Polska Biblioteka Internetowa Pamiętnik szaleńca Strona 1/30

Gogol Mikołaj

Mikołaj Gogol

PAMIĘTNIK SZALEŃCA

Pamiętnik szaleńca Strona 2/30

Gogol Mikołaj

3 października

Dzisiaj zdarzyła mi się nadzwyczajna przygoda. Obudziłem się z rana dość

późno. Kiedy mi Marta przyniosła wyczyszczone buty, zapytałem, która

godzina. Jakem usłyszał, że już dawno wybiła dziesiąta, ubrałem się na gwałt.

Wyznaję, że nie poszedłbym w ogóle do departamentu, wiedziałem bowiem z

góry, jaką kwaśną minę zrobi nasz naczelnik wydziału. Od dawna mi

powtarza:

— Cóż to za bigos masz wiecznie w głowie, przyjacielu? Latasz jak kot z

pęcherzem, w aktach narobisz czasem takiego grochu z kapustą, że sam

Belzebub w tym się nie rozezna, nagłówki piszesz małymi literami, nie

kładziesz daty ani liczby dziennika... Obrzydliwa czapla! Pewnie mi

zazdrości, że siedzę w gabinecie dyrektora i temperuję pióra dla jego

ekscelencji. Słowem, nie poszedłbym do departamentu, gdyby nie nadzieja

zobaczenia skarbnika i wybłagania jakimś cudem od tego Żyda choćby

niewielkiej zaliczki. I to ma być stworzenie boskie? Boże Ty mój kochany

— prędzej się można spodziewać końca świata niż wypłacenia przez

niego pensji z góry. Możesz się, człowieku, zabłagać, możesz z głodu

zdychać — a ten nic: jak głaz. A u niego w domu jego własna kucharka

pierze go po pysku: świat cały o tym wie.

Służba w departamencie, zdaniem moim, wcale nie jest korzystna: nie

przynosi żadnych dochodów. Zarząd gubernialny, izba skarbowa i cywilna —

to zupełnie co innego: jakiś tam nędzny pisarczyk siedzi w kąciku,

fraczynę ma na sobie kiepściutką, gęba taka, że splunąć nie warto — a

proszę spojrzeć, jakie to sobie letnisko wynajmuje! Z porcelanową

pozłacaną filiżanką ani przystąpić do niego! „To — powiada — kuban dobry

dla doktora." Takiemu trzeba dać parę rysaków, powozik albo bobra za

trzysta rubli. Na oko taki pokorniutki, taki delikatniulki: „Pan będzie

łaskaw — prosi — pożyczyć scyzoryczka, żebym mógł zatemperować piórko." A

tylko patrzeć, jak interesanta obłuska tak, że tylko koszulę na nim

zostawi. Co prawda, u nas za to, w departamencie, praca jest wytworna,

czystość wszędzie taka, jakiej zarząd gubernialny jak świat światem nie

widział, biurka mahoniowe, wszyscy naczelnicy mówią na pan... Wyznam

szczerze, że gdyby nie ta wytworność, dawno bym porzucił służbę w

departamencie.

Włożyłem stary szynel, wziąłem parasol, bo była ulewa. Na ulicach —

pustki: spotykałem jedynie baby, osłaniające głowy połami swego odzienia,

kupców pod parasolami, no i dorożkarzy. Z lepszej publiczności natknąłem

się tylko na kamrata — urzędnika. Jakem go zobaczył na rogu, zaraz sobie

pomyślałem:

„Ho, ho, kochaneczku! Nie idziesz ty do departamentu, tylko pędzisz za tą,

co biegnie przed tobą, i przyglądasz się jej nóżkom".

Cóż to za bestia, ten nasz brat-łata, urzędnik! Dali-

Pamiętnik szaleńca Strona 5/30

Gogol Mikołaj

bóg, nie ustąpi taki żadnemu oficerowi: niech tylko zobaczy jaką

spódniczkę — zaraz musi zaczepić!

Kiedym tak rozmyślał, przed sklep, obok którego przechodziłem, zajechała

kareta. Poznałem ją natychmiast: była to kareta naszego dyrektora.

„Cóż on miałby tu do roboty? — pomyślałem. — Z pewnością to jego córka".

Przycisnąłem się do muru. Lokaj otworzył drzwiczki: wyfrunęła z karety jak

ptaszek. Ach, jakimże wzrokiem rzuciła na lewo i na prawo, jakże mignęła

okiem i brwiami... Chryste Panie, zginąłem, zginąłem z kretesem! I po cóż

miałaby wyjeżdżać w taką dżdżystą porę? I niech mi teraz kto powie, że

kobiety nie przepadają za gałgankami! Nie poznała mnie — zresztą, starałem

się zatulić jak najszczelniej, bo szynel miałem bardzo wyszarzany, a przy

tym niemodny. Teraz nosi się płaszcze z dłuższymi pelerynkami, moje zaś

były krótkie — jedna na drugiej; ponadto sukno nie stępowane.

Jej suczka nie zdążyła wbiec do sklepu i została za. drzwiami na ulicy.

Znam ją: wabi się Maggie. Stałem tak chwilkę, aż tu słyszę cieniutki

głosik:

— Jak się masz, Maggie!

Ładny kwiat! Któż to może wołać? Obejrzałem się i zobaczyłem dwie panie

pod parasolką: jedna staruszka, druga młodziutka. Ale już mnie minęły; a w

pobliżu znów się rozległo:

— Nieładnie tak, Maggie!

Co u diabła? Zobaczyłem, jak Maggie obwąchuje się z psiną, która biegła za

tymi paniami.

— Do kroćset! — powiedziałem do siebie. — Czyżbym był pijany? Ale to

przecie bardzo rzadko mi się zdarza.

— Źle o mnie sądzisz, Fidèle — powiedziała Mag-

Pamiętnik szaleńca Strona 6/30

Gogol Mikołaj

gie — słyszałem to na własne uszy — byłam, hau-hau, byłam, hau-hau, bardzo

chora.

A, niechże cię, ty psiaku! Wyznaję, że byłem niezmiernie zdumiony słysząc,

jak przemawia ludzkim głosem; wnet jednak, zdawszy sobie z tego

wszystkiego sprawę, przestałem się dziwić. Istotnie, dużo mamy na świecie

podobnych przykładów. Powiadano, że w Anglii wypłynęła ryba, która

wyrzekła dwa słowa w tak dziwnym języku, że uczeni od trzech lat badają go

i dotychczas nie potrafią określić. Czytałem również w gazetach o dwóch

krowach, które przyszły do sklepu i zażądały funta herbaty. Ale muszę

wyznać, że moje zdziwienie wzrosło jeszcze, kiedym usłyszał, jak Maggie

mówi:

— Pisałam do ciebie, Fidèle. Zapewne Bryś nie odniósł ci mego listu.

Tam do licha! Bodajem pensji nie dostał! Jak żyję, nie słyszałem, żeby

pies mógł pisać. Poprawnie pisać umie tylko szlachcic. Wprawdzie niektórzy

kupcy, subiekci, niekiedy nawet chłop pańszczyźniany potrafi coś

nagryzmolić; ale pisanie to jest przeważnie' mechaniczne: ani w tym stylu

żadnego, ani kropek i przecinków.

Zdziwiło mnie to. Wyznaję, że od niedawna zaczynam czasami słyszeć i

widzieć takie rzeczy, o jakich się nikomu nigdy nie śniło.

„Pójdę ja za tym pieskiem — powiedziałem do siebie — dowiem się, co on za

jeden i co sobie myśli".

Otworzyłem parasol i udałem się za tymi paniami. Weszły w Grochową,

skręciły na Mieszczańską, stamtąd na Stolarną, w końcu w stronę mostu

Kokuszkina i zatrzymały się przed wielką kamienicą.

„Tę kamienicę znam — rzekłem do siebie — to dom Zwierkowa".

Gmaszysko olbrzymie! Któż tu tylko nie mieszka! lleż tu kucharek, ilu

przyjezdnych! A braci urzędniczej — jak psów: jeden na drugim siedzi, a

trzecim

Pamiętnik szaleńca Strona 7/30

Gogol Mikołaj

pogania. Mam tam kolegę, który dobrze gra na trąbie. Moje panie weszły na

czwarte piętro.

„Dobra jest — pomyślałem. — Teraz nie wejdę, ale zapamiętam miejsce i przy

pierwszej sposobności nie omieszkam skorzystać".

4 października

Dzisiaj mamy środę, więc z tego względu byłem w gabinecie u naszego

dyrektora. Przyszedłem umyślnie wcześniej, rozsiadłem się i zatemperowałem

wszystkie pióra.

Nasz dyrektor to musi być bardzo mądry człowiek. Cały gabinet zastawiony

szafami z książkami. Odczytałem tytuły niektórych: straszna naukowość —

taka naukowość, że zwykły urzędnik nawet przystępu do niej nie ma:

wszystko po francusku albo po niemiecku. Zresztą, dosyć spojrzeć na niego:

phu-phu, jakie dostojeństwo błyszczy mu w oczach! Nigdy jeszcze nie

słyszałem, żeby powiedział zbyteczne słówko. Chyba tylko wyjątkowo — kiedy

mu podać papiery — zapyta:

— Jak tam dzisiaj na dworze?

— Wilgotno, ekscelencjo.

Tak, tak... To mąż stanu. Zwykły urzędnik nie może z nim iść w paragon.

Mimo to spostrzegłem, że lubi mnie szczególnie. Gdybyż tak i córka...

Niech to diabli! Nie szkodzi, nie szkodzi — milcz, serce!

Czytałem „Pszczółkę". Co za głupi naród ci Francuzi! Czego to chce? Tak

bym wziął i dalibóg — wszystkim po kolei dał baty. Przeczytałem tam

również bar-

Pamiętnik szaleńca Strona 8/30

Gogol Mikołaj

dzo przyjemny opis balu pióra jakiegoś obywatela ziemskiego z guberni

kurskiej. Ci ziemianie kurscy dobrze piszą. Po czym zauważyłem, że wybiło

wpół do pierwszej, a nasz stary nie wyszedł jeszcze ze swej sypialni. Ale

około wpół do drugiej zaszło wydarzenie, którego żadne pióro nie opisze.

Drzwi się otworzyły — myślałem, że to dyrektor: zerwałem się z krzesła,

chwytając papiery. Ale to była ona — we własnej osobie! Święci Pańscy,

jakżeż była ubrana! Suknia biała jak łabędź — fiu-fiu, jaka przepyszna! A

jak spojrzała! Słońce, jak pragnę Boga, słońce! Skinęła głową i zapytała:

— Czy nie było tu papa?

Je-jej, co za głosik! Kanarek, jedno słowo — kanarek!

Chciałem jej powiedzieć: „Niech się jaśnie dyrektorówna zmiłuje i nie

ścina mi głowy, ale skoro już mam być ścięty, to własną rączką jaśnie

dyrektorówny". Ale język, u diabła, jakoś mi stanął kołkiem 1 powiedziałem

tylko:

— Nie było, proszę pani.

Spojrzała na mnie, na księgi i upuściła chustkę. Poskoczyłem na jednej

nodze, pośliznąłem się na przeklętej posadzce i o mały włos nie rozbiłem

sobie nosa. Alem się utrzymał i podniosłem chustkę. O nieba, co za

chustka! Z najcieńszego batystu — ambra, najszczersza ambra! Aż tchnie

cała dyrektorstwem! Podziękowała mi i z lekka się uśmiechnęła — ale tak

leciutko, że jej cukrowe usteczka prawie nie drgnęły; po czym wyszła.

Siedziałem tam jeszcze godzinę. Raptem wszedł lokaj i powiedział:

— Niech pan idzie do domu, bo jaśnie pan już dawno wyjechał na miasto.

Nie znoszę tego lokajstwa: rozwali się to zawsze

Pamiętnik szaleńca Strona 9/30

Gogol Mikołaj

w przedpokoju i żeby choć który kiwnął głową człowiekowi! Ale nie dość na

tym: pewnego razu jeden z tych bydlaków, nie podnosząc się z krzesła,

raczył mnie poczęstować tabaką. A czy ty wiesz, głupi chamie, że jestem

urzędnikiem i szlachcicem z pochodzenia?

Wziąłem więc czapkę, sam włożyłem szynel — bo ci panowie nigdy nie podadzą

— i wyszedłem. W domu leżałem przeważnie na łóżku. Potem przepisałem

śliczny wierszyk, zapewne Puszkina:

Nie widząc swej lubki godzinkę, „To chyba rok minął" — myślałem. I świat

mi, i życie obrzydło. — Czyż mogę tak żyć? — powiedziałem.

Wieczorem, zatulony w płaszcz, poszedłem pod dom jego eks-cji; czekałem

długo, czy nie wyjdzie panna dyrektorówna, nie wsiądzie do karety.

Chciałem raz jeszcze spojrzeć na nią. Ale nie — nie wyszła.

6 listopada

Rozwścieczył mnie dzisiaj naczelnik wydziału. Przyszedłem do departamentu,

a ten wzywa mnie do siebie i mówi tak:

— Powiedz mi z łaski swojej, co ty właściwie robisz?

— Jak to co? — odparłem. — Nic nie robię.

— Zastanów się dobrze. Masz już przeszło czterdziestkę: czas nabrać

rozumu. Co ty sobie wyobrażasz? Czy myślisz, że nie wiem o wszystkich

twoich sprawkach? Łazisz za córką dyrektora! Spojrzyj tylko na siebie,

pomyśl, czym jesteś! Zero, kompletne zero. Goły jak

Pamiętnik szaleńca Strona 10/30

Gogol Mikołaj

święty turecki. Popatrz na tę swoją twarz w lustrze: gdzież ci myśleć o

tym!

Tam do diaska! Że ma twarz jak bania aptekarska, a na głowie kępkę włosów

nastroszoną w czub, że zadziera tę głowę do góry i smaruje ją jakąś

pomadą"— to już myśli, że wszystko mu wolno. Rozumiem, rozumiem, dlaczego

taki zły na mnie. Zazdrości mi: pewnie zauważył oznaki życzliwości, jaką

mi okazują, pomijając jego osobę. Gwiżdżę na niego! Wielka mi rzecz: radca

dworu! Przywiesił złoty łańcuszek do zegarka, kupuje buty za trzydzieści

rubli — a niech go wszyscy diabli! Ja też sroce spod ogona nie wypadłem.

Szlachcic jestem. I mogę się dosłużyć stanowiska. Mam zaledwie

czterdzieści dwa lata: taki wiek, kiedy w istocie dopiero się zaczyna

służbę. Zaczekaj, bratku! I ja będę radcą stanu, a może, da Bóg, jeszcze

czymś więcej. I ja zdobędę sobie reputację, może jeszcze lepszą od twojej!

Ubrdałeś sobie, że oprócz ciebie nie ma już porządnych ludzi? Daj no mi

frak angielski ostatniej mody, a niech sobie jeszcze zawiążę krawat taki,

jak ty nosisz — ani się będziesz do mnie umywał. Brak mi środków — w tym

sęk.

8 listopada

Byłem w teatrze. Grano „Fiłatkę" — błazna ludowego. Uśmiałem się. Potem

dawano jakiś wodewil z zabawnymi wierszykami na strapczych; a zwłaszcza na

Pamiętnik szaleńca Strona 11/30

Gogol Mikołaj

jednego asesora: tak swobodnie napisane, że aż się dziwiłem, jak to

cenzura puściła. O kupcach śpiewano bez ogródek, że oszukują naród, a

synalkowie ich awanturują się i pchają do szlachty. O dziennikarzach

również był jeden zabawny kuplet: że lubią wszystko besztać i że autor

prosi publiczność o obronę.

Bardzo zabawne sztuki piszą dzisiaj autorzy. Lubię bywać w teatrze. Niech

mam jaki grosz wolny — nie mogę się powstrzymać, żeby nie pójść. A co się

tyczy kolegów urzędników, są wśród nich takie świnie, że za nic w świecie

nie pójdzie taki gbur do teatru, chyba że dostanie bilet darmo.

Jedna aktorka śpiewała bardzo ładnie. Przypomniała mi się tamta... Niech

to diabli! Nie szkodzi, nie szkodzi... milcz, serce!

9 listopada

O ósmej udałem się do departamentu. Naczelnik wydziału zrobił taką minę,

jakby mnie wcale nie zauważył. Ja ze swej strony również: jak gdyby między

nami nic nie było. Przeglądałem i sprawdzałem papiery. Wyszedłem o

czwartej. Przechodziłem obok mieszkania dyrektora: ale nikogo nie

widziałem. Po obiedzie leżałem przeważnie na łóżku.

11 listopada

Siedziałem dzisiaj w gabinecie naszego dyrektora. Zatemperowałem dla niego

dwadzieścia trzy pióra, a dla niej... ojej! dla panny dyrektorówny —

cztery. On bardzo lubi, żeby na biurku było jak najwięcej piór. Ależ to

musi być głowa! Stale milczy, a w głowie — toż to dopiero roztrząsa

wszystko! Chciałbym wiedzieć, o czym on najwięcej myśli, co też się lęgnie

w tej głowie? Wielką miałbym chętkę przyjrzeć się bliżej życiu tych panów,

wszystkim tym dwuznacznikom

Pamiętnik szaleńca Strona 12/30

Gogol Mikołaj

i sztuczkom dworskim: jacy to oni są, EL też robią w swoim kółku — oto, co

chciałbym wiedzieć!

Miałem parę razy zamiar wszcząć o tym rozmowę z jego eks-cją, ale — do stu

diabłów — język mnie nie słucha: człowiek powie tylko, jak dziś na dworze

— ciepło czy zimno — i nic więcej nie może wykrztusić. Chciałbym zajrzeć

do bawialni, do której drzwi widać czasami otwarte, a za bawialnią jeszcze

jeden pokój... Jakież to bogate urządzenie! Jakie zwierciadła i porcelana!

Chciałbym zajrzeć tam — do komnat panny dyrektorówny — tam się rwie moja

dusza: do buduaru, gdzie stoją te przeróżne słoiczki, flaszeczki i te

kwiaty, które aż strach musnąć oddechem — gdzie leżą w nieładzie jej

suknie, do mgiełki raczej podobne niż do sukien. Chciałbym zajrzeć do jej

sypialni... tam muszą być cuda, tam musi być raj, którego nie ma nawet w

niebiosach. Gdyby móc ujrzeć ów podnóżek, na którym opiera swą stopkę

wstając z łóżka, zobaczyć, jak wciąga na nią śnieżnobiałą pończoszkę...

Oje-jej! Me szkodzi, nie szkodzi... milcz, serce.

Ale dziś jakbym doznał olśnienia: przypomniałem sobie rozmowę dwóch

piesków, którą słyszałem na Newskim Prospekcie.

„Dobrze jest — pomyślałem w duszy. — Teraz się dowiem wszystkiego. Trzeba

zdobyć korespondencję tych dwóch paskudnych psiaków. Z niej się na pewno

dowiem coś niecoś".

Wyznaję, że raz nawet przywabiłem do siebie Maggie i powiedziałem jej:

— Słuchaj no, Maggie! Jesteśmy teraz sami; jeśli chcesz, zamknę drzwi,

żeby nas nikt nie widział. Powiedz mi wszystko, co wiesz o swej pani:

wszystkie jej sekrety. Klnę się na duszę, że zachowam to w tajemnicy.

Ale chytra psina podwinęła ogon, skuliła się i wyszła chyłkiem z pokoju,

jak gdyby nic nie słyszała. Od dawna podejrzewałem, że pies jest

mądrzejszy od człowie-

Pamiętnik szaleńca Strona 13/30

Gogol Mikołaj

ka; byłem nawet pewny, że umie mówić, tylko nie chce — przez jakiś upór.

Pies — to niezwykły polityk: wszystko zauważy, każdy krok człowieka. Żeby

tam nie wiem co, odwiedzę jutro dom Zwierkowa, wybadam Fidèle i jeśli się

da, wydobędę wszystkie listy, które pisała do niej Maggie.

12 listopada

O drugiej po południu udałem się tam, żeby za wszelką cenę zobaczyć Fidèle

i wypytać ją. Nie znoszę teraz kapusty, której zapach bucha ze wszystkich

sklepików na Mieszczańskiej; a do tego z bramy każdego domu zionie takie

smrodliwe piekło, że zatkałem nos i biegłem co tchu. Ponadto ci szkaradni

rzemieślnicy puszczają ze swych warsztatów tyle sadzy i dymu, że człowiek

wytworny stanowczo nie może się tam pokazać.

Wdrapałem się wreszcie na czwarte piętro i zadzwoniłem. Otworzyła mi drzwi

niebrzydka dziewczyna, nieco piegowata. Poznałem ją: była to właśnie ta,

która wtenczas towarzyszyła staruszce. Zaczerwieniła się lekko;

zrozumiałem w lot: chciałabyś kawalera, gołąbeczko moja!

— Czym mogę służyć? — zapytała.

— Muszę pomówić z pieskiem pani. Dziewczyna była głupia! Poznałem od razu,

że głu-

pia! Tymczasem nadbiegł psiak z ujadaniem. Chciałem go złapać, ale

wstrętna psina omal nie ugryzła mnie w nos. Dostrzegłem jednak w kącie jej

koszyczek. O, tego mi właśnie było trzeba! Pochyliłem się nad nim,

pogrzebałem w słomie i ku niezmiernemu swemu zadowoleniu wyciągnąłem

stamtąd paczuszkę małych karteczek. Widząc to, obrzydliwa psina najpierw

ugryzła mnie w łydkę, potem, zwąchawszy, że zabieram jej papiery, zaczęła

piszczeć i łasić się. Ale ja jej na to:

Pamiętnik szaleńca Strona 14/30

Gogol Mikołaj

— O nie, kochaneczko, bywaj zdrowa! — I w nogi.

Przypuszczam, że dziewczyna wzięła mnie za wariata, bo przestraszyła się

okropnie.

Po powrocie do domu chciałem natychmiast zabrać się do roboty i odczytać

te listy, bo przy świecy trochę niedowidzę. Ale Marcie akurat strzeliło do

głowy, żeby myć podłogę. Te głupie kuchty czuchońskie zawsze nie w porę

mają napady czystości. Wyszedłem więc, żeby się trochę przespacerować i

zastanowić nad tym całym wypadkiem. No, nareszcie zbadam wszystkie te

sprawy i zamysły, wszystkie sprężyny, nareszcie domacam się sedna rzeczy.

Wszystko mi te listy odsłonią. Psy — to istoty mądre: rozeznają się dobrze

w stosunkach politycznych, z pewnością więc znajdę tam niejedno dotyczące

naszego starego: cały wizerunek i wszystkie sprawy tego męża stanu. Będzie

tam też coś i o tej, która... milcz, serce! Wróciłem do siebie pod

wieczór. Przeważnie leżałem na łóżku.

13 listopada

A więc do dzieła! Pismo dosyć czytelne, jednakże charakter jakiś taki psi.

Czytajmy:

„Kochana Fidèle! Wciąż się jeszcze nie mogę przyzwyczaić do twego

mieszczańskiego imienia. Że Ci też nie mogli znaleźć ładniejszego! Fidèle,

Róża — jakie to gminne! Ale mniejsza z tym. Jestem niezmiernie rada, żeśmy

postanowiły pisywać do siebie..."

List napisany jest nader poprawnie. Przestankowanie i pisownia w zupełnym

porządku. Co tu gadać: tak nie napisze nawet nasz naczelnik wydziału,

chociaż dowodzi, że studiował gdzieś na uniwersytecie. Idźmy dalej:

„Sądzę, że wymiana myśli, uczuć i wrażeń —

Pamiętnik szaleńca Strona 15/30

Gogol Mikołaj

to jedno z największych dobrodziejstw na świecie..."

Hm!... Sentencja zaczerpnięta z jakiegoś przekładu z niemieckiego. Tytułu

nie pamiętam. „Mówię to z własnego doświadczenia, aczkolwiek nie

wybiegałam na świat dalej niż za bramę naszego domu. Życie mam jak różami

usłane. Moja pani, którą papa nazywa Sophie, kocha mnie nieprzytomnie".

Oje-jej! Ale nie szkodzi, nie szkodzi... Milcz, serce!

„Papa również pieści mnie bardzo często. Pijam herbatę i kawę ze

śmietanką. Ach, ma chère! Muszę ci powiedzieć, że wcale nie widzę smaku w

wielkich ogryzionych kościach, które zżera w kuchni nasz Bryś. Kostki są

smaczne tylko z dziczyzny, a przy tym wówczas, gdy nie wyssano z nich

jeszcze szpiku. Dobrze jest zmieszać kilka sosów razem, ale bez kaparów i

włoszczyzny. Nie ma jednak nic gorszego niż ów zwyczaj dawania psom kulek

z chleba. Jakiś tam przy stole jegomość, który dotykał palcami nie

wiedzieć jakiego paskudztwa, naraz tymiż palcami zaczyna kręcić kulkę z

chleba, a potem przywołuje cię i wtyka ci ją w zęby. Odmówić jakoś nie

wypada — no i zjadasz: z obrzydzeniem, ale musisz..."

Co u licha? Cóż to za bzdury! Jak gdyby nie było lepszego tematu. Weźmy

inną kartkę: może coś będzie bardziej do rzeczy.

„...Z miłą chęcią gotowa jestem podawać Ci wiadomości o wszystkim, co się

u nas dzieje. Mówiłam Ci już coś niecoś o tym najważniejszym panu, którego

Sophie nazywa papa. Jest to człowiek bardzo dziwny..."

Nareszcie! Nie myliłem się twierdząc, że psy patrzą na wszystko z punktu

widzenia politycznego. Zobaczmy, co z tym papa.

„...bardzo dziwny. Najczęściej milczy: mówi bardzo

Pamiętnik szaleńca Strona 16/30

Gogol Mikołaj

rzadko. Ale przed tygodniem rozmawiał bez przerwy sam ze sobą: — Dostanę

czy nie dostanę?... — Brał w jedną garść papierek, drugą składał pustą i

powtarzał: — Dostanę czy nie dostanę? — Raz nawet do mnie się zwrócił z

pytaniem: — Jak myślisz, Maggie, dostanę czy nie dostanę? — Nic a nic z

tego nie mogłam zrozumieć: obwąchałam jego but i odeszłam. W tydzień

potem, ma chère, przyszedł papa uradowany. Całe rano przychodzili do niego

panowie w mundurach i czegoś mu winszowali. Przy stole był taki

rozpromieniony, jakim go nigdy dotąd nie widziałam. Żartował i

dowcipkował. Po obiedzie wziął mnie na ręce, podniósł do swojej szyi i

powiedział: — Spójrz no, Maggie, co ja tu mam! — Zobaczyłam jakąś

wstążeczkę. Obwąchałam ją — ale była zupełnie bez zapachu; w końcu

liznęłam ją delikatnie: jakaś słonawa..."

Hm... Zdaje się, że suczka za bardzo sobie pozwala... Żeby nie dostała

batów! Aha, więc taki z niego pyszałek! To trzeba sobie zanotować.

„...Do widzenia, ma chère! Spieszę się bardzo... i tam dalej, i tam

dalej... Jutro skończę ten list... Dzień dobry, kochanie! Jestem znów z

Tobą. Dzisiaj moja Sophie..."

Zobaczmy, co tam z Sophie... Niech to diabli! Ale nie szkodzi, nie

szkodzi... Czytajmy!

„...moja pani Sophie miała strasznie zaprzątniętą głowę. Wybierała się na

bal, a ja się ucieszyłam, że podczas jej nieobecności będę mogła spokojnie

napisać do Ciebie. Moja Sophie zawsze z rozkoszą jeździ na bale, chociaż w

trakcie ubierania się prawie zawsze się złości. Żadną miarą nie mogę też

zrozumieć, ma chère, co to za przyjemność jeździć na bale. Sophie wraca

zawsze z balu o szóstej rano i za każdym razem poznaję po jej bladej i

zmizerniałej twarzy, że nie dali tam biedaczce nic do jedzenia. Mówię ci

szczerze, że nie wytrzymałabym takiego życia. Gdyby mi nie dano jarząbka w

sosie albo pieczonego skrzydełka kury —

Pamiętnik szaleńca Strona 17/30

Gogol Mikołaj

doprawdy nie wiem, co by się ze mną stało. Dobra jest również kaszka z

sosikiem; za to marchew, rzepa albo karczochy nigdy mi nie będą

smakowały..."

Styl okropnie nierówny! Od razu widać, że to nie człowiek pisał: zaczyna

jak należy, a kończy sobaczyzną. Przejrzyjmy jeszcze jeden liścik. Troszkę

przydługi. Hm... daty również nie ma.

„Ach, kochanie, jakże dojmująco odczuwani, że zbliża się wiosna! Serce mi

wali, jakby na kogoś czekało. W uszach szum; często podnoszę łapkę i stoję

kilka sekund w zasłuchaniu przy drzwiach. Wyznam Ci, że mam dużo

zalotników. Siedząc na oknie, przyglądam im się nieraz. Ach, gdybyś

wiedziała, jakie są wśród nich potwory! Idzie taki ciamajda kundel, głupi

aż strach — na twarzy ma to wypisane — idzie dostojnie ulicą i wyobraża

sobie, że jest znakomitością, że wszyscy są w niego zapatrzeni.

Bynajmniej! Nawet uwagi nie zwracam na niego: jakbym go wcale nie

widziała. A jaki straszny dog zatrzymuje się pod moim oknem! Gdyby stanął

na tylne łapy — czego oczywiście ten gbur nie potrafi — byłby o głowę

wyższy od papa mojej Sophie, który jest mężczyzną też dość wysokim i

tęgim. Ten bałwan to musi być okropny zuchwalec. Warknęłam na niego, a on

nic — nawet się nie zmarszczył: wywalił język, zwiesił swe olbrzymie uszy

i patrzy w okno — taki cham! Ale nie myśl, ma chère, że serce moje jest

nieczułe na te wszystkie zaloty. O nie! Gdybyś widziała jednego kawalera,

który przełazi przez parkan z sąsiedniego podwórza... Na imię ma — Trezor.

Ach, ma chère, jakiż on ma pyszczek!..."

Pfuj, do czarta! Cóż to za paskudztwo! Jak można takimi głupstwami

wypełniać listy? Człowieka mi dajcie! Człowieka szukam, łaknę strawy

duchowej, która by żywiła i osładzała mi duszę! A zamiast tego takie

banialuki... Odwróćmy kartkę: może będzie coś lepszego?

„...Sophie siedziała przy stoliku i haftowała, a ja patrzyłam przez okno,

ponieważ lubię przyglądać się prze-

Pamiętnik szaleńca Strona 18/30

Gogol Mikołaj

chodniom. Wtem wchodzi lokaj i oznajmia: — Pan Tiepłow. — Prosić! —

zawołała Sophie i dalejże mnie ściskać! — Ach, Maggie, Maggie! Gdybyś

wiedziała, kto to taki! Brunet, kamerjunkier, a jakie oczy! Czarne i

świecące jak agat! — I Sophie pobiegła do siebie. Po chwili wszedł młody

kamerjunkier z czarnymi bokobrodami; podszedł do lustra, poprawił czuprynę

i rozejrzał się po pokoju. Zawarczałam i usiadłam na swoim miejscu. Sophie

wnet wróciła i odkłoniła się radośnie na jego szurganie, a ja — jak gdyby

nic — dalej patrzyłam przez okno. Ale przechyliłam głowę trochę na bok,

starając się dosłyszeć, o czym oni mówią. Ach, ma chère, o jakich

głupstwach! Mówili o tym, jak jedna dama w tańcu zamiast jednej figury

zrobiła inną; że jakiś tam Bobow w swoim żabocie był bardzo podobny do

bociana i o mały włos się nie wywrócił; że jakaś Lidinowa wyobraża sobie,

iż ma niebieskie oczy, gdy tymczasem są one zielone — i tym podobne

bzdurstwa. Czyż można porównać — pomyślałam sobie — tego kamerjunkra z

Trezorem?! O nieba! Cóż za różnica! Przede wszystkim kamerjunkier ma

zupełnie gładką szeroką twarz i dookoła "bokobrody, jakby ją sobie

obwiązał czarną chustką — a Trezor ma pyszczek wąziutki i na czole białą

gwiazdkę. Talii kamerjunkra ani porównać z talią Trezora! A oczy, sposób

bycia, maniery! Niebo i ziemia! Nie pojmuję, ma chère, co ona w tym swoim

Tiepłowie widzi? Czym się tak w nim zachwyca?..."

Ja również odnoszę wrażenie, że coś tutaj nie jest w porządku. Nie

podobna, żeby Tiepłow mógł ją tak oczarować. Idźmy dalej:

„Jeżeli jej się tak podoba ten kamerjunkier, to doprawdy widzi mi się, że

niezadługo gotów się jej spodobać i ten urzędnik, który siedzi w gabinecie

papa. Gdybyś wiedziała, ma chère, co to za pokraka! Zupełnie jak żółw w

worku..."

Pamiętnik szaleńca Strona 19/30

Gogol Mikołaj

Któryż to może być urzędnik?

„Ma jakieś cudaczne nazwisko. Siedzi i wiecznie temperuje pióra. Włosy na

głowie — jak szopa. Papa czasami posyła go zamiast lokaja..."

Zdaje mi się, że ten wstrętny psiak pije do mnie. Ale czyż ja mam włosy

jak szopa?

„Sophie nie może się powstrzymać od śmiechu, kiedy patrzy na niego".

Łżesz, przeklęty! Cóż to za plugawy język! Jak gdybym nie wiedział, że to

zazdrość! Jak gdybym nie wiedział, kto w tym palec maczał! To sprawka

naczelnika wydziału. Zapłonął do mnie nienawiścią nieubłaganą i wciąż mi

szkodzi, szkodzi, na każdym kroku szkodzi. Ale przejrzyjmy jeszcze jeden

list: może się rzecz sama przez się wyświetli.

„Ma chère Fidèle, wybacz, że tak dawno nie pisałam do Ciebie. Cały czas

byłam jak w upojeniu! Świętą prawdę wyrzekł któryś poeta, że miłość — to

drugie życie. A przy tym w domu u nas wielkie zmiany. Kamerjunkier bywa

codziennie. Sophie zakochana w nim do szaleństwa. Papa wielce zadowolony.

Słyszałam nawet od naszego Grzegorza, który zamiata podłogę i zawsze gada

sam ze sobą, że wkrótce będzie wesele, bo papa chce koniecznie wydać

Sophie albo za generała, albo za kamerjunkra, albo za pułkownika służby

czynnej..."

A niech to wszyscy diabli! Nie mogę dalej czytać. Ciągle ten kamerjunkier

albo generał. Wszystko, co najpiękniejsze na świecie, przypada w udziale

kamerjunkrom albo generałom. Niech sobie biedny człowiek znajdzie jakieś

małe szczęście, niechże wyciągnie po nie rękę — już mu je wydrze

kamerjunkier albo generał! Cóż to u licha ciężkiego? Chciałbym zostać

generałem nie po to, żeby otrzymać rękę i resztę — o nie! Chciałbym nim

być, żeby zobaczyć, jak to oni będą nadskakiwać i wyprawiać te przeróżne

sztuczki i dwuznaczniki dworskie... A potem powiedzieć im wręcz, że

Pamiętnik szaleńca Strona 20/30

Gogol Mikołaj

pluję na nich oboje. Przykro jest człowiekowi, do diaska! Podarłem na

strzępki listy głupiego psiaka.

3 grudnia

To nie może być! Bajdy! Ślub się nie może odbyć! Cóż z tego, że jest

kamerjunkrem? To przecie tylko czczy tytuł: nie jakaś rzecz dotykalna,

którą by można wziąć do ręki. Że jest kamerjunkrem, nie przybędzie mu od

tego trzecie oko na czole. Nos ma przecież nie ze złota, tylko taki sam

jak ja, jak każdy inny. Nie jada nim, ale wącha; nie kaszle nim, tylko

kicha. Niejednokrotnie już chciałem dociec, skąd się biorą wszystkie te

różnice? Dlaczego ja jestem radca tytularny i z jakiej racji tylko

tytularny? Może jestem jakimś hrabią albo generałem i tylko wydaję się

radcą tytularnym? Może sam jeszcze nie wiem, kim jestem. Ileż to mamy

przykładów z historii: jakiś tam zwykły — nie szlachcic nawet, ale prosty

mieszczanin lub zgoła chłop — i raptem wychodzi na jaw, że to wielmoża

albo baron czy jak go tam... Jeżeli z chłopa coś takiego może być, cóż

dopiero ze szlachcica!

Dajmy na to, że wchodzę znienacka do naszego starego w mundurze

generalskim: epolet na prawym ramieniu, epolet na lewym, na piersi wstęga

błękitna — hę? Jakby to wówczas zaśpiewała moja ślicznotka? A co na to sam

papa, nasz dyrektor? O, to straszny pyszałek! To musi być mason,

niezawodnie mason; chociaż podszywa się pod to i owo, od razu

spostrzegłem, że to mason: jak podaje komuś rękę, wyciąga tylko dwa palce.

Ale czyż ja nie mogę w tejże chwili być zamianowany generał-gubernatorem

albo intendentem czy też czymś w tym rodzaju? Chciałbym wiedzieć, dlaczego

jestem radcą tytularnym? Dlaczego mianowicie tytularnym?

Pamiętnik szaleńca Strona 21/30

Gogol Mikołaj

5 grudnia

Dziś całe rano czytałem gazety. Dziwne rzeczy dzieją się w Hiszpanii.

Nawet się nie mogę w tym dobrze połapać. Piszą, że tron jest zniesiony i

że władze są w kłopocie z wyszukaniem następcy, skutkiem czego powstały w

kraju zamieszki. Wydaje mi się to nadzwyczaj dziwne. W jaki sposób tron

może być zniesiony? Piszą, że jakaś donna ma wstąpić na tron. Żadna donna

nie może wstąpić na tron żadną miarą. Na tronie może zasiąść tylko król.

„Ale — powiadają — nie ma króla". Jak to może nie być króla? Państwo nie

może być bez króla. Król jest, tylko zapewne pozostaje gdzieś w ukryciu.

Może nawet jest tam na miejscu, ale jakieś powody rodzinne albo obawy ze

strony mocarstw ościennych, dajmy na to Francji czy innych krajów,

zmuszają go do ukrywania się — albo może są jakieś inne względy...

8 grudnia

Już się chciałem wybrać do departamentu, ale zatrzymały mnie rozmaite

przyczyny i rozmyślania. Sprawy hiszpańskie nie wychodzą mi z głowy. Jak

to może być, żeby donna została królową? Nie dopuszczą do tego. Po

pierwsze Anglia nie pozwoli. Przy tym interesy polityczne całej Europy,

cesarz austriacki, nasz cesarz... Wyznaję, że te wypadki tak mnie

przygnębiły i wstrząsnęły mną, że literalnie niczym nie mogłem się przez

cały dzień zająć. Marta zwróciła mi uwagę, że przy stole byłem niezwykle

roztargniony. Istotnie, mam wrażenie, że w tym roztargnieniu rzuciłem na

ziemię

Pamiętnik szaleńca Strona 22/30

Gogol Mikołaj

i stłukłem dwa talerze. Po obiedzie wychodziłem na spacer, ale żadnych

korzyści stąd nie odniosłem. Potem przeważnie leżałem na łóżku, rozważając

sprawy hiszpańskie.

3 kwietnia roku 2000

Dzień dzisiejszy jest dniem wielkiego triumfu! Hiszpania ma króla.

Odnalazł się. Tym królem jestem ja. Dopiero dzisiaj dowiedziałem się o

tym. Wyznaję, że olśniło mię to jak błyskawica. Nie pojmuję, jak mogłem

dotychczas myśleć i wyobrażać sobie, że jestem radcą tytularnym. Jak mogła

mi strzelić do głowy taka bzikowata myśl? Dobrze jeszcze, że nikt nie

wpadł na pomysł, żeby mnie wówczas zamknąć w domu wariatów. Teraz droga

przede mną otwarta. Teraz widzę wszystko jak na dłoni. Przedtem zaś — nie

rozumiem dlaczego — przedtem wszystko widziałem jak we mgle. A pochodzi to

wszystko, przypuszczam, stąd, że ludzie wyobrażają sobie, jakoby mózg

ludzki mieścił się w głowie; bynajmniej: przynosi go wiatr od strony Morza

Kaspijskiego.

Nasamprzód oznajmiłem Marcie, kim jestem. Usłyszawszy, że ma przed sobą

króla hiszpańskiego, plasnęła w dłonie i o mało nie padła trupem ze

strachu: głupia, nigdy jeszcze nie widziała króla hiszpańskiego! Starałem

się ją uspokoić i w słowach miłościwych zapewniłem ją o swej łaskawości,

oświadczając, że wcale się nie gniewam na nią za to, że czasami źle mi

czyściła buty. Przecie to ciemny naród: z takimi nie można mówić na tematy

wznioślejsze. Przestraszyła się dlatego, że jest przekonana, jakoby

wszyscy królowie hiszpańscy podobni byli do Filipa II. Ale wytłumaczyłem

jej, że między mną a Filipem nie zachodzi żadne podobieństwo i że ja nie

mam ani jednego kapucyna.

Do departamentu nie poszedłem. Niech go wszyscy diabli! O nie, moi drodzy,

teraz już nie dam się wam

Pamiętnik szaleńca Strona 23/30

Gogol Mikołaj

złapać: nie będę przepisywał waszych ohydnych papierów!

Dnia 86 marcetnia między dniem a nocą

Dziś przyszedł do mnie nasz egzekutor, wzywając mnie do departamentu, bo

nie byłem tam już od trzech tygodni.

Na żarty poszedłem do departamentu. Naczelnik wydziału myślał, że mu się

ukłonię i będę go przepraszał. Ale spojrzałem na niego obojętnie — ani

gniewnie, ani życzliwie — i siadłem na swoim miejscu, nie zwracając jakby

na nikogo uwagi. Patrzyłem na to całe tałałajstwo kancelaryjne i myślałem:

„Gdybyście wiedzieli, kto tu wśród was siedzi!" Chryste Panie, dopieroż by

powstał rwetes! Sam naczelnik wydziału zacząłby mi się kłaniać w pas, jak

się teraz kłania dyrektorowi.

Położyli przede mną jakieś papiery, żebym z nich sporządził wyciąg. Ale

nawet palcem nie tknąłem. Po chwili zaczęło się ogólne zamieszanie: dano

znać, że nadchodzi dyrektor. Wielu urzędników poleciało na wyprzódki, żeby

mu się pokazać, ale ja się nawet nie poruszyłem. Kiedy przechodził przez

nasz wydział, wszyscy zapięli fraki na wszystkie guziki, a ja nic! Co mi

tam dyrektor! Żebym ja miał wstawać przed nim? Przenigdy! Jaki z niego

dyrektor? To korek, nie żaden dyrektor. Zwyczajny korek, najzwyklejszy

korek — taki, jakim się korkuje butelki.

Najbardziej mnie ubawiło to, kiedy mi podsunięto jakiś papier, żebym go

podpisał. Myśleli pewnie, że podpiszę u samego dołu: referent ten a ten. A

figę! Na najpierwszym miejscu, gdzie się podpisuje dyrektor departamentu,

skreśliłem: „Ferdynand VIII". Trzeba

Pamiętnik szaleńca Strona 24/30

Gogol Mikołaj

było widzieć, jakie korne milczenie zapanowało! Ale ja skinąłem tylko

ręką:

— Nie żądam żadnych oznak wiernopoddańczych — powiedziałem i wyszedłem.

Udałem się wprost do mieszkania dyrektora: Nie było go w domu. Lokaj

próbował mnie nie wpuścić, ale mu powiedziałem coś takiego, że aż mu w

pięty poszło. Przedostałem się wprost do jej gotowalni. Siedziała przed

lustrem. Ujrzawszy mnie, zerwała się i odskoczyła. Nic jej nie mówiłem, że

jestem królem hiszpańskim. Powiedziałem tylko, że czeka ją szczęście

takie, o jakim nie marzyła, że — mimo wszystkie knowania wrogów —

połączymy się. Nie chciało mi się więcej mówić, toteż wyszedłem.

O, jakże przewrotną istotą jest kobieta! Dopiero teraz uświadomiłem sobie,

co to jest kobieta. Dotychczas nikt jeszcze nie zbadał, kogo ona kocha. Ja

pierwszy odkryłem to. Kobieta kocha diabła. Bez żartów. Fizycy piszą

głupstwa, że kobieta to a owo... Nieprawda: kobieta rozkochana jest tylko

w diable. Spójrzcie, jak ona lornetuje z loży pierwszego piętra. Sądzicie,

że przygląda się temu grubasowi z gwiazdą na piersi? Gdzie tam? Patrzy' na

diabła, który stoi za nim. Oto schował się w jego gwiazdę. Kiwa na nią

stamtąd palcem. A ona wyjdzie za niego, wyjdzie!

A jeśli chodzi o ojców dygnitarskich tych panien, wszyscy, oni, co to tak

krętu-wętu na wszystkie strony i pchają się do dworu cesarskiego, i

twierdzą, że są patrioci, a to, a owo — nieprawda: dzierżaw, dzierżaw chcą

ci patrioci. Pyszałki, świętokupcy! Matkę i ojca, Boga sprzedadzą za

pieniądze! Wszystko to pycha — a pycha stąd, że pod językiem mają maleńki

bąbelek, a w bąbelku siedzi maciupeńki robaczek, nie większy niż główka od

szpilki, a wszystko to robi pewien cy-

Pamiętnik szaleńca Strona 25/30

Gogol Mikołaj

rulik, który mieszka na Grochowej. Nie pamiętam, jak się nazywa,

powszechnie jednak wiadomo, że razem z jedną położną chce on rozszerzyć na

cały świat mahometaństwo — stąd też, jak słychać, większość narodu we

Francji wyznaje już wiarę Mahometa.

Żadnej daty. Dzień był bez daty

Spacerowałem incognito po Newskim Prospekcie. Przejeżdżał najjaśniejszy

pan. Wszyscy odsłonili głowy. Ja również. Ale nie dałem poznać po sobie,

żem król hiszpański. Uważałem, że nie wypada mi ujawnić się wobec

wszystkich, ponieważ mój wysoko urodzony brat zapytałby na pewno, dlaczego

król hiszpański do tej pory nie zaprezentował się u dworu. Rzeczywiście,

przede wszystkim powinna nastąpić prezentacja u dworu. Przeszkodę

stanowiło dotychczas to, że nie mam królewskiego stroju. Muszę zdobyć

przynajmniej płaszcz królewski. Chciałem go obstalować u krawca, ale to

skończone osły; przy tym nie dbają zupełnie o robotę, puścili się na

jakieś afery i przeważnie brukują ulice.

Postanowiłem zrobić sobie płaszcz z nowego munduru, który miałem na sobie

zaledwie dwa razy. Ale żeby mi go ci szubrawcy nie spartolili, sam się

zabrałem do szycia. Zamknąłem się, żeby nikt nie widział, i pociąłem cały

mundur nożyczkami, bo trzeba go było zupełnie przerobić i nadać

materiałowi wygląd gronostajowych ogonków.

Daty nie pamiętam. Miesiąca również

nie było. Co to było — diabli wiedzą.

Płaszcz już gotów, wykończony kompletnie. Kiedym go włożył, Marta aż

krzyknęła. A jednak nie mogę się jeszcze odważyć na prezentację u dworu,

dotąd bowiem nie przybyło poselstwo z Hiszpanii. Bez orszaku nie

Pamiętnik szaleńca Strona 26/30

Gogol Mikołaj

wypada: żadnej powagi i dostojeństwa. Oczekuję poselstwa z godziny na

godzinę.

Dnia 1

Dziwi mnie niezmiernie opieszałość poselstwa. Co by je mogło zatrzymać?

Czyżby Francja? Możliwe: to mocarstwo jest mi wyjątkowo niechętne. Byłem

na poczcie, żeby się dowiedzieć, czy nie przybyli posłowie z Hiszpanii,

ale wierutnie głupi poczmistrz o niczym nie wie.

— Nie ma tu — powiedział mi — żadnych posłów hiszpańskich, ale jeżeli pan

życzy sobie posłać list, przyjmiemy według ustalonej opłaty.

Po diabła mi list! Co mi z niego przyjdzie? Listy piszą tylko aptekarze...

Madryt, 30 Februari

A zatem jestem w' Hiszpanii. Nastąpiło to tak szybko, żem nie zdążył

oprzytomnieć. Dziś z rana zgłosili się do mnie posłowie hiszpańscy;

wsiadłem razem z nimi do karety. Dziwna mi się wydała niezwykła szybkość:

pędziliśmy tak szparko, że w pół godziny byliśmy na granicy hiszpańskiej.

Co prawda, wszędzie dziś w Europie są koleje żelazne i parostatki pływają

niezwykle prędko.

Dziwny to kraj Hiszpania! Kiedyśmy weszli do pierwszej komnaty, zobaczyłem

mnóstwo ludzi o wygolonych głowach. Domyśliłem się, że to muszą być

dominikanie albo kapucyni, ci bowiem golą sobie głowy. Niezmiernie dziwne

wydało mi się postępowanie kanclerza koronnego, który prowadził mię za

rękę, po czym wepchnął do niedużego pokoju i powiedział:

— Siedź tu, a jak będziesz robił z siebie króla Ferdynanda, wybiję ci to z

głowy.

Rozumiejąc, że wystawia mnie w ten sposób na pró-

Pamiętnik szaleńca Strona 27/30

Gogol Mikołaj

bę, dałem mu odpowiedź przeczącą, na co kanclerz uderzył mnie dwukrotnie

kijem po plecach, i to tak boleśnie, żem o mało nie krzyknął. Ale się

pohamowałem, przypomniawszy sobie, że jest taki zwyczaj rycerski przy

pasowaniu kogoś na wysokie stanowisko, a w Hiszpanii po dziś dzień

przestrzegane są zwyczaje rycerskie.

Kiedy mnie pozostawiono samego, postanowiłem zająć się sprawami

państwowymi. Zrobiłem odkrycie, że Chiny i Hiszpania — to jeden kraj i

wyłącznie przez nieuctwo uważa się je za dwa różne państwa. Radzę każdemu,

żeby umyślnie napisał na papierze słowo Hiszpania, a wypadną z tego Chiny.

—

Ale najbardziej martwiło mnie wydarzenie, jakie ma zajść jutro. Jutro o

siódmej godzinie nastąpi dziwne zjawisko: ziemia osiądzie na księżycu.

Pisze o tym także znakomity chemik angielski Wellington. Wyznaję, że

poczułem szczery niepokój, kiedym uprzytomnił sobie niezwykłą wrażliwość i

kruchość księżyca. Księżyc przecie jest zazwyczaj wyrabiany w Hamburgu, i

to bardzo kiepsko. Dziwię się, że Anglia nie zwróciła na to uwagi. Zrobił

go kulawy bednarz, jakiś dureń, który nie ma pojęcia o księżycu. Włożył

tam smolistą linę i nieco oleju rzepakowego; stąd ten okropny smród na

całej ziemi, że aż trzeba zatykać nosy. Dlatego też księżyc jest taką

delikatną kulą i ludzie tam żyć nie mogą: dziś mieszkają tam same nosy. I

z tego to właśnie powodu nie możemy nigdy zobaczyć swoich nosów, wszystkie

bowiem przebywają na księżycu.

Więc kiedym sobie uprzytomnił, że ziemia jest materią ciężką i osiadając

może zemleć na mąkę wszystkie nasze nosy, ogarnął mnie taki niepokój, że

wdziawszy pończochy i trzewiki pośpieszyłem do sali rady koronnej, ażeby

wydać rozkazy policji, by nie pozwoliła ziemi osiąść na księżycu.

Kapucyni, których mnóstwo zastałern w sali rady Koronnej, byli to, jak się

okazało, ludzie rozumni. Kiedym powiedział: — Panowie, ratuj-

Pamiętnik szaleńca Strona 28/30

Gogol Mikołaj

my księżyc, bo ziemia chce siąść na nim — wszyscy jak jeden mąż zaczęli

spełniać moje życzenie monarsze, przy czym wielu z nich jęło się wdrapywać

na ściany, żeby sięgnąć do księżyca. Lecz w owej chwili wszedł wielki

kanclerz. Widząc go, wszyscy się rozbiegli. Ja, jako król, pozostałem. Ku

memu zdziwieniu kanclerz uderzył mnie kijem i zapędził do pokoju. Taką to

moc mają w Hiszpanii zwyczaje narodowe!

Tegoż roku w styczniu,

który nastąpił po lutym.

Dotychczas nie mogę zrozumieć, co to za kraj ta Hiszpania! Całkiem

niezwykłe panują tu zwyczaje narodowe i etykieta dworska! Nie rozumiem,

nie rozumiem, stanowczo nic nie rozumiem. Dzisiaj, zgolono mi głowę,

chociaż krzyczałem z całych sił, że nie chcę być mnichem. Ale jak sobie

przypomnę, co się działo ze mną, kiedy mi zaczęli kapać na głowę zimną

wodę! Takiego piekła nigdy jeszcze nie czułem. Byłem bliski szału: ledwie

mnie mogli utrzymać. Nie rozumiem, jakie; znaczenie ma ten dziwny zwyczaj.

Głupi, bezmyślny zwyczaj! Nie do pojęcia jest dla mnie nierozsądek królów,

którzy dotychczas nie wykorzenili tego zwyczaju. Domyślam się, że według

wszelkiego prawdopodobieństwa wpadłem w ręce inkwizycji, ten zaś, którego

wziąłem za kanclerza, jest zapewne wielkim inkwizytorem we własnej osobie.

Mimo to nie mogę zrozumieć, w jaki sposób król może podlegać inkwizycji.

Chociaż co prawda — za sprawą Francji, a zwłaszcza Polignaca... O, to łotr

ten Polignac! Zaprzysiągł mi zemstę aż do śmierci! No i prześladuje a

prześla-

Pamiętnik szaleńca Strona 29/30

Gogol Mikołaj

duje. Wiem jednak, przyjacielu, że chodzisz na pasku angielskim. Anglik —

to wielki polityk! Wszędzie nakręci. Wiadomo całemu światu, że kiedy

Anglia zażyje tabaki, to Francja kicha.

Dnia 25

Dzisiaj wielki inkwizytor znowu przyszedł do mego pokoju, ale ja, z daleka

już dosłyszawszy jego kroki, schowałem się pod krzesło. Zobaczył, że mnie

nie ma, zaczął więc na mnie wołać. Najpierw z nazwiska:

— Popryszczyn!

Ja ani słówkiem. Potem:

— Panie Aksencjusz! Radco tytularny! Szlachcicu! Ja dalej milczę.

— Ferdynandzie VIII, królu hiszpański!

Już chciałem wysunąć głową, alem pomyślał: ,,Nie nabierzesz mię, bratku!

Znam cię! Znowu mi będziesz lał zimną wodę na głowę".

W końcu zauważył mnie i wypędził kijem spod krzesła. Ten przeklęty kij

bije bardzo boleśnie. Ostatecznie, wszystkie te przykrości wynagrodziłem

sobie pewnym odkryciem, jakie dzisiaj zrobiłem — mianowicie, że każdy

kogut ma swoją Hiszpanię, która leży pod piórami w pobliżu ogona. Wielki

inkwizytor wyszedł ode mnie zagniewany, grożąc mi jakąś karą. Ale ja kpię

sobie z jego bezsilnej złości, ponieważ wiem, że działa jak maszyna, jako

narzędzie Anglika.

Dn 34 ia mca rkuo

Nie mam już sił cierpieć! Boże, co oni ze mną wyprawiają! Leją mi na głowę

zimną wodę. Nie widzą, nie słuchają mnie, głusi są na moje błagania. Co im

zrobiłem? Za co mnie męczą? Czego chcą ode mnie, biednego człowieka? Cóż

ja im mogę dać? Nic nie mam. Jestem już bez sił, nie mogę wytrzymać tych

wszyst-

Pamiętnik szaleńca Strona 30/30

Gogol Mikołaj

kich katuszy; głowa mi płonie, w oczach wszystko wiruje. Ratujcie mnie!

Zabierzcie stąd! Dajcie mi trójkę lotnych jak wicher koni! Siadaj, mój

woźnico, dzwońcie, moje dzwoneczki! Pomknijcie, konie, unieście mnie z

tego świata! Dalej a dalej, żebym nic a nic tutaj nie widział...

Hen, przede mną, kłębi się niebo; gwiazdka migocze w dali; ucieka ciemny

las, posrebrzony księżycem; siwa mgła ściele się do stóp; we mgle

dźwięczy melodia; po jednej strome — morze; po drugiej — Włochy... Ale oto

widnieją chaty rosyjskie. Czy to mój dom majaczeje w dali? Mojaż to matka

siedzi pod oknem? Matko, ratuj swego biednego syna! Uroń łzę na jego chorą

głowę! Spójrz, jak oni go męczą! Przytul do piersi swego biednego

sieroteńkę! Nie ma dla niego miejsca na świecie! Pędzą go precz! Matko,

użal się nad swym chorym dzieckiem!... A czy wiecie, że dej algerski ma

guza pod samym nosem?

---