Rozdział I
Postanowienia prawne dotyczące wysiedleń Polaków.
II wojna światowa i lata następujące tuż po jej zakończeniu przyniosły - obok wielu innych dramatycznych zjawisk - na wielką skalę zakrojone, masowe przemieszczenia mieszkańców Europy. Znaczący udział w nich miała ludność polska. Działania wojenne wprawiły w ruch wielotysięczne rzesze Polaków już we wrześniu 1939 r. Znaczną ich część wojna zagnała daleko poza kraj - jedni uciekali przed okropnościami konfliktu zbrojnego, inni chcieli z bronią w ręku walczyć o niepodległość ojczyzny. Potrzeby wojny wymagały przemieszczania wielkich armii i nie mniej licznych zastępów pracowników cywilnych. Wielu ludzi skłaniał do ucieczki z dotychczasowych siedzib terror okupantów, ale i różnych ugrupowań podziemia o charakterze nacjonalistycznym. Zakończeniu wojny towarzyszył nie tylko powrót do domów tych wielotysięcznych rzesz, ale i nowy etap przemieszczeń podyktowanych politycznymi decyzjami zwycięzców. Migracje miały charakter zarówno pozytywny, jak i negatywny, dezintegrujący, jak też integrujący. Powojenne masowe migracje ludności były następstwem zmiany granic państwa polskiego, były wymuszone czynnikami politycznymi.
Problem przebiegu powojennej polskiej granicy wschodniej faktycznie został rozstrzygnięty już w 1943 r. w sposób odpowiadający postulatom radzieckim i bez udziału strony polskiej. Konferencja w Teheranie odbyła się z udziałem Winstona Churchilla, Franklina Delano Roosevelta i Józefa Stalina w dniach 28 XI - 1 XII 1943 r. Sprawa polska była omawiana parokrotnie, zazwyczaj w powiązaniu z kwestią niemiecką. Stalin, który był centralną postacią spotkania, opowiedział się za przyznaniem Polsce granicy na Odrze, co zostało w zasadzie zaaprobowane przez rozmówców zachodnich. W trosce o utrzymanie ZSRR w koalicji antyhitlerowskiej, Churchill zgodził się na proponowany przez Stalina przebieg polskiej granicy wschodniej wzdłuż linii Curzona z włączeniem do Polski części Prus Wschodnich, jednakże bez Królewca. Zgodził się również na przebieg zachodniej granicy Polski na Odrze z włączeniem Opolszczyzny. Roosevelt, milcząc, przyjął tę propozycję do wiadomości. Trzy mocarstwa przyjęły tym samym zasadę, że mogą o sprawach polskich rozstrzygać bez udziału Polaków i wbrew stanowisku konsekwentnie prezentowanemu przez legalne władze państwa polskiego, będącego ich koalicjantem. Dzięki temu Józef Stalin znacznie swobodniej mógł już zabiegać o nadanie przyszłej Polsce wygodnego dla siebie oblicza politycznego.
21 lipca 1944 r., w Moskwie z inicjatywy Stalina, reprezentanci Krajowej Rady Narodowej, Centralnego Biura Komunistów Polski i Związku Patriotów Polskich powołali do życia Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Oznaczało to stworzenie pod kuratelą radziecką drugiego rządu polskiego, konkurencyjnego wobec istniejącego w Londynie rządu na obczyźnie. Okoliczności utworzenia PKWN i całokształt jego poczynań w 1944 r. potwierdzają, że nie był on suwerenny w swoich decyzjach, lecz realizował politykę dyktowaną przez władze radzieckie i Stalina osobiście. Obejmując w 1944 r. władzę w Polsce, komuniści opowiadali się za państwem narodowościowo homogenicznym. Uzasadniano to negatywnymi doświadczeniami wewnętrznymi i koniecznością ułożenia na nowo stosunków z sąsiadami. W konsekwencji uwarunkowań zewnętrznych tak rozumiane hasło państwa narodowego sprzęgło się z tendencją do stosowania masowych przesiedleń jako regulatora stosunków narodowościowych.
W nocy z 26 na 27 lipca 1944 r. PKWN zawarł z rządem ZSRR tajny układ o polsko - radzieckiej granicy państwowej, w którym postanowiono przyjąć za podstawę granicy tzw. Linię Curzona z pewnymi nieznacznymi korektami na korzyść Polski, jak również ustalający przebieg polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie ( bez określenia, o którą Nysę chodzi ). W następstwie rozstrzygnięcia co do przebiegu wschodniej granicy Polski zapadły decyzje odnoszące się do losów ludności polskiej, ukraińskiej, białoruskiej, litewskiej i żydowskiej zamieszkującej po obu stronach nowego rozgraniczenia. Porozumienia polsko - ukraińskie i polsko - białoruskie zostały podpisane w Lublinie 9 września 1944 r., natomiast układ polsko - litewski podpisano 22 września. Wszystkie trzy układy regulowały zarówno sprawy przesiedlenia ludności do Polski, jak i z Polski do odpowiednich republik radzieckich. W lipcu 1945 r. podpisana została także umowa pomiędzy TRJN, a rządem ZSRR w sprawie repatriacji ludności polskiej z pozostałych terenów ZSRR.
Migracje 1945 - 1995. Migracje i społeczeństwo, pod. red. Jana E. Zamojskiego, Warszawa 1995, s. 156.
A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914 - 1993, t. 1, Warszawa 1995, s. 545.
Najnowsza historia świata 1944 - 1963, t. 1, pod. red. A. Patka, J. Rydla, J. J. Węca, Kraków 2002, s. 11.
S. Ciesielski, Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944 - 1947, Warszawa 1999, s. 13.
Tamże, s. 13.
Tamże, s. 13.
Tamże, s. 14.