Mistrzowie z Zachodu i nowe tendencje w ich poezji

(Charles Baudelaire, Artur Rimbaud, Stefan Mallarme)

Przełom XIX i XX wieku przyniósł wielki rozkwit poezji. Wprawdzie rozwija­ła się wtedy wspaniale i powieść, i dramat, ale królowała poezja. Było to zapewne reakcją na praktyczny, trzeźwy, realny pozytywizm, w którym poezja była kopciuszkiem. Teraz znowu bardziej liczą się uczucia, odkrywanie głębin duszy, zwłaszcza przeżycia jednostkowe, indywidualne są przedmiotem zainteresowania artystów. Utrata zaufania do rozumu owocuje zwrotem do metafizyki, mistyki, intui­cji. To wszystko sprzyja poezji. Wielość kierunków artystycznych, które wtedy powstają, powoduje, że poezja tej epoki jest niezwykle różnorodna, bogata w nowe środki wyrazu, oryginalna, nowatorska.

Do wielkich twórców, prekursorów modernizmu, należy poeta francuski, Charles Baudelaire (1821-1867) autor szokujących, zaskakujących Kwiatów zła. Jednym z głośnych wierszy z tego tomu jest Padlina. Jak twierdził sam poeta, nie jest to ani wiersz realistyczny, ani naturalistyczny. Zaczyna się jak sielanka: piękny letni po­ranek, park, słońce, ale już w trzecim wersie poeta wytrąca czytelnika z miłego nastroju - „u zakrętu leżała plugawa padlina”. Następne wersy zawierają turpistyczny opis rozkładającego się ścierwa, rojów much żerujących na nim i psa, który czyhał, by pochwycić jakiś ochłap gnijącego mięsa. Nie to jednak jest najbardziej zaskakujące, a sposób opisu. Metafory są tak skonstruowane, by wydobyć piękno, niezwykłość tej ohydy. Rozkład ciała jest naturalnym procesem, nieodłącznie związanym z życiem, jest to oddawanie „potężnej Naturze” tego, co z nią nieodłącznie związane. Odkryć istotę życia można tylko poznając śmierć. Tak więc gnijąca pa­tii i na ukazuje nam „szkielet przepysznej budowy, Co w kwiat rozkwitał jaskrawy”. Brzęczy nad nim „much orkiestra”, ciało „jarzy się, wzbija”, nadal zdaje się żyć, mnoży się, czerwie biegają „jak wiatr i woda bieżąca”. Rozkład więc to zmiana formy. Opis „piękna ohydy” jest w efekcie refleksją na temat przemijalności wszy­stkiego co ziemskie, na temat nieuchronności śmierci, która dosięgnie każdego, nawet najpiękniejszą istotę: „A jednak upodobnisz się do tego błota”. Jak bardzo kontrastują te słowa z następującymi po nich określeniami ukochanej:

„Gwiazdo mych oczu, sionce mojego żywota, Pasjo moja i mój aniele! (...) wdzięków królowo!”

Jedynym, co przetrwa jest poezja. Poeta wierzy w piękno i nieprzemijalność sztu­ki, w jej „formę i treść boską”.

Takiemu pięknu czystemu, idealnemu poświęcił sonet Piękność. Jest to wiersz będący punktem wyjścia dla całej szkoły parnasistów. Parnasiści właśnie głosili kult piękna bezinteresownego, nie obciążonego obowiązkami moralnymi czy spo­łecznymi. Właśnie o takim pięknie doskonałym traktuje wiersz Piękność, będący wyraźnym kontrastem z Padliną.

Wiersz Albatros to utwór symboliczny. Ptak jest symbolem losu poety wśród ludzi. Kiedy stąpa po ziemi jest śmieszny, nieporadny, niezgrabny. Jednak „kiedy jest w locie”, a więc gdy tworzy Jest podobny księciu na obłoku”. Słychać w tym wierszu parnasistowskie przekonanie o wyższości poety i konflikcie między nim a społeczeństwem.

Zapowiedź nastrojów dekadenckich odnajdujemy w wierszu Spleen. W pięciu zwrotkach umieścił poeta, zdaje się, wszystkie możliwe odcienie przygnębienia, rezygnacji i zaniku woli życia. Nastrój łączy się z tym co na zewnątrz, a więc: „niebo jak ciężka z ołowiu pokrywa”, „światło dnia smutniejszego niźli nocny grób”, „ziemia w wilgotne zmienia się więzienie”. Umysł człowieka miażdży zła nuda, opuściła go nadzieja, a jego mózg opanował „Lud oślizgłych pająków - najwstrętniejszy wróg”. Dźwięk dzwonów przypomina mu głosy potępieńców, a w duszy jego „pogrzeby bez orkiestr się wloką”. Takie nastroje powodują, że czło­wieka opanowuje „groźny tyran-Lęk”. Wreszcie Odpowiedniki to wiersz progra­mowy dla symbolizmu. Zadaniem poezji nie jest opisywanie tego co konkretne, poeta powinien dążyć do znaczeń ukrytych, rozszyfrowywać je, odgadywać. „Czło­wiek w lesie symbolów tajne czyta głosy”. Według poety, człowieka otaczają dźwięki, kolory i wonie, które sobie nawzajem odpowiadają, są wymienne. Na przykład dźwięki („melodyjne jak fletnie”) mogą być opisywane przy pomocy kolorów („jak łąka zielone”), a te z kolei mogą oddawać wrażenia zapachowe („świeże jak dzie­cięce ciało”). Takie mieszanie wrażeń odbieranych różnymi zmysłami nosi nazwę synestezji i jest charakterystycznym środkiem stylistycznym symbolizmu.

Zapowiedź symbolizmu odnajdujemy też w twórczości Artura Rimbauda. Waż­nym jego wierszem jest Statek pijany, który jest odczytywany jako wielki symbol podróży w głąb siebie, w głąb swoich marzeń, odkrywanie ich jak nieznanych, tajemniczych lądów. Jest to także rozliczenie z całym życiem człowieka. Odczyty­wany wprost jest wiersz spowiedzią statku, opowieścią o jego burzliwych losach. Najpierw prowadzą go holowniki, potem ginie cała załoga, a statek sam wypływa na ocean. Podziwia jego urok („kąpałem się w poemacie morza”}, piękno egzo­tycznej natury, wschody i zachody słońca, sztormy i ciche zatoki. Zakończenie utworu zaskakuje - po tylu przeżyciach statek tęskni za Europą, za zwykłą kałużą, nad którą pochyla się „o zmierzchu smutne dziecko, by puścić swój marny statek”. Symbolika wiersza wskazuje, że statek jest to człowiek na falach życia. Młody cieszy się z życia, pijany wolnością i szczęściem, ale w końcu dochodzi do przesy­tu, człowiek zaczyna tęsknić za cichą, spokojną przystanią. Wiersz ten świetnie ilustruje pojęcie symbolu. Symbol ma wiele znaczeń. Zadaniem poezji jest dążenie do odgadnięcia znaczeń ukrytych.

U Paula Verlaine'a symbole służą do wyrażania treści metafizycznych. Poezja jego jest dowodem ogromnej wyobraźni, wrażliwości poety na barwy, dźwięki, wonie, nastroje. Wierszem programowym jest Sztuka poetycka. Już pierwszy wers przynosi nadrzędny postulat: „Nade wszystko muzyki!”, a potem podkreślenie tego żądania: „Muzyki wszędzie, muzyki zawsze!”. Tak więc walorem nadrzędnym poe­zji jest melodyjność. Z tym postulatem łączy się wezwanie do zerwania z wszech­władnym rymem i regularnością wiersza. Kolejne zalecenie brzmi: należy stronić od ostrych, kontrastowych barw, piosenka powinna być przymglona, mieć nastrój ulotnego, sennego marzenia, w którym mieszają się dźwięki, barwy, wonie. Należy także unikać „puenty zabójczej”, umoralniania, dydaktyzmu. Tak więc poezja nic powinna nazywać wprost, a sygnalizować przeżycia ulotne, mgliste, tajemnicze. Takie operowanie mglistością, roztapianie się jednostkowej świadomości w otaczającym ją świecie występuje w wierszu Zachody słońca. „Blask zorzy” i rozlewa po polach „żal nieukojony”, podmiot liryczny trwa „zagubiony w snach, zachodach słońca”, a marzenia „Goreją jak słońca”. Wrażenia zmysłowe prze­platają się z marzeniami sennymi i stanowią podstawę dla smutnej, melancholijnej refleksji.

Prekursorem symbolizmu był też francuski poeta Stefan Mallarme. W wierszu Wiatr morski - wiatr, statek, podróż to symbole marzeń o ucieczce, o oderwaniu się od codzienności, nawet własnego ciała. Podmiot liryczny przeżywa znużenie („wszystkiem przeczytał książki”), pragnie więc uciec. Nic go nie powstrzyma ani pusta niezapisana kartka, ani „karmiąca dziecię młoda żona”. Pragnie poczuć „Jak pijane są ptaki wśród nieba i wody”. Nie powstrzyma go też gorzka myśl o niebez­pieczeństwach morskiej podróży, bo jego serce spragnione jest przygód. Wymie­nione wiersze czołowych poetów tej epoki zawierają najważniejsze tendencje poezji młodopolskiej: dekadentyzm, symbolizm, nastrojowość, pragnienie oddania niewyrażalnych przeżyć, głębokich stanów duszy przy pomocy wrażeń, odbiera­nych różnymi zmysłami. Barwa, dźwięk, odcień, ton mają oddawać nastrój, prze­bycie, symbole mają wyrażać stany psychiczne, a poezja ma drążyć świadomość, a wkrótce już i podświadomość. To wszystko są ambitne zadania, które postawiła przed sobą poezja Młodej Polski.

---