4. wizje rzeczywistości międzynarodowej

4.1. Wielkie debaty

W SM nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana teoria. Nie oznacza to jednak zaniechania wypracowywania koncepcji teoretycznych czy podejść badawczych. Służą temu konstruowane wizje rzeczywistości międzynarodowej (poznanie wiedzy o zjawiskach i procesach, jakie dominują w interakcjach międzynarodowych, uczestnikach polityki zagranicznej i międzynarodowej, ich wzajemnych oddziaływaniach oraz o systemie międzynarodowym, jego właściwościach strukturalnych i funkcjonalnych).

Wizje te dostarczają badaczowi wiedzę o tym, w jaki sposób winniśmy widzieć świat, jeżeli chcemy poznać to czego o nim nie wiemy.

Stworzenie wizji stawia przed badaczami konieczność przyjęcia pewnych założeń wyjściowych, które umożliwiają pojęciowe wyodrębnienie rzeczywistości międzynarodowej z pośród innych zjawisk społecznych.

Zadajemy przy tym pomocne pytania:

1. jakie podmioty i relacje między nimi konstruują tę rzeczywistość; które z nich są podstawowymi uczestnikami życia międzynarodowego?

2. jakie rodzaje interakcji zachodzą między nimi i które z nich są najważniejsze?

3. co odróżnia sferę stosunków wewnętrznych od międzynarodowych?

4. jakie są fundamentalne interesy (cele) uczestników życia międzynarodowego i czym są one determinowane (przyczyny)?

Odpowiedź na ww. pytania umożliwiają stworzenie wizji badanej rzeczywistości międzynarodowej. Mamy do czynienia w nauce o stosunkach międzynarodowych z wieloma wizjami - paradygmatami.

Cechą charakterystyczną SM jest równoległe współistnienie wielu paradygmatów, co świadczy o daleko idących różnicach w postrzeganiu tego segmentu rzeczywistości społecznej.

Po I wojnie światowej nauka o stosunkach międzynarodowych stała się dyscypliną akademicką, można wyróżnić w jej ramach trzy podstawowe nurty badawcze:

- klasyczny;

- modernistyczny;

- postmodernistyczny.

Związane są one z wielkimi debatami, fazami refleksji naukowej dotyczącej stosunków międzynarodowych. I tak mamy trzy wielkie debaty, oraz zapoczątkowanie czwartej debaty pod koniec zimnej wojny (według: Robert Jackson i Georg Sørensen, zaw. w publik. pt.: Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych).

Debaty poniżej:

Przedmiot debaty	Okres	Nurty	Debaty
prawo międzynarodowe, organizacje międzynarodowe, pokój, współpraca, współzależność	lata 40.i 50.	Liberalizm utopijny /idealizm/ - realizm /Real politics/	I
Power politics, bezpieczeństwo, agresja, konflikt, wojna
normy i wartości, judgment, wiedza historyczna				koniec lat 50. i lata 60.	Tradycyjne kierunki - behawioryzm	II
hipotezy, gromadzenie danych, wiedza naukowa
realizm/neorealizm liberalizm / neoliberalizm				od lat 70.	Neorealizm / neomodernizm - neomarksizm	III
światowy system kapitalistyczny zależność, zacofanie gospodarcze
realizm/neorealizm. liberalizm/neoliberalizm, społeczność międzynarodowa, międzynarodowa ekonomia polityczna				od końca zimnej wojny	Kierunki tradycyjne - postpozytywizm	IV
Post pozytywistyczne metodologie i kwestie: suwerenność, zmiany w zakresie państwowości, środowisko, różnice płci

I. Pierwsza debata (klasyczna - lata 40. i 50.) między zwolennikami paradygmatu realistycznego i idealistycznego, wokół kwestii bezpieczeństwa międzynarodowego (pyt. o istotnego gwaranta i gwarancje bezp.) /świat widziany jako zatomizowany - zbiór wielu podmiotów i zależności między nimi oraz tarć - „jak bile na stole bilardowym”/.

Realiści wskazują na pozycję państwa definiowaną w kategoriach siły (power, państwo jest „samotnym i samowystarczalnym jeźdźcem”) oraz koncepcję równowagi siły (balance, podstawowy regulator interakcji między państwami).

Idealiści mówią o potrzebie przestrzegania przez państwa prawa międzynarodowego oraz idei stworzenia skutecznego systemu (podkreślają rosnącą rolę organizacji międzynarodowych w procesach międzynarodowych, jak np. procesy pokojowe), jako instrumentu łagodzącego istniejące antagonizmy.

II. Druga debata (modernistyczna - koniec lat 50., lata 60) dotyczy wymiany poglądów miedzy zwolennikami podejścia tradycyjnego (realiści, idealiści) a behawiorystami.

Krytyka podejść tradycyjnych zastosowanie metod badawczych, opartych na myśleniu spekulatywnym i subiektywnym, na przekonaniu, nie zaś na metodach naukowych, w których podstawą formułowania wniosków są mierzalne dane oraz dowody.

Kolejny przejaw próby budowy syntetycznej teorii domaga się potrzeby przyjęcia nowych metod wyjaśniających i przeniesienia badań na poziom systemu międzynarodowego, którego częścią są uczestnicy państwowi i niepaństwowi, łączące ich zależności, powiązania oraz ich następstwa.

Państwo traci pozycję „samotnego jeźdźca” (behawioryści) i staje się częścią „pajęczyny powiązań” w subsystemie międzynarodowym, który pod wpływem coraz wyraźniej zauważalnych nowych zjawisk i procesów (współzależność, transgraniczność, globalizacja) zaczął zmieniać swoją strukturę i charakter relacji międzypaństwowych. Odejście od atomistycznego widzenia świata do współzależności w modelu „pajęczyny zależności”.

Dwie pierwsze debaty oraz w mniejszym stopniu trzecią zdominował konflikt Wschód-Zachód.

III. Trzecia debata (postmodernistyczna, lata 70.) związana z badaniami na styku polityki i ekonomii [stąd nazwa tego paradygmatu/podejścia — międzynarodowa ekonomia polityczna (international political economy) utożsamiana z paradygmatem globalistycznym.

Badania te skupiają się na tym, kto ile posiada w ramach międzynarodowego systemu gospodarczego i politycznego, poddając krytyce system kapitalistyczny z pozycji głównie neomarksistowskch (I.Wallerstein).

Wytworzyła stan chaosu i braku modelu. Nurt postmodernistyczny (reprezentowany w głównej mierze przez globalistów, neomarkstów, strukturalistów), w przeciwieństwie do kierunków klasycznych (realizm/neorealizm, liberalizm/neoliberalizm, behawioryzm), ze względu na wewnętrzną różnorodność co do przedmiotu i metod badawczych, nakładających się wątków refleksji historycznych i filozoficznych oraz ich odniesień do postmodernistycznego świata i polityki światowej, jeszcze bardziej skomplikował status nauki o stosunkach międzynarodowych oraz pogłębił świadomość ograniczeń w budowaniu całościowej teorii naukowej.

IV. Czwarta debata (zainicjowana w latach 90) to krytyka kierunków tradycyjnych przez przedstawicieli nurtów alternatywnych, kierunku postpozytywistycznego.

W centrum uwagi znalazły się nowe zjawiska: rozpad państw, wojny domowe, terroryzm, demokratyzacja, czystki etniczne, interwencje humanitarne, bezpieczeństwo ekologiczne, feministyczna „rewolucja”.

Debata toczy się na dwóch poziomach:

- metodologicznym (w wymiarze ontologicznym)

- treściowym (wymiar epistemologiczny).

Skrajne stanowiska reprezentują behawioryści i niektórzy pozytywiści, twierdzący, że świat społeczny istnieje obiektywnie, a jego poznawanie opiera się na wyjaśnianiu zdarzeń, zjawisk, relacji.

Mniej radykalne podejście w ujmowaniu istoty świata społecznego oraz sposobu jego poznawania prezentują nurty postpozytywistyczne: konstruktywizm, teoria normatywna i teoria krytyczna. Zakres treściowy tej debaty dotyczy m.in.: kwestii środowiska, płci, suwerenności, zmian w sferze państwowości, obejmujących nowe wyzwania dla bezpieczeństwa. Problemy te były już przedmiotem wcześniejszych debat, lecz po zakończeniu zimnej wojny zyskały nowe znaczenie.

4.2. Koncepcje

Koncepcje poniższe cechuje wysoka rozciągliwość czasowa i przestrzenna, co oznacza, że sięgają początków rozwoju stosunków międzynarodowych i odnoszą się do całego świata lub różnych jego części, natomiast zakres rzeczowy obejmuje większą liczbę aspektów stosunków międzynarodowych. Z kolei koncepcje cząstkowe na ogół dotyczą konkretnego okresu i miejsca rozwoju stosunków międzynarodowych oraz mają ograniczony zakres materialny, tzn. koncentrują się wyłącznie na ich wybranych aspektach.

Co do klasyfikacji tych koncepcji, jedną z ważnych ich cech jest subiektywizm (metoda intuicyjna) w postrzeganiu rzeczywistości międzynarodowej, który wnika m.in. z wyznawanego przez badacza systemu wartości, utrwalonych stereotypów, posiadanej wiedzy, umiejętności analizowania faktów, zdarzeń, zjawisk i procesów oraz zdolności identyfikacji występujących prawidłowości. Różny sposób postrzegania tej niemierzalnej, a jednocześnie skomplikowanej i bardzo dynamicznej materii generuje w sposób naturalny jej odmienne interpretacje, które prowadzą do stworzenia wielu, często wewnętrznie niespójnych, a jednocześnie różniących się od siebie wizji.

Przegląd kluczowych paradygmatów rzeczywistości międzynarodowej:

Dwa klasyczne: realistyczne i liberalne (idealistyczne) koncepcje. Zajmują one ugruntowaną pozycję w badaniach nad stosunkami międzynarodowymi i stanowią punkt odniesienia przy budowie innych wielkich lub cząstkowych koncepcji.

Ogólne zasadnicze różnice pomiędzy ich zwolennikami:

• realiści

- postrzegają rzeczy takimi, jakie one są,

- wierzą, że świat powinien rozwijać się według dotychczasowych reguł,

- patrzą na rzeczywistość poprzez pryzmat potencjalnego konfliktu/wojny;

• liberałowie

- patrzą na świat przez pryzmat tego, jaki powinien on być,

- element myślenia o państwie, polityce zagranicznej i międzynarodowej, o świecie w kategoriach „jakim powinien być, a nie o takim, .jakim jest”, o „stanach idealnych”, a nie „racjonalnych”,

- to ci którzy wierzą, że rozwój świata zaczyna przybierać nowy kierunek (a new course),

- patrzą na rzeczywistość międzynarodową przede wszystkim poprzez pryzmat potencjalnego pokoju.

4.2.1. Wizja realistyczna/neorealistyczna

Realizm (Realpolitik, równowagą sił, wizja nacjonalistyczna, egoistyczna, państwowocentryczna), jako paradygmat w teorii stosunków międzynarodowych ugruntował się wraz z początkiem zimnej wojny.

Swymi korzeniami sięga starożytnej myśli politycznej, za jego prekursorów powszechnie uważa się:

- Tukidydesa (ok. 460-400 p.n.e.), traktującego dzieje jako wynik działań ludzi, zgodny z ich własnym interesem oraz państw kierujących się „prawem silniejszego” (Wojna Peloponeska),

- Niccoló Machiavelli (1469-1527), który radził sprawującym władzę, aby mieli na uwadze tylko „pogotowie wojenne” (chcesz pokoju gotuj się do wojny) oraz z góry zakładali, że wszyscy ludzie są źli lub niechybnie takimi się okażą, ilekroć będą mieli ku temu okazję (Książę),

- Thomasa Hobbesa (1588-1679) i jego koncepcję niezmienności natury ludzkiej, którą cechuje egoizm, popęd samozachowawczy i potrzeba wywalczenia dla siebie wszystkiego, ile tylko można osiągnąć dzięki posiadanej sile, a polityka międzynarodowa to ciągła walka o siłę - „wojna wszystkich ze wszystkimi” homo homini lupus (Lewiatan).

Realizm nie jest spójną teorią SM, to specyficzny sposób ich postrzegania i rozumienia. Mimo wielości nurtów i szczegółowych podejść wyróżnić można w jego ramach kilka wspólnych założeń.

Założenia REALISTÓW (cechy/cele):

I.

Państwo to podstawowy uczestnik stosunków międzynarodowych, jako podmiot zorganizowany terytorialnie wyznacza granice pomiędzy tym, co „wewnętrzne” a tym, co „międzynarodowe”.

Rzeczywistość międzynarodowa jest światem państw i relacji między nimi, w którym inni uczestnicy (organizacje międzynarodowe) nie są traktowani jako samodzielne podmioty, lecz instytucje wielostronnej dyplomacji, służące realizacji interesów państw.

II.

System międzynarodowy (w przeciwieństwie do wewnątrzpaństwowego) ma charakter zdecentralizowany. Brak w nim nadrzędnej struktury (centralnego ośrodka władzy), która określałaby reguły gry, zapobiegała konfliktom, czy broniła przed zagrożeniami, co należy uznać za stan natury (poliarchia lub anarchia międzynarodowa).

III.

Centralnym problemem życia międzynarodowego w zanarchizowanym środowisku jest bezpieczeństwo państwa - to pochodna jego zdolności obronnych, skuteczności polegania na samym sobie (samodecydowania o własnych aspiracjach, celach i sposobach ich osiągania oraz zastrzegania sobie prawa do użycia siły w obronie własnych interesów).

Naczelnym celem państw jest maksymalizacja własnego bezpieczeństwa, co dokonuje się poprzez stałe zwiększanie siły. Dystrybucja siły między państwami wywiera przemożny wpływ na ich zachowania, wzmaga zabiegi o poprawienie swej pozycji na arenie międzynarodowej.

W systemie międzynarodowym mamy do czynienia z ciągłą rywalizacją o pozycję.

IV.

Siła (rozumiana przede wszystkim, w wymiarze militarnym) jest najbardziej użytecznym narzędziem w stosunkach międzynarodowych, państwa starają się bazować na niej lub groźbie jej użycia.

Państwa mogą w dowolnej chwili użyć siły zgodnie z własnymi interesami, co rodzi powszechną podejrzliwość, permanentny brak zaufania, stałą gotowość na wypadek ataku z zewnątrz - życie w „cieniu wojny”.

Żadne państwo, bez ryzyka, nie może zakładać, że w danym okresie ma zagwarantowane absolutne bezpieczeństwo (bezpieczeństwo rozumiane dynamicznie, jako stan do którego nieustannie trzeba zmierzać).

V.

Państwa (dbając o swoje bezpieczeństwo) podejmują działania i realizują różne strategie (zbrojenia, sojusze, hegemonia, neutralność, poszukiwanie kompromisu ), jednak możliwości zależą głównie od ich potęgi (power).

Państwa stale i na różne sposoby uciekają się do power politics, czyli myślenia w kategoriach potęgi i dążenia do jej maksymalizacji. Wynika to ze stanu anarchii międzynarodowej oraz z pesymistycznego sposobu pojmowania natury ludzkiej (założenia, że człowiek jest z natury egoistyczny, dba głównie o własne interesy, kieruje nim ciągle dążenie do władzy i potęgi; ponieważ świat społeczny jest projekcją natury ludzkiej na płaszczyźnie zbiorowości, power politics jest efektem przeniesienia jej cech na obszar stosunków między państwami).

Konflikty międzynarodowe wynikają głównie z faktu, że państwa, reprezentując przeciwstawne interesy narodowe, aby zapewnić sobie bezpieczeństwo, dążą do stałego zwiększania swej potęgi.

VI.

Instrumentem narzucającym rywalizacji państw ramy, ograniczenia oraz chroniącym przed stanem permanentnej wojny jest mechanizm równowagi sił (balance of power). Stanowi on przejaw ogólnej zasady zachowania w systemach społecznych złożonych z autonomicznych jednostek, z których każda ma prawo istnieć, ale żadna nie powinna zdobyć oczywistej przewagi nad resztą pod względem posiadanej potęgi, wpływów, zdolności działania.

Podstawową funkcją równowagi sił jest zapobieżenie zdobyciu przez jednego z uczestników systemu międzynarodowego pozycji hegemonicznej.

Paradygmat realistyczny wyraźnie dominuje w teorii stosunków międzynarodowych (90% spośród kilku tysięcy hipotez próbujących wyjaśnić tę sferę rzeczywistości jest oparte na tym paradygmacie). Bogactwo występujących w jego ramach nurtów powoduje, że są one od siebie bardzo odległe.

Jako paradygmat dominujący, realizm jest poddawany ostrej krytyce. Najczęściej podnoszony jest argument, że stanowi on rodzaj samo-spełniającej się przepowiedni, która wyrabia w kolejnych pokoleniach polityków przekonanie o konieczności postrzegania rzeczywistości międzynarodowej z perspektywy potencjalnego konfliktu i niedoceniania różnych form współpracy międzynarodowej. Tymczasem w trakcie ostatnich kilku dekad pojawiły się zjawiska, jak np. proces integracji europejskiej, liberalizacja handlu, ograniczenia zbrojeń, demokratyzacji, które co najmniej rozmijają się z poglądami klasyków realizmu.

Potrzeba rekonstrukcji założeń paradygmatu realistycznego spowodowała wykształcenie się dwóch szkół: neorealizmu i neotradycyjnego realizmu.

Przedstawiciele neorealizmu dowodzą, że zachowania się państw są determinowane przede wszystkim różnicami w zakresie posiadanej siły, nie zaś systemem wyznawanych wartości, formą państwa czy uwarunkowaniami wewnętrznymi. Zrezygnowali oni z podkreślania niepohamowanej żądzy władzy charakterystycznej dla natury ludzkiej, kładąc główny nacisk na zanarchizowany porządek światowy jako przyczynę występowania konfliktów międzynarodowych.

Analizując treści paradygmatu neorealistycznego, należy zwrócić uwagę na trzy komponenty:

(1) rolę państwa w środowisku międzynarodowym,

(2) problem anarchii jako cechy tego środowiska

(3) oraz problem siły i potęgi państwa.

Neorealiści postrzegają państwo jako dominującego aktora, a ideę państwowości jako wartość trwale obecną w świadomości narodów. Państwa i interakcje międzypaństwowe stanowią około 70% wszystkich działań i oddziaływań wstępujących we współczesnym świecie, co oznacza, że pochodzi od nich większość inicjatyw organizujących i porządkujących stosunki międzynarodowe.

Kluczowe miejsce państwa w systemie międzynarodowym przejawia się na trzech poziomach: politycznym (Ad. 1), ekonomicznym (Ad. 2), bezpieczeństwa (Ad. 3).

Ad. 1

Stale obecny w stosunkach międzynarodowych „fenomen” nacjonalizmu („nowy nacjonalizm”) wiąże się z potrzebą pogodzenia interesu narodowego z regionalną i globalną strukturą władzy, ze współzależnością, globalizmem i transnarodowością systemu międzynarodowego.

Ad. 2

Społeczno-gospodarcze oczekiwania własnych obywateli w zakresie zapewnienia im dobrobytu stały się ważnym źródłem legitymizacji władz państwowych (oferty wyborcze) i prowadzi do intensyfikacji interakcji między różnymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Państwo traci częściowo kontrolę nad swoją gospodarką, dzięki czemu, paradoksalnie, zwiększa się jego wewnętrzna atrakcyjność i siła. Centralnym punktem rozważań o istocie systemu międzynarodowego są zależności między państwami i ich odniesienie do kwestie niezależności, współzawodnictwa, odnoszenie dobrobytu do problemów bezpieczeństwa, współpracy do konfliktu.

Ad. 3

Państwo jest przeciwstawiane systemom bezpieczeństwa zbiorowego (uniwersalnego, regionalnego, ponadregionalnego), z uwagi na swoją obecność we wszystkich tych wymiarach. Państwo pozostając centralnym elementem głębokiej transformacji, jaką przechodzi system międzynarodowy, dla jednych jest wartością bezcenną, a dla innych „hamulcowym” procesu budowy nowej jakości w postaci civitas maxima. Sama perspektywa zmierzchu terytorialnego państwa narodowego pozostaje odległa, co nie oznacza niezmienności rozumienia jego terytorialności i suwerenności. Państwo symbolizuje mechanizmy i struktury odpowiedzialne za bezpieczeństwo swoich obywateli, ich dobrobyt, rozwój cywilizacyjny i tożsamość kulturową,

Poglądy neorealistów dotyczące systemu światowego:

1. Anarchia nie jest stanem naturalnym środowiska międzynarodowego, jest ona konsekwencją przypisywania suwerennym państwom prawa do maksymalizacji swoich interesów, budowania swojej siły i wpływów. Brak centralnego ośrodka władzy nie oznacza stanu chaosu - jest to stan anarchii sterowanej przez państwa (ich hierarchizacja służy stabilizowaniu systemu) i innych uczestników stosunków międzynarodowych. Państwo, jako twór racjonalny, stara się szukać rozwiązań, w których jego racje i interesy nie będą w sposób rażący sprzeczne z interesami innych państw i aktorów niepaństwowych. Anarchia nie wyklucza przeplatania się elementów współpracy i rywalizacji (pierwszą narzuca rosnąca współzależność oraz poczucie, że dobrobyt i bezpieczeństwo są możliwe do osiągnięcia wyłącznie w warunkach porzucenia przez państwo postawy „samotnego jeźdźca" i poszukiwania partnera do współpracy).

2. Organizacje międzynarodowe, sojusze, normy czy reżimy międzynarodowe to narzędzia „poskromienia” anarchiczności systemu międzynarodowego i uczynienia go bardziej sterowalnym i otwartym.

3. Państwo dąży do powiększenia swojej potęgi, co daje mu poczucie wielkości i prestiż (pozwalające na pełnienie określonych ról wynikających z przyjętych strategii i oczekiwań społeczności międzynarodowej) oraz zapewnia dobrobyt i bezpieczeństwo jego obywatelom. Kategoryczność tego założenia w ujęciu stricte realistycznym została złagodzona poprzez uznanie konieczności zwrócenia uwagi na wartości niezbędne do poznania istoty tego fenomenu, potrzebę refleksji nad zdefiniowaniem roli siły w osiąganiu celów w polityce państwa, roli norm i regulacji w zachowaniach państw w systemie międzynarodowym itd. Pojawiło się także zróżnicowanie pojmowania kategorii power i postrzegania jej w trzech wymiarach: jako atrybutu państwa, jako synonimu wpływu (kryterium skuteczności polityki zagranicznej), jako celu działań w polityce zagranicznej.

4. Nie wydaje się możliwe powołanie jakiejś nadrzędnej struktury władzy (czego zwolennikami są liberałowie), która neutralizowałaby destabilizujące system dążenia państw. Pewien sceptycyzm do roli organizacji międzynarodowych wynika z faktu, że nie są one zdolne do zapewnienia realizacji narodowych interesów państw i wyeliminowania strukturalnych cech anarchicznego środowiska międzynarodowego, mimo, że mają (org. międz.) pewne osiągnięcia w ograniczeniu dominacji czynników konfliktogennych.

4.2.2. Wizja liberalna/neoliberalna

Pojęcie liberalizmu nie jest jednoznacznie definiowane: obejmuje sumę idei i politycznych rozwiązań, często wzajemnie się wykluczających.

Liberalizm najczęściej definiowany jest jako:

• doktryna polityczna, która najwyżej stawia wolność człowieka i tolerancję państwa w sprawach moralności i religii;

• polityka ekonomiczna, oparta na zasadzie wolności zarobkowania i handlu, prymacie rynku i znacząco ograniczonej roli państwa;

• teoria i praktyka polityczna w stosunkach międzynarodowych, przypisująca kluczową rolę w zapewnieniu pokoju instytucjom międzynarodowym i rządom prawa, a nie sile i systemowi równowagi sił.

W tradycję nurtu liberalnego wpisali się: John Locke (1632-1704), Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) Immanuel Kant (1724-1804).

W XIX wieku Jeremy Bentham (1748-1832) i John Stuart Mill (1806-1873) stworzyli zręby wizji, wykorzystanej do sformułowania zasad nowego ładu międzynarodowego, będącego zaprzeczeniem dotychczasowego modelu postrzegania rzeczywistości, utożsamianej z paradygmatem realistycznym.

Kluczową okolicznością upowszechnienia myśli liberalnej było militarne i polityczne zaangażowanie się USA w politykę światową. Stało się to przesłanką urzeczywistnienia w znacznej mierze idealizmu prezydenta USA W. Wilsona (1913-1921) oraz utworzenia z jego inspiracji Ligi Narodów, która podobnie jak powołana po II wojnie światowej Organizacja Narodów Zjednoczonych miała doprowadzić do wyeliminowania anarchii i oparcia systemu międzynarodowego na rządach prawa („pokój przez prawo”). Głoszone wówczas poglądy określane są mianem idealizmu (liberalizmu idealistycznego, utopijnego).

Zwolennicy idealizmu przyjęli poniższe założenia:

• ludzie są z natury dobrzy, cechuje ich altruizm, zaś agresywność wynika głównie z działania złych instytucji;

• dobrobyt jest warunkiem postępu, natomiast wojen i międzynarodowej anarchii można uniknąć dzięki wymagającym wielostronnych wysiłków porozumieniom instytucjonalnym;

• potrzeba reform powinna tkwić w etycznym zrozumieniu niezbędności dobrobytu i bezpieczeństwa wszystkich ludzi, a to wymaga włączenia norm moralnych do praktyki rządzenia państwem;

• społeczność międzynarodowa powinna się zreorganizować, aby wyeliminować mechanizmy konfliktogenne (głównie zreformować system polityczny poprzez przyjęcie demokratycznych reguł rządzenia i wolności obywatelskich w celu m.in. ochrony praw człowieka oraz uczynienia stosunków między państwami pokojowymi).

Wybuch II wojny światowej spotęgował falę krytyki wobec zwolenników liberalizmu idealistycznego, głównie ze strony tych badaczy i analityków, którzy po jej zakończeniu zaczęli budować zręby paradygmatu realistycznego. Zarzucali oni liberałom (E.H. Carr) naiwną wiarę w prawne i moralne przesłanki budowy pokoju i postępu oraz utopizm, polegający na lekceważeniu przykrych realiów power politics oraz immanentnych cech natury ludzkiej, która przedkłada własne dobro nad innych. Realia zimnej wojny wykazały, że paradygmat realistyczny wyraźnie dominuje nad liberalnym co do trafności opisu i analizy rzeczywistości międzynarodowej.

Wizja liberalna (określana również wizją idealistyczną, multicentryczną, kosmopolityczną, internacjonalistyczną) nie jest spójną teorią stosunków międzynarodowych, lecz specyficznym sposobem ich postrzegania i rozumienia.

U jego podstaw tkwi przesłanka głosząca, że zasadnicze znaczenie dla zachowania państwa na arenie międzynarodowej mają stosunki między państwem a społeczeństwem. Społecznie podzielane poglądy, interesy i instytucje wpływają na zachowania państwa przez kształtowanie preferencji państwowych, to znaczy fundamentalnych celów społecznych tkwiących u podstaw wszelkiego rodzaju strategu przyjmowanych przez rządy. Konfiguracja preferencji państwowych odgrywa kluczową rolę w polityce światowej, nie zaś (jak utrzymują realiści) konfiguracja zdolności postrzeganych w kategorii siły.

Przesłanka ta uprawnia do przyjęcia trzech założeń teoretycznych:

1. Prymat aktorów społecznych w polityce międzynarodowej (jednostek i ich grup, które zwykle zachowują się w sposób racjonalny, unikający ryzyka i organizują zbiorowe działania w celu realizacji swoich zróżnicowanych interesów)

2. Reprezentacji i preferencji państwa (państwo jest reprezentantem pewnego podzbioru społeczeństwa, którego interesy stanowią dla jego urzędników główny punkt odniesienia w definiowaniu preferencji i podejmowaniu działań na arenie międzynarodowej)

3. Współzależności preferencji państwowych (współzależność polityczna to zestaw kosztów i korzyści, jakie grupy dominujące w państwie wytwarzają „na zewnątrz” podczas realizowania swoich preferencji; układ współzależnych preferencji państwowych nakłada na zachowania państw wiążące ograniczenia).

Postrzeganie rzeczywistości międzynarodowej przez liberałów: należy rozróżnić interesy państwa (rządu) od interesów narodu (społeczeństwa), zatem stosunki między narodami są podobne do stosunków między jednostkami, tylko te pierwsze występują na zdecydowanie szerszą skalę. Skoro stosunki między jednostkami są zasadniczo pokojowe i uporządkowane, to dlaczego te między narodami miałyby być inne (postulują oni przeniesienie pokojowego, uporządkowanego i racjonalnego modelu stosunków wewnętrznych na płaszczyznę międzynarodową);

Wypływa ono z fundamentalnych dla liberałów założeń:

1. harmonii interesów narodów i społeczeństw - wyraża się ona w nieskrępowanym rozwoju więzi ekonomicznych, swobodzie handlu i współpracy gospodarczej, co (jak pokój) leży w interesie każdego narodu;

2. przyczyny wojen nie tkwią w anarchii międzynarodowej czy w pesymistycznie pojmowanej naturze człowieka, lecz w specyfice państw autorytarnych i totalitarnych, w których interesy rządów i sił politycznych sprawujących władzę są sprzeczne z rzeczywistymi interesami narodów (społeczeństw) i znajdują się poza ich kontrolą;

3. warunkiem zaistnienia harmonii interesów jest upowszechnianie się ustroju demokratycznego, a co za tym idzie światowego pokoju i bezpieczeństwa. Wierzył w to głęboko Kant (Traktat o wiecznym pokoju, 1795), który zakładał, że demokracje będą przedkładać stosunki pokojowe nad wojnę (zwykli obywatele, najbardziej cierpiący z powodu wojen, wpłyną na swoich przywódców, aby ci powstrzymali się od ich wszczynania, zwłaszcza z państwami demokratycznymi), respektować normy i instytucje służące osiąganiu kompromisu oraz bronić wolności obywatelskich. Wierzył w to również Wilson, który potępiał imperializm, uznawał zasadę samostanowienia za warunek rozwoju demokracji oraz podkreślał rolę opinii publicznej jako ostatecznego gwaranta pokoju. Demokratyzacja świata nie jest bynajmniej warunkiem wystarczającym, albowiem w dalszym ciągu istnieją liczne przeszkody utrudniające uświadomienie sobie przez narody (społeczeństwa) owej harmonii interesów, takie jak nacjonalizm, stereotypy, historyczne uprzedzenia.

4. duże znaczenie rozwoju handlu i współpracy gospodarczej doprowadzą do stopniowego wykształcania się współzależności między narodami (społecznościami) i łagodzenia tym samym negatywnych przejawów anarchii międzynarodowej. Stosunki między państwami staną się bardziej pokojowe i racjonalne, bowiem zgodne z rzeczywistymi interesami społeczeństw, państwa zaś w coraz większym stopniu będą kierowały się regułami prawa międzynarodowego, podzielając przekonanie, że wojna się nie opłaci;

5. międzynarodowy reżim prawny (normy, zasady i procedury uzgodnione przez państwa) będzie podstawą rozstrzygania sporów międzypaństwowych, analogicznie jak to się dzieje wobec jednostek zgodnie z zasadami państwa prawa. Reżim ten oparty byłby na dobrowolnej przynależności państw do organizacji międzynarodowych, które z czasem przerodziłyby się w jakąś formę państwa uniwersalnego, posiadającego uprawnienia ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze, z zachowaniem części suwerenności swoich członków (liberalną koncepcję rządu światowego należy traktować jedynie jako teoretyczną możliwość);

6. preferowaną przez realistów zasadę polegania przez państwa przede wszystkim na sobie (self-help-sys.) zastąpiłaby koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego (collective security), polegająca na wspólnym i solidarnym wystąpieniu społeczności międzynarodowej przeciwko wszelkim aktom agresji i próbom naruszenia ładu światowego.

Od początku lat 50. ubiegłego stulecia w czołowych demokracjach świata mieliśmy do czynienia z wysokim tempem wzrostu gospodarczego, czemu towarzyszy! dynamiczny rozwój światowego handlu, inwestycji, telekomunikacji oraz rosnące znaczenie niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych. Zjawiska te wpłynęły na pojawienie się w środowisku politologicznym postulatów ożywienia myśli liberalnej na tyle. aby mogła stanowić alternatywę wobec dominującego realizmu/neorealizmu, który z czasem zdaniem wielu analityków coraz słabiej odzwierciedlał rzeczywistość międzynarodowa.

Stanowiło to początek kształtowania się myśli neoliberalnej, która nawiązując częściowo do idealistycznych tradycji okresu międzywojennego akcentowała takie cechy współczesnego świata, jak współzależność i transnarodowość, pokojowe sposoby rozwiązywania sporów oraz korzyści wynikające ze współpracy międzynarodowej i demokratyzacji stosunków międzynarodowych.

Mimo że neoliberalizm ugruntował swoją pozycję w nauce o stosunkach międzynarodowych dopiero w latach 80., to jego początki sięgają dekad wcześniejszych. W ujęciu historycznym można wskazać na cztery zasadnicze lego nurty:

• liberalizm socjologiczny, nawiązujący do zapoczątkowanego w latach 50. dynamicznego rozwoju aktywności transgranicznej, sprzyjającej kształtowaniu wspólnych wartości i tożsamości narodów, służących budowie pokojowych i opartych na współpracy stosunków międzynarodowych oraz odsuwających perspektywę wojny jako przedsięwzięcia kosztownego i ryzykownego. Konstatacje te były odzwierciedleniem zwłaszcza dwóch tendencji: szybkiego postępu w procesie integracji w ramach Wspólnot Europejskich, a zwłaszcza zaistnienia fenomenu przekazywania przez państwa członkowskie części swoich suwerennych praw na rzecz wspólnych organów ponadnarodowych oraz dynamicznego rozwoju handlu, inwestycji, komunikacji, wymiany kulturalnej, dokonującej się między USA, Europą Zachodnia i Japonią,

• liberalizm współzależności rozwinął się na bazie poglądów, że stosunki między USA, Europą Zachodnią oraz Japonią zaczyna w coraz większym stopniu charakteryzować kompleksowa współzależność nie tylko na poziomie międzyrządowym czy powiązań między korporacjami transnarodowymi, lecz również coraz liczniejsze relacje między społeczeństwami. Owa współzależność cechował brak wyraźnej hierarchii poszczególnych sfer interakcji, co oznaczało, że bezpieczeństwo militarne oraz wojna przestały być dziedziną priorytetową w relacjach między tymi państwami, zaś siłę wojskową przestano w konsekwencji traktować jako podstawowy instrument polityki zagranicznej,

• liberalizm instytucjonalny podkreślał, że postępujący wzrost współzależności sprzyja tworzeniu i umacnianiu się instytucji międzynarodowych, które służą rozwiązywaniu wspólnych problemów i prowadzą do dalszego przezwyciężania istniejących obaw i podejrzliwości. Do instytucji zaliczymy międzynarodowe organizacje, reżimy i konwencje (konferencje), które miały: - kreować poczucie prawnego zobowiązania państw wobec ustalonych norm i zobowiązań; - zmniejszać koszty interakcji między państwami i zwiększać prawdopodobieństwo ich przestrzegania; - zapewniać przejrzystość działań państw i ich intencji poprzez przepływ informacji na ten temat. Neoliberalizm instytucjonalny koncentruje się bardziej na systemie międzynarodowym, a nie na jego uczestnikach, większą uwagę poświęca roli instytucji międzynarodowych i uczestników niepaństwowych w przyczynianiu się do współpracy międzynarodowej. Nie skupia się na zagrożeniach bezpieczeństwa, lecz na warunkach, jakie muszą być spełnione, aby na gruncie wspólnych interesów uczynić współpracę bardziej efektywną,

• liberalizm republikański nawiązywał do prezentowanej już wcześniej tezy, że liberalne demokracje umacniają relacje pokojowe, gdyż z natury rzeczy nie prowadzą ze sobą wojen. Koncepcja tzw. demokratycznego pokoju (democratic peace) opierała się na trzech filarach: - rozstrzyganiu sporów między państwami demokratycznymi za pomocą metod pokojowych; - wyznawaniu wspólnych wartości, będących podstawą ich ustroju politycznego; - rozwoju współpracy gospodarczej. Przedstawiciele tego nurtu żywią przekonanie o stałym poszerzaniu się w obrębie liberalnych demokracji „strefy pokoju”, co w szczególnych przypadkach nie wyklucza niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego. Ich poglądy wzmacnia proces demokratyzacji w świecie, jaki nastąpił po zakończeniu zimnej wojny, a zwłaszcza doświadczenia pokojowej transformacji, jaka dokonała się w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.

Reasume

Warto przywołać główną tezę współczesnego liberalizmu, która głosi, że demokratyczne systemy polityczne i gospodarka rynkowa państw wymuszają współpracę międzynarodową, pokój i rozwój, gdyż poprzez charakterystyczną dla tych systemów otwartość i przejrzystość eliminują poczucie zagrożenia i dylematy bezpieczeństwa, sprzyjając pozytywnej percepcji rzeczywistości międzynarodowej.

Współzależność interesów ekonomicznych i demokratyczny proces podejmowania decyzji zmniejszają rolę czynników konfliktogennych oraz sprzyjają kształtowaniu się wspólnot interesów i nowej międzynarodowej tożsamości.

W neoliberalnym świecie logika rozwoju stosunków międzynarodowych to dwie wzajemnie oddziałujące tendencje rozwojowe:

• pierwsza, sprowadza się do stopniowego przechodzenia od stanów anarchii międzynarodowej (czyli rzeczywistości ujmowanej w kategoriach realizmu) do coraz wyższych poziomów instytucjonalizacji współpracy;

• druga, wskazuje na postępującą konwergencję polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, w czym przejawia się postulat demokratyzacji i urynkowienia całej sfery stosunków międzynarodowych na wzór wewnątrzkrajowy. Umożliwia to tworzenie stanu otwartości we wszystkich dziedzinach stosunków oraz ograniczenie bądź wyeliminowanie zagrożeń, z których największe to państwo niedemokratyczne.

Porównując paradygmat neorelistyczny z neoliberalnym należy skonstatować, że posiadają one dużą zdolność adaptacji do zachodzących współcześnie zmian, łatwo przyswajają sobie nowe zjawiska i nową rolę znanych już wcześniej czynników.

Realiści zaczęli wyraźnie doceniać znaczenie idei, czynnika gospodarczego, etnicznego i religijnego, konstruktywna rolę instytucji międzynarodowych oraz wpływ sytuacji wewnętrznej na politykę państw.

Liberałowie zaczęli spoglądać na rolę siły oraz znaczenie egoistycznie definiowanych interesów narodowych, gdzie elementy rywalizacji przeważają nad potrzebą konstruktywnej współpracy.

1. Wizja transnarodowa

Zręby wizji transnarodowej (polityki transnarodowej) to lata 60. Powstała na bazie krytyki dominującego wówczas realizmu. Uznano, że rzeczywistość międzynarodowa jest znacznie bardziej różnorodna niż postrzegają to realiści. Punktem wyjścia były trzy zjawiska: procesy transnarodowe, wzrost współzależności i globalizacja.

Poglądy transnacjonalistów:

1. Charakterystyczną cechą współczesnej rzeczywistości jest wzrost liczby i aktywności niepaństwowych (nieterytorialnych) uczestników stosunków międzynarodowych, w tym głównie organizacji międzynarodowych (rządowych i pozarządowych), korporacji transnarodowych, ruchów międzynarodowych (m.in. społecznych czy ekologicznych). Świat staje się zatem coraz, mniej państwowocentryczny i coraz bardziej pluralistyczny, zdecentralizowany, czyli transnarodowy, co w sensie podmiotowym oznacza stosunki między podmiotami, z których przynajmniej jeden nie ma żadnych powiązań z rządem lub instytucjami rządowymi, natomiast w sensie przedmiotowym - wszystkie kontakty, związki i oddziaływania, które wykraczają poza granice państw i pozbawione są kontroli ze strony rządowych organów polityki zagranicznej (głównie w sferze transportu, handlu, obrotów finansowych i przepływów kapitałowych, masowego komunikowania się, turystyki itd.).

2. Stopniowe zmniejszanie się roli państw (rozszerzanie kanałów oddziaływania wewnętrznych grup i interesów na stosunki międzynarodowe w ramach struktur transnarodowych przy jednoczesnym „zanikaniu” granic i pogłębianiu internacjonalizacji polityki wewnętrznej; powiększanie się luki między aspiracjami rządów do kontrolowania aktorów i stosunków transnarodowych a realnymi możliwościami i kosztami utrzymania takiej kontroli, bo rządy coraz częściej zawierają z tymi aktorami porozumienia, koalicje lub związki); wzrostu liczby, autonomii i możliwości działania uczestników transnarodowych, co w konsekwencji powoduje, iż zaczynają oni prowadzić własną politykę zagraniczną, często sprzeczną z polityką państw)

3. Wzrastają współzależności państw w sferze ekonomicznej, politycznej, militarnej i społecznej i nie mają one charakteru symetrycznego oraz zróżnicowane są geograficznie (w najwyższym stopniu dotyczy to krajów rozwiniętych) oraz funkcjonalnie (czyli ze względu na współzależności gospodarcze). Wpływ współzależności na zachowania państw oraz ich wzajemne stosunki powoduje szybko rosnącą wrażliwość wewnętrzną państw na wydarzenia zewnętrzne.

Czyli mamy do czynienia dziś ze:

• stopniową utratę przez państwa ich autonomii politycznej i ekonomicznej (erozja suwerenności), co zmniejsza swobodę rządów w kształtowaniu polityki wewnętrznej i zagranicznej, ogranicza możliwość wyboru możliwych wariantów;

• poszerzaniem się pola zbieżności interesów państw, co skłania do współpracy i poszukiwania wzajemnie korzystnych rozwiązań, ograniczając pole sporów oraz konfliktów i czyniąc politykę z pozycji siły zbyt kosztowną;

• zwiększeniem się możliwości oddziaływania jednych państw na inne czyli rozszerza się także zakres dostępnych państwu instrumentów służących realizacji jego polityki, z równoczesnym zmniejszeniem się ich efektywności;

• koniecznością zachowania proporcji między ilością zasobów i wysiłków wymaganych do osiągnięcia partykularnych celów (interesów) a stopniem współzależności (co zmusza to dane państwo/państwa do poszukiwania kompromisu, współdziałania).

4. Następuje zacieranie się różnic pomiędzy polityką wewnętrzną i zagraniczną, jako historycznie pierwotnymi i wyspecjalizowanymi dziedzinami aktywności każdego państwa.

Ta ostatnia przestała być zarezerwowana wyłącznie dla dyplomaty oraz żołnierza i staje się zewnętrznym wymiarem powszechnie dominującej troski o rozwój ekonomiczny (wealth) i dobrobyt społeczny (welfere). Zapewnienie szybkiego tempa rozwoju ekonomicznego i wysokiego poziomu życia społecznego przybierają współcześnie wymiar zewnętrzny, znika tradycyjna hierarchia zagadnień będących przedmiotem uwagi państw, tj. przestają dominować kwestie high politics (o zasadniczym znaczeniu dla realistów), a wzrasta rola low politics, coraz większa liczba ministerstw i agend rządowych, a nie tylko MSZ, uczestniczy w stosunkach zewnętrznych.

5. Następuje transformacja natury i roli potęgi (siły), prowadząca do istotnej redukcji jej znaczenia jako narzędzia polityki państw.

Potencjalne koszty użycia siły militarnej wzrosły na tyle. że działania te przestają być racjonalne. Dzieje się to za sprawą rozproszenia potęgi poprzez fakt, że państwa przestały być jej jedynymi nosicielami oraz rozprzestrzenienia się technologii militarnej na państwa słabsze i osłabienie w ten sposób pozycji mocarstw, dla których interwencja zbrojna lub/i kontrola tych państw stają się coraz bardziej kosztowne, a także dzięki dywersyfikacji źródeł potęgi poprzez utratę znaczenia jej tradycyjnych składników potęgi - „twardych” (siła zbrojna, potencjał przemysłowy, ludność, terytorium, położenie geopolityczne) na rzecz „miękkich”, jak zdolności finansowo-kredytowe, sprawność organizacyjna i instytucjonalna, aktywność ideologiczna i kulturowa, potencjał naukowy i technologiczny.

Analizując podstawowe założenia klasycznych wizji rzeczywistości międzynarodowych nie trudno zauważyć podobieństwa, a miejscami nawet zbieżność, niektórych z nich. Dotyczy to zwłaszcza wizji neoliberalnej oraz transnarodowej, określanych niekiedy mianem pluralizmu.

4.2.4. Paradygmat globalistyczny

Uznaje się, że transnacjonalizm poprzedzał globalizację, a jednocześnie jego rozwój był przez nią stymulowany. Oba te pojęcia są zresztą ze sobą blisko powiązane, bowiem o ile globalizacja jest traktowana jako proces czy stan stosunków międzynarodowych, to transnacjonalizm jest swoistym rodzajem postaw i nastawień, mieszczącym w sobie cały wachlarz politycznych tożsamości i interakcji, które łączą ludzi w poprzek państw i granic państwowych.

Paradygmat globalistyczny należy potraktować jako kolejną próbę eksplanacyjno-prognostycznego spojrzenia na stosunki międzynarodowe, będącą jednym z głównych, alternatywnych podejść wobec klasycznych wizji. Zasadniczy problem tkwi w tym, że jest on swoistym „workiem” różnorodnych koncepcji i propozycji badawczych polityki światowej, wewnętrznie mało spójnym, a czasami wręcz sprzecznym wewnętrznie.

Globalizacja to proces zagęszczania i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawianiu się więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadlokainej i ponadnarodowej. Obejmuje ona swoim zasięgiem niemal wszystko. Socjolog Ronald Robertson określił globalizację bardzo lakonicznie: „to zbiór procesów, które czynią świat społeczny jednym”, kanadyjski medioznawca Marshall McLuhan porównał na początku lat 60 świat do „globalnej wioski” (global village), gdzie masowe media elektroniczne obalają bariery czasowe i przestrzenne umożliwiając ludziom kontakt na masową skalę. Dziś tego terminu używa się metaforycznie do opisania Intemetu (World Wide Web).

Zdaniem Marka Pietrasia, paradygmat globalizacji nie jest jeszcze w pełni ukształtowany. Żyjemy w świecie globalizującym się, a nie już zglobalizowanym, stąd „nowa” rzeczywistość międzynarodowa funkcjonuje obok „starej” (opartej na systemie westfalskim), zwiększając tym samym złożoność środowiska międzynarodowego. Brak zglobalizowanej postaci środowiska utrudnia wyłonienie się paradygmatu globalizacji jako spójnego sposobu wyjaśniania rzeczywistości międzynarodowej.

Cechy procesów globalizacyjnych:

• zrywają z państwowocentryzmem i wpływają na heterogeniczność uczestników stosunków międzynarodowych, gdzie obok coraz mniej narodowych i scentralizowanych państw funkcjonują rosnące w silę korporacje transnarodowe i tzw. III sektor (organizacje pozarządowe i ruchy społeczne), zwany globalnym społeczeństwem obywatelskim. Ma to związek z odterytorialnieniem zjawisk i procesów społecznych oraz formowaniem się transnarodowej przestrzeni społecznej. Dzięki działaniom w poprzek granic państwowych dochodzi zwłaszcza do rozwoju multicentrycznego świata uczestników pozarządowych, który funkcjonuje obok świata państw. Ontologiczną warstwę procesów globalizacji coraz wyraźniej współtworzą także organizacje terrorystyczne i struktury transnarodowej przestępczości zorganizowanej;

• ograniczają autonomię państwa i radykalnie zmieniają warunki jego funkcjonowania. Dla jednych badaczy państwo staje się strukturą przestarzałą i nieadekwatną, niezdolną, w obliczu schyłku gospodarek narodowych, do efektywnego zarządzania własnymi sprawami, zaś dla innych następuje jedynie spadek jego znaczenia na rzecz innych podmiotów (korporacje). W sterowaniu wewnątrzpaństwowym coraz większa rola przypada mechanizmom rynkowym, stąd teza niektórych autorów o przesuwaniu się struktur władczych od państw do rynków (nie brakuje jednak poglądów, że procesy te wymuszają na państwie uruchomienie procesów- adaptacyjnych i innowacyjnych, stąd relacji pomiędzy państwem a globalizacją nie można ujmować w kategoriach gry o sumie zerowej);

• zmieniają się warunki wykonywania zasady suwerenności przez państwa poprzez ich nowe ulokowanie w obszarze oddziaływania tego co narodowe i międzynarodowe. Państwa próbują sterować zarówno procesami społecznymi w swoim wnętrzu (coraz bardziej umiędzynarodowić min), jak i w środowisku zewnętrznym, przyjmując rolę mediatora między priorytetami polityki zagranicznej oraz procesami wewnętrznymi i stojącymi za nimi siłami społecznymi, za które są w dalszym ciągu odpowiedzialne. Z drugiej strony transgraniczność przepływu kapitału, informacji, technologii itd., która dotyczy terytorium państwa, pozostaje w coraz większym stopniu poza jego jurysdykcją. Relacji pomiędzy globalizacją a suwerennością również nie można rozpatrywać w kategoriach gry o sumie zerowej, chociaż trzeba mieć świadomość, że procesy globalizacyjne zmieniają wykonywanie tradycyjnie rozumianej suwerenności;

• w zakresie funkcjonowania środowiska międzynarodowego na poziomie nowych interakcji i więzi powstających w warunkach procesów globalizacji pojawiły się zjawiska kompleksowej współzależności, czyli wzajemnego przenikania się tego, co globalne, międzynarodowe, narodowe i lokalne (dochodzi nawet do wzajemnych, więzi pomiędzy tym, co globalne i lokalne); nastąpił wzrost znaczenia mechanizmów transnarodowej penetracji poprzez nakładanie się i przenikanie wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego (szczególnie groźne jest to w przypadku organizacji terrorystycznych i zorganizowanej przestępczości); a także występowanie tendencji i działań przeciwstawnych o charakterze anty czy alterglobalistycznym;

• powstawanie konfliktów o nowych jakościowo cechach, głównie lokalnych (wewnątrzpaństwowych) i częściowo regionalnych, które świadczą o odchodzeniu od parametrów środowiska międzynarodowego właściwych systemów westfalskiemu.

Na poziomie struktur i mechanizmów sterowania środowiskiem międzynarodowym mamy do czynienia z równoległym funkcjonowaniem elementów ciągłości (system westfalski oparty na zarządzaniu hierarchicz­nym) i zmiany (proces globalizacji). Na tym tle występują dwie sprzeczności: między państwowocentryczną organizacja środowiska a globalnym zasięgiem i transgranicznym charakterem zjawisk oraz między preferowaną przez państwa sektorowością decyzji i działań w sferze życia społecznego a wzajemnym warunkowaniem się i przenikaniem zjawisk oraz procesów w warunkach globalizacji. W porównaniu z systemem westfalskim, znacznie poszerzono liczbę uczestników biorących udział w procesach sterowania. Oprócz państw i organizacji międzynarodowych, mamy do czynienia z siłami rynku (korporacje ransnarodowej oraz podmiotami społeczeństwa obywatel­skiego.

Kluczowym mechanizmem sterowania jest globalne zarządzanie (global gouernance), będące wynikiem ew^:olucji funkcjonującego międzyna­rodowego zarządzania, opartego na organizacjach i reżimach międzyna­rodowych, umożliwiających państwom skoordynowane podejście do wspól­nych problemów. W warunkach globalizacji wzrasta rola transnarodowych organizacji pozarządowych, które działając w poprzek granic państwowych łączą to, co lokalne z tym, co globalne i wpływają na upodmiotowienie społe­czeństw w stosunkach międzynarodowych. Jednocześnie klasyczne organiza­cje międzynarodowe stopniowo przechodzą od sektorowego do komplekso­wego ujmowania problemów międzynarodowych. Zarządzanie to, przeni­kając wnętrza państw i środowiska, ma charakter wielopoziomowy i realizo­wane jest nie tylko poprzez rządy, lecz również na szczeblu lokalnym, regio­nalnym i globalnym. Globalne zarządzanie ma stanowić alternatywę dla właściwych procesom globalizacji mechanizmów rynkowych, odwołujących się do autoregulacji rynkowej (czyli sfery ekonomicznej) i jednocześnie deregulacji funkcji współczesnych państw, związanej ze sferą polityczną.

Istot min elementem wielopoziomowości i aterytorialności globalnego zarządzania jest mechanizm transnarodowych sieci, będący rodzajem więzi poziomych między jednostkami, grupami społecznymi, organizacjami pozarządowymi i ruchami społecznymi kształtowany w poprzek granic państwowych. W warunkach globalizacji stają się one częścią restrukturyzacji przestrzeni międzynarodowej i nową formą społecznej przestrzeni, a nawet społecznej tożsamości (prowadzi to ku idei świata bez granic).

Przedmiotowy zakres globalizacji, jako procesu wielowymiarowego i wielopłaszczyznowego, jest treścią licznych analiz. O braku zgodności co do jego przedmiotowego zakresu może świadczyć fakt, że jedni wyróżniają siedem wymiarów globalizacji (technologiczny, telekomunikacyjny, ekonomiczny, gospodarczy, organizacji pracy, kulturowy i społeczeństwa obywatelskiego), podczas gdy inni tylko jeden (ekonomiczny).

Pomijając szczegóły tej dyskusji, jedno nie budzi wątpliwości, gospodarka zajmuje w analizach globalistów dominujące miejsce i uważana jest za genetycznie pierwotną (silnie akcentowany determinizm ekonomiczny uznawany jest zresztą przez część badaczy za słabą stronę globalizmu).

Globaliści podkreślają fakt istnienia wszechogarniającego światowego systemu kapitalistycznego, determinującego wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych. Składa się on z historycznie ukształtowanych obszarów o różnym poziomie rozwoju i miejscu w światowym podziale pracy i na ogól dzielony jest na trzy geoekonomiczne obszary: rdzeń — utożsamiany z Globalną Pólnocą oraz peryferie i semiperyferie, które w dużym uproszczeniu określa się Globalnym Południem.

Globalizm wskazuje na dwa rodzaje interakcji zachodzących w systemie światowym: dominacji oraz podporządkowania i analizuje w oparciu o nie gospodarcze, społeczne i kulturowe źródła dominacji Północy nad Południem. Krytykując system kapitalistyczny globaliści pozostają pod wpływem poglądów Karola Marksa i Fryderyka Engelsa (stąd nazywa się ich neomarksistami lub strukturalistami). Od klasycznego marksistowskiego spojrzenia na strukturę świata i politykę międzynarodową różni ich odmienne rozłożenie akcentów co do źródeł dominacji oraz radykalizm postaw, ocen i oczekiwań wobec państw Północy. Bieda państw Południa nie jest dla nich stanem przyrodzonym, efektem zacofania i niedorozwoju, lecz kontroli globalnej gospodarki przez najbogatsze kraje kapitalistyczne w celu zubożenia państw najbiedniejszych. Trudno nie zauważyć tu związku z teorią zależności, która opiera się na założeniu, że asymetryczność powiązań pomiędzy centrum (Zachód) a peryferiami (Południe) ma tendencję do utrwalania się i oddziałuje negatywnie na państwa rozwijające się.

Globaliści uznają obecny podział świata za niesprawiedliwy i prowadzący do pogłębiania się nierówności w skali światowej lub tworzenia strukturalnych biegunów bogactwa i nędzy. Różnią się oni w prognozach na temat ewolucji światowego systemu kapitalistycznego. Różnice te są znaczne: od zwolenników ewolucyjnej transformacji w kierunku sprawiedliwego ładu międzynarodowego, aż po prognozujących z uwagi na niereformowalność systemu kapitalistycznego globalny konflikt na linii Pólnoc-Południe.

(czytaj więcej: art. Romana Kuźniara „Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna”)

4.2.5. Alternatywne podejścia teoretyczne

Środowisko naukowe zajmujące się stosunkami międzynarodowymi charakteryzuje znaczny dynamizm, który przejawia się m.in. w stałej krytyce tradycyjnych wizji/paradygmatów i poszukiwaniu nowych/alternatywnych podejść, pełniej oddających rzeczywistość międzynarodową w sensie metodologicznym i treściowym (dojście do głosu pokolenia 1968).

Różnorodność terminologiczna charakterystyczna dla podejść postpozytywistycznych znacząco utrudnia orientację w przedmiocie. To, co je łączy, sprowadza się przede wszystkim do krytyki wizji klasycznych i jednoczesnym unikaniu tworzenia nowych całościowych teorii oraz skupianie uwagi szczególnie na problemach epistemologii i metodologii nauk.

Nie brakuje opinii na temat ogromnych trudności przy próbach jakiejkolwiek syntetycznej prezentacji stanu tych podejść, nie mówiąc o przewidywanym oddziaływaniu w przyszłości na rozwój dyscypliny SM.

Warto jednak w tym miejscu zaprezentować pokrótce podstawowe założenia trzech nurtów: postmodernistycznego, feministycznego i ekologicznego.

1. Postmodernizm odrzuca twierdzenie o istnieniu jednej obiektywnej rzeczywistości. Jest ona raczej konstrukcją społeczną (social construction), co oznacza, że różne instytucje i pojęcia jak państwo narodowe, gospodarka rynkowa, interes narodowy, równowaga sił, są jedynie wytworem ludzkich przekonań, wyobrażeń i opartych na nich działań.

Z tego powodu postmoderniści odrzucają określenia „my” i „oni”, które w stosunkach międzynarodowych prowadzą do fałszywych rozróżnień między grupami etniczno-narodowymi.

Podważają poglądy realistów na temat państwa jako podstawowego uczestnika stosunków międzynarodowych, posiadającego spójny zbiór obiektywnych interesów, które determinują jego zachowania.

Postmoderniści uznają państwo za rodzaj „fikcji”, stworzonej w celu umożliwienia działania dużej grupie i kwestionując jego rolę jako jednolitego aktora zwracają uwagę na relacje funkcjonujące pod tą sztuczną konstrukcją, jaką stanowi państwo. Uzasadniając te poglądy, przytaczają przykład Związku Radzieckiego, traktowanego przez realistów jako jednolity podmiot posiadający obiektywne interesy. Rozpad tego państwa na 15 części, każda ze swoimi niepokornymi grupami i elementami, udowodnił, że ZSRR jako jednolite państwo wyłącznie maskowało rozbieżne doświadczenia konstytuujących je republik, grup etnicznych i jednostek.

Uznając wyjaśnienie złożoności systemu międzynarodowego za niemożliwe, postmoderniści proponują badaczom dekonstruowanie oświadczeń zawartych w tekstach tak, aby rozumieć rzeczywiste i często ukryte motywy jego uczestników. Podzielają oni stanowisko filozofów, twierdzących że ludzkie poglądy na relacje globalne są zależne od ich zdolności rozumienia i interpretacji świata. Ponieważ w ich opinii nie istnieją obiektywne zasady rządzące życiem międzynarodowym, znaczenie każdego niezależnego i osobistego punktu widzenia, każdego sposobu interpretacji jest tak samo ważne, a zatem nie jest możliwe wypracowanie wspólnego poglądu na Świat.

2. Feministyczne poglądy to zbiór różnych stanowisk teoretycznych, które zaczęły się krystalizować w latach 60., odwołując się do nurtów tradycyjnych i postmodernistycznych. Warto tu przywołać definicję feminizmu sformułowaną przez Arvonne S. Fraser, według której w jego pierwotnym znaczeniu to teoria oraz walka o równość kobiet. W ramach feminizmu funkcjonują różne strategie: najstarszą jest „strategia równości” (równe prawa dla kobiet i mężczyzn w życiu prywatnym i publicznym), następnie „polityka niezależności” (przekształcenie życia społeczno-politycznego w kierunku awrażliwości płciowej), „strategia podkreślania inności” (męskiej wizji polityki przeciwstawiono kobiece zdolności kooperacji i intuicję) oraz „strategia różnicy” (każda płeć powinna mieć swoją odrębną reprezentację polityczną).

Prezentowane w ramach feminizmu poglądy oparte są na przesłance, że kobiety inaczej niż mężczyźni odnoszą się do życia społecznego i zachodzących w jego ramach interakcji. Z punktu widzenia stosunków międzynarodowych przedstawiciele tego podejścia podkreślają, że badania i szeroko rozumiana wiedza z tej dziedziny jest rezultatem męskiego punktu widzenia (maskulinizacja teorii), charakterystycznego dla neorealistów, którzy w ogóle pomijają lub tylko w niewielkim stopniu uwzględniają poglądy i aspiracje kobiet. Co więcej, większość stanowisk teoretycznych ujawnia ich zdaniem wypaczony, a nawet seksistowski stosunek do kwestii roli kobiet w życiu międzynarodowym.

Część zwolenników feminizmu jest przekonana, że z męskiego punktu widzenia pokój w większości kojarzy się z brakiem wojny, czyli z tzw. pokojem negatywnym, natomiast kobietom z „pokojem pozytywnym”, który uwzględnia problematykę sprawiedliwości społecznej, równości gospodarczej i równowagi ekologicznej. Przyczyny tego tkwią m.in. w tym, że kobiety w większym stopniu doświadczają wielu negatywnych skutków braku bezpieczeństwa w postaci seksizmu, biedy, wojen wewnętrznych. Potwierdzają to liczne raporty ONZ oraz pozarządowych organizacji humanitarnych i obrony praw człowieka.

Teoretyczna podbudowa feminizmu to badania dotyczące pici zwłaszcza w rozumieniu kulturowym. Simone de Beauvior odróżniła pojęcie pici xv sensie biologicznym (sex) i kulturowym (gender).

Warta zauważenia jest krytyka neorealistów ze strony przedstawicieli feminizmu i postmodernizmu. Postmodernistyczni feminiści dążą do zdekonstruowania realizmu w celu ujawnienia głęboko zakorzenionych w nim wątków, dotyczących roli pici w stosunkach międzynarodowych. Zgadzają się oni z różnymi odłamami feminizmu, zakładającego że realizm ukrywa rzeczywistą rolę czynnika płciowego (w sensie kulturowym), chociaż przeciwni są nadawaniu jakichś szczególnych właściwości zarówno płci męskiej, jak i żeńskiej. Raczej mówią oni o wzajemnej zależności pomiędzy płcią i siłą, unikając formułowania ostatecznych ocen. Krytykują jednocześnie feminizm liberalny za próby włączenia kobiet w tradycyjne struktury pojmowania wojny i polityki zagranicznej, zaś pozostałe nurty feminizmu za gloryfikację zalet płci żeńskiej.

3. Ekologizm reprezentowane jest przez wiele nurtów, których geneza sięga lat 70., kiedy pojawiły się, z czasem coraz bardziej wpływowe, ruchy ekologiczne, głoszące potrzebę zerwania z cywilizacją konsumpcyjną i stworzenia systemu alternatywnego, traktującego ochronę środowiska naturalnego, zachowania globalnej równowagi biologicznej jako kompleksu zagadnień uwzględniającego segment przyrodniczy, techniczny, gospodarczy i stosunków międzynarodowych.

Internacjonalizacja działań na rzecz ochrony przyrody spowodowała, że została ona zaliczona do problemów globalnych, wymagających podjęcia przedsięwzięć na skalę ogólnoświatową. Stało się to przedmiotem ekopolityki (ecopolitics), czyli skrzyżowania ekologii i polityki (szkoła niemiecka stworzyła to pojęcie i systematycznie rozszerza jego przedmiot). Koncentruje się ona na tym, w jaki sposób podmioty polityczne (wewnętrzne i międzynarodowe) wpływają na sposób postrzegania oraz polityczne reakcje na zmieniające się uwarunkowania środowiskowe.

Zwolennicy podejścia ekologicznego podzielają tezy neoliberałów oraz transnacjonalistów o zaniku podziału na politykę wewnętrzna i zagraniczną, o różnorakich konsekwencjach procesów globalizacyjnych oraz negatywnych skutkach erozji suwerenności współczesnych państw, które nie mogą efektywnie radzić sobie z problemami globalnymi. Tymczasem zagrożenia dla środowiska naturalnego stają się w coraz większym stopniu integralną częścią bezpieczeństwa globalnego (rozumianego szerzej aniżeli bezpieczeństwo międzynarodowe), stąd prognozowany jest wzrost roli organizacji pozarządowych oraz struktur transnarodowych, propagujących „transnarodowe społeczeństwo” lub „obywatelskie społeczeństwo internacjonalne” (transnational society), kierujące się świadomością ekologiczną i troską o przyszłość planety (planetary consciousness).

Nie sposób jednoznacznie stwierdzić, która z zaprezentowanych wizji najpełniej koresponduje z rzeczywistością międzynarodową. Każda z nich odkrywa tylko część prawdy, a żadna nie jest konstrukcją pełną, mogącą zyskać powszechną akceptację. Złożoność i dynamika rzeczywistości międzynarodowej sprawiają, że jej konceptualizacja jest zadaniem bardzo skomplikowanym. Poza tym wizje te różnią się od siebie pod wieloma względami, m.in. tym, czy koncentrują się na elementach kontynuacji, czy zmiany, analizie statycznej, czy dynamicznej, całościowej, czy segmentowej, opartej na ocenie realiów.

Paradygmat - w rozumieniu wprowadzonym przez filozofa Thomasa Kuhna w książce Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions) opublikowanej w 1962 r. - to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka. Najogólniejszym paradygmatem jest paradygmat metody naukowej, jest to kryterium uznania jakiejś działalności za naukową. Paradygmat od tzw. dogmatu odróżnia kilka zasadniczych cech: (1) nie jest on dany raz na zawsze - lecz jest przyjęty na zasadzie konsensusu większości badaczy; (2) może okresowo ulec zasadniczym przemianom prowadzącym do głębokich zmian w nauce zwanych rewolucją naukową; (3) podważa sens absolutnej słuszności. Dobry paradygmat posiada kilka cech, i m. in. musi: (A) być spójny logicznie i pojęciowo; (B) być jak najprostszy i zawierać tylko te pojęcia i teorie, które są dla danej nauki rzeczywiście niezbędne; (C) dawać możliwość tworzenia teorii szczegółowych zgodnych ze znanymi faktami.

Do czołowych twórców realizmu należą: Edward H. Carr, George F. Kennan, Reihold Niebuhr, Hans J. Morgenthau, Kenneth W. Thompson, zaś ich kontynuatorami są: Raymond Aron, Hedley Bull, Robert Gilpin, Henry Kissinger, Kenneth N. Waltz.

Punktem wyjściowym w badaniu krajobrazu polityki międzynarodowej, jest pojęcie interesu definiowanego w kategoriach siły.

Główne różnice dotyczą w szczególności: - analizy przyczyn zachowania państwa na arenie międzynarodowej (czy w większym stopniu są one uzależnione od struktury systemu międzynarodowego, czy środowiska wewnętrznego państwa oraz w jakim zakresie znaczenie państwa na arenie międzynarodowej determinują jego zachowania); - diagnozy co do źródeł anarchii w środowisku międzynarodowi (czy wynika ona bardziej ze strukturalnych cech tego środowiska, czy też z pesymistycznego sposobu pojmowania natury ludzkiej); - oceny roli moralności w polityce i stosunkach międzynarodowych (czy stosunki te są z założenia amoralne, a powszechnie stosowaną staje się zasada „cel uświęca środki”, czy też państwa kierują się w swoich działaniach egoistyczną moralnością, bazując na interesie narodowym); - zrozumienia natury bezpieczeństwa (czy jest to stan bardzo rzadki, a państwa realizują strategie ofensywne, aby wzmacniać bezpieczeństwo, czy system międzynarodowy dostarcza bodźców przede wszystkim do pokojowych zachowań, zaś zachowania agresywne są wynikiem ich polityki wewnętrznej).

Neotradycyjni realiści, przeciwni próbom rekonstrukcji założeń tego paradygmatu, opowiedzieli się generalnie za powrotem do źródeł tradycyjnego realizmu.

Prezydent Wilson proponował ustanowienie porządku świata, w którym sprzeciw wobec agresji oparty byłby na przesłankach moralnych, a nie geopolitycznych. Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego zakładała, że narody połączą się przeciwko agresji, niesprawiedliwości i nadmiernemu egoizmowi państw, jednak niezbędnym tego warunkiem, a co za tym idzie i pokoju światowego, jest równość państw bez względu na to. jaką siłą dysponuje dany kraj. Wizja ta zupełnie nie przystawała do europejskich standardów, realizowanych w stosunkach międzynarodowych w czasie ostatnich stuleci. Rzecz w tym, że sojusznicy Ameryki wiedzieli, lub sądzili, że wiedzą, jak oceniać równowagę opartą na sile. Nie wierzyli, by oni sami lub ktokolwiek inny był w stanie ocenić równowagę opartą na ocenach moralnych. W ramach międzywojennych realiów, w których najsilniejsi, przy bezradności Ligi Narodów, łamali prawo międzynarodowe, a interesy i egoizmy narodowe stawały się wartością nadrzędną wobec interesów wspólnoty międzynarodowej oraz dóbr uniwersalnych (pokój, bezpieczeństwo, solidaryzm międzynarodowy), moralizatorski, niekonsekwentny i nie w pełni wiarygodny paradygmat idealistyczny stawał się anachronizmem nieprzystającym do zmieniającej się rzeczywistości.

Powstawaniu podejść alternatywnych na ogół służą dokonujące się przemiany w polityce światowej, a taką bez wątpienia był koniec zimnej wojny. Wyłoniło się wówczas szereg podejść postpozytywistycznych (postmodernistycznych), do zaliczymy: teorię krytyczną (w rozumieniu szkoły frankfurckiej), postmodernizm, konstruktywizm i teorię normatywną, teorię krytyczną, teorie feministyczne i poststrukturalizm czy naukowy realizm, feministyczną epistemologię i postmodernistyczną epistemologię.

---