Tendencje integracyjne w świecie zachodnim

Integracja europejska 1949-1962. Od planu Schumana do planów Foucheta
Zasadniczym celem polityki USA wobec Europy w latach 1945-1947 była pomoc w odbudowie jej gospodarki i przeciwdziałanie podziałowi kontynentu. Do najważniejszych amerykańskich inicjatyw tego rodzaju należało powołanie Komisji Gospodarczej dla Europy i ogłoszenie planu Marshalla. Komisja utworzona została 28 marca 1947 r. przez Radę Gospodarczo-Społeczną ONZ. Członkami jej miały być zainteresowane państwa europejskie i USA. Wkrótce okazało się, że sprzeczności interesów między Stanami Zjednoczonymi a ZSRR przeniesione zostały i do tej organizacji. Uniemożliwiło to w gruncie rzeczy jej funkcjonowanie. Plan Marshalla natomiast zapowiadał nie tylko pomoc gospodarczą, ale zawierał również ekonomiczne i polityczne przesłanki integracyjne. Formalnie był przeznaczony dla wszystkich państw europejskich, chociaż od samego początku kolidował z celami i interesami ZSRR w Europie, zmierzającego bez ogródek do sowietyzacji krajów środkowoeuropejskich i utrwalenia tam swoich wpływów. Odrzucenie planu Marshalla przez Moskwę i działające pod jej naciskiem kraje Europy Srodkowo-Wschodniej było równoznaczne z ograniczeniem stabilizacji gospodarczej do Europy Zachodniej, polityki integracyjnej zaś do świata zachodniego. W latach 1948-1949 inicjatywy zmierzające do współpracy lub integracji europejskiej czy euro-atlantyckiej, jak utworzenie Paktu Brukselskiego, Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej, Paktu Północnoatlantyckiego i Rady Europy w odróżnieniu od lat 1945-1947 — odnosiły się już tylko do Zachodu.
Europejska Wspólnota Węgla i Stali Stanowiska USA, Wielkiej Brytanii i Fran- cji wobec integracji europejskiej lub atlantyckiej różniły się znacznie. W latach 1949-1962 w administracji amerykańskiej i w Kongresie rozważano ideę rozszerzenia polityczno-militamej wspólnoty interesów USA i Europy Zachodniej (NATO) — na inne obszary. Zrodziła się wówczas myśl utworzenia federacji atlantyckiej, która miała obejmować swym zasięgiem państwa Ameryki Północnej i Europy graniczące z Atlantykiem 1.
Aczkolwiek rząd brytyjski popierał niekiedy plany integracyjne, kierując się względami taktycznymi, to jednak do końca lat pięćdziesiątych w istocie nie uczestniczył w integracji Europy Zachodniej. Brytyjska polityka zagraniczna opierała się na sformułowanej przez Churchilla doktrynie „trzech kręgów koncentrycznych", zgodnie z którą Londyn miał być punktem przecięcia trzech wielkich obszarów świata: USA, Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i Europy Zachodniej. U jej źródeł leżało przekonanie Churchilla, iż Wielka Brytania jest jedynym państwem posiadającym globalne wpływy, odpowiednie doświadczenia dyplomatyczne i liczne powiązania z tymi obszarami. Celem polityki europejskiej Londynu było unikanie jednostronnych związków z Europą Zachodnią, takich, w których nie uczestniczyłyby Stany Zjednoczone, troska o własne przywództwo we Wspólnocie Narodów i niedzielenie się nim z ponadpaństwowymi instytucjami zachodnioeuropejskimi oraz kontrola przebiegu procesów integracyjnych w Europie.
' Punktem kulminacyjnym było uchwalenie w styczniu 1962 r. deklaracji intencji przez zebraną w Paryżu Atlantycką Konwencję Narodów NATO. Deklaracja zawierała propozycję powołania do życia Unii Atlantyckiej. Organami Unii miałyby być m.in. Stała Wysoka Rada, Zgromadzenie Atlantyckie i Atlantycki Trybunał Sprawiedliwości. Filarem obronnym nowego ciała pozostałaby NATO. Propozycje te, znajdujące swoich zwolenników również na kontynencie europejskim, nie przybrały jednak nigdy postaci oficjalnego programu rządowego żadnej ze stron. Ich nierealność wynikała z obaw zachodnioeuropejskich partnerów USA przed hegemonią amerykańską w ramach takiej wspólnoty.
Najpoważniejsze inicjatywy dyplomatyczne zmierzające do integracji Europy Zachodniej pochodziły z Paryża. Gdy urzeczywistnienie francuskich planów w Niemczech już w połowie 1946 r. okazało się nierealne, rząd francuski dokonał reorientacji swej polityki. Przejawami nowego podejścia były: plan ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana z 9 maja 1950 r., przewidujący utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWS), plan premiera Renę Plevena z 24 października 1950 r. postulujący powołanie do życia Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) oraz zgłoszony l lipca 1952 r. przez Schumana projekt Europejskiej Wspólnoty Politycznej (EWP).
Właściwym inicjatorem powołania do życia EWWS był Jean Monnet, ekonomista francuski i zwolennik utworzenia federacji europejskiej. Po II wojnie światowej z rekomendacji de Gaulle'a Monnet objął funkcję koordynatora procesu odbudowy gospodarki francuskiej. Po zakończonych niepowodzeniem dążeniach Francji do umiędzynarodowienia Zagłębia Ruhry, po pierwszej rewizji Statutu Okupacyjnego na mocy Protokołu petersberskiego z 22 listopada 1949 r. — Monnet zaczął powątpiewać w skuteczność i trwałość kontroli nad Republiką Federalną Niemiec wykonywaną przez Wysoką Komisję Sojuszniczą. Obawy te wypływały z faktu, że ewentualne przerwanie dostaw węgla zachodnioniemieckiego do Lotaryngii zagrażałoby powojennej odbudowie francuskiej gospodarki. Drugim źródłem niepokoju Monneta były dążenia państw anglosaskich do zniesienia ograniczeń nałożonych na produkcję zachodnioniemieckiej stali, co Republice Federalnej stwarzało możliwość osiągnięcia przewagi gospodarczej nad Francją.
Monnet opracował zatem plan, którego doraźnym celem było zagwarantowanie dostaw zachodnioniemieckiego węgla do Francji na najbardziej korzystnych warunkach oraz zapewnienie przybliżonej równowagi między poziomami produkcji przemysłowej w obu krajach. Celem długoterminowym natomiast miało być stworzenie międzynarodowego mechanizmu kontroli nad rozwojem przemysłu zachodnioniemieckiego. Wygodnym pretekstem była dla Monneta konwencja o unii celnej państw Beneluxu, wprowadzona w życie l stycznia 1948 r., zaproponował więc rozszerzenie jej o Francję, Wielką Brytanię i Republikę Federalną oraz utworzenie przez te państwa Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Zadaniem Wspólnoty miało być stworzenie wspólnego rynku na surowce oraz produkty przemysłu węglowego i stalowego. Środkiem służącym do jego realizacji było stopniowe znoszenie ceł i ograniczeń ilościowych oraz subsydiów rządowych dla obu tych gałęzi przemysłu w obrotach wewnętrznych EWWS. Wspólnota traktowana była jako skuteczna forma integracji poszczególnych sektorów gospodarki oraz pierwszy etap na drodze do całościowej integracji ekonomicznej jej uczestników. Głównym jej organem miała być Wysoka Władza (Haute Autorite, Hohe Behorde) posiadająca uprawnienia o charakterze ponadpaństwowym.
Inicjatywa francuska skonsultowana została z kanclerzem Ade-nauerem na krótko przed jej ogłoszeniem. Odniósł się on do niej z pełnym entuzjazmem, gdyż integracja Republiki Federalnej z Europą Zachodnią stanowiła najważniejszy cel jego polityki zagranicznej. Już 7 marca 1950 r. kanclerz wypowiedział się za stworzeniem realnej unii między RFN a Francją, mogącej być fundamentem późniejszych Stanów Zjednoczonych Europy. W skład unii w pierwszej kolejności miały wejść Wielka Brytania i państwa Beneluxu. Warunkiem, od którego Adenauer uzależniał swą zgodę na utworzenie unii, był powrót Saary do Republiki Federalnej.
Opracowany przez Monneta plan Schumana poparły USA, Wielka Brytania, Republika Federalna i Włochy. Z zastrzeżeniami przyjęły go kraje Beneluxu. Ponieważ jednak plan nie dotyczył USA, Wielka Brytania zaś nie zamierzała partycypować w Jego realizacji, najistotniejsze okazały się stanowiska Republiki Federalnej Niemiec, Włoch i państw Beneluxu. Republika Federalna zaaprobowała plan, spodziewała się bowiem, że utworzenie EWWS pozwoli na rozszerzenie jej suwerenności politycznej, a także — chociaż może to brzmieć paradoksalnie — suwerenności ekonomicznej. Realizacja projektu miała jej zapewnić równouprawnienie z innymi członkami Wspólnoty w zakresie produkcji stali i węgla oraz zniesienie kontroli nad Zagłębiem Ruhry. Utrata dotychczasowych posiadłości kolonialnych przez Holandię (Indonezja) i Włochy (Libia, Erytrea) zmuszała te kraje do rozszerzania swoich rynków zbytu w Europie. Poza tym Włochy liczyły na wyjście z izolacji politycznej, w jakiej znalazły się po wojnie. Państwa Beneluxu, udzielając swego poparcia, żądały utworzenia Specjalnej Rady Ministrów, składającej się z przedstawicieli państw członkowskich na szczeblu rządowym. Rada miałaby ograniczać ponadpaństwowe uprawnienia Wysokiej Władzy. W najważniejszych sprawach Wysoka Władza nie mogłaby decydować bez porozumienia z Radą.
20 czerwca 1950 r. pod przewodnictwem Monneta rozpoczęły się w Paryżu rokowania przedstawicieli sześciu państw w sprawie utworzenia EWWS. Zakończyły się one podpisaniem 18 kwietnia 1951 r. traktatu powołującego do życia Wspólnotę. Do jej głównych organów — obok Wysokiej Władzy (od 1967 r. Komisji Wspólnot Europejskich) i Specjalnej Rady Ministrów (od 1967 r. Rady Ministrów) — należeć miało Wspólne Zgromadzenie i Trybunał Sprawiedliwości. Wysoka Władza składała się z obywateli państw członkowskich (maksymalnie dwóch z jednego kraju), nie związanych instrukcjami swych rządów i posiadających status funkcjonariuszy międzynarodowych. Specjalną Radę Ministrów tworzyli przedstawiciele rządów — po jednym z każdego kraju członkowskiego — na szczeblu ministerialnym. Natomiast w skład Wspólnego Zgromadzenia na okres jednego roku wchodzili delegaci parlamentów narodowych. Poszcze-gólne-państwa delegowały w zależności od liczby swych mieszkańców od czterech do osiemnastu deputowanych. Siedzibą wszystkich głównych organów EWWS został Luksemburg. Wysoka Władza mogła podejmować — w najważniejszych sprawach za zgodą Rady — trzy typy uchwał: decyzje, zalecenia i opinie. Decyzje i zalecenia miały być wiążące dla państw członkowskich. Członkowie Wysokiej Władzy nie mogli być odwoływani przez własne rządy, lecz jedynie przez Trybunał na wniosek Specjalnej Rady Ministrów lub Wysokiej Władzy. Z kolei Zgromadzenie mogło odwoływać Wysoką Władzę in corpore.

Integracja militarna Od projektu Europejskiej Wspólnoty Obronnej do traktatów paryskich .Przełamanie przez Związek Radziecki monopolu USA na broń atomową (1949 r.) oraz przejęcie władzy przez partię komunistyczną w Chinach (1949 r.), ale przede wszystkim wybuch wojny koreańskiej (1950 r.) spowodowały radykalny wzrost napięcia międzynarodowego i w dużej mierze przyspieszyły procesy integracji Zachodu. W USA rozważane były dwa warianty powołania do życia zachodnioeuropejskiego systemu bezpieczeństwa. Pierwszy z nich opracowany w Departamencie Stanu zakładał utworzenie w ramach NATO w pełni zintegrowanych Europejskich Sił Obronnych, do których wchodziłyby również amerykańskie, kanadyjskie i zachodnioniemieckie oddziały wojskowe. Drugi wariant przygotowany przez Pentagon, nawiązujący częściowo do tajnego planu JCS z kwietnia 1950 r., ograniczał integrację militarną do utworzenia w NATO — klasycznym wielostronnym sojuszu wojskowym — wspólnych struktur dowodzenia i planowania. Przewidywał ponadto wysłanie do Europy Zachodniej około sześciu dywizji amerykańskich, pomoc finansową USA przeznaczoną na dozbrojenie i modernizację europejskich sił zbrojnych w ramach NATO, w tym utworzenie dziesięciu dywizji zachodnioniemieckich, pozbawionych jednakże własnego ministerstwa obrony, sztabu generalnego, sił powietrznych i ciężkiego uzbrojenia. 9 września 1950 r. prezydent Truman zatwierdził projekt Pentagonu.
Rząd brytyjski popierał koncepcję USA. Nie podzielała jej natomiast opozycja parlamentarna z Churchillem na czele. Ten ostatni postulował bowiem utworzenie samodzielnej armii zachodnioeuropejskiej. Podczas sesji Zgromadzenia Doradczego Rady Europy w sierpniu 1950 r. Churchill przedłożył projekt rezolucji, która przyjęta została zdecydowaną większością głosów. Rezolucja wzywała państwa Europy Zachodniej do utworzenia własnej armii, w której partycypowałaby Republika Federalna. Armia ta ściśle współpracowałaby z siłami zbrojnymi USA, Kanady i Wielkiej Brytanii na kontynencie.
Dyskusja na temat bezpieczeństwa europejskiego objęła również Bonn. Sprawa utworzenia armii zachodnioniemieckiej wiązała się tutaj nie tylko z perspektywami integracji militarnej Zachodu. Remilitaryza-cja Republiki Federalnej mogła być także instrumentem w dążeniu rządu federalnego do zniesienia Statutu Okupacyjnego i odzyskania całkowitej suwerenności. 29 sierpnia 1950 r. Adenauer, inspirowany przez władze amerykańskie, przekazał udającemu się do USA wysokiemu komisarzowi McCloyowi — w ścisłej tajemnicy i za pośrednictwem specjalnego kuriera — dwa memoranda. Pierwsze z nich odnosiło się do polityki obronnej, drugie dotyczyło stosunków między Republiką Federalną a mocarstwami zachodnimi. Memorandum w sprawie polityki obronnej zawierało propozycję zwiększenia stanu liczebnego wojsk mocarstw zachodnich w Republice Federalnej, utworzenia paramilitarnych oddziałów policyjnych oraz sformowania zachodnioniemieckiego kontyngentu wojskowego. Oddziały policyjne miałyby podlegać bezpośrednio rządowi federalnemu, kontyngent wojskowy zaś stanowić część ewentualnej armii zachodnioeuropejskiej. Byłby to wkład Republiki Federalnej w podniesienie zdolności obronnej Zachodu. W drugim memorandum Adenauer postulował zakończenie stanu wojny z Niemcami oraz zastąpienie Statutu Okupacyjnego pakietem traktatów międzynarodowych, które zmieniłyby status militarnych sił mocarstw zachodnich stacjonujących w Republice Federalnej z wojsk okupacyjnych na jednostki obronne oraz gwarantowałyby odzyskanie suwerenności przez Republikę Federalną.
W odpowiedzi na memoranda Adenauera ministrowie spraw zagranicznych mocarstw zachodnich obradujący w dniach od 12 do 14 i 18 września 1950 r. w Nowym Jorku wydali deklarację, w której postanowili podjąć kroki legislacyjne niezbędne do zakończenia stanu wojny z Niemcami; przyznać rządowi Republiki Federalnej, jako utworzonemu w wyniku wolnych wyborów, prawo do wyłącznej reprezentacji Niemiec, upoważnić go do utworzenia własnego ministerstwa spraw zagranicznych, zastrzegając sobie prawo do ewentualnej dezaprobaty dla jego polityki międzynarodowej, przyjąć do wiadomości stanowisko rządu federalnego w sprawie udziału Republiki Federalnej w armii zachodnioeuropejskiej, nie godząc się jednak na utworzenie zachodnioniemieckiej armii narodowej, oraz wyrazić swą zgodę na utworzenie paramilitarnych sił policyjnych w liczbie trzydziestu tysięcy ludzi podległych bezpośrednio rządowi federalnemu. Warunkiem wejścia w życie większości postanowień tej deklaracji miała być gotowość Republiki Federalnej do przejęcia długów przedwojennych III Rzeszy oraz zapewnienia surowców niezbędnych dla przemysłu zbrojeniowego państw zachodnich.
O ile w Wielkiej Brytanii i Republice Federalnej amerykański plan integracji militarnej mógł liczyć na poparcie, o tyle Francja postanowiła wystąpić z własną inicjatywą. 24 października 1950 r. premier rządu francuskiego Pleven ogłosił — opracowany przez Monneta — plan utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO). W jej ramach powstać miała wspólna armia państw członkowskich. W skład armii wchodziłyby również siły zbrojne Republiki Federalnej. Integracja sił zbrojnych państw członkowskich miałaby nastąpić na szczeblu batalionu lub pułku. Armia ta winna podlegać wspólnemu ministrowi obrony odpowiedzialnemu przed Dyrektorium Ministrów Obrony krajów członkowskich i specjalnie do tego celu utworzonym Zgromadzeniem. W skład Zgromadzenia wchodziliby delegaci parlamentów narodowych lub posłowie wybrani w wyborach bezpośrednich. Pozostałe organy EWO miały być ściśle wzorowane na EWWS.
Mimo ogłoszenia planu Plevena administracja amerykańska dążyła do przeforsowania własnego projektu. Na początku grudnia 1950 r. udało się jej, częściowo dzięki poparciu Londynu, pozyskać przychylne wobec projektu stanowisko Francji. Nie oznaczało to jednak rezygnacji Paryża z planu Plevena. 19 grudnia 1950 r., podczas sesji Rady Ministerialnej NATO, została podjęta decyzja o utworzeniu naczelnego dowództwa połączonych sił zbrojnych w Europie. Na stanowisko naczelnego dowódcy powołano generała Eisenhowera. Siedzibę dowództwa postanowiono umieścić w Paryżu. Rada doszła również do jednomyślnego porozumienia w sprawie przyłączenia Republiki Federalnej Niemiec do NATO. 2 kwietnia 1951 r. Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Europie (ACE) zainaugurowało swoją działalność2. Podlegał mu obszar obejmujący wszystkie europejskie państwa członkowskie Paktu, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Portugalii. Nieco później państwa podlegające ACE oddały do jego dyspozycji część swoich sił zbrojnych. ACE decydowało o ich rozmieszczeniu i użyciu bojowym, podczas gdy w zakresie wyszkolenia siły te podlegały nadal dowództwom narodowym.
Niemal równolegle z decyzjami podjętymi przez NATO zainicjowane zostały rokowania przedstawicieli sześciu państw EWWS na temat utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Rokowania połączono
2 W 1952 r. utworzono Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych Atlantyku (ACLANT) z siedzibą w Norfólk (USA) oraz Dowództwo Kanału La Manche (ACCHAN) z siedzibą w Northwood (Wielka Brytania). ACLANT podlegał obszar od Arktyki do Zwrotnika Raka i od brzegów Ameryki Północnej do brzegów Europy, z wyjątkiem kanału La Manche i południowej części Morza Północnego. Te ostatnie podlegały z kolei ACCHAN. Natomiast obrona terytoriów USA i Kanady znajdowała się od 1949 r. w gestii Grupy Planowania Regionalnego Kanada-Stany Zjednoczone (CUSRPG) z siedzibą w Arlington (USA). ACE, ACLANT, ACCHAN i CUSRPG podlegały bezpośrednio Komitetowi Wojskowemu NATO.

z pertraktacjami trzech mocarstw zachodnich i Republiki Federalnej w sprawie zawarcia tzw. układu niemieckiego (Deutsch-iandvertrag). Został on podpisany 26 maja 1952 r. w Bonn przez ministrów spraw zagranicznych D. G. Achesona (USA), A. E. Ede-na (Wielka Brytania), R. Schumana (Francja) i K. Adenauera (Republika Federalna). Na jego mocy Republika Federalna uzyskała zgodę na zniesienie Statutu Okupacyjnego, przywrócono jej ograniczoną suwerenność oraz zgodzono się na udział Jej oddziałów w przyszłej armii zachodnioeuropejskiej. W zamian za to rząd federalny w tajnym protokole, podpisanym 21 listopada 1951 r. przez Adenauera i Achesona, zobowiązał się do rezygnacji z roszczeń wobec terytoriów położonych na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej. 27 maja 1952 r. ministrowie spraw zagranicznych sześciu państw EWWS: Belgii — Paul van Zeeland, Francji — R. Schuman, Holandii — Dirk Stikker, Luksemburga — Joseph Bech, RFN — K. Adenauer, oraz Włoch — Alcide de Gasperi, podpisali w Paryżu układ o utworzeniu EWO. Sygnatariusze układu decydowali się na utratę prawa do posiadania własnych sił zbrojnych, z wyjątkiem oddziałów stacjonujących w koloniach lub przeznaczonych do utrzymania porządku publicznego. Siły zbrojne EWO miały liczyć czterdzieści trzy dywizje, w tym dwanaście zachodnioniemieckich. Ponieważ EWO miała być ściśle podporządkowana NATO (art. 5), prawo dysponowania jej siłami militarnymi na wypadek konfliktu zbrojnego przechodziło na Pakt Północnoatlantycki. Republika Federalna, formalnie nie będąca członkiem NATO, stałaby się wówczas jej członkiem faktycznym. Integracja sił zbrojnych państw członkowskich miała nastąpić na szczeblu korpusu. Siły te dysponowałyby jednolitym umundurowaniem, uzbrojeniem, programem szkolenia oraz objęte byłyby wspólną taktyką i strategią wojenną.
l lipca 1952 r. francuski minister spraw zagranicznych Schuman wystąpił z propozycją utworzenia Europejskiej Wspólnoty Politycznej (EWP). Podczas inauguracyjnego posiedzenia Rady Ministrów EWWS w Luksemburgu (8-10 września 1952 r.) zapadła decyzja zalecająca Wspólnemu Zgromadzeniu EWWS opracowanie projektu układu o EWP. We wrześniu 1953 r. projekt był gotowy, choć państwa EWWS nie osiągnęły zgody w sprawie wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. 30 sierpnia 1954 r. Zgromadzenie Narodowe Francji podjęło uchwałę o niedopuszczeniu układu niemieckiego i układu o Europejskiej Wspólnocie Obronnej pod obrady izby. Uchwala ta, przyjęta głosami komunistów, gaullistów oraz częściowo socjalistów i liberałów przeciw głosom chrześcijańskich demokratów, zaciążyła nad dalszymi losami integracji. Oponenci rządu zakwestionowali zasadność tworzenia armii ponadnarodowej przy braku ponadnarodowej polityki zagranicznej i obronnej. Żywotne okazały się ponadto obawy przed hegemonią Republiki Federalnej w zjednoczonej Europie. Na wynik głosowania rzutował również kryzys zaufania, jaki po klęsce w Indo-chinach dotknął ugrupowania rządowe, w tym zwłaszcza chrześcijańs-ko-demokratyczne (MRP), a właśnie z MRP wywodziła się większość zwolenników federacyjnej jedności Europy. Po 30 sierpnia 1954 r. Francja utraciła inicjatywę w polityce integracyjnej.
Od 28 września do 3 października 1954 r. obradowała w Londynie konferencja ministrów spraw zagranicznych USA, Wielkiej Brytanii, Kanady i sześciu państw EWWS. Jej decyzje zostały następnie skodyfikowane w pakiecie kilku układów podpisanych 23 października 1954 r. w Paryżu. Były to: układ niemiecki, którego wersja nieznacznie odbiegała od wersji układu niemieckiego z 26 maja 1952 r.; układ w sprawie utworzenia narodowej armii zachodnioniemieckiej; cztery protokoły dodatkowe do Paktu Brukselskiego z 17 marca 1948 r. oraz statut europejski dla Zagłębia Saary. Układ w sprawie remilitaryzacji RFN opierał się na projekcie amerykańskim i zapowiadał powołanie do życia oraz integrację z NATO 12 dywizji zachodnioniemieckich. Pierwszy z protokołów dodatkowych — oparty na projekcie brytyjskim — przewidywał przyjęcie Republiki Federalnej i Włoch do Paktu Brukselskiego, a następnie przekształcenie go w Unię Zachodnioeuropejską (UZE). Protokół uchylał zawartą w preambule Paktu klauzulę, zobowiązującą sygnatariuszy do podejmowania wspólnych działań w wypadku wznowienia agresji przez Niemcy. Ponadto ustanawiał Radę Unii Zachodnioeuropejskiej, w której skład wchodzili przedstawiciele państw członkowskich na szczeblu ministrów, a także powoływał do życia Zgromadzenie UZE składające się z parlamentarnych delegatów państw członkowskich. Byli to ci sami deputowani, których parlamenty narodowe lub rządy delegowały do Zgromadzenia Doradczego Rady Europy. Dwa dalsze protokoły stanowiły o powołaniu w przyszłości sił zbrojnych Unii Zachodnioeuropejskiej i utworzeniu Agencji Kontroli Zbrojeń, ostatni protokół natomiast ustanawiał system ograniczeń i kontroli zbrojeń obejmujący wszystkie państwa Unii, a także zakazywał Republice Federalnej Niemiec — podobnie jak układ o EWO — produkcji broni ABC3. Statut europejski dla Zagłębia Saary podpisany został przez kanclerza Adenauera i premiera Francji Mendes-France'a. Układ ten nadawał Zagłębiu Saary status obszaru europejskiego w ramach Unii Zachodnioeuropejskiej. Ponadto dopuszczał do działalności publicznej na obszarze Zagłębia — zakazane tam dotąd — niemieckie partie polityczne CDU, SPD i FDP, wypowiadające się otwarcie za przyłączeniem Saary do Republiki Federalnej. Układ utrzymywał równocześnie w mocy unię celną, finansową i gospodarczą Zagłębia Saary z Francją. Statut ten miał obowiązywać do ostatecznej regulacji pokojowej, ale warunkiem jego wejścia w życie było zaakceptowanie go w plebiscycie przez mieszkańców Saary.
Z chwilą złożenia dokumentów ratyfikacyjnych przez wszystkich sygnatariuszy — 5 maja 1955 r. — układy paryskie weszły w życie. Na mocy układu niemieckiego w wersji z 1954 r. Republika Federalna uzyskała zgodę na zniesienie Statutu Okupacyjnego, odzyskanie ograniczonej suwerenności i przystąpienie do NATO oraz Unii Zachodnioeuropejskiej. Ograniczona suwerenność miała polegać na zachowaniu przez mocarstwa zachodnie praw i odpowiedzialności związanych z Berlinem i Niemcami jako całością (art. 2) oraz praw do ochrony i bezpieczeństwa sił zbrojnych stacjonowanych w RFN, włącznie z prawem przeciwstawienia się poważnemu zakłóceniu bezpieczeństwa i porządku publicznego — aż do momentu uzyskania przez kompetentne władze niemieckie odpowiednich pełnomocnictw od niemieckiego ustawodawstwa, a tym samym możliwości podjęcia skutecznych kroków w tym zakresie (art. 5, ust. 2). W układzie niemieckim z 23 października 1954 r. — podobnie jak w jego pierwszej wersji z 26 maja 1952 r. — mocarstwa zachodnie i Republika Federalna zgodziły się, iż kryterium ostatecznego uregulowania granicy na Odrze
3 W maju 1955 r. utworzony został Stały Komitet Zbrojeń, którego celem była standaryzacja uzbrojenia oraz wspólna produkcja broni.

i Nysie Łużyckiej będzie w przyszłości zasada utrzymania trwałego pokoju, nie zaś prawo narodów do samostanowienia (art. 7, ust. l). W zamian za zgodę na aliancką koncepcję zjednoczenia Niemiec, w których skład miałyby wejść RFN, NRD i Berlin (protokół Acheson—Adenauer z 21 listopada 1951 r.), Republika Federalna uzyskała gwarancje USA, Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie swego udziału w regulacji pokojowej (art. 7, ust. l), a także współdziałania mocarstw zachodnich w doprowadzeniu do zjednoczenia Niemiec oraz ich zintegrowania z państwami Europy Zachodniej (art. 7, ust. 2).
23 października 1955 r. ludność Zagłębia Saary 67,7 procentami głosów odrzuciła statut europejski. W wyniku wyborów do tamtejszego parlamentu, przeprowadzonych 18 grudnia tegoż roku, partie niemieckie uzyskały 33 na ogólną liczbę 50 mandatów. 31 stycznia 1956 r. parlament Saary 48 głosami niemieckich i — co było paradoksalne — francuskich partii politycznych uchwalił deklarację przyłączenia do Republiki Federalnej. 27 października w Luż roku rządy boński i paryski zawarły układ czniksemburgu przewidujący powrót Zagłębia Saary do RFN z dniem l stycznia 1957 r.
Europejska Wspólnota Gospodarcza Euratom. Gdy plany federacyjne Schumana, Adenauera i de Gasperiego — czołowych działaczy chrześcijańsko-demokratycznych w swoich krajach — poniosły porażkę, inicjatywę w polityce integracyjnej przejęli neofunkcjonaliści. Postulowali oni pragmatyczną wspólnotę interesów polegającą na tworzeniu powiązań i zależności między gospodarkami poszczególnych państw. W konsekwencji tego procesu miałoby dojść do utworzenia federacji zachodnioeuropejskiej, lecz nie drogą radykalnego przejmowania uprawnień państwowych, jak chcieli tego federaliści, ale poprzez stopniową erozję suwerennych struktur państwa.
Wiosną 1955 r. podczas posiedzenia Rady Ministrów EWWS Holandia zgłosiła tzw. plan Beyena, holenderskiego ministra spraw zagranicznych, zawierający propozycję utworzenia wspólnego rynku. Wspólne memorandum państw Beneluxu, oparte na tym planie, przedłożone zostało następnie — razem z memoriałami Francji i Republiki Federalnej — konferencji ministrów spraw zagranicznych krajów EWWS obradującej od l do 3 czerwca 1955 r. w Messynie. Powołany przez konferencję komitet ekspertów, na którego czele stanął belgijski minister spraw zagranicznych Paul Henri Spaak, opracował raport zalecający utworzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom).
O ile Francja z uwagi na swoją przewagę w zakresie technologii nuklearnej i Belgia z powodu dostępu do kongijskich złóż uranu zainteresowane były głównie utworzeniem zachodnioeuropejskiej wspólnoty atomowej, o tyle Republika Federalna, Włochy, Holandia i Luksemburg kładły nacisk na utworzenie wspólnoty gospodarczej. Republika Federalna i kraje Beneluxu mogły liczyć na korzyści ekonomiczne wynikające z otwarcia dla ich przemysłów rynków pozostałych państw członkowskich. Z kolei Francja, w której ceny produktów rolnych były stosunkowo niskie, mogła spodziewać się korzyści wynikłych z otwarcia rynków pozostałych krajów Wspólnoty.
Raport Spaaka stał się podstawą rokowań państw EWWS. Zakończyły się one 25 marca 1957 r. zawarciem w Rzymie traktatów w sprawie utworzenia EWG i Euratomu. Zostały one podpisane przez ministrów spraw zagranicznych: Christiana Pineau (Francja), P. H. Spaaka (Belgia), Josepha Lunsa (Holandia), Josepha Becha (Luksemburg), oraz premiera Włoch Antonia Segni i kanclerza RFN K. Adenauera. Traktaty rzymskie weszły w życie l stycznia 1958 r. Siedzibą głównych organów EWG i Euratomu stała się Bruksela. Traktat o EWG przewidywał utworzenie przez państwa członkowskie od l stycznia 1958 r. do 31 grudnia 1969 r. lub do 31 grudnia 1972 r. pełnej unii celnej dla towarów przemysłowych i rolnych oraz — nie przewidywanej przez EWWS — wspólnej zewnętrznej taryfy celnej w obrotach z państwami trzecimi, a także wspólnego rynku dla towarów przemysłowych i rolnych. Traktat ustanawiający Euratom przewidywał przede wszystkim koordynację rozwoju inwestycji i programów badawczych w dziedzinie energii atomowej oraz utworzenie w przyszłości wspólnego rynku atomowego.
Do traktatu o EWG dołączony został protokół o handlu wewnątrz-niemieckim, który godząc przynależność Republiki Federalnej do Wspólnoty z brakiem granicy celnej między obu krajami niemieckimi, podnosił w istocie NRD do roli „tajnego" członka Wspólnoty. W zamian Francja, Belgia, Holandia i Włochy wprowadziły do traktatu
protokoły regulujące specjalne potraktowanie ich terytoriów zamorskich. Jeden z nich określał warunki pomocy finansowej EWG dla wszystkich terytoriów zamorskich, drugi zasady obrotów handlowych z tymi spośród nich, które posiadały umowy celne z państwami EWG.
Organami EWG i Euratomu były odrębne dla obu wspólnot Rady Ministrów i Komisje oraz wspólne dla wszystkich trzech wspólnot — Zgromadzenie (od 1962 r. Parlament Europejski) i Trybunał Sprawiedliwości. Rady Ministrów — organa władzy ustawodawczej i zarazem najwyższe organa Wspólnot — składały się z przedstawicieli rządów państw członkowskich na szczeblu ministerialnym. Każde państwo delegowało jednego przedstawiciela, ale przedstawiciele ci dysponowali zróżnicowaną liczbą głosów. Podział głosów w Radzie Ministrów był następujący: Francja, Republika Federalna i Włochy miały po cztery głosy, Belgia i Holandia po dwa, Luksemburg jeden głos. W skład organów władzy wykonawczej wchodzili funkcjonariusze międzynarodowi wybierani na podstawie jednomyślnego porozumienia rządów państw członkowskich i nie związani instrukcjami swych rządów. Francja, Republika Federalna i Włochy delegowały po dwóch swoich przedstawicieli, natomiast kraje Beneluxu po jednym. Członkowie Komisji — podobnie jak członkowie Wysokiej Władzy EWWS — nie mogli być odwoływani przez własne rządy, lecz jedynie przez Trybunał na wniosek Rady Ministrów lub Komisji. Mogli być także odwoływani in corpore przez Zgromadzenie. W odróżnieniu od EWWS najwyższymi organami EWG i Euratomu nie były organa ponadpaństwowe, lecz międzyrządowe, co uwidaczniało się zwłaszcza w wyposażeniu krajów członkowskich w kompetencje stanowienia budżetu Wspólnot. Traktaty rzymskie przewidywały jednakże zwiększenie ponadpaństwowej roli organów EWG i Euratomu. Dowodziła tego m.in. zapowiedź podejmowania w przyszłości przez Radę Ministrów decyzji kwalifikowaną większością głosów oraz przeprowadzania wyborów bezpośrednich do Zgromadzenia.
Po zdobyciu władzy w maju 1958 r. przez de Gaulle'a inicjatywę dyplomatyczną w procesie integracyjnym przejęła ponownie Francja. Od połowy 1959 r. de Gaulle pracował nad własną wizją porządku europejskiego. W odróżnieniu od Monneta odczuwał on niechęć do współpracy z państwami anglosaskimi. Obca mu była również żarliwość, z jaką Monnet odnosił się do rozwiązań ponadnarodowych. Chociaż de Gaulle w oficjalnych deklaracjach opowiadał się od 1960 r. za ożywieniem współpracy między wszystkimi państwami europejskimi — od Atlantyku po Ural — to równocześnie nie odrzucał definitywnie koncepcji federacyjnej. W jego przekonaniu polityka europejska jego rządu miała być narzędziem ochrony interesu narodowego Francji. De Gaulle spodziewał się, że dzięki udziałowi Francji w procesach integracyjnych możliwe będzie kontrolowanie ekonomicznego, politycznego i militarnego rozwoju Republiki Federalnej, zagwarantowanie dla Francji roli arbitra w jednoczącej się Europie Zachodniej, a w dalszej perspektywie przezwyciężenie podziału kontynentu.
Podczas pierwszej sesji państw EWG z udziałem premierów i prezydentów (Francja) w dniach od 10 do 11 lutego 1961 r. w Paryżu de Gaulle i Adenauer wystąpili z propozycją współpracy politycznej między państwami Wspólnoty. Jej zasady miał opracować specjalny komitet, na którego czele stanął bliski współpracownik de Gaulle'a— Christian Fouchet. 2 listopada 1961 r. delegacja francuska zgłosiła tzw. pierwszy plan Foucheta, postulujący utworzenie Unii Państw Zachodnioeuropejskich, która pełniłaby funkcję swojego rodzaju permanentnej konferencji krajów członkowskich gwarantującej utrzymanie odrębności państw narodowych. Celem jej byłaby koordynacja polityki zagranicznej i obronnej sześciu państw. Plan został odrzucony przez Holandię, która uzależniła swoją zgodę od przyjęcia Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich. Wniosek brytyjski w tej sprawie został złożony 9 sierpnia 1961 r. 18 stycznia 1962 r. strona francuska wystąpiła z tzw. drugim planem Foucheta, w którym kompetencje Unii w zakresie koordynacji przekształcone zostały w ten sposób, że polityka ekonomiczna zastąpiła politykę obronną. Wskutek sprzeciwu Holandii i Belgii również i ten plan został odrzucony, rokowania zaś zakończyły się niepowodzeniem w połowie 1962 r.
Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu Wielka Brytania przyjęła wprawdzie zaproszenie do udziału w pracach
Komitetu Spaaka, ale po czterech miesiącach opuściła obrady. Rząd brytyjski kierował się tu obawą przed rozluźnieniem specjalnych stosunków z USA i utratą tradycyjnych preferencji w handlu z krajami Commonwealthu. Obroty hand Iowę z tymi krajami były wtedy około dwukrotnie wyższe od obrotów z państwami EWG. Utworzenie EWG groziło jednak utratą rynków zbytu dla eksportu brytyjskiego w sześciu państwach Wspólnoty. Już 17 października 1957 r. Wielka Brytania zainicjowała więc rozmowy z przedstawicielami państw członkowskich OEEC na temat utworzenia szerokiej strefy wolnego handlu, do której EWG weszłabyjako członek kolektywny. Projekt brytyjski poparły kraje, które z powodów politycznych nie były zainteresowane integracją o charakterze ponadnarodowym. Były to Szwecja i Szwajcaria ze względu na ich tradycyjną neutralność oraz Austria z uwagi na układ pokojowy nakładający na nią obowiązek neutralności. Spośród państw EWG zainteresowanie projektem brytyjskim okazywała przede wszystkim Holandia, posiadająca tradycyjne powiązania gospodarcze z Wielką Brytanią.
Najbardziej krytyczne stanowisko wobec projektu zajęła Francja, ponieważ najwięcej obiecywała sobie po wprowadzeniu w EWG wspólnego rynku i wspólnej polityki rolnej oraz wspólnej zewnętrznej taryfy celnej, co wykluczał właśnie plan brytyjski. Francja też przyczyniła się do ostatecznego zerwania rokowań w połowie grudnia 1958 r. W tej sytuacji kraje skandynawskie wystąpiły z inicjatywą utworzenia zrzeszenia wolnego handlu, które miałoby objąć wszystkie państwa OEEC nie wchodzące w skład EWG. 20 listopada 1959 r. w Sztokholmie podpisano traktat o utworzeniu Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). Traktat wszedł w życie 3 maja 1960 r. Siedzibą EFTA stała się Genewa. W skład Stowarzyszenia weszły Wielka Brytania, Norwegia, Dania, Szwecja, Austria, Szwajcaria i Portugalia. Cztery najsłabsze gospodarczo państwa OEEC — Irlandia, Islandia, Grecja i Turcja — nie zostały przyjęte do EFTA, ponieważ bez specjalnych koncesji ze strony pozostałych członków Stowarzyszenia nie byłyby w stanie podołać warunkom proponowanej liberalizacji handlu. Wejście trzech spośród pięciu państw Rady Nordyckiej do EFTA przyczyniło się do zaniechania dążeń państw skandynawskich do utworzenia wspólnego rynku nordyckiego. Przyjęcie Finlandii w charakterze członka stowarzyszonego EFTA na podstawie układu z 27 marca 1961 r. zostało zrównoważone przez przyznanie ZSRR w układzie z l kwietnia 1961 r. analogicznych przywilejów handlowych jak te, których Finlandia udzieliła Stowarzyszeniu.

---