10. Terapia dzieci dyslektycznych.
Wstęp.
Złożoność zagadnienia jakim jest dysleksja sprawia, że sam proces terapeutyczny jest czynnością skomplikowaną. Na temat terapii dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu wypowiadało się już wielu autorów, jak np. : M. Bogdanowicz, B. Sawa, T. Gąskowska, Z. Pietrzak - Stepkowska, J. Markiewicz, M. Meterowa, B. Zakrzewska. Ich poglady jednak w tym temacie nie są jednolite i zgodne.
Całość oddziaływań terapeutycznych stosowanych wobec dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu obejmuje się nazwą terapii pedagogicznej. Dawniej używano terminu „reedukcja”. Jednak termin ten nie jest w pełni adekwatny dla określenia pracy z dziećmi dyslektycznymi.
Reedukować - znaczy przywracać utracone umiejętności. Dzieci z dysleksją rozwojową nigdy nie umiały czytać i pisać, dlatego termin oznaczający przywracanie utraconych umiejętności czytania i pisania nie odpowiada określonemu zjawisku.
Stosowany wobec dzieci z dysleksją rozwojową termin „terapia pedagogiczna” oznacza usuwanie, „leczenie” specjalistycznych trudności w czytaniu i pisaniu za pomocą metod pedagogicznych.
Jak pisze T. Gąsowska i Z. Pietrzak - Stępkowska: „Zasadniczym celem pracy z dziećmi dyslektycznymi jest umożliwienie im opanowania podstawowych umiejętności czytania i pisania i kontynuowanie nauki w szkole”.
10.1. System pomocy terapeutycznej dla dzieci dyslektycznych w Polsce.
Pięciopoziomowy system pomocy terapeutycznej jest trafny i spójny, jednak nie funkcjonuje najlepiej, m.in. z powodu braku dostępności form pomocy.
Poziom pierwszy jest dla dzieci o niewielkich trudnościach w nauce czytania i pisania.
Wystarcza im pomoc nauczyciela szkolnego. W myśl postulatu indywidualizacji nauczania, nauczyciel może zapewnić dziecku dobre warunki pedagogiczne i psychologiczne w klasie, jeśli zaproponuje dziecku indywidualny program dydaktyczny, zawierający dodatkowe ćwiczenia korekcyjne, realizowane podczas lekcji i w domu. Nauczyciel w tym zakresie ściśle współpracuje z rodzicami dziecka. Taki nauczyciel stawia wymagania dziecku stosowne do jego możliwości, np. nie obniża ocen za brzydkie pismo, jeśli nie z orzeczenia psychologicznego, że jest to dziecko o obniżonej sprawności motorycznej. Klasyfikuje ucznia z języka polskiego głównie na podstawie wypowiedzi ustnych, prace pisemne zaś ocenia na podstawie ich treści, nie obniżając ocen i nie dysklasyfikując ich z powodu błędów ortograficznych. W rzeczywistości jednak większość nauczycieli nie spełnia tych oczekiwań, ponieważ nie zna problemu dysleksji, nie współpracuje z rodzicami i nie potrafi zbudować programu terapii indywidualnej dla ucznia.
Poziom drugi obejmuje dzieci z bardziej nasilonymi trudnościami. Uczęszczają one na zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole, prowadzone przez specjalistę : nauczyciela - terapeutę. Zespołów takich jednak jest bardzo mało, nie zawsze też dobrze funkcjonują, ponieważ niełatwo jest zdobyć dobrego fachowca do prowadzenia zajęć, nie ma gabinetu z całym wyposażeniem w pomoce do terapii, w zajęciach bierze udział zbyt dużo dzieci, zajęcia odbywają się zbyt rzadko. Brak współpracy z rodzicami, którzy uczestniczyliby w tych zajęciach, uczyli się jej prowadzić, po to, by codziennie je powtarzać w domu jest też przeszkodą w dobrym funkcjonowaniu zajęć korekcyjno - kompensacyjnych. Zespoły te obejmują tylko uczniów z klas I - III, podczas gdy powinny już działać na poziomie klasy zerowej i w klasach wyższych, aż do końca szkoły podstawowej.
Poziom trzeci to bardziej intensywny poziom pomocy potrzebny dzieciom, którym nie wystarczają ćwiczenia zespołowe. Są to ćwiczenia indywidualne, które oferuja poradnie psychologiczno - pedagogiczne. Niestety tylko w niektórych poradniach są specjaliści, a ci, z powodu nadmiaru pracy, mogą przyjąć dziecko zazwyczaj raz w tygodniu, podczas gdy w tym przypadku potrzebne by były 2 - 3 wizyty tygodniowo oraz ścisła współpraca z rodzicami, aby ćwiczenia powtarzali w ciągu całego tygodnia.
Jeszcze wyższy poziom pomocy specjalistycznej to poziom czwarty. Stosowany w przypadku nasilonych trudności.
Od lat osiemdziesiątych funkcją klasy i szkoły terapeutyczne dla dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się czytania i pisania. Takie szkoły istnieją w : Toruniu, Krakowie, Warszawie i Łodzi. W niektórych miastach, np. Toruniu, tworzą one szkołę terapeutyczną (państwową lub społeczną). W klasie jest około dwunastu dzieci, uczy nauczyciel - terapeuta i zespół specjalistów, którzy prowadzą rozmaite formy terapii zarówno w małych grupach dzieci, jak i indywidualną, np. logopedyczną. W klasach tych realizuje się normalny program szkoły podstawowej na poziomie nauczania początkowego, z włączaniem ćwiczeń korekcyjno - kompensacyjnych. Program spełnia potrzeby tych uczniów, jednak nie wszystkie dzieci są gotowe do włączania się w normalny system edukacyjny już od klasy czwartej. Niektóre potrzebują kontynuowania nauki w tego typu klasie aż do końca szkoły podstawowej.
W Polsce tego typu klasy terapeutyczne są nieliczne i stanowią raczej „zjawisko”, niż rozwiązanie organizacyjne, podczas gdy w krajach ościennych w każdym mieście jest kilka - kilkanaście takich klas, a ich działalność potwierdziły doświadczenia ostatnich trzydziestu lat.
Poziom piąty jest ważniejszym poziomem opieki terapeutycznej dla dzieci o poważnych zaburzeniach rozwoju psychoruchowego, wyrażających się nasilonymi trudnościami w czytaniu i pisaniu to opieka całoroczna w oddziale zapewniającym intensywna terapię. W Polsce funkcjonują dwa takie oddziały w sanatoriach w Przytoku pod Zielona Górą i w Helenowie pod Warszawą.
Rozwiązywanie organizacyjne zakładające oderwanie na wiele miesięcy dziecka od rodziny nie jest najszczęśliwsze, dlatego też do tych oddziałów trafiają dzieci z rodzin nie obejmujących dostateczną opieką dziecka, które przy nasilonych trudnościach z pewnością trafiłoby do szkoły specjalnej, gdyby nie możliwość pobytu na oddziale.
System opieki terapeutycznej w Polsce nie jest konsekwentny, lecz niestety źle funkcjonujący w rzeczywistości. Nie zapewnia on powszechnej i skutecznej opieki wszystkim dzieciom ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się czytania i pisania.
10.2. Zasady w postępowaniu terapeutycznym.
Oprócz specyficznych działań terapeutycznych w usuwaniu trudności w czytaniu i pisaniu wśród dzieci dyslektycznych uwzględnia się ogólnie przyjęte założenia obowiązujące w każdym terapeutycznym działaniu. Spośród wielu ogólnych zasad wymienianych przez różne ośrodki terapeutyczne podstawową i najważniejszą jest ścisła zależność postępowania terapeutycznego od uzyskania wyników badań psychologiczno - lekarsko - środowiskowych. Punktem wyjścia jest dokładna opisowa diagnoza każdego przypadku, obejmująca właściwości rozwoju psychoruchowego dziecka, cechy charakterologiczne, zwłaszcza te, które przydatne są w procesie uczenia się, stan emocjonalny i pobudliwość psychoruchowa dziecka oraz te elementy życia rodzinnego, które mają bezpośredni wpływ na wyniki w nauce i zachowanie dziecka.
Wśród głównych zasad terapeutycznych należy wymienić :
Zasada indywidualizacji programu reedukacji - w pracy z dzieckiem dyslektycznym nie może być mowy o sztywnym, schematycznym działaniu. Ramowy plan działania należy dopasować do typu defektu zgodnie z etiologią i klinicznym obrazem ukierunkowanym podczas pracy zajęcia według indywidualnych możliwości i potrzeb dziecka.
Inaczej pracujemy z dzieckiem, u którego trudności w czytaniu spowodowane są niedostateczną percepcją słuchową, inne zastosujemy ćwiczenia dla dziecka z opóźnioną percepcją wzrokową i zaburzoną lateralizacją.
Zasada stworzenia atmosfery życzliwości i serdeczności - zawsze należy pamiętać o stworzeniu takiego psychicznego klimatu, który umożliwiłoby odreagowanie uwarunkowanych dezaprobatą środowiska dotychczasowych reakcji i nastawiania dziecka, a także zdobycie zaufania dziecka do reedukatora oraz przekonania o celowości działania terapeutycznego.
Moment uświadomienia dziecku jego trudności wraz z równoczesnym
zapewnieniem pomocy i pomyślnego przy tym rokowania zachęca dziecko i
mobilizuje do pracy. Osobisty kontakt reeduktora z dzieckiem, odpowiednia
atmosfera pracy, współdziałanie środowiska domowego i szkolnego to bardzo
ważne warunki pomyślnych i skutecznych wyników reedukacji.
Zasada ścisłego współdziałania reeduktora z domem i szkołą - należy starać
się „wciągnąć” do współpracy dom i szkołą, chodzi bowiem o zmianę stosunku rodziców i nauczycieli do dziecka, o akceptację dziecka z jego aktualnym defektem.
Wyjaśnienie rodzicom przyczyn powodujących u dzieci trudności w czytaniu, udzielanie im wskazówek w postępowaniu z dzieckiem, stałe kontakty z rodzicami i nauczycielami dziecka pozwalają nie tylko dziecku szybciej wyjść z psychicznego impasu ale szybciej też osiągnąć pomyślne rezultaty w czytaniu.
Należy oszczędzać dziecku sytuacji stresowych na terenie szkoły i przynajmniej w okresie reedukacji - nieodpytywanie dziecka w klasie z głośnego czytania. Sprowadzenie jego poziomu czytania winno odbywać się indywidualnie, poza klasą.
Zasada sukcesu dziecka od początku reedukacji - jednym z podstawowych czynników rokujących powodzenie dziecka jest dobry początek reedukacji. Nie jest to łatwe zadanie, bowiem dziecko przekonane o swej niepełnowartościowości i niemożliwości opanowania czytania i pisania, udokumentowanej zazwyczaj przez długie okresy niedostateczną oceną, ma z reguły obniżony poziom motywacji. Uświadomienie więc dziecku i przekonanie go, że zdobycie umiejętności czytania jest momentem dopingującym. Stwarzanie dziecku od samego początku okazji do zadowolenia, do przeżycia sukcesu w pracy jest momentem mobilizującym i potwierdzającym jego wartości.
Zasada utrzymania u dziecka zainteresowania pracą - należy stale podtrzymywać zainteresowanie i uwagą dziecka przez cały czas trwania reedukacji. Dlatego w pracy z dzieckiem trzeba korzystać z różnego rodzaju technik i form pracy. Formy zabawowe przeplatać pracą, stosować gry oparte o materiał ćwiczebny, wprowadzać formy jednostkowej i grupowej pracy wzbogaconej konkursami.
M. Szurniak wymienia natomiast następujące zasady terapeutyczne :
zasada zindywidualizowanego doboru środków oddziaływania,
zasada oddziaływania terapeutycznego (leczniczo - wychowawczy aspekt reedukacji),
zasada angażowania polisensorycznych doświadczeń dziecka w procesie uczenia się i nauczania,
zasada wczesnego podejmowania pracy wyrównawczej.
Według T. Gąsowskiej i Z. Pietrzak - Stępkowskiej w pracy reedukcyjnej
muszą być uwzględnione wszystkie podstawowe zasady pedagogiczne, obowiązujące także w pracy szkolnej, czyli :
możliwie pełna indywidualizacja pracy z uczniem,
stawianie zadań dostosowanych do możliwości dziecka i zapewnienie warunków do poprawnego wykonania ćwiczeń,
systematyczne przechodzenie od zadań łatwiejszych do trudniejszych, bardziej złożonych,
dostosowanie czasu trwania poszczególnych ćwiczeń do wydolności dziecka,
mobilizowanie dziecka do wykonywania zadań poprzez stosowanie różnorodnych form ćwiczeń.
Zajęcia reedukcyjne nie powinny odbywać się w klasie ze względu na przykre skojarzenia dziecka związane z tym miejscem pracy. Osobny, specjalnie do tego celu przeznaczony lokal o kameralnym wyglądzie będzie dobrym miejscem do pracy z dzieckiem. Terapeuta powinien posiadać odpowiednia wiedzę na temat dysleksji i warsztatu reedukacji.
10.3. Rola nauczyciela w procesie terapeutycznym.
Trudność w czytaniu i pisaniu (dysleksja, dysgrafia i dysortografia)
występują dopiero po rozpoczęciu nauki, a pewności w tym względzie nabieramy po wstępnym okresie nauczania, gdy trudności nie znikają pod wpływem zabiegów pedagogicznych i dodatkowej pomocy w nauce.
Nauczyciel powinien znać dobrze specyfikę problemu dysleksji. Osobie znającej problem nie jest trudno w grupie przedszkolnej dostrzec dziecko, które można by nazwać „dzieckiem ryzyka dysleksji”.
Wiek przedszkolny jest szczególnie ważnym okresem dla rozwoju, celem oddziaływań nauczyciela powinno być udzielenie wszechstronnej pomocy dziecku, aby osiągnęło gotowość do nauki czytania i pisania przed pójściem do szkoły.
Wczesne wykrycie u dziecka specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, warunkuje skuteczną pomoc, ukierunkowaną na stymulację rozwoju nieprawidłowo rozwijających się funkcji.
Od szkoły i nauczyciela zależy w dużym stopniu, czy u dzieci dyslektycznych będą pogłębiały się ich zaburzenia, czy też będą się one stopniowo wyrównywały.
Podstawowym zadaniem nauczyciela jest dostrzec dziecko ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, zapewnić mu badanie diagnostyczne przez psychologa i pedagoga, w razie potrzeby konsultację logopedyczną i lekarską.
Nie stosując żadnych specyficznych metod nauczyciel może w znacznym stopniu pomóc w klasie dziecku dyslektycznemu. Wystarczy, że posadzi dziecko blisko siebie. Dziecko, które siedzi w pierwszych ławkach lepiej koncentruje uwagę. Bliskość nauczyciela ośmiela iż zachęca je do zwrócenia się o pomoc. Nauczyciel mający takie dziecko w klasie, powinien wyraźnie pisać na tablicy i zwracać uwagę czy dziecko nadąża z pisaniem. Należy też zachęcać do stałego korzystania ze słownika ortograficznego. Nauczyciel języka polskiego i języków obcych, rozumiejący problemy dziecka powinien odpytywać je ustnie. Prace pisemne dziecka z dysortografią może oceniać pod kątem merytorycznym, nie obniżając ocen za błędy ortograficzne.
Ortografię należy oceniać opisowo.
Dziecko z trudnościami w czytaniu niekoniecznie musi być odpytane publicznie. Nie należy wymagać czytania głośnego, indywidualnego w obecności całej klasy. Uczeń dyslektyczny powinien czytać głośno wobec innych dzieci tylko ten tekst, który uprzednio nauczyciel polecił mu opracować w domu.
Nie wolno przyspieszać tempa czytania i pisania.
Nie wymagać czytania na czas.
Nie należy omawiać błędów ucznia dyslektycznego wobec całej klasy.
Mobilizując dziecko do wysiłku nie trzeba posługiwać się elementami konkurencji, wzorami innych, lepszych uczniów, którym dziecko dyslektyczne nie może dorównać !
Unikać stawiania stopni w zeszycie, lepiej stosować ocenę opisową, w której trzeba zaznaczyć każdą nawet niewielką poprawę.
Dzieci mające szczególne trudności w czytaniu i pisaniu winny być skierowane na specjalistyczne badania do poradni psychologiczno - pedagogicznej, których znajomość jest niezbędna przy prowadzeniu reedukacji dzieci dyslektycznych.
Obowiązkiem szkoły jest więc w najwcześniejszym etapie nauki ujawnić specjalne potrzeby edukacyjne uczniów i uwzględnić je w zindywidualizowanym programie nauczania.
Tylko harmonijne współdziałanie dziecka, szkoły i domu stanowi podstawowy warunek gwarantujący wyrównanie poziomu w zakresie czytania i pisania u uczniów dyslektycznych.
T. Gąsowska i Z. Pietrzak - Stępkowska : Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i
pisaniu. Warszawa. W S i P, s. 8
Por. M. Bogdanowicz : O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu. Luiblin. Wyd. „Linea”.
Tamże, s. 113
Tamże, s. 114
Por. B. Zakrzewska : Reedukcja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Warszawa. W S i P. 1976
Tamże, s. 40
Por. B. Zakrzewska : Koncepcja procesu reedukacji [W:] Trudność w czytaniu i pisaniu. B. Zakrzewska.
Warszawa. W S i P. 1996
Por. M. Szurniak : Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Warszawa. 1987
Por. T. Gąskowska, Z. Pietrzak - Stępkowska : Praca wyrównawcza z małymi dziećmi mającymi trudności w
czytaniu i pisaniu. Warszawa. W S i P. 1994
Por. M. Bogdanowicz : O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu. Lublin. Wyd.
„Linea”.1995
Por. B. Zakrzewska : Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Warszawa. W S i P. 1976
118