CEZARY BARYKA I ZENON ZIEMBIEWICZ. DWIE POSTAWY I DWIE DROGI ŻYCIOWE.
Cezary i Zenon są postaciami zupełnie odmiennymi. Inne są ich drogi życiowe, gdzie indziej i w innych warunkach się wychowywali, czym innym się kierowali z życiu, inaczej przedstawia się ich droga życiowa. Cezary jest symbolem poszukiwania miejsca w życiu i rozwiązań dla poprawy Polski .Zenon natomiast jest symbolem upadku moralnego, zaparcia się własnej idei i niekonsekwencji w życiu oraz uzależnienia od innych sfer dla poprawy własnej pozycji w społeczeństwie.
Cezary jest dzieckiem Polaków: urzędnika koncernu naftowego w Baku, człowieka obrotnego i przedsiębiorczego oraz spokojnej, cichej kobiety tęskniącej za krajem i nie mającej na niego wielkiego wpływu. Wychowuje się w Rosji, obraca się w tamtejszym środowisku, praktycznie nie czuje się związany zbytnio z Polską, lepiej mówi po rosyjsku niż polsku. Kształci się lokalnych szkołach rosyjskich, ale gdy przychodzi rewolucja, z wielką radością opuszcza przybytek nauki, by zatopić się w anarchii rewolucyjnej. Jako młoda i niewykształcona jeszcze osoba, łatwo ulega propagandzie rewolucjonistów. Początkowo nie zauważa tego, czego dokonuje rewolucja z życiem jego i jego matki, ale gdy orientuje się w sytuacji jest już właściwie za późno. Ostatecznie gdy umiera matka, musi brać w udział w straszliwej wojnie i cierpieć z jej powodu. Gdy po wojnie spotyka własnego ojca, razem udają się do Polski, tak wspaniale opisywanej przez ojca. Seweryn umiera w drodze, a wizja szklanych domów okazuje się złudzeniem
Zenon natomiast wychowuje się w tradycyjnej, zbiedniałej rodzinie szlacheckiej. W gimnazjum przeżywa idealną miłość bez wzajemności. Widząc jednak wszystko co dzieje się w jego domu rodzinnym, czuje do tego odrazę i postanawia, że nigdy nie będzie taki, jak jego ojciec. Studiuje w Paryżu. Ma zdrowe poglądy na świat i własną indywidualność, z którymi jednak z czasem musi się rozstać, aby kontynuować swoją karierę życiową.
Cezary poznaje dawnego kochanka swojej matki - Gajowca, który zapewnia mu środki utrzymania na czas studiów, potem wstępuje do wojska, aby bronić Polski przed bolszewikami . Cały czas poszukując swojego miejsca w swojej nowej ojczyźnie i w ogóle w życiu obserwuje problemy i zagrożenia dla aktualnej Polski. Trafia do Nawłoci , gdzie przeżywa burzliwy romans z zaręczoną już Laurą . Ten kończy się oczywiście wielkim rozczarowaniem, co ostatecznie powoduje powrót do Warszawy i kontynuowanie studiów.
Zenon również ,w czasie wakacji, przeżywa krótki romans z córką kucharki swoich rodziców - Justyną. Oczywiście ze względu na różnicę stanów, nie myśli o tym poważnie. Potem wraca na studia i współpracuje z pismem Niwa, stając się coraz bardziej zależny od Czechlińskiego. Po powrocie postanawia się ożenić z Elżbietą, jednak pojawia się Justyna, którą ukrywa Zenon, nadal nie myśląc o niej poważnie. W pewnym momencie, pod wpływem swej przyszłej żony, zrywa z nią i proponuje jej, aby usunęła ciążę. Potem chcąc być w porządku, ułatwia jej zdobywanie kolejnych miejsc pracy, co i tak nie poprawia pogarszającego się stanu zdrowia psychicznego Justyny. W międzyczasie dostaje urząd prezydenta miasta i próbuje realizować swoje światłe i mądre decyzje, co jednak nie udaje mu się.
Cezary dowiedziawszy się o definitywnym rozwiązaniu sprawy jego romansu z Laurą, popada w depresję i pod wpływem jeszcze wielu innych czynników przyłącza się do manifestacji komunistycznej, co kończy historię.
Zenon staje się ofiarą strajków w związku z zamknięciem huty Hettnera, na niego zostaje zrzucona odpowiedzialność na wydanie rozkazu strzelania do manifestantów. Atakuje go także psychicznie już chora Justyna. Krótko potem popełnia samobójstwo.
Cezary Baryka jest bohaterem dynamicznym, ulegającym wewnętrznym przemianom, przeżywającym rozterki, wahania, doznającym sprzecznych uczuć.
Powieść opisuje jego dojrzewanie. Cezary poznał rewolucję ,zarówno jej wzniosłe hasła i cele, jak i jej okrucieństwa. Mając w pamięci rewolucyjne doświadczenia, udał się do Polski, ojczyzny swego ojca, który zachęcił go do wyjazdu z Rosji przedstawiając Polskę jako kraju dobrobytu, ładu, sprawiedliwości. Cezary jest w Polsce przybyszem z zewnątrz. Jego krytyczne spojrzenie ujawnia niedoskonałości systemu społecznego i politycznego. Nauczony doświadczeniem rosyjskim nie angażuje się w działalność jednej partii czy środowiska, jest raczej obserwatorem, zachowuje dystans wobec świata, w którym czuje się trochę obco. Na rozwój Cezarego, wzbogacenie jego osobowości wpływają także silne przeżycia osobiste. Śmierć rodziców, zwłaszcza śmierć matki, za którą czuje się częściowo odpowiedzialny, zmusza bohatera do szybkiego usamodzielnienia się, pozbawia go też oparcia w rodzinie. Pobyt w Nawłoci umożliwia mu zawarcie nowych znajomości. Niespełnione uczucie staje się przyczyną negatywnych emocji ,Cezary czuje się nieszczęśliwy, zrozpaczony. Wszystko to kształtuje jego psychikę, podlegającą ciągłym zmianom. Cezarego charakteryzuje duża wrażliwość, skłonność do ulegania emocjom, popadanie w skrajne stany uczuciowe, ale też niezależność, samodzielność myślenia, silne odczuwanie krzywdy ludzkiej i odpowiedzialność za nią, a co z tego wynika, chęć kształtowania rzeczywistości, ulepszenie jej.
Zenon Ziembiewicz jest natomiast zupełnie innym typem człowieka. Nie potrafi on tak jak Cezary przeciwstawić się obowiązującym schematom.
Sposób kształtowania się życia i osobowości Zenona, nie jest wynikiem wyłącznie pragnień i woli jego, lecz właściwego wpływu różnego rodzaju konwencji, stereotypów obyczajowych, ról społecznych, przyjętych zachowań, które Nałkowska określa mianem schematów. Zenon już jako uczeń gimnazjum kształtuje swoją świadomość i krytyczną opinię o własnym domu. Pogardza schematem życia, jaki wytworzył się w Boleborzy. Ojciec zaspokaja swój wybujały erotyzm z wiejskimi dziewczynami, po czym spowiada się z tych zdrad żonie i zawsze uzyskuje wybaczenie. Pani Żancia toleruje zdrady męża, a nawet im sprzyja, zachwalając zalety kochanek męża. Uważa to za umiejętność postępowania z mężem. Walerian Ziembiewicz zrzuca prowadzenie gospodarstwa i rachunków na barki żony. Sam spędza czas na polowaniach i krzywdzeniu chłopów, którzy jego zdaniem wyłącznie kradną i unikają pracy. Zenon cierpi z powodu takiego obrazu domu rodzinnego. Wstydzi się i nienawidzi myśli, że jest synem tych ludzi, a zwłaszcza, że zawdzięcza swoje istnienie pogardzanemu erotyzmowi ojca. Tymczasem w swoim dojrzałym życiu realizuje dokładnie ten boleborzański schemat. Zdradza Elżbietę z Justyną, po czym opowiada jej o wszystkim żądając przebaczenia, wciągając ją w tę sprawę i oczekując pomocy w jej rozwiązaniu. Oczekuje od Elżbiety tej samej tolerancji i zgody na jego grzechy, której nie rozumiał i nienawidził u swojej matki. Jako młody człowiek Zenon miał także postępowe, radykalne poglądy, które sprawiały, że raził go konserwatyzm ojca. Chciał żyć uczciwie, w zgodzie z samym sobą. Tymczasem robiąc karierę rezygnuje stopniowo z tej niezależności i uczciwości. Podporządkowuje się swoim przełożonym, których poglądami kiedyś gardził. Przyjmuje od nich kolejne stanowiska, a pełniąc je realizuje życzenia Czechlińskiego i jego przyjaciół. Odstępuje od swoich radykalnych przekonań, uważa teraz, że nie należy zajmować się faktami zwykłych codziennych niesprawiedliwości, niedoli i krzywd, bo i tak nie można im zaradzić. Wreszcie zgadza się na rozpędzenie manifestacji robotniczej siłą. Życie Zenona dowodzi kolejnej tezy: "Jest się takim, jak miejsce, w którym się jest". Człowiek realizuje pewne wzorce, schematy postępowania nawet wbrew własnej woli, wbrew negatywnej ocenie tych schematów.
Podsumowując, obie postacie Zenona Ziembiewicza i Cezarego Baryki różnią się od siebie bardzo. Cezary nie podporządkowuje się innym. Umiał przezwyciężyć propagandę komunistyczną i dzięki temu nie zdradził własnej osobowości. Zenon natomiast jest symbolem upadku moralnego. Dla kariery podporządkował się innym i porzucił własne ideały, stając się typem człowieka, którego wcześniej nienawidził. Obie postacie dowodzą iż droga życiowa przez jaką człowiek przechodzi, znacząco wpływa na jego charakter i osobowość.