Romantyzm Charakterystyka epoki.
Romantyzm to nazwa prądu umysłowo - literackiego, rozwijającego się w Europie od Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789) do końca lat czterdziestych XIX - tego stulecia, a w niektórych krajach nieco dłużej. Przemiany w literaturze i sztuce, założenia filozoficzne i ideologiczne romantyzmu wiązały się ze zmienioną sytuacją społeczno - polityczną. Rewolucja Francuska, postulująca wolność, równość i braterstwo wszystkich ludzi, przyczyniła się zarówno do rozwoju myśli liberalnej i rewolucyjnej (radykalne idee przemian społecznych) jak i tendencji indywidualistycznych.
Ogromny wpływ na kształtowanie się nowych prądów ideowych i artystyczno - literackich w Niemczech miała sytuacja polityczna i wewnętrzna kraju, przede wszystkim rozbicie wielkiego niegdyś Cesarstwa na szereg niewielkich, słabych militarnie państewek. Lata 1767 - 1778 to tzw. okres burzy i naporu ("Sturm und Drang periode"; nazwa wywodzi się od tytułu dramatu F. M. Klingera), nazywany także przedromantyzmem (preromantyzm). Okres ten zwiastował odejście od haseł i idei klasycystycznych. Był jednocześnie zapowiedzią romantyzmu. W literaturze pojawiły się liczne nawiązania do historycznej świetności Niemiec, nie brak było również akcentów społecznych, demokratyczno - plebejskich. Pisarze tworzący w tym kręgu propagowali hasła, które w XIX wieku stały się głównymi wyznacznikami literatury romantycznej: postulat oryginalności przy powstawaniu dzieła sztuki, geniuszu artysty jako twórcy, dominacji uczucia nad rozumem, zainteresowanie przeszłością narodową i naturą, rozumianą jako wielka potęga, mająca ogromny wpływ na człowieka.
Choć romantyzm nawiązał do wielu wątków myślowych oświecenia (np. idea postępu), nadał im odmienny charakter. Romantycy odrzucili materialistyczną wizję świata, intelektualizm i racjonalizm XVIII - tego wieku. Bliższa im była sfera życia emocjonalnego. Apelowali do serca i zapału, nawiązali do tradycji ludowej. Inny był też stosunek do historii. Odrzucili przekonania o harmonijnym i pomyślnym rozwoju świata. Wskazywali antagonistyczny charakter postępu, głosili, że szczęście społeczeństw jest osiągalne przez cierpienie i poświęcenie. Romantycy wyznawali metafizyczną koncepcję procesów dziejowych. Podkreślali rolę pierwiastków duchowych (np. intuicji), dzięki którym można odkryć niedostępne rozumowi prawdy. Metafizyka romantyków, prowadząca często do mistycyzmu i spirytualizmu, znajdowała oparcie w filozofii Hegla i Schellinga (mistycyzm to postawa filozoficzno - religijna, wiara w możliwość bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem, duszy ludzkiej z absolutem; spirytualizm jest to pogląd filozoficzny, wg. którego istotą bytu jest duch, a rzeczywistość materialna jest sposobem przejawiania się aktywności ducha). Ogólnie mówiąc, głosili następujące postulaty:
- w procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem, intuicją.
- ducha należy postawić ponad materią w hierarchii wartości
- świat ma w rzeczywistości naturę duchową, materia jest sprawą drugorzędną (spirytualizm);
- za pomocą rozumu świata zbadać ani rozpoznać nie można
- poezja jest wyrazem geniuszu - elementem boskości w człowieku - wyobraźnia zaś najważniejszym czynnikiem sprawczym poezji (Schelling).
Romantyzm zanegował oświeceniową wiarę w harmonijny układ stosunków między jednostką a społeczeństwem, wyrażał przekonanie o nieuchronności konfliktu. Prowadziło to do romantycznego buntu przeciw światu i powszechnie uznawanym wartościom. Najważniejsza była pojedyńcza istota ludzka, czująca i myśląca, często nieprzeciętna, podejmująca samotną walkę w imię dobra jakiejś społeczności. Kult indywidualizmu wyznaczył szczególne miejsce romantycznemu poecie. Za naczelne cechy procesu twórczego uznano geniusz, natchnienie (imaginację). Czyniły one twórcę jednostką wybitną, zdolną do wyrażania prawdy o danym społeczeństwie, poeci byli zarazem przywódcami duchowymi narodu (widoczne jest to zwłaszcza w literaturze polskiej - koncepcja poety - wieszcza narodowego).
Romantyzm dokonał przewartościowania myśli literackiej. Odrzucono krępujące twórcę kanony klasycyzmu. Romantycy wprowadzili nowe gatunki literackie lub przekształcili już istniejące. Odwrócili się od literatury Południa (krąg literatury rzym- skiej), sięgnęli po wzory z Północy - nawiązali do narodowych tradycji średniowiecznych, do twórczości ludowej, elementów orientalnych i biblijnych, a także do dzieł ich duchowego mistrza, Shakespeare'a.
Romantycy wprowadzili nowe rozumienie sztuki. Piękno ma charakter subiektywny i jest reakcją odbiorcy na dzieło sztuki, a nie właściwością przedmiotu lub osoby. Sztuka to zapis emocji i wrażeń. Najważniejszym uczuciem dla romantyków była miłość, przeważnie nieszczęśliwa i tragiczna, zawsze jednak wszechogarniająca, wszechpotężna i wszechobecna. Często bohater był zmuszony do dokonania tragicznego wyboru między miłością do kobiety a miłością do ojczyzny, często też miłość była przyczyną gwałtownych nienawiści, siłą sprawczą popełnianej zbrodni.
Polski romantyzm rodził się w atmosferze sporów ideowych i programowych, jakie rozgorzały w latach 20 - tych XIX wieku między zwolennikami nowej literatury a klasykami. Do zwolenników klasycyzmu zaliczyć należy przede wszystkim Jana Śniadeckiego, który swą rozprawą "O pismach klasycznych i romantycznych" (1819) zapoczątkował spór. Dołączyli do niego F. S. Dmochowski, nieprzejednany krytyk Mickiewicza - K. Koźmian, F. Morawski i L. Mosiński. Zwolennikami romantyzmu byli m.im. K. Brodziński i M. Mochnacki. Walka romantyków z klasykami zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem romantyków, a kres sporom przyniósł wybuch powstania listopadowego (1830).
Co klasycy zarzucali romantykom ?
- niepoprawność poetycką, romantycy bowiem nie trzymali się reguł klasycznych, ustalonych jeszcze w starożytności, sięgali raczej do tradycji ludowej i tworzyli nowe gatunki;
- zabobon i nieuctwo - tak bowiem rozumieli fantastykę i mistycyzm utworów romantycznych;
- brak dobrego smaku, bo wszystko, co odbiegało od reguł klasycznych było dziwaczne, "barbarzyńskie", wydawało im się pozbawione tej zacnej cechy.
Cóż na ten temat mieli do powiedzenia młodzi romantycy ?
- prostota i uczucie powinny być istotą poezji;
- zwłaszcza ludowa kultura jest wspaniałym i prawdziwym źródłem literatury - daje klucz do poznania prawdy o narodzie;
- poezja nie musi podążać utartym szlakiem klasycznym, ma prawo stać się wyrazem uczuć i teatrem wyobraźni, być oryginalną;
- "czucie" ważniejsze jest od "gustu", bo tkwi w sercu człowieka, podczas gdy gust zależy od wykształcenia;
- miłość ojczyzny i poszukiwanie jej we własnej historii jest obowiązkiem twórców młodego pokolenia, tak dotkniętego kraju;
Krótkim podsumowaniem romantyzmu może być jego program ideowo - artystyczny. Program ideowy romantyzmu europejskiego obejmuje:
- umiłowanie wolności człowieka; każda jednostka ma prawo do swobody i niezależności (indywidualizm);
- patriotyzm; hasła Rewolucji Francuskiej weszły do programu romantyków (Za naszą i waszą wolność), walka z przemocą, tyranią, stawianie za wzór bohaterów poświęcających życie za wolność;
- historyzm - źródłem twórczości stała się przeszłość narodowa, przyczyną tego była niechęć i pogarda dla współczesności, idealizacja szczególnie czasów średniowiecznych, rycerstwa, wśród którego romantycy odnajdowali wielkich bohaterów; inną przyczyną było ukrycie patriotycznych i rewolucyjnych tendencji utworu (maska historyczna); sięgano do tych okresów, ktore mogły krzepić i podtrzymywać na duchu;
- ludowość - źródłem twórczości romantyków stała się również poezja ludowa (pieśni, podania, wierzenia ludowe); wzorując się na tej poezji romantyzm wprowadza do literatury ludową fantastykę, baśniowość i tajemniczość (nobilitacja pogardzanej kultury ludowej);
- orientalizm - zainteresowanie światem Bliskiego i Środkowego Wschodu. Świat ten urzekał twórców romantycznych tajemniczością i barwnością, pozwalał uciec od smutnej rzeczywistości. Często służył jako maska, ukrywająca właściwe treści przed cenzurą.
Program artystyczny obejmuje:
- odrzucenie sztywnych przepisów poetyki klasycystycznej;
- zerwanie w dramacie z trzema jednościami, luźna kompozycja, synkretyzm gatunkowy;
- sięganie do mowy codziennej, potocznej i języka ludowego (odrzucenie języka salonowego - języka ówczesnych klasyków);
- mieszanie kategorii estetycznych, np. komizm - tragizm, wzniosłość - drwina;
- zanegowanie klasycystycznego podziału świata na rzeczy piękne i brzydkie, godne i niegodne poezji, awansowanie do godności sztuki motywów i tematów, które uważano za nieestetyczne: ludowego bohatera, pierwotną naturę (ważną wizją świata była natura, romantycy rozumieli naturę jako twór tajemniczy, pierwotny, uduchowiony);
- wprowadzenie do literatury scen egzekucji i prześladowań;
- wyznawana przez romantyków jedność świata przejawiała się w syntezie motywów, kategorii estetycznych, gatunków;
Kolejnymi hasłami, które można by podciągnąć pod program ideowy nie tylko romantyzmu europejskiego, ale i polskiego są:
- irracjonalizm, przeciwstawia się on racjonalnemu, czyli rozumowemu (naukowemu) poznawaniu rzeczywistości. Nakazuje szukać prawdy tylko za pomocą środków pozarozumowych, takich jak intuicja, przeczucie, wiara, instynkt.
- fantastyka, czyli ogół nadprzyrodzonych, niezwykłych, "wyprodukowanych" przez wyobraźnię twórcy zjawisk i istot, które pojawiają się w romantycznej literaturze. To całe zastępy faunów, duchów, rusałek i widm, istniejących równoprawnie z osobami realnymi w utworach tej epoki.
- tajemniczość - romantyzm w pełni wykorzystał urok tajemnicy, niewyjaśnionych zdarzeń, mrocznych przestrzeni, atmosfery spisku i tajemnych sytuacji.
- mistycyzm - postawa typowa dla uduchowionych przedstawicieli epoki, Mistycyzm zakłada bowiem możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, stąd często spotykamy w literaturze romantycznej sceny mistyczne: widzenie, objawienie, prorocze sny, itp.. Mistycy takie właśnie wydarzenia traktują jako najprawdziwsze formy poznania świata. Wierzą, że każda rzecz i każda sprawa ma ponadzmysłowy, niepoznawalny i nierealny byt, a człowiek widzi tylko jedną, realną stronę zjawisk.
- mesjanizm, czyli przypisywanie jednostce lub całemu narodowi misji posłannictwa wobec ludzkości. Jednostka - mesjasz - wybrana jest, by dla idei ogólnej poświęcić siebie. Naród - mesjasz (a za taki romantycy uważali Polskę) cierpi za inne kraje, swoim cierpieniem ma okupić ich wolność ("Dziady" A. Mickiewicza).
Omawiając hasła i postulaty romantyzmu polskiego należy zaznaczyć, że ogromną rolę odegrał tu pierwiastek patriotyczny, propagowanie walki narodowo - wyzwoleńczej, i właśnie wielką wagę przywiązywano do roli jednostki w dziejach narodu, która według mniemań romantyków nawet sama mogła podjąć dzieło walki o wolność.