Teoria socjologiczna Talcotta Parsonsa

Teoria Parsonsa wyrosła z oddziaływań europejskiej socjologii przełomu XIX i XX wieku, wśród których naczelne miejsce przypada wpływom Maxa Wezera i Emila Durkheima.

Parsons wyszedł poza granice jednej dyscypliny, sięgnął do pokrewnych nauk społecznych, a także przeniósł zainteresowania na grunt nauk przyrodniczych.

Był on niechętny ideologii marksizmu. W dziedzinie ekonomii oddziaływały na niego najsilniej koncepcje Sombarta, Veblena, Marshalla. Parsons cenił te teorie za próbę analizy zagadnień z pogranicza ekonomii, socjologii i psychologii społecznej.

Parsons rozwinął swoją teorię socjologiczną opierając się na bardzo różnorodnych elementach. Zsyntetyzował je przyjmując za fundament teoretyczny koncepcję działania, jako ogólnej płaszczyzny odniesień służącej analizie zjawisk społecznych. Koncepcja działania jako świadomego i celowego aktu jednostki ludzkiej, kształtowanego przez zewnętrze wpływy społeczne, najściślej wiążą tę teorię ze stanowiskiem Wezera z jednej strony, zaś Durkheima - z drugiej strony. Dynamiczna koncepcja rzeczywistości społecznej jako rezultat aktywności człowieka dążącego do zaspokojenia naturalnych potrzeb w procesie pracy, której formy określa społeczeństwo i kultura,

W początku XX w. W Polsce Florian Znaniecki równolegle z Parsonsem sformułował ogólną teorię socjologiczną, zgodnie, z którą społeczne działanie stanowi system społeczny i element bardziej złożonych systemów osobowości, stosunków grup społecznych.

Dzieła Parsonsa zyskały jednak znacznie większy rozgłos.

Parsons ma zarówno zwolenników, jak i licznych krytyków. Krytyków. C.W. Mills w książce poświęconej stanowi i perspektywom socjologii amerykańskiej obrał sobie Parsonsa za główny przedmiot krytyki zwróconej przeciw przerostom tendencji abstrakcyjnych pracach twórców ogólnych „wielkiej teorii”

Zasadnicze koncepcje teoretyczne Parsonsa, które skrystalizowały się w początku lat 50, można spróbować zamknąć w następującej, krótkiej charakterystyce. Podstawową płaszczyzną odniesień analizy zjawisk społecznych stanowi koncepcja działania ludzkiego, pojętego jako system. Działanie realizuje się w sytuacji, na którą składa się aktywny podmiot i jego ludzki partner, uczestniczący we wzajemnych reakcjach, przedmioty fizyczne, niereagujące w toku interakcji, oraz podmioty kulturowe - zobiektywizowane symboliczne elementy tradycji kulturalnej, a zwłaszcza normy i wartości.

W interpretacji działań, wzorem Wezera, kładzie szczególny nacisk na ich cel, zaś wzorem Durkheima - na ich normatywne określenia. Działania ludzkie pojęte są jako długi łańcuch wyborów, wyznaczonych przez cel dążenia i kulturowe kryteria wartości. Skierowanie działania na cel, czyli jego orientacje przejawia się w dwóch zasadniczych typach

Orientacji motywacyjnej - właściwej jedynie jednostkom ludzkim

Orientacji na wartości określającej także działania zbiorowości

Orientacja motywacyjna wiąże się z funkcjonowaniem osobowości, obejmuje trzy subkategorie: działanie poznawcze, katektyczne i wartościujące. Kategorie te składają się na każdy akt ludzki, któraś z nich może jednak dominować nad innymi, zabarwiając w szczególny sposób konkretne działanie.

- katektyczna orientacja działań polega na dążeniu do pewnych celów odczuwanych jako źródło przyjemności i zaspokojenia oraz na odrzucaniu innych. Kateksja pojęta jest, zatem jako mechanizm wybiórczych reakcji osobnika. W pewnych interpretacjach, Parsonsa jest ona utożsamiana z mechanizmem nagród i kar w rozumieniu teorii zachowania. Koncepcja ta wywodzi się jednak częściowo z bardziej tradycyjnych pojęć woluntarystycznej filozofii na temat regulacji ludzkich dążeń.

Orientacja instrumentalna - polega na poszukiwaniu środków realizacji celu,

Orientacja ekspresyjna - zmierza do bezpośredniego zaspokojenia pragnień, uzyskanie zadowolenia i wiąże się najczęściej z motywacja katektyczną.

Oba te typy orientacji stosowane są w analizie zarówno całych systemów jak i osobowości.

Koncepcja działań ludzkich, których najogólniejszy mechanizm w pojęciu Parsonsa został powyżej zarysowany, stanowi element analizy bardziej złożonych systemów takich jak: sytemu społecznego, osobowości i kultury. Zgodnie z funkcjonalno - strukturalnym charakterem swojej teorii, w tych trzech kategoriach złożonych tworów społecznych widzi Parsons całość współzależnych współzależnych uporządkowanych elementów. Struktury bardziej złożone wyłaniają się przy tym ujęciu z bardziej elementarnych, ale nie mogą być zredukowanie do ich sumy. W rzeczywistości empirycznej system społeczny, osobowość kultura stanowią jedną całość a w ujęciu analitycznym zostają wyodrębnione jako struktury funkcjonujące, odmienne od siebie wzajemnie i od swych elementów składowych, lecz analizowane przy zastosowaniu tej samej płaszczyzny odniesień, która stanowi charakteryzowany poprzednio system.

Wiele niejasności powstaje w określeniu stosunku systemu społecznego i kultury. Nie można jednak pominąć najogólniejszych przynajmniej uwag na temat podstawowych i uniwersalnych funkcji, manifestujących manifestujących obrębie każdego systemu. Funkcje przystosowania i osiągania celów wiążą każdy system ze środowiskiem zewnętrznym, na wewnątrz systemu realizują się funkcje integracji i zachowania wzoru działań, właściwego dla każdego systemu. Ta ostatnia funkcja zapewnia systemowi trwanie we właściwym układzie, stanowi rację ujmowania składającą się nań elementów rzeczywistości i innych możliwych konfiguracji.

Wszystkie osobowości, systemy społeczne i kultury realizują wskazane cztery podstawowe zadania. Różne typy systemów realizują jednak te funkcje w swoisty sposób. Swoistość tę wyprowadza Parsons z pięciu par alternatywnych wyborów sposobu działania, które nazywa zmiennymi wzoru. Ta koncepcja okazała się bardziej płodna w inspiracji badań empirycznych, toteż warto jej prezentacji poświęcić nieco więcej miejsca. Podobnie jak innych przedstawionych koncepcji - nie można jej przyjąć bez zastrzeżeń.

Przystępując do działań o jakimkolwiek charakterze i skali, działający musi według Parsonsa roztrzygnąć czy czynność będzie:

1. Nastawiona na bezpośrednie zaspokojenie emocjonalne czy uczuciowo neutralna,

2. Związana ze specyficznym aspektem sytuacji, np. jedną wycinkową rolą partnera, czy z całościowo ujętą sytuacją,

3. Czy będzie traktowała przedmiot działań jako przykład uniwersalnej kategorii, czy odniesie się do niego w sposób podyktowany osobistymi partykularnymi względami

4. Czy uwzględni status przypisany, czy osiągnięty status partnera,

5. Czy przyjmie orientację egoistyczną, podyktowaną własnym interesem, czy kolektywistyczną, uwzględniającą interes zbiorowy.

Wszelkie logicznie możliwe kombinacje tych dziesięciu wariantów wyboru mają według Parsonsa określać zasadniczy i charakterystyczny sposób każdy system społeczny, kulturę i osobowość. Osobowość związku z tą koncepcją powstaje przede wszystkim problem, dlaczego te właśnie i tylko te zmienne cechy działań, ułożone w pary alternatyw, pełnić mają podobną funkcje. Zmienne wzoru maja służyć zarówno analizie systemów społecznych wielkich wymiarów jak i kultury i osobowości.

Liczba i charakter przyjętych przez Parsonsa zmiennych wzoru wiążą się z genezą tej koncepcji, którą sam autor wyraźnie określa. Zmienne wzoru stanowią rozwinięcie przeciwstawienia Gemeinscgaft i Gesellschaft w teorii Toenniesa. Stąd ich zakres i dychotomiczny charakter przeciwstawnych cech. Koncepcja zmiennych wzoru służyć może za przykład, jak wiele jest dowolności i przypadkowości w tym pozornie rygorystycznym systemie analizy zjawisk społecznych.

Zagadnienie osobowości stanowi główny temat studiów zawartych w zbiorze „struktura społeczna a osobowość” pochodząca z lat 1952 -1963. Parsons formułował swoją koncepcję osobowości głównie w polemice ze stanowiskiem behawiorystycznie i naturalistycznie zorientowanej psychologii. Ze względu na przyjmowaną jako podstawę analizy płaszczyznę odniesień w postaci systemu działania, teoria Parsonsa może być nazwana behawioralną, ale nie behawiorystyczną. We wcześniejszych pracach używał wprawdzie jeszcze zmiennie terminu „zachowanie” i „działanie”, później jednak zaniechał także podobnej praktyki.

Parsons nie poszedł wzorem pozytywistów ani w poszukiwaniu analogii miedzy reakcjami ludzi i zwierząt, ani nie zagłębienia się w analizie funkcji organizmu jako klucza do zrozumienia działania ludzkiego. Organizm ujmował jako źródło impulsów charakterze czysto napędowym, niedecydujące ani o motywacji, ani o kierunku działania.

Podstawowym elementem analizy osobowości są nie impulsy, ale potrzeby - dyspozycje, określane przez usytuowany poza organizmem cel i społecznie ukształtowane mechanizmy działania. Osobowość nie może być adekwatnie zanalizowana przy pomocy behawiorystycznego wzoru podniety i reakcji, człowiek charakteryzuje się bowiem nie tylko zdolnością do reakcji, lecz do proakcji, tak jak charakteryzuje się długimi ciągami działań, nie wywołanych przez podniety zewnętrzne, lecz kontynuowanych, przerywanych i podejmowanych pod wpływem motywacji wewnętrznej, czerpanej ze źródeł nagromadzonych zasobów doświadczenia, płynącego z doświadczenia z kontaktów z innymi ludźmi, obejmującego wyobrażenia cudzych postaw, oczekiwania cudzych reakcji. Proakcja nie pełnie funkcji homeostatycznych, nie polega jedynie na przywróceniu zakłóconej równowagi stanu organicznego, lecz prowadzi do tworzenia czegoś nowego. Ów twór, który Parsons ma tutaj na myśli, stanowi kultura. Osobowość wiąże się z systemem społecznym poprzez role, które jednostka odgrywa, z kulturą zaś przez zinternalizowane normy i wartości. Analiza jej, zatem nie jest możliwa w oderwaniu od poznania struktury społecznej.

Parsons wykorzystał podstawowe koncepcje Freuda, odnoszące się do psychoseksualnych faz rozwojowych osobowości, wiążąc je jednak z analizą funkcji systemów społecznych, pod kontrolą, których rozwój kolejno się realizuje, i układ podstawowych stosunków społecznych, w których dziecko odgrywa rolę partnera. Również do interpretacji podstawowych elementów osobowości w ujęciu Freuda wprowadza Parsons społeczne kategorie analizy. Zasadnicza teza Parsonsa głosi, że nie tylko superego stanowi zinternalizowany wyraz kontroli społecznej, lecz również ego określone jest przez czynniki społeczne. Zakres społecznych uwarunkowań jest Parsons skłonny rozciągnąć w końcu i na id, gdyż jako źródło motywacji wiąże się ono z koncepcją potrzeb - dyspozycji i uznane zostaje za rezultat kateksji, internalizacji i identyfikacji.

Można, zatem stwierdzić, że podobnie jak w stosunku do teorii behawiorystycznych, tak i w stosunku do psychoanalizy, interpretacja Parsonsa zmierza w kierunku ograniczenia naturalizmu i usocjologicznienia.

Koncepcja osobowości budzi zastrzeżenia także z socjologicznego punktu widzenia. Parsons przyjmuje często bezkrytyczne stanowisko Freuda nie wykorzystując bogatego dorobku krytyki pod adresem antropologii kultury.

Zebrane w tomie tym studia mogą odegrać dwojaką rolę

Dla osób, które interesują się obecnym stanem teorii socjologicznych na świecie mogą stanowić wprowadzenie do dorobku autora

Książka może zainteresować ze względu na merytoryczną zawartość. Obraz problemów współczesnego społeczeństwa amerykańskiego jego kultury, przedstawiony przez Parsonsa, oparty jest na pewnych elementach jego ogólnej teorii, ale może być rozpatrywany bez jej szczegółowej znajomości i niezależnie od jej ostatecznej oceny.

Krytycy systemu stwierdzają, że jego całość nie daje się zastosować ze względu na wewnętrzne rozbieżności i niekonsekwencje, brak precyzji wielu podstawowych pojęć i zbytnią abstrakcyjność. Do szczególnie krytykowanych punktów tej teorii należy zasada izomorfizmu, zgodnie, z którą wszystkie systemy działań, niezależnie od charakteru (system społeczny, osobowość, kultura) i skali (mikrostruktura, makrostruktura) prezentują ten sam schemat funkcjonalno-strukturalny i mogą być z pożytkiem badane przy pomocy identycznych założeń, metod i pojęć.

Socjologowie radzieccy krytykują system Parsonsa i zbliżone teorie socjologii działania przede wszystkim za ograniczenie zainteresowania świadomych i celowych czynności ludzkich o charakterze interakcji i pomijanie zjawisk żywiołowej działalności, uwarunkowanej sytuacją ekonomiczną i wikłającej ludzi w układy nieuświadomionych zależności.

W szkicu poświęconym perspektywom teorii socjologicznej z 1950 roku Parsons pisał: „z całą emfazą, chcę stwierdzić, że ogólna teoria, na która położyłem taki nacisk, może być uzasadniona o tyle tylko, o ile rzutuje na płaszczyznę badań, dostarczając im, jako płaszczyzny odniesień, ogólniejszej podstawy konceptualizacyjnej, określenia problemów hipotez i wielu operacyjnych pojęć”

6

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---