przemocy, ludzie stają się ofiarami systemu.

Herling ukazuje ludzi zmienionych przez katorżniczą pracę, głód, mróz i poniżenie, słowa zasły­szane w obozie wyrażają absolutną rozpacz: "Powinniśmy umrzeć (...) my gnój ludzki, powinniśmy umrzeć dla własnego dobra i bożej chwały". Jednak w obozie ludzie walczą o życie, o biologiczne prze­trwanie, zniszczona jest nawet solidarność więźniów, zatarła się granica między katami a ofiarami, ofiara również staje się katem, ci, którzy są wolni i pracują w obozie są wyniszczeni wewnętrznie i przypomi­nają raczej cienie niż ludzi. Z tłumu więźniów uwagę autora skupiają tacy, którzy jakoś się wyróżniają- nie tylko pochodzeniem, ale przede wszystkim zachowaniem w obozie, z godnością znoszą męki i cier­pienia lub potrafią się zdobyć na bezsilny protest.

Opowieść o Kostylewie jest wnikliwą analizą zmian osobowości i stwarza możliwość demasko­wania sowieckich sposobów "łamania więźnia", "preparowanie" jego osobowości. Kostylew jawi się jako człowiek wyjątkowy, który zdołał odzyskać swoją tożsamość i odnaleźć w sobie litość dla współwięź­niów, współczucie dla cudzych cierpień, jedyny sprawdzian tego, że odmieniwszy się nie przestał być człowiekiem. Kostylew odzyskał swoje człowieczeństwo poprzez świadome cierpienie i potwierdzał swoją ludzką tożsamość, buntując się przeciwko pracy współtworzącej ten świat. Tragiczne jest to, że ocalenie wewnętrzne doprowadza go do wyboru śmierci.

Z Kostylewem można skontrastować tzw. zabójcę Stalina, człowieka, który wyczerpany cierpie­niem w obłędzie głodowym próbuje nadać swojemu bólowi sens, poprzez utożsamianie się ze stawianym mu absurdalnym zarzutem o usiłowanie zabójstwa Stalina.

Herling ukazuje sprawy ostateczne, zbliża się do jądra ludzkiej egzystencji. W obozie rozgrywa się dramat, do końca nie uświadomiony lub spychany poza świadomość. Aby przetrwać w obozie trzeba za­pomnieć o wolności, ponieważ życie staje się tak bolesne, że nie do wytrzymania. Proces i przyczyny umierania pokazywane są z różnych perspektyw: wycieńczenie, głód, pelagra prowadzą nie tylko do za­mian fizycznych, ale także psychicznych. Pokazana jest nagła śmierć tych, którzy tracą nadzieję, a cho­roby i przyczyny śmierci nie zawsze są wyjaśnione, człowiek nie wie co mu jest, ale czuje że umiera. Wyeksponowany jest dramat samotności, więźniowie nie płaczą, chyba że przez sen, samotność sprzyja poznawaniu swojego wnętrza. Zdawkowe i schematyczne listy i kartki wysyłane do bliskich na wolności poddawane cenzurze nie pozwalają nawet na próbę określenia męki życia. Śmierć odarta z godności, śmierć rozumiana jako kres ludzkich cierpień pogrąża ludzi w nicości zapomnienia, nie wiadomo gdzie i jak grzebane są ciała. Z tej perspektywy "Zapiski sowieckie" Herlinga stają się jedynym znakiem ich ży­cia i cierpienia....

Zestaw XXXIV

1. Omów motyw pielgrzyma wędrowca w literaturze romantycznej.

Motyw pielgrzyma- wędrowca łączy się bezpośrednio z koncepcją artysty wygnańca i wędrowca. Ciężka sytuacją polityczna spowodowana zaborami oraz klęska zrywów narodowowyzwoleńczych spowodowała emigrację i przymusowy pobyt za granicą. Artysta- wędrowiec to człowiek nie mający własnego miejsca w świecie. Pielgrzymując próbuje odnaleźć miejsce szczęśliwe- namiastkę ojczyzny. Mickiewicz w "So­netach krymskich" daje wyraz swym przemyśleniom na temat natury i niszczącego wpływu czasu na ludzkie dokonania. W otwierającym cykl sonecie "Stepy akermańskie" obok wyraźnej fascynacji orien­talną przyrodą dostrzegamy bolesną rozłąkę z ojczyzną. Podmiot liryczny nasłuchuje głosów z odległej Litwy, czuje się osamotniony i nikomu nie potrzebny (nikt nie woła). Pielgrzymuje wśród ruin krymskiej przeszłości, próbując w niej odnaleźć echa polskich losów.

W epopei narodowej "Pan Tadeusz" wieszcz ukazuje głęboką tęsknotę za krajem lat dziecinnych. Utwór jest wyrazem nostalgii za ojczyzną, utożsamianą z krainą wiecznej szczęśliwości. W dwunastu księgach Mickiewicz zawarł całą swoją miłość do ojczystych obyczajów, tradycji, krajobrazu. Poeta miał już nigdy do Polski nie powrócić. Utwór jest więc symbolicznym pożegnaniem z krajem najbliższym jego sercu, z niepowtarzalnym pięknem, którego nigdy już nie zazna.

Refleksje dotyczące samotności poety na obcej ziemi zawarł Słowacki w hymnie "Smutno mi Boże". Piękno świata nie powoduje radości, lecz wzmacnia uczucie osamotnienia i wyobcowania. Zwracając się do Boga pragnie zwierzyć się mu ze swych najgłębszych myśli, wyrazić smutek wypełniający serce. We­dług tułacza tylko Stwórca zrozumie bezmiar tęsknoty za krajem i bliskimi. Szybujące po niebie bociany boleśnie przypominają ojczyznę, a modlące się gdzieś w oddali dziecko (w intencji powrotu poety do kraju) szczególnie wzmacnia poczucie wyobcowania i gorycz tułaczego życia.

Problem pielgrzyma- wędrowca dotyczy zazwyczaj artystów, którzy, pozbawieni domu rodzinnego, zmu­szeni zostali do poszukiwania nowych światów i miejsc, gdzie mogliby spokojnie tworzyć. Rozłąka za­zwyczaj wywoływała głęboka tęsknotę, prowadzącą do apatii i rozstroju nerwowego. Literaccy piel­grzymi, choć często odnajdywali dla siebie nowe ojczyzny, zawsze pamięcią wracali do kraju przodków.

2. Scharakteryzuj mapę poetycką XX-lecia Międzywojennego.

Pierwsze dziesięciolecie, jasne przypada na lata 20-ste.

Julian Tuwim

Jarosław Iwaszkiewicz

Kazimierz Wierzyński

Antoni Słonimski

Jan Lechoń

Buntowali się przeciw narodowym powinnościom. Skamander odcinał się od jakiejkolwiek progra­mowości, bo skamandryci pragnęli tworzyć poezję otwartą na współczesność i to, co ona ze sobą nie­sie. Ich poezja była otwarta na sprawy codzienne i życie szarego człowieka, anonimowego członka tłumu przewalającego się ulicami wielkich miast- to on staje się nowym podmiotem lirycznym, zastę­pującym romantycznego poetę -wieszcza. Dla nich codzienne bytowanie jest źródłem ekstatycznej ra­dości życia. Zmienił się też język poezji, upodobniony do mowy potocznej, kolokwialny, nie stro­niący od wulgaryzmów. Mimo iż kładli nacisk na współczesność nie zerwali z tradycją, zwłaszcza je­śli chodzi o formę tworzonych wierszy.

- Awangarda Krakowska

Tadeusz Peiper

Julian Przyboś

Jalu Kurek

Adam Ważyk

Jan Brzenkowski

Program tej formacji głosił, że twórca powinien być nowatorski i oryginalny, negujący wzorce i normy wypracowane przez poprzedników. Chwaliła nowoczesną cywilizację i fascynowała się tłumem- Peiper rzucił słynne hasło miasto, masa, maszyna, oddające fascynację zmechanizowaną pracą i wielkomiejskim życiem

Jerzy i Witold Hulewiczowie

Józef Wittlin

Emil Zegadłowicz

Jan Stur

Emil Zegadłowicz

Zofia Kossak- Szczucka

Władysław Broniewski

Stanisław Ryszard Stande

Witold Wandurski

Leopold Staff

Bolesław Leśmian

Przełom lat 20-stych i 30-stych zaznaczył się kryzysem w rozwoju kultury, zarastającym poczuciem za­grożenia, stąd następne dziesięciolecie nazywamy ciemnym:

- Żagary:

nazwa poświęconego sztuce pisma wychodzącego w latach trzydziestych w Wilnie, a także grupy po­etyckiej, do której przynależeli: Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Antoni Gołubiew, Aleksander Rymkie­wicz. Twórczość żagarystów dawała wyraz przekonaniu o nadchodzącej katastrofie, przejawia się w niej dominujące poczucie narastającego zagrożenia, konstatacja świata pogrążonego w permanentnym kryzy­sie. To wizyjna, mroczna poezja, w której człowiek ukazany jest jako byt czysto biologiczny, znikomy, nieważki, pełen przerażenia w obliczu zagłady, przed którą nie ma ratunku- jego istnienie przepaja groza, przerażenie przed tym, co wyłania się z mrocznej przyszłości. Ta poezja prorokowała nadciągającą apo­kalipsę- która zaczęła się spełniać we wrześniu 1939 roku.

- groteskowa, satyryczna twórczość Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego

- Awangarda Lubelska (Józef Czechowicz)

- grupa Kwadrygi (Stanisław Ryszard Dobrowolski, Władysław Sebyła, Lucjan Szembart)

3. Wyjaśnij pojęcia: przypowieść, alegoria, symbol. Podaj przykłady.

Przypowieść- jest to utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Oznacz to, że prosta, uboga fabuła jest tylko ilustracją, obrazkiem, który ukazuje głębsze, uniwersalne treści. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga, aby przejść od jej znaczenia dosłownego do znaczenia ukrytego.

Parabola, opowieść alegoryczna, przekazująca pewną naukę religijną, moralną, ogólną.

Przykładem może być przypowieść "O siewcy". Obrazek zewnętrzny- to siewca, który sieje swoje ziarno trafiające na różny grunt. Jest to znaczenie dosłowne. Znaczenie ukryte musimy odnaleźć: siewca- to na­uczyciel, ziarno to mądrość, gleba to słuchacze, uczniowie, którzy w różny sposób wchłaniają darowaną im mądrość.

Symbol- jest to motyw posiadający znaczenie podane w tekście i ukryte. Znaczenie ukryte jest domyślne, czytelnik może sam próbować zinterpretować ten motyw (symbolem jest "pięta Achillesowa" oznacza­jąca słabość, czuły punkt, )

Alegoria- jest motywem posiadającym znaczenie podane w tekście jak i ukryte. W tym aspekcie jest po­dobna do symbolu, lecz różni się zasadniczo w przypadku odczytywania znaczenia motywu. Znaczenie ukryte jest jednoznacznie odczytywane przez każdego czytelnika. Decyduje o tym tradycja kulturowa. Przykładem może być mit o Demeter i Persefonie, który należy odczytywać jako alegorię przemienności pór roku.

Zestaw XXXV

1. Pieśni ojczyste Polaków: "Bogurodzica", "Pieśń Legionów" Józefa Wybickiego i "Rota" Marii Konopnickiej. Wyjaśnij jakie cechy wymienionych utworów zdecydowały o ich trwałym miejscu w tradycji narodowej.

"ROTA" M. KONOPNICKA

"PIEŚŃ LEGIONÓW"

"BOGURODZICA"

  • nazywana również "Hym­nem Grunwaldzkim"

  • przykład liryki patriotycznej

  • powstała w czasie zaboru pruskiego i stała się drugim hymnem narodowym

  • w utworze występuje pod­miot zbiorowy- Polacy

  • Polacy manifestują w utwo­rze wolę walki o obronę na­rodowej tożsamości, pol­skiej kultury i tradycji

  • Utrzymany w podniosłej to­nacji

  • Wyraża dążenia narodu do odzyskania niepodległości

  • Optymistyczny, dający na­dzieję na wolność i niepod­ległość

  • utwór powstał po trzecim rozbiorze Polski w 1797 roku we Włoszech

  • napisany przez Józefa Wy­bickiego

  • prosta pieśń żołnierska, pełna gorącego umiłowania do ojczyzny i głębokiej wiary w niezniszczalne siły narodu, w odzyskanie nie­podległości drogą walki orężnej

  • odwołuje się do rycerskich i ludowych tradycji walki na­rodowowyzwoleńczej

  • zdobyła sobie wielką popu­larność wśród żołnierzy,

  • dotarła do kraju i stała się hymnem narodowym

  • pierwsza wersja pochodzi z ok. 1407 roku, dzieło jest jednak starsze

  • Pierwszy hymn Polski

  • Śpiewana pod Grunwaldem, podczas najważniejszych uroczystości religijnych i państwowych

2. Nowatorskie zjawiska w literaturze XX - lecia międzywojennego. Omów na wybranym przykła­dzie (Witkacy, Schulz, Gombrowicz).

W XX-leciu międzywojennym pojawiło się kilka tendencji w prozie.

Do jednej z nich zaliczyć można twórczość Kafki, Prausta, Schulza i Gombrowicza. Nurt ten miał za za­danie podejmować próby sięgania do wnętrza człowieka, odkrywać świat naszej wyobraźni, a także two­rzyć światy własnej wizji. Posługiwano się techniką oniryczną (sztuką kreacyjną). Nurt ten realizował się na dwóch płaszczyznach realistycznej (Praust) i nadrealistycznej (Schulz).

Kolejny nurt w prozie XX-lecia jest ściśle związany z behawioryzmem- kierunkiem głoszącym, że przedmiotem naukowych badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie się czło­wieka, zaś niedostępne dla zewnętrznego obserwatora zjawisko świadomości. Konkretem jest nasze za­chowanie, reakcja. Wszystko inne jest domysłem, symbolem. Nastąpił zwrot do tego co widzialne. Nurt ten reprezentują: Hemingway, Fitzgerald.

Twórczość Bruno Schulza należy do I nurtu. Jego opowiadania ("Sklepy cynamonowe", "Sanatorium pod Klepsydrą") zalicza się do tzw. prozy poetyckiej, gatunku, w którym następują procesy deformacji przed­stawionej rzeczywistości, realistyczne czynniki fabularne zostają zepchnięte na dalszy plan. Schulz wprowadza konwencję marzenia sennego, mitologizuje postaci bohaterów, dowolnie wyolbrzymia i po­mniejsza opisywane przedmioty. Realia życia w małym galicyjskim miasteczku zostają ukazane w sposób przetworzony zgodnie z konwencją poetycko- fantastyczną. W "Sklepach cynamonowych" czynnikiem organizującym świat przedstawiony jest retrospektywny przez bohatera- narratora do czasów dzieciństwa. Dzieje się to podobnie jak w marzeniu sennym. Wspomnienia są zniekształcone, niektóre mało istotne wydarzenia urastają do rangi symbolu, inne kiedyś ważne sprawy, kurczą się i znikają. Obraz jest falu­jący, płynny.

Podobnie jak przestrzeń, czas w opowiadaniach często przekracza uznane przez nas ramy ("Każdy wie, że w szeregu zwykłych, normalnych lat rodzi się niekiedy zdziwaczały czas ze swego łona, lata inne, usta osobliwe, lata wyrodne, którym jak szósty, mały palec u ręki, wyrasta kędyś trzynasty fałszywy mie­siąc").

W twórczości Schulza miejsca rzeczywiste zostają przetworzone w wyobraźni pisarza i nabierają cech nadrealnych, niepokojących, zaskakujących, mitycznych. Schulz rezygnuje z konstruowania tradycyjnie prowadzonej akcji. Wykorzystując ówczesne koncepcje psychologiczne, prezentuje podświadome i irracjonalne przeżycia młodego bohatera- narratora, którego doznania stanowią .............opowiadań.

Czas i przestrzeń są kategoriami umownymi, wynikają z psychicznych i podświadomych doświadczeń bohatera.

Prozę Schulza charakteryzuje również bogata, ornamentacyjna stylistyka. Ta cecha jego języka sprzyja budowaniu fantastycznej wizji świata ruchliwego, podlegającego nieustannym przemianom.

3. Na podstawie podanych fragmentów prozy rozpoznaj rodzaje stylizacji i zdefiniuj pojęcie.

Stylizacja - to świadomy zabieg artystyczny, polegający na nadawaniu językowi wypowiedzi, cech, które upodabniają go do jakiegoś określonego stylu właściwego np. tekstom dawnym, gwarowym, poetyckim. Środkami stylistycznymi są: słownictwo, frazeologia, składnia, fleksja, figury poetyckie i fonetyka.

Rodzaje stylizacji:

Zestaw XXXVI

  1. Wymień najdawniejsze zabytki języka polskiego i omów ich rolę w dziełach kultury narodowej. (XXXIV)

  1. Określ nastroje końca wieku w poezji Młodej Polski. Odwołaj się do dołączonych tekstów („Nie wie­rzę w nic” Kazimierza Przerwy - Tetmajera i „Deszcz jesienny” Leopolda Staffa).

„Melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie są treścią mojej duszy” - pisał K. Przerwa - Tet­majer. Manifestem, wyrazem wiary, a raczej niewiary w sens i cel życia były słowa innego wier­sza:

„Nie wierze w nic

Nie pragnę niczego na świecie

Wstręt mam do wszystkich czynów

Drwię z wszelkich zapałów...”

Jedynym pragnieniem jest Nirwana. Nastroje dekadenckie były mieszaniną pesymizmu sceptycyzmu, negacji nauki i postępu, poczucia daremności ludzkich wysiłków. Dekadentyzm był światopoglądem epoki, początków Młodej Polski. Postawa ta zrodziła się u schyłku wieku z poczucia wyczerpania kultury, poczucia kryzysu filozofii, religii, z niechęci do przemian cywilizacyjnych i z odrazy do fili­sterstwa.

„Deszcz jesienny” L. Staff