VADEMECUM

pracownika ochrony

SPIS TREŚCI

Blok ogólny

Kazimierz Matysiak

1. Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 17

1. Pojęcia podstawowe 17

2. Obszary, obiekty i urządzenia podlegające obowiązkowej ochronie - kryteria sporządzania
   wykazów, odpowiedzialność karna związana z brakiem zapewnienia fizycznej lub technicznej
   ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie .... 18

1.3. Zasady sporządzania planu ochrony jednostki i tryb jego uzgadniania 20

l .4. Wewnętrzne służby ochrony - zasady i tryb tworzenia, struktura organizacyjna, zakres działania,

sposób prowadzenia dokumentacji ochronnej, uzbrojenie, wyposażenie i umundurowanie . . 21 l .5. Zasady prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia . . 22

6. Wymagania kwalifikacyjne pracowników ochrony 25

7. Uprawnienia pracowników ochrony w ochronie osób i mienia z uwzględnieniem środków
   przymusu bezpośredniego oraz użycia broni palnej . 31

8. Odpowiedzialność karna pracownika ochrony 33

9. Zakres i tryb sprawowania przez Policję nadzoru nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami
   ochronnymi 34

Adam Adamski

2. Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania 39

2.1. System kierowania instytucją 39

. l. Instytucja jako system zorganizowany 39

.2. Ogólne zasady kierowania 41

.3. Style kierowania 42

.4. Kierowanie jako proces podejmowania decyzji 43

Organizowanie stanowisk pracy 44

2.1.6. Określenie zadań, uprawnień, odpowiedzialności 45

2. Polityka kadrowa 47

3. System motywacji i kontroli 48

Monika Gorczyńska

3. Wybrane zagadnienia psychologii 53

3.1. Wybrane zagadnienia procesów poznawczych 53

1. Odbiór danych 53

2. Spostrzeganie 54

3. Przetwarzanie danych 55

4. Zapamiętywanie 56

2. Budowa portretu pamięciowego 58

3. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki zachowań agresywnych 59

4. Podstawowe informacje dotyczące stresu 61

.1.4.1. Funkcjonowanie stresu 61

3.4.2. Sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych 62

3.5. Niektóre zagadnienia psychologii osobowości 63

1. Charakter 63

2. Zainteresowania i skłonności 64

3. Uzdolnienia i zdolności 64

6. Elementy negocjacji 65

7. Podstawowe pojęcia psychologii pracy 67

Władysław Socha

4. Wybrane zagadnienia socjologii 71

4.1. Analiza społeczeństwa 71

1. Pojęcie i struktura grupy społecznej 71

2. Klasyfikacja grup społecznych 73

3. Grupy celowe 74

4. l .4. Tłum i inne zbiorowości społeczne oparte na podobieństwie zachowań .... 75

4.2. Analiza ważniejszych procesów społecznych 77

1. Procesy przystosowania 77

2. Współpraca 78

3. Współzawodnictwo 79

4. Konflikt 79

Jerzy Szumski

5. Wybrane zagadnienia kryminologii 83

1. Ogólna charakterystyka współczesnej przestępczości 83

2. Niektóre zjawiska społeczne o potencjale kryminogennym 85

3. Profilaktyka kryminologiczna 89

Adam Taracha

6. Wybrane zagadnienia kryminalistyki 91

1. Pojęcie, istota i zadania kryminalistyki 91

2. Zasadnicze źródła informacji 92

3. Ślady kryminalistyczne 94

4. Metody identyfikacji człowieka i rzeczy 95

5. Postępowanie po uzyskaniu informacji o przestępstwie do czasu przybycia Policji .... 98

Wojciech Woźniak

7. Etyka zawodowa pracownika ochrony 101

1. Podstawowe pojęcia etyki 101

2. Podstawowe zasady etyczne w pracy związanej z ochroną osób i mienia 102

3. Poszanowanie godności człowieka a uprawnienia do użycia środków przymusu bezpośredniego 103

4. Normy moralne a normy prawne 104

5. Normy moralne w sytuacjach konfliktowych 105

6. Podejmowanie decyzji w sytuacjach konfliktowych 106

7. Etyczne aspekty relacji pracownik ochrony - obywatel 107

Józef Łobocki

8. Wybrane zagadnienia z ekonomii 109

1. Przedmiot i metoda ekonomii 109

2. System gospodarczy i podmioty gospodarcze 110

3. Rynek jako mechanizm gospodarczy 112

4. Przedsiębiorstwo a rynek 114

5. Rynek kapitałowy 115

Marek Żmigrodzki

9. Organizacja administracji państwowej i samorządowej 119

9.1. Struktura organizacji państwa 119

1. Władza ustawodawcza 119

2. Władza wykonawcza 121

9.2. Struktura organizacji samorządowej 123

1. Samorząd powiatowy 123

2. Samorząd wojewódzki 125

9.3. Rola państwa i samorządów w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego . 127

1. Wymiar sprawiedliwości 127

2. Kontrola przestrzegania prawa 128

3. Porządek publiczny na terenie gminy 128

Adam Taracha

10. Ochrona tajemnicy państwowej i służbowej 131

1. Pojecie tajemnicy państwowej 131

2. Pojecie tajemnicy służbowej 133

3. Zasady postępowania z dokumentami zawierającymi tajemnicę państwową i służbową . . 134

Piotr Witkowski

11. Pojęcie terroryzmu. Cele i metody działań terrorystycznych 137

11. l. Terroryzm - początki i jego rozwój 137

11.2. Zabezpieczenia karnoprawne przy zwalczaniu terroryzmu w Polsce i na świecie .... 141

1. Terroryzm i akt terrorystyczny w polskim prawie karnym 141

2. Terroryzm i akt terrorystyczny w prawie międzynarodowym 143

3. Motywy działań terrorystycznych 145

4. Przykładowe działania sprawców zamachów terrorystycznych 146

Blok prawny

Hanna Boniecka

1. Wybrane zagadnienia prawa cywilnego 153

1. Osoba fizyczna - pojecie, zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych .... 153

2. Osoba prawna - pojęcie, zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych 154

.3. Oświadczenie woli i wady oświadczenia woli 156

.4. Pojęcie zobowiązania 157

.5. Pojęcie umowy. Formy i skutki zawarcia umowy 158

.6. Pojęcie odpowiedzialności cywilnej. Odpowiedzialność cywilna pracownika ochrony. Odpowie­
dzialność z tytułu czynów niedozwolonych 160

.7. Umowa o dzieło 163

.8. Umowa zlecenia 164

.9. Instytucja spółki cywilnej 165

.10. Własność i posiadanie oraz ich ochrona prawna 166

1. Własność i jej ochrona prawna 166

2. Posiadanie i jego ochrona prawna 166

Maciej Szwarczyk

2. Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 169

2.1. Wybrane wiadomości z części ogólnej prawa karnego 169

Pojęcie i przedmiot prawa karnego 169

.2. Źródła i podział prawa karnego 169

.3. Definicja przestępstwa i wykroczenia. Konsekwencje prawnomaterialne i procesowe . 170

.4. Podział przestępstw na zbrodnie i występki 172

.5. Zasady odpowiedzialności karnej 173

.6. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną 175

.7. Formy popełnienia przestępstwa 180

8. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu 182

9. Przestępstwa przeciwko wolności 185

10. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej 186

11. Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową 187

12. Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorial­
    nego 188

13. Przestępstwa przeciwko ochronie informacji 191

14. Przestępstwa i wykroczenia przeciwko mieniu 193

15. Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu 198

Zbigniew Gosk

3. Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 203

3.1. Podmioty procesu karnego 203

1. Uprawnienia pokrzywdzonego 204

2. Podejrzany 206

3. Oskarżony 206

1. Obrońca 207

4. Przedstawiciel społeczny 207

2. Czynności procesowe 208

3. Postępowanie przygotowawcze 213

1. Wszczęcie procesu karnego 213

2. Faza in rem 213

3. Społeczny i prawny obowiązek powiadomienia o fakcie przestępstwa 214

4. Faza in personam 215

3.4. Środki dowodowe 216

1. Wyjaśnienia 218

2. Świadek anonimowy 219

3. Świadek koronny 219

4. Biegły 219

5. Dokument 220

6. Dowód rzeczowy 220

7. Eksperyment procesowy 221

8. Świadek - pojęcie, prawa i obowiązki świadka 221

9. Sposoby zakończenia postępowania przygotowawczego 223

3.5. Postępowanie sądowe 224

Krzysztof Chorąży

4. Wybrane zagadnienia prawa administracyjnego 227

1. Źródła prawa administracyjnego 227

2. Zakres podmiotowy i przedmiotowy prawa administracyjnego 228

3. Uczestnicy postępowania administracyjnego - ich prawa i obowiązki 229

4. Tryb postępowania administracyjnego 230

5. Rozstrzygnięcia w postępowaniu administracyjnym 231

6. Środki zaskarżenia w postępowaniu administracyjnym 232

Piotr Kozak

5. Wybrane zagadnienia prawa handlowego 235

5.1. Podmioty prawa handlowego 235

1. Przedsiębiorca - profesjonalny uczestnik obrotu gospodarczego 235

2. Poszczególne kategorie przedsiębiorców 236

3. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - struktura, organizacja, odpowiedzialność 238

4. Spółka akcyjna - struktura, organizacja, odpowiedzialność 242

5.2. Pojęcie firmy 247

Jacek Leńczuk, Urszula Stawska

6. Wybrane zagadnienia prawa finansowego 251

1. Podstawy prawne rachunkowości 251

2. Podstawowe pojęcia prawa podatkowego 253

3. Istota podatku dochodowego od osób fizycznych 254

4. Istota podatku dochodowego od osób prawnych 256

5. Istota podatku od towarów i ustug 257

Marcin Obłożą, Zdzisław Polański

7. Wybrane zagadnienia prawa pracy 261

1. Źródła prawa pracy 261

2. Stosunek pracy i jego podmioty, nawiązanie umownego stosunku pracy 264

3. Ustanie umownego stosunku pracy 268

4. Prawa i obowiązki stron stosunku pracy 271

5. Wynagrodzenie za prace i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy 272

6. Czas pracy, zwolnienia od pracy i urlopy wypoczynkowe 275

7. Odpowiedzialność pracowników za niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków . 280

8. Bezpieczeństwo i higiena pracy 282

9. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika 283

10. Roszczenia ze stosunku pracy 284

Blok zawodowy

Piotr Grześ, Janusz Kazulek

1. Ogólne zasady przygotowania i prowadzenia ochrony 289

1.1. Zasady dokonywania analizy zaistniałych i potencjalnych zagrożeń 289

l .2. Zasady określania organizacji, struktury i wykonywania ochrony 290

3. Kalkulacja i dyslokacja sit i środków 291

4. Określenie niezbędnego wyposażenia i uzbrojenia dla pracowników ochrony 291

5. Przydzielanie zadań dla pracowników ochrony 292

Piotr Grześ, Janusz Kazulek

2. Podstawowe formy realizowania fizycznej ochrony osób i mienia 295

2. l. Ochrona stata 295

2. Ochrona doraźna 296

3. Dozór sygnałów alarmowych 296

4. Konwój 297

Piotr Grześ, Janusz Kazulek

3. Ochrona obiektu 299

1. Cel ochrony i rodzaje zagrożeń 299

2. Formy wykonywania zadań ochronnych 300

3. Zadania i obowiązki pracownika ochrony 301

1. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z kontrolą ruchu osobowego . . 301

2. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z kontrolą ruchu materiałowego . 302

3. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z kontrolą przestrzegania przepisów
   ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi 303

4. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z kontrolą przestrzegania przepisów
   przeciwpożarowych 304

5. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z ujęciem sprawcy przestępstwa lub
   wykroczenia 304

6. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z fizycznym zabezpieczeniem
   miejsca zdarzenia (przestępstwa, wykroczenia, wypadku, pożaru) 305

7. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z zamachem terrorystycznym . 305

8. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z ochroną tajemnicy państwowej

i służbowej 306

4. Specyfika ochrony zakładu przemysłowego 307

5. Specyfika ochrony banku 308

6. Specyfika ochrony rezydencji 308

7. Specyfika ochrony innych obiektów 309

Ewa Zawadzka, Nikodem Żukowski

4. Warunki psychofizyczne niezbędne do wykonywania poszczególnych zadań pracownika ochrony 311

1. Podstawowe cechy psychomotoryczne wymagane od pracowników ochrony 311

2. Dobór pracowników do wykonywania poszczególnych zadań 318

1. Dobór pracowników do wykonywania czynności nadzorczych 318

2. Dobór pracowników do wykonywania obowiązków konwojenta 319

3. Dobór pracowników do wykonywania bezpośrednich obowiązków związanych z ochroną
   osób 320

4. Dobór pracowników do wykonywania czynności związanych z dozorem sygnałów
   alarmowych 321

Krzysztof Skobiej

5. Zasady opracowania planu ochrony oraz procedur bezpieczeństwa 323

1. Charakter produkcji lub rodzaj działalności jednostki 325

2. Analiza stanu potencjalnych zagrożeń i aktualnego stanu bezpieczeństwa jednostki . . . 326

3. Ocena aktualnego stanu ochrony jednostki 327

4. Dane dotyczące specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej 328

5. Dane dotyczące rodzaju zabezpieczeń technicznych 328

6. Zasady organizacji i wykonywania ochrony jednostki 329

7. Obowiązujące załączniki do planu ochrony w przypadku, gdy wymagają tego względy ochrony 330

Jarosław Karabin

6. Nadzór i kontrola nad zadaniami wykonywanymi przez pracowników ochrony 331

1. Kontrola 331

2. Rola nadzoru w pracy ochronnej 333

3. Metody nadzoru 334

4. Nadzór Policji nad zadaniami wykonywanymi przez pracowników ochrony 335

5. Wykorzystanie urządzeń technicznych w kontroli pracy 337

1. Wewnętrzna telewizja użytkowa 337

2. Elektroniczne systemy kontroli 338

Wojciech Stawski

7. Organizacja konwoju 341

1. Przepisy prawne regulujące zasady transportu wartości pieniężnych 341

2. Pojecie, cel i istota konwoju 342

3. Rodzaje konwojów 342

4. Obowiązki osób organizujących konwój 342

5. Obowiązki osób wchodzących w skład konwoju 34.3

6. Organizacja i zasady ochrony konwoju pieszego 345

7. Organizacja i zasady ochrony konwoju wykonywanego przy pomocy środków transportu . . 346

8. Rodzaje zagrożeń 347

9. Zasady postępowania w przypadkach nadzwyczajnych 348

10. Współdziałanie z Policją przy realizacji konwoju 353

11. Dobór kandydatów do grup konwojowych 353

12. Szkolenie członków grup konwojowych 354

13. Wyposażenie grup konwojowych 355

14. Zasady opracowania instrukcji konwojowej 359

15. Planowanie trasy konwoju 360

16. Prowadzenie dokumentacji związanej z konwojem 363

17. Odprawa konwoju i nadzór nad jego przebiegiem 363

10

3. Wzajemna wymiana informacji a zachowanie tajemnicy państwowej i służbowej .... 416

4. Kontlikt interesów 417

Robert Mruczyk

12. Zadania pracowników ochrony w związku z zagrożeniem zamachami przestępczymi i terrory­
stycznymi 419

1. Włamanie do obiektu 419

2. Napad na bank lub inna, instytucji; finansową 420

3. Napad na inny obiekt 421

4. Podłożenie ładunku wybuchowego 422

Bronisław Szymczyk

13. Prowadzenie dokumentacji związanej z działalnością ochronną 427

13.1. Potrzeba dokumentowania czynności ochronnych 427

1. Książka służby (ochrony obiektu) 428

2. Ewidencja broni 429

3. Książka wydawania broni 429

4. Inne dokumenty wynikające z planu ochrony 430

Wojciech Stawski, Mirosława Majerowicz-Klaus

14. Zasady, formy i metody szkolenia pracowników ochrony 439

1. Prawne obowiązki szkolenia wynikające z kodeksu pracy 439

2. Cel szkolenia pracowników ochrony 441

3. Wykład, seminarium, pokaz i ćwiczenia jako formy szkolenia pracowników ochrony . . . 441

4. Dokumentowanie szkoleń ,445

Jarosław Kaczyński

15. Ochrona osób 449

15.1. Przyczyny zamachu na osoby 449

15.1.1. Charakterystyka motywów ataków 449

15.2. Metody i etapy ataków na osoby oraz używane środki 451

1. Atak z użyciem broni palnej z bliska . 451

2. Atak z użyciem broni palnej na odległość 451

3. Atak z użyciem materiałów wybuchowych 452

4. Uprowadzenia 452

15.3. Założenia taktyczne przeciwdziałania atakom 452

1. Wykrycie zagrożenia 452

2. Wykrywanie obserwacji 453

3. Taktyka ochrony w obiekcie 453

4. Taktyka ochrony w miejscu publicznym 455

5. Taktyka ochrony w środkach transportu 460

15.4. Organizacja grupy ochronnej 461

1. Szyki ochronne 461

2. Pierścienie bezpieczeństwa 463

3. Kawalkady samochodowe 465

Lubomir Grochocki, Robert Mruczyk, Artur Szparzyński

16. Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony 471

1. Przygotowanie sprawnościowe w strzelectwie 471

2. Budowa i zasady działania broni 474

1. Działanie, przeznaczenie i charakterystyki techniczne pistoletu, rewolweru, pistoletu
   maszynowego oraz strzelby gładkolufowej na wybranych przykładach 474

2. Podstawy celnego strzelania 487

3. Rozkładanie i składanie broni na wybranych przykładach 490

4. Najczęściej występujące przyczyny i objawy zacięcia broni oraz sposoby skutecznego

ich usuwania 492

n

16.3. Zasady bezpiecznego obchodzenia się z bronią 493

1. Zasady bezpiecznego obchodzenia się z pistoletem (rewolwerem) 493

2. Zasady bezpiecznego zachowania się na strzelnicy 494

16.4. Techniki posługiwania się bronić) 495

16.4. l. Techniki szybkiego sięgania po broń 495

16.4.2. Przyjmowanie postaw strzeleckich 496

Wojciech Chagowski, Krzysztof Wróblcwski

17. Zasady udzielania pomocy przedlekarskiej 503

1. Obowiązek świadczenia pomocy 503

2. Stany zagrożenia życia 504

1. Zaburzenia świadomości (omdlenia) i utrata przytomności 504

2. Sztuczne oddychanie i masaż pośredni serca 507

3. Zranienia 509

4. Złamania kości 512

5. Krwotoki tętnicze i żylne 512

6. Oparzenia 513

7. Porażenia elektryczne i bronią gazową 514

17.3. Prawne i praktyczne aspekty udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadku drogowego . . 514

Szanowni Czytelnicy,

oddawane do Państwa dyspozycji Vademecum jest jednym z niewielu opracowań z zakresu wiedzy i umiejętności niezbędnych osobom, które będą wykonywać lub już wykonują zawód pracownika ochrony.

Struktura oraz treści kompendium odzwierciedlają wymagania zawarte w minimum programowym określonym w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Admini­stracji z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie rodzajów dyplomów i świadectw (...) (Dz. U. Nr 113, póz. 731).

Jest więc Vademecum książką, która pomoże w ukierunkowaniu samodzielnej nauki, będzie źródłem wiedzy dla Słuchaczy szkół policealnych lub kursów, a także dostarczy wielu cennych informacji i ich interpretacji praktykom zawodu.

W tym jednym woluminie zostało zawarte wszystko to, co powinien wiedzieć i umieć rzetelnie wykonujący swój zawód pracownik ochrony.

Książka ma walor obiektywnego opracowania, wspartego zweryfikowanymi przez praktykę uwagami, szczegółowymi i konkretnymi rozwiązaniami odnoszącymi się do typowych dla zawodu pracownika ochrony sytuacji.

Ucząc się więc z tego podręcznika, nie tylko można łatwo ukończyć szkołę czy kurs, zdać egzamin, ale też odpowiedzialnie i świadomie zmierzyć się z zadaniami pracy zawodowej.

W Yademecum uwzględniono najnowsze rozwiązania prawne z zakresu ochrony osób i mienia, współczesne osiągnięcia poszczególnych dyscyplin naukowych, zdobycze wąskich dziedzin kierunkowych.

Gwarancją jakości opracowania są autorzy, wśród których znajdują się pracownicy naukowi wyższych uczelni, wysocy rangą funkcjonariusze Policji oraz doświadczeni i wyjątkowi w swoich dziedzinach specjaliści.

Życzymy efektywnej lektury Redakcja

Blok ogólny

Kazimierz Matysiak

1.

PODSTAWY PRAWNE WYKONYWANIA ZADAŃ

OCHRONY OSÓB I MIENIA

1.1. Pojęcia podstawowe

Ustawodawca w art. 2 i 3 ustawy o ochronie osób i mienia podaje własną wykładnię zastosowanych w niej terminów i pojęć. Należą do nich:

1. kierownik jednostki - oznacza osobę lub organ przedsiębiorcy lub innej jednostki
   organizacyjnej, uprawnionych zgodnie z przepisami prawa, statutem, umową do
   zarządzania nią; za kierownika jednostki uważa się również likwidatora lub syndyka;

2. licencja - jest to zezwolenie na wykonywanie zadań związanych z ochroną osób
   i mienia w zakresie wymaganym ustawą;

3. obszar podlegający obowiązkowej ochronie - to obszar określony przez ministrów,
   kierowników urzędów centralnych i wojewodów, wydzielony i odpowiednio oznako­
   wany;

4. ochrona osób oznacza działania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa życia,
   zdrowia i nietykalności osobistej;

5. ochrona mienia oznacza działania zapobiegające przestępstwom i wykroczeniom
   przeciwko mieniu, a także przeciwdziałające powstaniu szkody wynikającej z tych
   zdarzeń oraz nie dopuszczające do wstępu osób nieuprawnionych na teren chroniony;

6. pracownik ochrony oznacza osobę posiadającą licencję pracownika ochrony fizycz­
   nej lub licencję pracownika zabezpieczenia technicznego i wykonującą zadania ochro­
   ny w ramach wewnętrznej służby ochrony albo na rzecz przedsiębiorcy, który uzyskał
   koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób i mienia
   lub osobę wykonującą zadania ochrony w zakresie nie wymagającym licencji;

7. specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne to wewnętrzne służby ochrony oraz
   przedsiębiorcy, którzy uzyskali koncesje na prowadzenie działalności gospodarczej
   w zakresie usług ochrony osób i mienia, posiadających pozwolenie na broń na
   okaziciela, wydane na podstawie odrębnych przepisów;

] 8 Blok ogólny

8) wewnętrzne służby ochrony to uzbrojone i umundurowane zespoły pracowników przedsiębiorców lub jednostek organizacyjnych, powołane do ich ochrony.

Ochrona osób i mienia może być realizowana w dwóch formach:

1. bezpośredniej ochrony fizycznej stałej lub doraźnej, polegającej na stałym dozorze
   sygnałów przesyłanych, gromadzonych i przetwarzanych w elektronicznych urządze­
   niach i systemach alarmowych albo polegającej na konwojowaniu wartości pienięż­
   nych oraz innych przedmiotów wartościowych lub niebezpiecznych;

2. zabezpieczenia technicznego polegającego na montażu elektronicznych urządzeń
   i systemów alarmowych sygnalizujących zagrożenie chronionych osób i mienia
   oraz eksploatacji, konserwacji i naprawach w miejscach ich zainstalowania albo na
   montażu urządzeń i środków mechanicznego zabezpieczenia oraz ich eksploatacji,
   konserwacji, naprawach i awaryjnym otwieraniu w miejscach zainstalowania.

1.2. Obszary, obiekty i urządzenia podlegające obowiązkowej

ochronie - kryteria sporządzania wykazów, odpowiedzialność karna związana z brakiem zapewnienia fizycznej lub technicznej ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie

Ustawa dokonuje podziału wszystkich, znajdujących się w kraju obiektów, obszarów i urządzeń na takie, które podlegają obowiązkowej ochronie i na inne, które mogą, ale nie muszą być chronione. Za kryterium takiego podziału ustawa przyjmuje znaczenie danego obiektu, obszaru bądź urządzenia dla obronności państwa, jego interesów gospodarczych, dla bezpieczeństwa publicznego oraz innych ważnych interesów państwa.

Wyliczenie to, wynikające z art. 5 ust. l ustawy, nie jest wyczerpujące i ostateczne, ponieważ użyte przez ustawodawcę słowa ,,[...] i innych ważnych interesów państwa [...]" oznaczają, że mogą zostać do tej kategorii zaliczone jeszcze inne obszary, obiekty i urządzenia niż te o ważnym znaczeniu obronnym lub gospodarczym. Ta możliwość poszerzenia grupy obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie znajduje potwierdzenie w przepisie art. 5 ust. 6 ustawy, który upoważnia wojewodę do umieszczenia w ewidencji obszarów, obiektów i urządzeń także innych niż zgłoszone przez uprawnione podmioty administracji centralnej.

Ustawa precyzyjnie określa procedurę tworzenia wyżej wymienionej ewidencji. Kie­rownicy administracji centralnej, a więc ministrowie, Prezes Narodowego Banku Polskie­go, Krajowa Rada Radiolónii i Telewizji, kierownicy urzędów centralnych oraz wojewo­dowie - każdy w stosunku do podległych mu, podporządkowanych lub nadzorowanych przez niego jednostek organizacyjnych (przedsiębiorstw, instytucji, magazynów itp.) spo­rządza wykazy obszarów, obiektów i urządzeń, które ich zdaniem powinny podlegać obowiązkowej ochronie. Taki wykaz zostaje przekazany wojewodzie, na którego terenie znajdują się ww. obszary, obiekty i urządzenia. Następnie, na podstawie wykazów na­desłanych przez poszczególne resorty, każdy wojewoda zaprowadza u siebie stosowną ewidencję, która ma charakter poufny. Zawarte w niej dane objęte są tajemnicą służbową

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 19

z wszelkimi rygorami wynikającymi z istoty tej tajemnicy, np. zapoznanie się z nimi osoby postronnej może nastąpić tylko za zgodą wojewody. Podlega ona także bieżącej aktualizacji na podstawie systematycznie nadsyłanych wykazów od uprawnionych pod­miotów, które mogą skreślać dotychczasowe lub umieszczać w ewidencji nowe obszary, obiekty i urządzenia.

Do obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie przez specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne lub odpowiednio silne zabezpieczenie techniczne umieszczonych w ewidencji wojewody w myśl art. 5 ust. 2 ustawy należą w szczególności:

1. ze względu na obronność państwa: zakłady zbrojeniowe (produkcyjne, konstruk­
   torskie i naukowo-badawcze), magazyny rezerw państwowych i inne;

2. ze względu na ważne interesy gospodarcze państwa: zakłady wydobywcze surow­
   ców mineralnych o znaczeniu strategicznym, porty morskie i lotnicze, banki oraz
   przedsiębiorstwa wytwarzające, przechowujące lub transportujące wartości pieniężne
   w znacznych ilościach;

3. ze względu na bezpieczeństwo publiczne: zakłady, obiekty i urządzenia użytecz­
   ności publicznej, np.: elektrownie, ujęcia wody, wodociągi, oczyszczalnie ścieków,
   zakłady wytwarzające w dużych ilościach materiały jądrowe, toksyczne i inne o du­
   żej podatności pożarowej lub palnej, rurociągi paliwowe, linie energetyczne i teleko­
   munikacyjne, zapory wodne oraz inne urządzenia znajdujące się w otwartym terenie,
   których zniszczenie lub uszkodzenie może stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia,
   dla środowiska albo spowodować poważne straty materialne;

4. ze względu na inne niż wyżej wymienione interesy państwa: zakłady o unikalnej
   produkcji gospodarczej, urządzenia i obiekty telekomunikacyjne, pocztowe, telewi­
   zyjne i radiowe, muzea i inne obiekty zawierające dobra kultury narodowej oraz
   archiwa państwowe.

Ustawa nie określa, na czym ma polegać obowiązkowa ochrona ww. obszarów, obiek­tów i urządzeń, pozostawiając tę kwestię w gestii wnioskujących o tę ochronę organów (ministrów, kierowników urzędów centralnych itd.). Wyjątek stanowi ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców lub inne jed­nostki organizacyjne. W tym ostatnim przypadku ustawa zobowiązuje (art. 6 ust. 2) Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, aby ten w porozumieniu z Prezesem Na­rodowego Banku Polskiego wydał rozporządzenie określające szczegółowe zasady i wy­magania, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych.

Ponadto, do wymogów bezwzględnych zaliczyć trzeba konieczność uzgodnienia planu ochrony przez kierownika obszaru lub obiektu umieszczonego w ewidencji wojewody z właściwym terytorialnie Komendantem Wojewódzkim Policji (art. 7 ust. 1) oraz to, że zadania ochronne na tych obiektach, obszarach, czy też urządzeniach mogą wykonywać wyłącznie pracownicy posiadający co najmniej licencję pierwszego stopnia (art. 26 ust. l pkt 6).

W celu ujednolicenia organizacji i funkcjonowania służb ochrony na obszarach, obiek­tach i urządzeniach podlegających obowiązkowej ochronie, ustawodawca w art. 6 ust. l daje delegację ustawową Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji do wprowadzę-

20 Blok ogólny

nią regulaminów ogólnych warunków i trybu wykonywania ochrony na uprzedni wniosek organu centralnego administracji, któremu dany obszar, obiekt lub urządzenie podlega.

1.3. Zasady sporządzania planu ochrony jednostki i tryb jego uzgadniania

Art. 7 ust. l ustawy nakłada obowiązek na kierowników jednostek (przedsiębiorstw, instytucji i in.), które zostały umieszczone w ewidencji prowadzonej przez wojewodów, uzgadniania planów ochrony tych obszarów, obiektów i urządzeń z właściwymi terytorial­nie Komendantami Wojewódzkimi Policji. Oznacza to, że dla każdego obszaru, obiektu lub urządzenia umieszczonego w ewidencji wojewody musi być uprzednio sporządzony projekt planu ich ochrony. Dokument ten ma charakter projektu tak długo, dopóki nie zostanie zaakceptowany (uzgodniony) przez Komendanta Wojewódzkiego Policji. Dopie­ro uzgodnienie (akceptacja) nadaje projektowi planu cechę dokumentu obowiązującego w rozumieniu ustawy.

Osobą upoważnioną do sporządzenia planu ochrony jest wyłącznie pracownik ochrony fizycznej osób i mienia posiadający licencję drugiego stopnia (art. 27 ust. l pkt 1). Jego podpis jako autora planu ochrony musi być umieszczony na tym dokumencie.

Natomiast uzgodnienia planu ochrony z Komendantem Wojewódzkim Policji dokonu­je osobiście kierownik jednostki, w skład której wchodzą objęte planem obszary, obiekty i urządzenia lub upoważniona przez niego osoba. Osoby te nie muszą posiadać licencji pracownika ochrony fizycznej osób i mienia (art. 7 ust. l).

Plan ochrony ma charakter dokumentu opisowego i powinien w myśl art. 7 ust. 2 zawierać następujące dane:

• określenie charakteru produkcji lub rodzaju działalności jednostki,

• analizę potencjalnych zagrożeń i aktualnego stanu bezpieczeństwa jednostki,

• dane dotyczące specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej, jej stan etatowy,
  rodzaj i ilość uzbrojenia oraz wyposażenia, jak i sposób zabezpieczenia broni i amunicji,

• dane dotyczące rodzaju zabezpieczeń technicznych,

• określenie zasad organizacji i wykonywania ochrony jednostki.

Warto zauważyć, że ze względu na charakter danych, jakie plan zawiera, jest to dokument posiadający niewątpliwie cechę tajemnicy służbowej.

Komendant Wojewódzki Policji przy uzgadnianiu planu bierze pod uwagę własną ocenę potencjalnego zagrożenia jednostki oraz wymagania wynikające z innych obowią­zujących przepisów prawa (art. 7 ust. 3). Oznacza to, że może domagać się uzupełnienia planu, jego zmiany lub wręcz odmówić uzgodnienia. W tym ostatnim przypadku Ko­mendant Wojewódzki Policji wydaje decyzję administracyjną odmawiającą uzgodnienia planu ochrony, co oznacza, że poza podaniem przyczyn odmowy i jej podstawy prawnej, wskazuje także środki odwoławcze i termin do odwołania.

Uzgodniony plan ochrony staje się dokumentem obowiązującym i musi być realizo­wany zgodnie z zawartymi w nim zapisami. Prawidłowość i poprawność realizacji planu ochrony podlega kontroli ze strony Komendanta Głównego Policji (art. 43 ust. 2 pkt 2).

Podstawy prawne wykonywania zadali ochrony osób i mienia 21

1.4. Wewnętrzne służby ochrony - zasady i tryb tworzenia,

struktura organizacyjna, zakres działania, sposób prowadzenia dokumentacji ochronnej, uzbrojenie, wyposażenie i umundurowanie

Termin wewnętrzne stużby ochrony został sprecyzowany i zinterpretowany przez usta­wodawcę w art. 2 pkt 8 ustawy w następujący sposób: są to uzbrojone i umundurowane ztspoły pracowników powołane do ochrony przedsiębiorstw lub całych jednostek organi­zacyjnych. Z określenia tego wynika, że mogą one funkcjonować w zakładach produkcyj­nych, handlowych, usługowych i innych, do których odnosi się termin przedsiębiorstwo oraz w instytucjach, związkach, korporacjach, zakładach użyteczności publicznej, do których odnosi się termin jednostki organizacyjne.

Jeżeli przedsiębiorca zamierza powołać wewnętrzną służbę ochrony, musi najpierw uzyskać koncesję z MSWiA na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób bądź mienia.

Wewnętrzne służby ochrony powoływane są w zasadzie dla ochrony obszarów, obiek­tów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie i umieszczonych w ewidencji woje­wody. Powołanie wewnętrznych służb ochrony dla ochrony innych niż wyżej wymienione podmioty wymaga uprzedniego uzyskania zezwolenia od właściwego dla danego obszaru Komendanta Wojewódzkiego Policji. O wydanie takiego zezwolenia może wnioskować kierownik zarządzający danym obszarem, obiektem lub urządzeniem, motywując to waż­nym interesem gospodarczym lub publicznym. Do wniosku należy załączyć plan ochrony (art. 10 ust. 2).

Zarówno zezwolenie na utworzenie wewnętrznej służby ochrony, jak i ewentualna odmowa, bądź odmowa uzgodnienia załączonego do wniosku planu ochrony wydawane są przez Komendanta Wojewódzkiego Policji w formie decyzji administracyjnej, co umożliwia wykorzystanie odpowiedniej drogi odwoławczej.

Ustawa przewiduje sytuacje, w których następuje obligatoryjna odmowa wydania zezwolenia oraz obligatoryjne cofnięcie zezwolenia.

Odmowa taka ma miejsce, gdy:

— załączony do wniosku o zezwolenie plan ochrony nie zawiera danych wymaganych przez ustawę określonych w art. 7 ust. 2,

- jednostka wnioskująca nie zapewnia spełnienia warunków wymaganych przez
przepisy wydane na podstawie ustawy.

Cofnięcie zezwolenia na działalność wewnętrznej służby ochrony następuje, gdy:

• kierownik jednostki sam zwróci się z wnioskiem o cofnięcie zezwolenia,

• nie utworzono wewnętrznej służby ochronnej w ciągu trzech miesięcy od daty
  wydania zezwolenia,

• nie usunięto w wyznaczonym terminie, stwierdzonych podczas kontroli, rażących
  uchybień lub nieprawidłowości w organizacji tej służby,

• działalność wewnętrznej służby ochrony prowadzona jest n.czgodnie z planem
  ochrony,

• ustały okoliczności, dla których zezwolenie zostało wydane, np. zaprzestano
  określonej produkcji lub działalności.

22 Blok ogólny

Ustawa w arl. 13 daje delegację ustawową Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Admi­nistracji na określenie w drodze rozporządzenia zasad i trybu tworzenia wewnętrznych slużh ochrony, ich struktury organizacyjnej, zakresu działania, prowadzenia dokumenta­cji, uzbrojenia, wyposażenia, umundurowania, odznak służbowych i sposobu tworzenia dla nich nazw. Analogiczną delegację otrzymał Minister Obrony Narodowej w stosunku do obs/.arów i obiektów mu podległych.

Do zadań wewnętrznych służb ochrony ustawa w art. 8 zalicza:

• zapewnienie ochrony mienia w granicach chronionych obszarów i obiektów,

• /.upewnienie ochrony ważnych urządzeń znajdujących się poza granicami chro­
  nionych obszarów i obiektów a należących do przedsiębiorcy lub jednostki organizacyjnej,

• konwojowanie mienia przedsiębiorstwa lub jednostki organizacyjnej,

• wykonywanie innych zadań niż powierzone, a wynikających z planu ochrony.

1.5. Zasady prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia

Podjęcie i prowadzenie działalności gospodarczej w sferze usług ochrony osób i mienia zależy nic tylko od chęci i możliwości faktycznych podmiotu zainteresowanego prowadzeniem tych usług, lecz także od spełnienia pewnych warunków szczególnych, które nic są wymagane przy wdrażaniu innej działalności gospodarczej. Oznacza to, że wyżej wymieniona działalność jest w pewnym sensie reglamentowana przez państwo. Do tych szczególnych warunków zaliczyć przede wszystkim należy:

1. posiadanie przez ubiegający się podmiot odpowiednich kwalifikacji formalnych, tj.
   licencji drugiego stopnia w zakresie ochrony osób i mienia;

2. uzyskanie koncesji na prowadzenie takiej działalności od Ministra Spraw Wewnętrz­
   nych i Administracji.

Przedsiębiorca może się ubiegać o wydanie koncesji poprzez złożenie wniosku wraz z odpowiednimi dokumentami i przy spełnieniu określonych warunków:

1. jeśli jest osobą fizyczną, musi posiadać licencję drugiego stopnia pracownika ochrony
   fizycznej lub pracownika zabezpieczenia technicznego - w zależności od tego, czy
   ubiega się o koncesję na bezpośrednią ochronę fizyczną, czy na zabezpieczenia
   techniczne;

2. jeśli nie jest osobą fizyczną, np. spółka, to co najmniej jeden ze wspólników spółki
   lub członek zarządu, prokurent lub pełnomocnik specjalnie w tym celu ustanowiony
   musi posiadać licencję drugiego stopnia. Powyższy wymóg musi być spełniony nie
   tylko przy rozpoczęciu omawianej działalności, ale nieprzerwanie przez cały czas jej
   trwania. Niezachowanie tej ciągłości powoduje obligatoryjne cofnięcie koncesji przez
   Min. SWiA (arl. 22 ust. l pkt l lit. b).

Ustawa w art. 15 ust. l zawiera generalną klauzulę stwierdzającą, że podjęcie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia wymaga uzyskania koncesji, która określa zakres i formy świadczenia tych usług. Ust. 2 tego przepisu wyłącza spod powyższego obowiązku działalność w zakresie usług ochrony osób i mienia

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 23

polegającą na zabezpieczeniu technicznym obszarów, obiektów lub urządzeń, jeśli nie należą one do kategorii podlegających obowiązkowej ochronie, a więc umieszczonych w ewidencji wojewody.

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji jest organem koncesyjnym uprawnio­nym do wydania koncesji bądź odmowy jej wydania. Może on również, w już wydanej koncesji, ograniczyć określony w niej zakres lub tbrmę świadczonych usług i wreszcie może ją cofnąć. Podjęcie każdej z tych decyzji musi być poprzedzone uzyskaniem opi­nii od właściwego terytorialnie Komendanta Wojewódzkiego Policji. Ustawa nie określa formy tej opinii, tzn. pisemna czy ustna, ani czasu, w jakim powinna być nadesłana do MSWiA. Należy przyjąć, że podobnie jak sama decyzja koncesyjna, tak i powyższa procedura winna mieć charakter postępowania administracyjnego.

Wydana koncesja, w myśl art. 18 ust. l, musi w swej treści zawierać następujące dane:

1. oznaczenie przedsiębiorcy (nazwę, nazwisko) i jego siedziby, a w przypadku osób
   fizycznych - miejsca zamieszkania,

2. imiona i nazwiska wspólników lub członków zarządu albo ich pełnomocników, ze
   wskazaniem, która z tych osób posiada wymaganą licencję drugiego stopnia,

3. określenie zakresu działalności i formy usług,

4. wskazanie miejsca wykonywania działalności gospodarczej,

5. określenie czasu ważności koncesji (terminowa lub bezterminowa),

6. określenie obszaru wykonywania działalności gospodarczej,

7. datę rozpoczęcia działalności gospodarczej.

Oprócz powyższych obligatoryjnych danych, Minister Spraw Wewnętrznych i Admini­stracji może zamieścić w udzielonej koncesji dodatkowe szczególne warunki określające, jak powinna być wykonywana ta konkretna działalność gospodarcza w zakresie ochrony osób i mienia. Te szczególne warunki mogą wynikać z opinii Komendanta Wojewódz­kiego Policji, z którą minister zapoznaje się przed udzieleniem koncesji, a która może stawiać pewne lokalne, specyficzne wymogi, jakie powinny być spełnione przy wykony­waniu działalności ochronnej.

Ustawa przewiduje dwa przypadki zmiany decyzji koncesyjnej Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji na niekorzyść przedsiębiorcy prowadzącego działalność w zakresie świadczenia usług ochrony osób i mienia:

1) obligatoryjne cofnięcie koncesji w razie zaistnienia po stronie przedsiębiorcy jednej z poniższych sytuacji (art. 22 ust. 1):

1. stwarza swoim działaniem zagrożenie dla interesu gospodarki, obronności lub
   bezpieczeństwa państwa albo zagrożenie dla bezpieczeństwa lub dóbr osobistych
   obywateli;

2. uniemożliwia przeprowadzenie kontroli uprawnionemu organowi;

3. nie spełnia jednego z następujących obowiązków:

• powiadomienia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji o podjęciu
  działalności gospodarczej,

• prowadzenia i przechowywania dokumentacji dotyczącej zatrudnianych pra­
  cowników oraz zawieranych i realizowanych umów,

24 Blok ogólny

• przedstawiania powyższej dokumentacji uprawnionemu organowi kontroli na
  jego żądanie,

• zachowywania pisemnej formy umów w prowadzonej działalności gospodar­
  czej,

• posiadania licencji drugiego stopnia przez przedsiębiorcę będącego osobą
  fizyczną lub gdy licencję tę utraci,

• podjęcia działalności gospodarczej w ciągu 6 miesięcy od daty wskazanej
  w koncesji,

• zawiadomienia organu koncesyjnego o zaprzestaniu wykonywania działalno­
  ści gospodarczej określonej w koncesji, a okoliczności faktyczne wskazują na
  jej zaprzestanie;

4. zawiadomił organ koncesyjny o zaprzestaniu działalności gospodarczej;

5. gdy wobec kierownika jednostki zostało wydane prawomocne orzeczenie sądu
   zakazujące prowadzenia działalności gospodarczej;

2) fakultatywne cofnięcie koncesji albo ograniczenie określonego w niej zakresu lub formy świadczonych usług, jeśli organ koncesyjny stwierdził, że przedsiębiorca (art. 22 ust. 2):

1. utracił zdolność należytego, a więc zgodnego z warunkami koncesji, wykonywania
   działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób i mienia;

2. nic wykonuje obowiązku prawidłowego oznaczania zatrudnianych pracowników
   (stosowania wyróżniającego ich ubioru);

3. zatrudnia pracowników nic posiadających właściwych licencji na zajmowanym
   stanowisku pracy;

4. nie usunął uchybień w terminie wyznaczonym przez organ kontroli;

c) rażąco uchybił szczególnym warunkom wykonywania działalności gospodarczej wynikającym z koncesji. Chodzi tutaj o naruszenie owych dodatkowych specyficz­nych warunków, jakie organ koncesyjny wymienia wprost w udzielonej koncesji, a które mają charakter indywidualny, odnoszący się tylko do tej konkretnej dzia­łalności gospodarczej, np. polegającej na ochronie porządku podczas masowych imprez publicznych. Użyty przez ustawodawcę termin rażąco jest niewątpliwie terminem ocennym, ale z całą pewnością rażącym uchybieniem będzie niereali-zowanie takiego warunku w praktycznej działalności ochronnej.

Precyzyjne określenie obowiązków przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospo­darczą w zakresie usług ochrony osób i mienia ma duże znaczenie dla jego samopoczucia, bo daje mu pewność co do obowiązującego prawa. Z drugiej strony ułatwia organowi kontrolującemu tę działalność wyspecyfikowanie stwierdzonych niedociągnięć lub bra­ków. Sytuacja jest wtedy przejrzysta dla obu stron.

Przepisy ustawy z 22 sierpnia 1997 r. nakładają na przedsiębiorcę prowadzącego działalność gospodarczą w zakresie ochrony osób i mienia następujące obowiązki:

1) powiadomienia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji o dacie rozpoczę­cia działalności gospodarczej (pozwala to organowi koncesyjnemu ustalić, czy nie została przekroczona granica 6 miesięcy od daty wyznaczonej w koncesji jako daty rozpoczęcia działalności);

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 25

2. prowadzenia i przechowywania dokumentacji dotyczącej zatrudnianych pracowników
   oraz zawieranych i realizowanych umów w zakresie ochrony osób bądź mienia;

3. umożliwienia organowi kontroli zapoznanie się z ww. dokumentacją;

4. zachowania pisemnej Ibrmy umów w zakresie prowadzonej działalności ochronnej;

5. przedsiębiorca nie będący osobą fizyczną (np. spółka) musi pod groźbą cofnięcia
   koncesji nieprzerwanie posiadać wśród wspólników lub w zarządzie spółki albo jako
   pełnomocnika osobę posiadającą licencję drugiego stopnia;

6. oznaczania swoich pracowników ochrony w sposób jednolity umożliwiający identy­
   fikację pracownika oraz przedsiębiorcy go zatrudniającego (imię, nazwisko, pełniona
   funkcja oraz nazwa firmy). Jeśli pracownik ochrony nosi przydzieloną broń palną, to
   obowiązkowo musi występować w umundurowaniu lub w ubraniu charakterystycz­
   nym dla formacji ochronnej, w której jest zatrudniony. Ustawodawca zastrzega, że
   ubiory firmowe pracowników ochrony muszą się wyraźnie różnić od mundurów po­
   zostających pod szczególną ochroną (np. wojskowych, policyjnych) i od takich, które
   zostały już wprowadzone na podstawie odrębnych przepisów (np. mundury straży
   gminnej). To samo zastrzeżenie dotyczy identyfikatorów lub odznak pracowników
   ochrony - też muszą się wyraźnie różnić od tych, w jakie są wyposażeni funkcjona­
   riusze i pracownicy służb publicznych (np. Policji, Straży Pożarnej);

7. powiadamiania właściwego terytorialnie Komendanta Wojewódzkiego Policji o każ­
   dym przypadku rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracowni­
   ka ochrony z przyczyn wynikających z art. 52 kodeksu pracy (art. 32 ust. 4), tzn.
   ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych i popełnienia przez
   pracownika przestępstwa uniemożliwiającego dalsze zatrudnianie go na zajmowanym
   stanowisku, jeśli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym
   wyrokiem; zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykony­
   wania pracy na zajmowanym stanowisku;

8. udostępnienia Policji do kontroli obszarów, obiektów oraz urządzeń chronionych przez
   przedsiębiorcę i dokumentacji dotyczącej tej ochrony (art. 43, ust. 2);

9. usuwania w terminie uchybień i nieprawidłowości stwierdzonych podczas kontroli
   (arl. 43 ust. 3).

1.6. Wymagania kwalifikacyjne pracowników ochrony

Ustawa o ochronie osób i mienia w art. 2 pkt 6 zawiera wykładnię pojęcia pra­cownik ochron}', która jednoznacznie określa status prawny tej osoby. Przede wszystkim porządkuje dotychczasową terminologię, eliminując z niej takie określenia, jak agent, zleceniobiorca i in. Oznacza to, że pracownik ochrony jest osobą zatrudnioną przez pra­codawcę na podstawie umowy o pracę i jest pracownikiem w rozumieniu kodeksu pracy z wszelkimi stąd wynikającymi konsekwencjami.

Pracownikiem ochrony jest zatem według ustawy osoba posiadająca licencję pracow­nika ochrony fizycznej lub licencję pracownika zabezpieczenia technicznego i wykonują­ca zadania ochrony w ramach wewnętrznej służby ochrony albo na rzecz przedsiębiorcy, który uzyskał koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie ochrony

26 Blok ogólny

osób i mienia lub osoba wykonująca zadania ochrony w zakresie nie wymagającym licencji.

Z powyżs/.ego określenia wynika rozróżnienie pracowników ochrony na takich, którzy muszą posiadać licencję, aby wykonywać zadania ochronne, i na takich, którzy mogą wykonywać swoje zadania bez licencji. Kryterium tego podziału stanowi rodzaj czynności bądź działań w zakresie ochrony osób i mienia, które mogą być wykonywane wyłącznie prze/ pracownika ochrony posiadającego stosowną licencję. Są to te czynności, które ustawa wylicza w art. 25 ust. 2. Pracownicy ochrony zatrudnieni do wykonywania innych czynności niż wymienione w art. 25 ust. 2 nie muszą posiadać licencji. Należy więc przyjąć, że te inne czynności, które mogą być wykonywane przez pracownika nie posiadającego licencji, mają charakter drugorzędny, porządkowy, marginalny w stosunku do zasadniczego zadania, jakim jest ochrona osób i mienia.

Licencja jest niczym innym, jak zezwoleniem uprawnionego organu do wykonywania zadań związanych z ochroną osób i mienia w rozumieniu ustawy z 22 sierpnia 1997 r. Organem tym jest Komendant Wojewódzki Policji właściwy ze względu na miejsce za­mieszkania osoby ubiegającej się o licencję (art. 30 ust. 1). Licencja jest dwustopniowa, tzn. wydawana jest jako licencja pierwszego i drugiego stopnia. Ta druga jest wyższym stopniem licencji, daje bowiem uprawnienia wynikające z licencji pierwszego stopnia oraz dodatkowo inne uprawnienia zawodowe, których ta pierwsza nie zawiera. Są ponad­to dwa rodzaje licencji dwustopniowych - oddzielna dla pracownika ochrony fizycznej i oddzielna dla pracownika zabezpieczenia technicznego. Poniżej zostaną omówione uprawnienia pracownika ochrony wynikające z poszczególnych rodzajów i stopni licencji oraz wymagania stawiane osobom ubiegającym się o licencję.

Licencja pracownika ochrony fizycznej pierwszego stopnia wymagana jest przy bezpośredniej ochronie fizycznej, stałej lub doraźnej, polegającej na ciągłym dozorze sygnałów przesyłanych, gromadzonych i przetwarzanych w elektronicznych urządzeniach i systemach alarmowych albo przy konwojowaniu wartości pieniężnych oraz innych przedmiotów wartościowych lub niebezpiecznych. Licencja ta jest potrzebna podczas czynności wykonywanych przez:

1. członków specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych, tzn. będących pracow­
   nikami wewnętrznych służb ochrony lub pracownikami przedsiębiorcy posiadającego
   koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób
   i mienia - jeśli ta formacja lub przedsiębiorca posiadają pozwolenie na broń na
   okaziciela;

2. członków zespołów konwojujących wartości pieniężne oraz inne przedmioty warto­
   ściowe lub niebezpieczne;

1. pracowników ochrony wykonujących bezpośrednio czynności związane z ochroną

osób;

4. osoby nadzorujące i kontrolujące pracę pracowników ochrony fizycznej nie posiada­
   jących licencji;

5. pracowników ochrony mających prawo do stosowania środków przymusu bezpośred­
   niego i do użycia broni palnej (art. 36 ust. l pkt 4 i 5);

4. pracowników ochrony wykonujących zadania na obszarach, w obiektach i urządzę-

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 27

niach podlegających obowiązkowej ochronie - tj. ujętych w odpowiedniej ewidencji prowadzonej przez wojewodę.

0 wydanie licencji pierwszego stopnia pracownika ochrony fizycznej może
ubiegać się osoba, która spełnia następujące warunki (art. 26 ust. 2):

1. jest obywatelem polskim;

2. ma ukończone 21 lat;

3. ukończyła szkołę podstawową;

4. ma pełną zdolność do czynności prawnych, stwierdzoną własnym oświadczeniem;

5. nie była skazana prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwo umyślne;

6. ma uregulowany stosunek do służby wojskowej;

1. posiada nienaganną opinię wydaną przez Komendanta Komisariatu Policji właściwe­
   go ze względu na miejsce zamieszkania ubiegającej się osoby;

2. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony
   osób i mienia, stwierdzoną orzeczeniem lekarskim;

3. posiada dyplom lub świadectwo szkoły lub innej niż szkoła placówki oświatowej
   poświadczające uzyskanie specjalistycznego wykształcenia z zakresu ochrony osób

1 mienia albo ukończyła kurs pracowników ochrony pierwszego stopnia i zdała
egzamin przed komisją powołaną przez Komendanta Wojewódzkiego Policji.

Licencja pracownika ochrony fizycznej drugiego stopnia uprawnia do wykony­wania tych samych czynności co licencja pierwszego stopnia, a więc do bezpośredniej ochrony fizycznej, stałej lub doraźnej albo polegającej na stałym dozorze sygnałów prze­syłanych, gromadzonych i przetwarzanych w elektronicznych urządzeniach i systemach alarmowych lub na konwojowaniu wartości pieniężnych oraz innych przedmiotów warto­ściowych lub niebezpiecznych, a ponadto upoważnia do:

• opracowywania planów ochrony obiektu lub urządzenia, co jest np. bezwzględnie
  wymagane przy ochronie obszarów, obiektów lub urządzeń podlegających obowiązkowej
  ochronie i uzgodnienia tego planu z właściwym terytorialnie Komendantem Wojewódz­
  kim Policji (art. 7 ust. 1);

• organizowania i kierowania zespołami pracowników ochrony fizycznej - co jest
  z kolei niezbędną przesłanką do ubiegania się o koncesję na prowadzenie działalności
  gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia.

O wydanie licencji drugiego stopnia pracownika ochrony fizycznej może ubiegać się osoba, która spełnia następujące warunki:

1. jest obywatelem polskim;

2. ukończyła 2 l lat;

3. ma pełną zdolność do czynności prawnych, stwierdzoną własnym oświadczeniem;

4. nie była skazana prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwa umyślne;

5. posiada co najmniej wykształcenie średnie;

6. posiada nienaganną opinię wydaną przez Komendanta Komisariatu Policji właściwe­
   go ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o licencję;

7. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony
   osób i mienia, stwierdzoną orzeczeniem lekarskim;

28 Blok ogólny

8) legitymuje się świadectwem lub dyplomem szkoły lub innej placówki oświatowej, które potwierdzają uzyskanie specjalistycznego wykształcenia w zakresie ochrony osób i mienia albo ukończyła kurs pracowników ochrony drugiego stopnia i zdała egzamin przed komisją powołaną przez Komendanta Wojewódzkiego Policji.

Licencja pracownika zabezpieczenia technicznego ochrony pierwszego stopnia

upoważnia do wykonywania specjalistycznych czynności technicznych polegających na: — montażu elektronicznych urządzeń i systemów alarmowych, sygnalizujących zagro­żenie chronionych osób i mienia;

• konserwacji i naprawach w miejscu ich zainstalowania;

• montażu urządzeń i środków mechanicznego zabezpieczenia oraz ich eksploatacji,
  konserwacji, naprawach i awaryjnym otwieraniu w miejscu zainstalowania.

O wydanie licencji pracownika zabezpieczenia technicznego pierwszego stopnia może ubiegać się osoba, która spełnia następujące warunki:

1. ma ukończone 18 lat;

2. jest obywatelem polskim;

3. ma pełną zdolność do czynności prawnych, stwierdzoną własnym oświadczeniem;

4. nie była skazana prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwa umyślne;

5. posiada nienaganną opinię wydaną przez Komendanta Komisariatu Policji właściwe­
   go ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o licencję;

6. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony
   osób i mienia, stwierdzoną orzeczeniem lekarskim;

7. posiada wykształcenie zawodowe techniczne o specjalności elektronicznej, elektrycz­
   nej, łączności, mechanicznej lub ukończyła kurs pracownika zabezpieczenia technicz­
   nego, albo została przyuczona do wymienionych zawodów na podstawie odrębnych
   przepisów (np. na kursach organizowanych przez zakłady doskonalenia zawodowego).

Licencja pracownika zabezpieczenia technicznego ochrony drugiego stopnia

uprawnia do wykonywania tych samych czynności co licencja pierwszego stopnia zabezpieczenia technicznego, a ponadto do opracowywania projektów zabezpieczenia technicznego osób i mienia oraz do organizowania i kierowania zespołami pracowników zabezpieczenia technicznego. To ostatnie uprawnienie stanowi niezbędną przesłankę do ewentualnego ubiegania się o koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie technicznej ochrony osób i mienia.

Licencję pracownika zabezpieczenia technicznego drugiego stopnia może otrzy­mać osoba spełniająca następujące warunki:

1. jest obywatelem polskim;

2. ma ukończone 21 lat;

3. ma pełną zdolność do czynności prawnych, stwierdzoną własnym oświadczeniem;

4. nie była skazana prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwo umyślne;

5. posiada nienaganną opinię wydaną przez Komendanta Komisariatu Policji właściwe­
   go ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o licencję;

6. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony
   osób i mienia, stwierdzoną orzeczeniem lekarskim;

Podstawy prawne wykonywania zadali ochrony osób i mienia 29

7) posiada wykształcenie co najmniej średnie techniczne o specjalności elektronicznej, elektrycznej, łączności lub mechanicznej albo stopień specjalizacji zawodowej przy­znawany na podstawie odrębnych przepisów.

Licencje, bez względu na ich rodzaj i stopień, wydaje, odmawia wydania, zawiesza lub cofa Komendant Wojewódzki Policji właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby i czyni to w formie decyzji administracyjnej. Decyzja ta zawierać musi podstawę prawną jej wydania, uzasadnienie i wskazanie sposobu oraz terminu ewentualnego odwołania.

Licencje są wydawane na czas nie określony, tzn. zawierają tylko datę, od której są ważne, a nie przewidują daty końcowej. Jednakże, jeśli pracownik ochrony nie wykonuje tego zawodu nieprzerwanie przez czas dłuższy niż 2 lata, to licencja wygasa z mocy ustawy (art. 33 ust. I).

Ustawa wprowadza i precyzyjnie określa, w jakich przypadkach Komendant Woje­wódzki Policji odmawia wydania licencji, cofa licencję i zawiesza licencję. Z brzmienia przepisów traktujących o odmowie wydania, cofnięciu lub zawieszeniu licencji wyni­ka, iż są to decyzje obligatoryjne, o ile zaistnieją przewidziane w ustawie okoliczności. Odmowa wydania każdego rodzaju licencji następuje w przypadku niespełnienia przez ubiegającą się osobę wyżej wymienionych warunków koniecznych do jej otrzymania.

Odmowa wydania licencji następuje także wtedy, gdy osoba ubiegająca się o nią nie uiści uprzednio wymaganej opłaty, której wysokość ustala Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji w porozumieniu z Ministrem Finansów (art. 31 ust. l w związku z art. 30 ust. 3 i 4).

Ustawa przewiduje możliwość odebrania pracownikowi ochrony posiadanej licencji przez akt cofnięcia. Oznacza to całkowitą utratę licencji. Możliwe jest także zawieszenie praw wynikających z licencji na pewien czas i wówczas utrata licencji ma charakter warunkowy i czasowy.

Komendant Wojewódzki Policji jest zobowiązany z mocy ustawy do obligatoryjnego cofnięcia posiadanej licencji, jeśli pracownik ochrony fizycznej lub zabezpieczenia technicznego przestał spełniać te warunki, które umożliwiły mu jej uzyskanie, czyli:

1. utracił obywatelstwo polskie;

2. utracił pełną zdolność do czynności prawnych;

3. został skazany prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwo umyślne;

4. utracił nienaganną opinię Komendanta Komisariatu Policji właściwego ze względu
   na miejsce zamieszkania osoby posiadającej licencję;

5. utracił zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań ochronnych oraz, gdy
   pracuje w ochronie osób i mienia;

6. zgłosił zaprzestanie, w formie pisemnej, wykonywania zadań pracownika ochrony.
   Chodzi tu o zaprzestanie działalności ochronnej na czas dłuższy niż 2 lata lub na
   stałe, bowiem niewykonywanie zawodu pracownika ochrony przez czas dłuższy niż
   2 lata powoduje z mocy prawa wygaśnięcie licencji (art. 33 ust. 1);

7. wykonuje zadania pracownika ochrony z naruszeniem przepisów prawa, co jest
   stwierdzone w trybie odrębnych przepisów (np. według art. 52 kodeksu pracy -
   naruszenie obowiązków pracownika powodujące rozwiązanie stosunku pracy bez
   wypowiedzenia umowy o pracę).

30 Blok ogólny

Ustawa nie reguluje wprost postępowania z dokumentem stwierdzającym posiadanie licencji w razie jej cofnięcia. Należy jednak przyjąć, że podlega on zwrotowi do Ko­mendanta Wojewódzkiego Policji, co znajduje uzasadnienie pośrednie w przepisie art. 32 ust. 3 przewidującym zatrzymanie dokumentu licencji przez Komendanta Wojewódzkie­go Policji w razie zawieszenia praw wynikających z licencji, na czas tego zawieszenia. Jeśli zatem zawieszenie powoduje odebranie (zatrzymanie) dokumentu licencyjnego, to tym bardziej cofnięcie licencji.

Zawieszenie czasowe praw wynikających z licencji może być obligatoryjne lub fakultatywne. Komendant Wojewódzki Policji musi, z mocy ustawy (art. 32 ust. 1), za­wiesić prawa wynikające z licencji, jeżeli otrzyma wiadomość o wszczęciu postępowania karnego przeciwko pracownikowi ochrony o przestępstwo przeciw życiu, zdrowiu i mie­niu. Zawieszenie trwa do czasu wydania prawomocnego orzeczenia w sprawie i może zakończyć się zwróceniem dokumentu licencyjnego (w razie uniewinnienia) lub cofnię­ciem licencji (w razie skazania za przestępstwo umyślne).

Fakultatywne zawieszenie praw wynikających z licencji może nastąpić wtedy, gdy przeciwko pracownikowi toczy się postępowanie karne o przestępstwo inne niż przeciwko życiu, zdrowiu lub mieniu. Wówczas Komendant Wojewódzki Policji może, ale nie musi, zawiesić prawa wynikające z licencji do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy przez prokuraturę lub sąd.

Zawieszenie obligatoryjne lub fakultatywne wywiera ten skutek, że dokument stwier­dzający posiadanie licencji pracownik musi zwrócić do depozytu Komendantowi Woje­wódzkiemu Policji na czas trwania zawieszenia. W zależności od wyniku postępowania karnego następuje zwrot dokumentu pracownikowi (w razie umorzenia, uniewinnienia) lub cofnięcie licencji i utrata dokumentu (w razie skazania).

Czas niewykonywania zawodu z powodu zawieszenia praw wynikających z licencji nie liczy się jako czas niewykonywania zawodu w ogóle, powodujący po upływie 2 lat wygaśnięcie licencji. Jedynie niewykonywanie zawodu od dnia uzyskania licencji przez ponad 2 lata albo przerwa w wykonywaniu zawodu trwająca dłużej niż 2 lata powoduje z mocy prawa wygaśnięcie licencji. Ponowne uzyskanie licencji jest możliwe na ogólnych warunkach ustawowych.

Ustawa nakłada obowiązek na pracodawców zatrudniających pracowników ochrony, aby powiadamiali Komendanta Wojewódzkiego Policji o każdym przypadku rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika ochrony z przyczyn określonych w art. 52 kodeksu pracy, tj.:

1. ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych;

2. popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które
   uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo
   jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem;

3. zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy
   na zajmowanym stanowisku.

Takie zawiadomienia mają na celu umożliwienie Komendantowi Wojewódzkiemu Policji podjęcia właściwej decyzji o zawieszeniu bądź cofnięciu praw wynikających z licencji.

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 3 l

1.7. Uprawnienia pracowników ochrony w ochronie osób i mienia z uwzględnieniem środków przymusu bezpośredniego oraz użycia broni palnej

Ustawa dokonuje zróżnicowania uprawnień pracownika ochrony wykonującego zada­nia przy ochronie osób i mienia w zależności od miejsca podejmowania działań ochron­nych, dzieląc je na uprawnienia przysługujące pracownikowi w granicach chronionych obiektów i obszarów oraz na uprawnienia przysługujące mu poza granicami chronionych obiektów i obszarów.

Uprawnienia pracownika ochrony w granicach chronionych obiektów i obszarów zostały wyspecyfikowane w art. 36 ustawy i polegają na:

1. ustaleniu, czy osoby przebywające w chronionym obiekcie lub na jego obszarze mają
   prawo lam przebywać zgodnie z obowiązującymi zasadami. W razie wątpliwości co
   do tożsamości kontrolowanej osoby, pracownik może ją legitymować;

2. wezwaniu osób nieuprawnionych do przebywania w chronionym obiekcie lub na
   obszarze do opuszczenia tych miejsc;

3. wezwaniu do opuszczenia chronionych miejsc przez osoby zakłócające porządek, bez
   względu na prawo przebywania w tych miejscach;

4. ujęciu, czyli zatrzymaniu osób, które swym zachowaniem stwarzają w sposób oczy­
   wisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego albo dla chronionego
   mienia w celu niezwłocznego przekazania tej osoby Policji. Czas zatrzymania ujętych
   osób powinien być możliwie najkrótszy, pozwalający na bezzwłoczne przekazanie ich
   w ręce Policji;

5. zastosowaniu środków przymusu bezpośredniego w razie zagrożenia dóbr powierzo­
   nych ochronie lub w celu odparcia ataku na pracownika ochrony. Środkami przy­
   musu bezpośredniego mogą być w zależności od potrzeby i ich skuteczności:

1. siła fizyczna w postaci chwytów obezwładniających lub podobnych technik obrony,

2. kajdanki,

3. pałki obronne wielofunkcyjne,

4. psy obronne,

5. paralizatory elektryczne,

6. broń gazowa i ręczne miotacze gazu;

6) możliwości użycia broni palnej w następujących przypadkach:

1. w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie lub zdrowie
   pracownika ochrony lub innej osoby,

2. przeciwko osobie, która nie zastosowała się do wezwania natychmiastowego
   porzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić
   może życiu lub zdrowiu pracownika ochrony lub innej osoby,

3. przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie, przemocą odebrać broń palną pra­
   cownikowi ochrony,

4. w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na ochra­
   niane osoby, wartości pieniężne oraz inne przedmioty wartościowe lub niebez­
   pieczne.

32 Blok ogólny

Uprawnienia pracownika ochrony do podejmowania działań ochronnych poza granicami chronionych obiektów i obszarów określone zostały w art. 37 ustawy i polegają na:

1. prawie do ujęciu osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie
   dla życia, zdrowia lub chronionego mienia w celu niezwłocznego przekazania ich
   Policji;

2. prawie do użycia (podczas konwojowania wartości pieniężnych, przedmiotów war­
   tościowych lub niebezpiecznych, w razie gwałtownego, bezprawnego zamachu na
   konwojowane wartości lub osoby je ochraniające):

1. środków przymusu bezpośredniego w postaci siły fizycznej, kajdanek, pałek
   obronnych wielofunkcyjnych, paralizatorów elektrycznych i broni gazowej lub
   ręcznych miotaczy gazu,

2. broni palnej.

Zastosowanie przez pracownika ochrony środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej, o czym była mowa wyżej, ustawodawca jeszcze dodatkowo obwarowuje następującymi ograniczeniami:

1. środki przymusu bezpośredniego lub broń palna powinny być użyte w taki sposób, aby
   możliwie najmniej naruszały dobra osobiste osoby, wobec której zostały zastosowane;

2. środki przymusu bezpośredniego lub broń palna mogą być zastosowane przez pra­
   cownika ochrony wyłącznie wobec osób uniemożliwiających mu wykonywanie zadań
   ochronnych określonych w ustawie (art. 38 ust. 1);

3. środki przymusu bezpośredniego powinny być adekwatne do potrzeb wynikających
   z zaistniałej sytuacji i zastosowane tylko wówczas, gdy jest to niezbędne do podpo­
   rządkowania się wezwaniu do określonego zachowania;

4. środki przymusu bezpośredniego w postaci: pałek obronnych wielofunkcyjnych, psów
   obronnych, paralizatorów elektrycznych, broni gazowej i ręcznych miotaczy gazu nie
   wolno stosować wobec kobiet o widocznej ciąży, osób z wyglądu poniżej 13 lat, osób
   w podeszłym wieku oraz osób o widocznej niepełnosprawności;

5. pracownik ochrony wykonując zadania ochronne może nosić przydzieloną mu broń
   palną tylko wtedy, gdy jest w mundurze lub innym ubiorze stosowanym przez
   specjalistyczną uzbrojoną formację ochronną, jednakże nie wolno mu nosić broni, gdy
   wykonuje bezpośrednio zadania w zakresie utrzymania bezpieczeństwa i porządku
   publicznego podczas trwania masowych imprez publicznych (art. 40 i art. 41);

6. pracownik ochrony może nosić przydzieloną mu broń palną także bez munduru lub
   ubioru specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej, gdy wykonuje zadania ochrony
   osób w miejscu publicznym (art. 40 ust. 2);

7. użycie broni palnej przez pracownika ochrony powinno wyrządzić możliwie najmniej­
   szą szkodę osobie, przeciwko której została użyta, nie może zmierzać do pozbawienia
   jej życia oraz nie powinno narażać na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia
   innych, postronnych osób (art. 36 ust. 2);

8. broni palnej nie wolno użyć w stosunku do kobiet o widocznej ciąży, osób, których
   wygląd wskazuje na wiek poniżej 13 lat, osób w podeszłym wieku i o widocznej
   niepełnosprawności (art. 36 ust. 3).

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 33

Przedstawione wyżej warunki stosowania środków przymusu bezpośredniego i użycia broni palnej przez pracownika ochrony podczas wykonywania zadań ochronnych mają charakter podstawowy, ale ogólny. Na podstawie delegacji ustawowej zawartej w przepi­sach arl. 38 ust. 5 i art. 39 ust. l organem uprawnionym do wydania przepisów wykonaw­czych jest Rada Ministrów, która w drodze stosownych rozporządzeń określa szczegółowe warunki i sposoby użycia środków przymusu bezpośredniego oraz szczegółowe warunki i sposób postępowania pracowników ochrony przy użyciu broni palnej.

Pracownicy ochrony korzystają z takiej samej ochrony prawno-karnej (art. 42), jaką objęci są wszyscy obywatele z wyjątkiem tych pracowników, którzy wykonują zadania ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie. Ci ostatni korzystają bowiem ze wzmożonej ochrony prawnej, takiej samej jaka przewidziana jest w kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych.

Ta wzmożona ochrona karna, polegająca na surowszej odpowiedzialności spraw­cy przestępstwa wymierzonego przeciwko pracownikowi ochrony, dotyczy takich prze­stępstw, jak:

• naruszenie nietykalności cielesnej pracownika ochrony podczas wykonywania
  zadań ochrony (art. 229 § l kk);

• czynna napaść na pracownika ochrony dokonana przez kilku sprawców lub z uży­
  ciem niebezpiecznego przedmiotu (broni palnej, noża itp.) - art. 223 § l kk;

• zmuszenie pracownika ochrony przemocą lub groźbą bezprawną do przedsięwzię­
  cia lub zaniechania prawnej czynności służbowej (art. 224 § 2 i 3 kk);

• zniewaga pracownika ochrony podczas pełnienia obowiązków służbowych (art. 226
  § l kk).

Należy wyraźnie zaznaczyć, że ze wzmożonej ochrony karnej korzystają tylko ci pra­cownicy, którzy w momencie popełnienia przeciwko nim jednego z wyżej wymienionych przestępstw spełniają jednocześnie dwa warunki:

• wykonują zadania ochronne na obszarze, obiekcie lub urządzeniu podlegającemu
  obowiązkowej ochronie w myśl przepisów rozdziału 2 ustawy o ochronie osób i mienia
  z 22 sierpnia 1997 r.,

• przestępstwo zostało popełnione w czasie wykonywania zadań ochronnych na tych
  obszarach, obiektach lub urządzeniach.

1.8. Odpowiedzialność karna pracownika ochrony

Ustawa określa w przepisach art. 48, 49 i 50 trzy stany faktyczne przestępstw, jakie mogą pojawić się w związku z uregulowaniami w niej zawartymi. Ustawodawca uznał, że opisane w wyżej wymienionych przepisach odstępstwa od zasad przewidzianych w tej ustawie są tak bardzo szkodliwe, iż wymagają zagrożenia sankcją karną. Są to następujące występki:

1) niedopełnienie obowiązku zapewnienia fizycznej lub technicznej ochrony obiektowi, obszarowi lub urządzeniu. Jest to występek umyślny, a więc sprawca wie, że ciąży na nim taki obowiązek i świadomie go nie wykonuje. Obowiązek zapewnienia ochrony może wynikać z ustawy, np. obowiązek taki mają kierownicy jednostek bezpośrednio

34 Blok ogólny

zarządzający obszarami, obiektami i urządzeniami podlegającymi obowiązkowej ochronie i umieszczonymi w ewidencji wojewody lub też obowiązek ten może wynikać z innych przepisów, a nawet umów. Strona przedmiotowa tego przestępstwa polega na bruku fizycznej lub technicznej ochrony, a więc na nieczynieniu tego, do czego sprawca przestępstwa był zobowiązany. Wystąpienie skutku nie ma znaczenia dla bytu tego przestępstwa, jest to bowiem występek formalny (art. 48);

2. prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia bez
   wymaganej koncesji, co jest równoznaczne z prowadzeniem tej działalności wbrew
   przepisom ustawy. Nielegalna działalność gospodarcza ma miejsce wtedy, gdy osoba
   prowadząca ją nie ubiegała się o koncesję i dlatego jej nie posiada oraz wtedy, gdy
   prowadzi działalność gospodarczą pomimo cofnięcia koncesji. Należy przyjąć, że
   odpowiedzialność karna osoby prowadzącej działalność gospodarczą zachodzi także
   wtedy, gdy prowadzi ją niezgodnie z warunkami koncesji, co wynika z redakcji
   przepisu art. 49 ustawy, który mówi o wymaganej koncesji, a nie o koncesji w ogóle;

3. przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku przez pracownika ochrony
   przy wykonywaniu zadań ochronnych, które spowodowały naruszenie dobra osobi­
   stego człowieka (art. 50). Dla bytu tego przestępstwa niezbędne jest wskazanie, które
   z uprawnień zostało przekroczone lub który z konkretnych obowiązków nie został
   przez pracownika ochrony dopełniony. Ten katalog uprawnień i obowiązków wyni­
   kać może z przepisów ustawy, przepisów wykonawczych do ustawy albo z zakresu
   czynności na danym stanowisku lub przy wykonywaniu określonej czynności. Innym
   koniecznym warunkiem odpowiedzialności z art. 50 jest wystąpienie skutku w posta­
   ci naruszenia dobra osobistego człowieka. Między niedopełnieniem obowiązku lub
   przekroczeniem uprawnień a skutkiem w postaci naruszenia dobra osobistego czło­
   wieka musi istnieć związek przyczynowy. Oznacza to, że skutek w postaci narusze­
   nia dobra osobistego człowieka jest bezpośrednio wynikiem przekroczenia uprawnień
   lub niedopełnienia obowiązków przez pracownika ochrony. Bez tego przekroczenia
   uprawnień lub niedopełnienia obowiązków skutek nie nastąpiłby.

Wreszcie koniecznym elementem odpowiedzialności karnej z art. 50 jest wymóg, aby przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków miało miejsce przy wykonywa­niu z.adań przez pracownika ochrony. Mamy tu do czynienia z rezygnacją ustawodawcy z określenia czasownikowego podczas na rzecz bardziej precyzyjnego/7r<:y.

Dobrem osobistym w rozumieniu art. 50 może być np. wolność, nienaruszalność mieszkania lub lokalu, cześć, godność, nietykalność cielesna.

1.9. Zakres i tryb sprawowania przez Policję nadzoru nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi

Problematyce nadzoru i kontroli funkcjonowania specjalistycznych uzbrojonych for­macji ochronnych poświęcony jest zasadniczo rozdział 7 ustawy o ochronie osób i mie­nia, chociaż przepisy mówiące o uprawnieniach Policji wobec służb ochronnych spotkać można także w innych rozdziałach. Ustawodawca w kilku miejscach mówi o nadzorze

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 35

i kontroli, stosując jednak zróżnicowaną terminologię. I tak np. w art. l pkt 5, okre­ślając merytoryczny zasięg obowiązywania ustawy stanowi, że ustawa ustala nadzór nad funkcjonowaniem ochrony osób i mienia, a w art. 23 ust. l mówi: „Minister Spraw We­wnętrznych i Administracji może upoważnić Komendanta Głównego Policji do kontroli działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia wymagającej konce­sji", zaś w art. 43 ust. l stwierdza: „Komendant Główny Policji sprawuje nadzór nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych ...".

Przepisy rozdziału 7 ustawy określają zakres nadzoru Komendanta Głównego Policji nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych (art. 43 ust. 1) oraz sposoby lub formy wykonywania tego nadzoru (art. 43 ust. 2).

Nadzór swoim zakresem obejmuje następujące zagadnienia funkcjonowania specja­listycznych uzbrojonych formacji ochronnych:

1. zasady i sposoby realizacji zadań ochrony osób i mienia przez te formacje,

2. badanie sposobów użycia środków przymusu bezpośredniego i broni palnej przez
   pracowników ochrony,

3. sprawdzanie posiadania przez pracowników ochrony wymaganych licencji.

Formami i sposobami wykonywania powyższego nadzoru nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi są:

1. kontrola organizacji i zasad działania formacji, jej uzbrojenia i wyposażenia oraz za­
   sad współpracy z innymi formacjami i służbami, np. strażami gminnymi, Państwową
   Strażą Pożarną itp.;

2. kontrola zgodności aktualnego stanu ochrony obszaru, obiektu lub urządzenia z pla­
   nem ochrony jednostki;

3. prawo wstępu uprawnionego funkcjonariusza Policji, okazującego legitymację służ­
   bową i pisemne upoważnienie (art. 46), na teren obszarów, obiektów lub innych
   miejsc, w których jest prowadzona ochrona oraz żądania wyjaśnień i udostępnienia
   lub wglądu w dokumentację ochronną;

4. prawo wstępu na teren siedziby przedsiębiorcy prowadzącego działalność w zakresie
   ochrony osób i mienia, ale tylko w takich dniach i godzinach, w jakich jest
   prowadzona lub powinna być prowadzona działalność;

5. wydawanie pisemnych zaleceń kontrolowanym specjalistycznym formacjom w celu
   usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości i dostosowania działalności kontrolowanej
   formacji ochronnej do przepisów prawa. Kierownik jednostki kontrolowanej jest
   zobowiązany do usunięcia, w terminie określonym w zaleceniu, stwierdzonych w toku
   kontroli uchybień i nieprawidłowości pod rygorem cofnięcia koncesji (art. 43 ust. 3
   w związku z art. 22 ust. 2 pkt 3).

Kompetencje Policji w zakresie nadzoru i kontroli nad działalnością podmiotów zajmujących się ochroną osób i mienia są znaczne i rozległe. Opinie Policji mają istotny wpływ na udzielenie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji koncesji na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia, na zakres i formę tych usług (art. 16), na dobór pracowników ochrony (rozdział 5) oraz na przebieg realizacji zadań ochronnych w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej przez uprawnione podmioty.

36 Blok ogólny

Do ustawowych szczegółowych uprawnień nadzorczych Policji nad szeroko pojętą działalnością w sterze ochrony osób i mienia należą także:

1. opiniowanie przez właściwego miejscowo Komendanta Wojewódzkiego Policji wnio­
   sku o udzielenie koncesji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji na prowa­
   dzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia. Opinia
   ta może mieć wpływ na wydanie koncesji, odmowę wydania, bądź jej modyfikację
   w stosunku do propozycji zgłoszonej we wniosku albo polegać może na dodaniu
   nowych warunków wykonywania usług ochronnych (art. 16);

2. spowodowanie, w drodze złożenia stosownego wniosku do Ministra Spraw Wewnętrz­
   nych i Administracji, cofnięcia koncesji, jeśli przedsiębiorca uniemożliwia Policji
   przeprowadzenia kontroli lub nie usunął w terminie wyznaczonym przez Policję uchy­
   bień stwierdzonych w toku kontroli (art. 22 ust. l pkt l lit. b i ust. 2 pkt 3);

3. art. 23 zawiera ustawowe, generalne upoważnienie Ministra Spraw Wewnętrznych
   i Administracji (jako organu koncesyjnego) dla Komendanta Głównego Policji do
   kontroli działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia, który
   z kolei może zlecić przeprowadzenie kontroli Komendantowi Wojewódzkiemu Poli­
   cji. Wiadomo, że ci ostatni realizują te zadania nie osobiście, lecz za pośrednictwem
   podległych im policjantów. Uprawniony do kontroli policjant musi poza legitymacją
   służbową okazać pisemne upoważnienie Komendanta Wojewódzkiego Policji stwier­
   dzające, że ten właśnie, a nie jakikolwiek policjant, może przeprowadzić kontrolę
   w rozumieniu przepisów ustawy o ochronie osób i mienia;

4. wyrażenie aprobaty przy czynności uzgadniania planu ochrony obszarów, obiektów
   i urządzeń umieszczonych w ewidencji wojewody, a podlegających obowiązkowej
   ochronie (art. 7). Odmowa uzgodnienia planu ochrony przez Komendanta Wojewódz­
   kiego Policji uniemożliwia wykonywanie działalności ochronnej do czasu uzyskania
   decyzji uzgadniającej. Ponieważ odmowa uzgodnienia planu ochrony jest decyzją
   administracyjną, więc przysługuje autorowi' planu prawo złożenia zażalenia do Ko­
   mendanta Głównego Policji;

5. wydawanie przez właściwego terytorialnie Komendanta Wojewódzkiego Policji ze­
   zwoleń na utworzenie wewnętrznej służby ochrony w jednostce organizacyjnej,
   w skład której nie wchodzą obszary, obiekty lub urządzenia podlegające obowiąz­
   kowej ochronie umieszczone w ewidencji wojewody. Zezwolenie powinno być po­
   przedzone wnioskiem kierownika takiej jednostki uzasadnionym ważnym interesem
   gospodarczym lub publicznym (art. 10 ust. 1);

6. odmowa wydania zezwolenia przez Komendanta Wojewódzkiego Policji na utworze­
   nie wewnętrznej służby ochrony, jeśli plan ochrony nie zawiera danych wymaganych
   przez ustawę lub nie została zapewniona przez wnioskującą jednostkę realizacja wa­
   runków określonych w przepisach wykonawczych do ustawy (art. 11 ust. 1);

7. cofnięcie zezwolenia przez Komendanta Wojewódzkiego Policji na działalność we­
   wnętrznej służby ochrony, jeśli zachodzą warunki określone w art. 11 ust. 2;

8. obowiązek współpracy wewnętrznych służb ochrony w zakresie ochrony osób i mienia
   z Policją (art. 12);

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 37

9) wydawanie, odmowa wydania, zawieszenie i cofnięcie licencji pracownika ochrony przez właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby Komendanta Woje­wódzkiego Policji (art. 30, 31, 32);

10) opiniowanie przez Komendanta Komisariatu Policji osób ubiegających się o wydanie licencji pracownika ochrony fizycznej osób i mienia i pracownika zabezpieczenia technicznego (art. 26 ust. 3 pkt l, art. 27 ust. 3 pkt l, art. 28 ust. 3 pkt. l i art. 29 ust. 3 pkt 1). Jednym z warunków otrzymania licencji jest uzyskanie nienagannej opinii wydanej przez Komendanta Komisariatu Policji właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o licencję;

l l) opiniowanie okresowo pracowników ochrony przez organa Policji (art. 30 ust. 5 pkt 2).

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr II, póz. 95, art. 82 i 88).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 maja 1998 r. w sprawie rodzajów dokumentów wymaganych przy składaniu wniosku o udzielenie koncesji ua prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia (Dz. U. Nr 69, póz. 457).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 maja 1998 r. w sprawie dokumentacji wymaganej przy prowadzeniu działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia (Dz. U. Nr 69. póz. 458).

Rozporządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji z. dnia 4 czerwca 1998 r. w sprawie wzoru i trybu wydawania licencji pracownika ochrony fizycznej i licencji pracownika zabezpieczenia technicznego oraz trybu i częstotliwości wydawania przez organy Policji opinii o pracownikach ochrony (Dz. U. Nr 78. póz. 511).

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 1998 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu postępowania pracowników ochrony przy użyciu broni palnej (Dz. U. Nr 86, póz. 543).

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 1998 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobów użycia przez pracowników ochrony środków przymusu bezpośredniego (Dz. U. Nr 89, póz. 563).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z. dnia 22 lipca 1998 r. w sprawie wysokości i trybu wnoszenia opłaty za wydanie licencji pracownika ochrony (Dz. U. Nr 98. póz. 627).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z. dnia 6 sierpnia 1998 r. w sprawie zasad uzbrojeniu specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych i warunków przechowywania oraz ewiden­cjonowania broni i amunicji (Dz. U. Nr l 13, póz. 730).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie rodzajów dyplomów i świadectw wydawanych przez szkoły i inne placówki oświatowe, które potwierdzają uzyskanie specjalistycznych kwalifikacji w zakresie ochrony osób i mienia, minimalnego zakresu programów kursów pracowników ochrony fizycznej pierwszego i drugiego stopnia oraz zakresu obowiązujących tematów egzaminiów i trybu ich składania, składu komisji egzaminacyjnej i sposobu przeprowadania egzaminu (Dz. U. Nr II, póz. 731).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie zakresu wiadomości obowiązujących na egzaminie dla pracowników specjalistycznych uzbrojonych formacji obronnych, którzy uzyskali świadectwa potwierdzające zdanie egzaminu z zakresu znajomości pełnienia służby strażniczej z bronią (Dz. U. Nr 113. póz. 732).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 11 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegóło­wych zasad wydawania upoważnień do kontroli oraz trybu wykonywania czynności nadzoru Komendanta Głównego Policji nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych (Dz. U. Nr 116, póz. 752).

38 Blok ogólny

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 9 września 1998 r. w sprawie rodzaju obiektów, w których mogą hyc stosowane paralizatory elektryczne (Dz. U. Nr 120, póz. 780).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia II sierpnia 1998 r. w sprawie szcze­gółowych zasad i wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne (Dz. U. Nr 129, póz. 858).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 sierpnia 1998 r. w sprawie służb ochrony (Dz. U. Nr 4. póz. 31).

Rozporządzenie Rady Ministrów t. dnia 18 listopada 1998 r. w sprawie szczegółowego trybu działań pracowni­ków ochrony, podejmowanych wobec osób znajdujących się w granicach chronionych obiektów i obszarów (Dz. U. Nr 144, póz. 933).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegóło­wych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U. Nr 161, póz. 1108).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 23 marca 1999 r. w sprawie badań lekarskich i psychologicznych osób ubiegających się o wydanie licencji oraz posiadających licencje pracownika ochrony fizycznej (Dz. U. Nr 30, póz. 299).

Adam Adamski

2.

WYBRANE ZAGADNIENIA ORGANIZACJI

I ZARZĄDZANIA

2.1. System kierowania instytucją

2.1.1. Instytucja jako system zorganizowany

W niniejszym opracowaniu pojęcia organizacja i instytucja będą traktowane jako toż­same. Instytucja - „lo wyodrębnione z otoczenia, wewnętrznie uporządkowane i powią­zane między sobą zbiory elementów" (Bolesta-Kukutka, 1995). Sposób uporządkowania i powiązania tych elementów decyduje o strukturze instytucji, która z kolei sprawia, że ten układ elementów funkcjonuje jako spójna caiość, to znaczy - system.

W organizacji (systemie) funkcjonują podsystemy:

1) społeczny - tworzą go powiązane ze sobą jednostki i grupy wspólnie realizujące
założone cele i zadania. W obrębie podsystemu społecznego wyróżniamy podukłady:

• ludzi (ich umiejętności, predyspozycje, wzajemne stosunki),

• celów i zadań;

2) techniczny - oparty na strukturze formalnej, maszynach, urządzeniach i technikach
działania. Tworzą go podukłady:

- struktury formalnej (konstruowanej za pomocą schematów organizacyjnych,
zakresów czynności, instrukcji itp.),

- wyposażenia i techniki (w tym know-how, wytwarzanie, przetwarzanie danych).
Najważniejszym jednak czynnikiem są ludzie, ponieważ:

• tworzą i rozwijają organizację,

• wybierają cele, strukturę i technikę, które obok nich samych stanowią najważniej­
  sze czynniki.

Jednak ludzie:

- wybierając cele, sami muszą się im podporządkować,

40 Blok ogólny

- aby osiągnąć te cele, twor/ą podsystem techniczny, który z kolei określa ich orga­
nizacyjne zachowania, a nawet modyfikuje lub na nowo określa cele organizacji.

Cele organizacji to zazwyczaj wiązki określonych wartości - produkcyjnych, ekono­micznych lub społecznych - ściśle współzależnych i tworzących specyficzny dla każdej instytucji podukład systemu.

Cele są konkretyzowane i realizowane przez organizację, ale zawsze przenikają z instytucji do otoczenia i odwrotnie w całym okresie jej trwania i rozwoju. Mają postać zamierzeń o zróżnicowanym stopniu realizacji i konkretności. Z powodu specyficznych powiązań między nimi oraz z pozostałymi podukładami (ludźmi, strukturą, techniką) są traktowane jako odrębny podukład.

Za cele najwyższego rzędu (główne wartości instytucji) uważa się rozwój i prze­trwanie instytucji, /.równoważone funkcjonowanie (dostęp do zasobów koniecznych dla istnienia i rozwoju), maksymalizacje zysku lub budżetu oraz wytwarzanie społecznie uży­tecznych dóbr i usiug (realizacja funkcji na rzecz otoczenia). Cele najniższego rzędu to realizacja konkretnych zamierzeń, działań, zadań lub przedsięwzięć.

Jednym z najważniejszych czynników decydującym o powodzeniu instytucji (osiąga­niu przez nią celów) jest otoczenie, które stwarza szansę lub zagrożenia jej rozwoju. Z otoczenia instytucja czerpie niezbędne zasoby: ludzi, surowce, maszyny, energię, pie­niądze, informację. Dostarcza mu natomiast swoje towary. Dostosowanie się instytucji do otoczenia zawsze wiąże się z pewną dozą ryzyka.

Źródłem siły lub słabości instytucji jest też jej wnętrze. Współczesne instytucje dążą zatem do zapewnienia sobie właściwego stopnia zorganizowania (co stanowić ma źródło wewnętrznej siły oraz podstawę do osiągania założonych celów). Cechuje je wówczas:

1) sformalizowanie, co oznacza, że podstawowe wartości instytucji (cele, struktury,
technologie, procedury itd.) umieszcza się, zapisuje w tzw. dokumentach normatyw­
nych.

Na przykład: cele umieszcza się w statutach, struktury i zasady działania przedstawia się w regulaminach, książkach służb, graficznych wykresach i schematach, proce­dury znajdujemy w instrukcjach. Tak rozumiana formalizacja jednoznacznie określa obowiązki i uprawnienia - zadania personelu, ale jednocześnie utrudnia, usztywnia proces adaptowania się organizacji do wymogów płynących z otoczenia;

2. zróżnicowanie wewnętrzne, klóre zależy między innymi od rozmiarów instytucji,
   jej celów, przyjętych sposobów zarządzania, cech produktu, charakteru otoczenia,
   a polega na podziale zadań, klóre realizują wyspecjalizowani pracownicy i komórki
   organizacyjne;

3. zhierarchizowanie i zcentralizowanie przejawiające się w tworzeniu wielu szczebli
   zarządzania mniej lub bardziej ze sobą powiązanych. Centrum instytucji stanowi
   główny ośrodek władzy, w którego gestii leży podejmowanie najważniejszych decyzji;

2. podział na strefy działalności:

• regulacyjną (zarządzanie),

• podstawową (robotnicy w fabryce, nauczyciele w szkole, pracownicy ochrony
  obiektu na posterunku ilp.).

• pomocniczą (zaopatrzenie, księgowość, pracownicy służb konserwacyjnych).

Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania 41

Duże instytucje wyodrębniają w ramach owych stref coraz, węższe specjalizacje, gru­pując je w określonych komórkach. W firmach ochrony różnicuje się pracowników we­dług kwalifikacji i nabytych uprawnień (np. prawo do posiadania, noszenia i użycia broni palnej). W zależności od posiadanych kwalifikacji i uprawnień tworzy się grupy pracowników ochrony realizujące specjalistyczne zadania, np. tylko ochrona osób, tylko konwojowanie wartości pieniężnych lub ochrona mienia. Podobnie dzieje się w przed­siębiorstwach produkcyjnych, gdzie pracowników grupują działy (wydziały) wymagające określonej specjalizacji niezbędnej dla produkcji określonego asortymentu towaru.

W sferze zarządzania natomiast obserwujemy różne rodzaje i poziomy stanowisk kierowniczych. W firmach ochrony często wyodrębniamy:

- kierownictwo naczelne (kierownik agencji ochrony i jego zastępcy),

— kierownictwo pośrednie (kierownicy działów, np.: ochrony osób, konwojowania, ochrony obiektów),

• kierowników sztabowych (szef planowania operacyjnego, szef marketingu),

• kierowników liniowych (dyspozytor dyżurny, kierownik zespołu obiektów),

• kierowników zespołów konwojujących,

• kierowników pierwszej linii (dowódca konwoju, komendant obiektu).

Każda instytucja prezentuje większy lub mniejszy stopień zorganizowania swojej działalności - ustanawia zorganizowany system ukierunkowany na osiąganie zamierzo­nych celów. Poza realizacją własnych celów nadrzędnych, instytucje umożliwiają zaspo­kajanie potrzeb społecznych:

• ułatwiają jednostkom osiąganie indywidualnych celów,

• stwarzają możliwość zrobienia kariery (są źródłem przychodów, zaspokajają po­
  trzeby samorealizacji),

• gromadzą i przechowują informacje (ułatwiają utrzymanie ciągłości wiedzy po­
  między minionymi, współczesnymi i przyszłymi pokoleniami).

2.7.2. Ogólne zasady kierowania

Kierowanie definiowane jest najczęściej jako zbiór funkcji realizowanych przez kierowników (planowanie, organizowanie, koordynacja, motywowanie, kontrola) lub jako proces planowania, organizowania, przewodzenia i kontrolowania działalności członków organizacji oraz wykorzystania wszystkich innych jej zasobów dla osiągnięcia ustalonych celów. Przez proces należy tu rozumieć systematyczny sposób realizowania wzajemnie powiązanych przedsięwzięć niezbędnych dla osiągnięcia pożądanych celów.

Planowanie oznacza, że kierownicy z wyprzedzeniem określają cele i czynności, które z reguły oparte są na określonym sposobie postępowania, logicznym planie. Intuicja, przeczucie nie powinny być podstawą planowania.

Organizowanie polega na koordynacji i harmonijnym gospodarowaniu zasobami ludzkimi i materialnymi instytucji. Zharmonizowane współdziałanie kierownika z per­sonelem w zakresie gospodarowania zasobami w celu osiągnięcia założonych celów sta­nowi pożądaną umiejętność wymaganą od personelu kierowniczego. Praca właściwie zintegrowana i skoordynowana zwiększa efekty uzyskiwane przez organizację.

42 Blok ogólny

Przewodzenie oznacza sposób, w jaki kierownicy wywierają wpływ na podwładnych (kierują nimi, motywują ich, ułatwiają ich działalność) w celu właściwego wykonania przyjętych przez nich zadań.

Kontrolowanie oznacza, że kierownicy zobowiązani są zapewnić warunki, które gwa­rantują osiągnięcie zamierzonych celów. Kontrolowanie, rozumiane jako ciągły proces, powinno wykrywać przyczyny niewłaściwego postępowania organizacji i prowadzić do uzdrowienia sytuacji.

2.7.3. Style kierowania

Sposób, w jaki kierownik oddziałuje na zachowania podwładnych, nazywamy stylem kierowania. Najczęściej wyróżniane style kierowania to:

1. styl autokratyczny - kierownik zawsze sam ustala cele instytucji, formułuje zadania
   pozwalające je osiągnąć, dzieli pracę pomiędzy podwładnymi. Z reguły sam nie
   uczestniczy w pracy, utrzymuje dystans w stosunku do podwładnych i oddziałuje na
   nich poprzez system nagród i kar. Jest zorientowany na zadania - ignoruje interesy
   i potrzeby podwładnych, koncentrując się na celach instytucji i kontroli pracy;

2. styl demokratyczny - kierownik eliminuje bariery utrudniające wzajemne kontakty
   członków instytucji. Zaprasza ich do wypracowywania i podejmowania wspólnych
   decyzji dotyczących określenia celów, zadań i podziału pracy, w której często
   uczestniczy na zasadach partnerskich. Często też kontaktuje się z członkami grupy.
   Kierownik realizując zadania instytucji, przejawia troskę o interesy i potrzeby
   podwładnych — jest zorientowany na ludzi',

3. styl liberalny (nieingerujący) - kierownik unika podejmowania wszelkich decyzji,
   nie kontroluje i nie motywuje (nie udziela kar i nagród), a przede wszystkim
   obdarza członków organizacji dużą swobodą w zakresie planowania, organizowania
   i podejmowania działalności.

Badania nad skutecznością wyżej wymienionych stylów kierowania wykazały nato­miast, że:

• członkowie instytucji kierowanych autokratycznie wykonują pracę o niskiej jakości
  i oryginalności - nastawiają się (są motywowani) do pracy na ilość, nie są zadowoleni
  ze stosowanego wobec nich stylu, co często przejawia się przyjmowaniem agresywnych
  postaw, apatią oraz obniżeniem tempa pracy lub jej przerywaniem w czasie nieobecności
  kierownika;

• instytucje kierowane demokratycznie z reguły są mniej wydajne niż kierowane au­
  tokratycznie. Jednak praca ich cechuje się wyższą jakością i oryginalnością, a efektyw­
  ność nie jest uzależniona od stałej obecności kierownika. Życzliwość i przyjaźń panujące
  wśród członków organizacji powodują, że demokratyczny styl oddziaływania kierownika
  jest akceptowany;

• kierowanie liberalne powoduje, że pozostawieni sami sobie członkowie są sfrustro­
  wani, wykonują niewiele pracy, w dodaku złej jakości, dążą do tworzenia nieformalnych
  grup, których autokratyczni przywódcy starają się przejąć kontrolę nad zachowaniami
  członków i nad całą instytucją.

Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania 43

O możliwość stosowania określonego stylu kierowania decydują w dużej mierze czynniki działające wewnątrz, instytucji - osobowość i kwalifikacje kierownika oraz podwładnych, rodzaj i ranga wykonywanych przez personel zadań, a także wysokość ryzyka związanego z pracą grupy.

Nie bez znaczenia jest też kultura i specyficzne cechy członków poszczególnych narodowości.

2.1.4. Kierowanie jako proces podejmowania decyzji

W instytucjach rozwiązywanie problemów poprzez podejmowanie decyzji jest dome­ną kadry kierowniczej. Kierownik podejmując decyzję zazwyczaj stanowi jednocześnie o działaniach innych członków organizacji w rozwiązywaniu problemów. Przed podję­ciem decyzji rozważa różne możliwości rozwiązania problemu. Uwzględnia wiele czyn­ników, tak aby podjęte decyzje umożliwiały dalsze właściwe funkcjonowanie organizacji, zapewniały osiągnięcie satysfakcjonujących wyników.

Podejmowanie decyzji jest zatem istotnym elementem pracy kierownika, który funk­cjonując w obrębie sytuacji decyzyjnych zmuszony jest do wyboru jednego z wielu sposobów działania prowadzącego do naprawy niezadowalającej sytuacji.

Kierowanie jest więc procesem podejmowania decyzji, które powinny zapewnić właściwe rozstrzygnięcie problemów pojawiających się w instytucji, a dotyczących jej podukładów, tzn. jej celów, struktur, ludzi, wyposażenia i techniki. Podejmowanie decyzji natomiast polega na wyborze jednego z możliwych w określonej sytuacji wariantu działania. Decyzje mogą mieć charakter:

• decyzji programowanych - podejmowanych zgodnie z obowiązującymi (pisany­
  mi lub niepisanymi) w danej instytucji zwyczajami, zasadami i procedurami. Wszystkich
  obowiązuje dyrektywa: rutynowe, powtarzające się problemy rozwiązywać według ruty­
  nowych wcześniej przygotowanych procedur. Dyrektywa ta w zasadzie dotyczy rozwią­
  zywania problemów nieskomplikowanych i chociaż ogranicza inicjatywę i samodzielność
  personelu, to pozwala oszczędzać czas i usprawnia pracę. Przykładem takiej procedury
  usprawniającej proces decyzyjny jest tzw. siatka płac;

• decyzji nieprogramowanych - czyli takich, które podejmują kierownicy w przy­
  padku rozwiązywania nowych, wyjątkowych i niezwykłych problemów. Problemy tej
  natury występują rzadko i wymagają niekonwencjonalnych sposobów postępowania. Wy­
  maga to z kolei wysokiego poziomu wiedzy i umiejętności, a zwłaszcza systematycznej
  analizy sytuacji i logicznego myślenia w podejmowaniu decyzji przez kierowników.

Obok tradycyjnych technik podejmowania decyzji wprowadza się system intbrmatycz-no-analityczny, tzw. System Wspomagania Decyzji (SWD), przystosowany do komputerów osobistych. W zespołach kierowniczych wykorzystuje się program komputerowy System Wspomagania Grupowych Decyzji (SWGD). Komputery efektywnie wspierają proces de­cyzyjny kierowników, lecz zbyt mało jest jeszcze metod informatycznych pozwalających podejmować decyzje nieprogramowane, które dotyczą problemów nowych, niezwykłych, a niekiedy kluczowych dla organizacji. Dlatego duże znaczenie ma postawa kierownika, jego metoda kształtowania procesu decyzyjnego danej organizacji. Skuteczny kierownik nie podejmuje wszystkich decyzji. Część problemów przekazuje swoim podwładnym -

44 Blok ogólny

kierownikom pośrednich szczebli, po upewnieniu się, że są w stanieje rozwiązać. Własną energię i czas skuteczny kierownik zachowuje dla rozwiązywania rzeczywiście ważnych problemów. Najważniejszą jednak cechą dobrego kierownika jest umiejętność przewidy­wania możliwości pojawienia się problemu zanim on realnie wystąpi. Przy rozwiązaniu problemu kierujący może zwrócić się o pomoc do ekspertów lub do przełożonego wyż­szego szczebla albo wypracować decyzje poprzez logiczne rozumowanie. Nie ma żadnej gwarancji, że podjęta decyzja będzie właściwa. Kierownik, który stosuje racjonalne ro­zumowanie i systemowe podejście, ma duże szansę na znalezienie trafnego rozwiązania. Przydatne dla kadry kierowniczej są sformalizowane i racjonalne procedury rozwiązy­wania problemów, które składać się mogą z następujących elementów:

• definiowanie, diagnoza i wykrywanie źródeł problemu,

• opracowanie wariantów rozwiązań, ocena tych rozwiązań i wybór najlepszego,
  — wdrożenie wybranego rozwiązania i śledzenie procesu jego realizacji.

Chociaż kierownicy w trakcie codziennej działalności stykają się z dużą ilością trud­nych sytuacji, nie wszystkie wymagają sformalizowanego procesu rozwiązań. Dużym ułatwieniem jest opracowanie codziennych planów pracy, szeregowanie spraw i wyzna­czanie priorytetów w ich rozwiązaniu.

2.1.5. Organizowanie stanowisk pracy

Głównym zadaniem realizowanym przez instytucję jest osiąganie określonych celów. Ustrój instytucji powinien zatem wskazywać, jakie cele i zadania cząstkowe, niezbędne dla osiągnięcia celów głównych, muszą wykonać pracownicy na poszczególnych stanowi­skach. Służy temu wspomniana wcześniej formalizacja, której istota polega na pisemnym sformułowaniu większości celów, struktur, reguł, procedur i zasad działania oraz wzor­ców - sposobów wykonania zadań na konkretnym stanowisku. Sformalizowanie oznacza więc tworzenie wewnętrznych przepisów, które w odniesieniu do organizowania stano­wisk pracy określają:

— cele i zadania poszczególnych stanowisk (wykonawczych i kierowniczych), komó­rek, jednostek i instytucji jako całości,

• zakresy kompetencji (ij. uprawnień i obowiązków), które są proporcjonalne do
  realizowanych celów i zadań na określonym poziomie,

• metody, formy i techniki działania, które pozwalają właściwie realizować zadania
  na danym poziomie i osiągać cele.

Model instytucji przedstawiany graficznie w schemacie organizacyjnym wskazuje stanowiska, komórki, jednostki - części instytucji. Przedstawia zależności między nimi, ich hierarchiczne usytuowanie oraz przypisane im konkretne funkcje. Analiza budowy organizacji przeprowadzona na podstawie schematów organizacyjnych pozwala wyróżnić najczęściej wyodrębniane części instytucji:

1. Stanowisko organizacyjne, które jest elementarną częścią instytucji, a które może przyjąć posiać:

a) stanowiska kierowniczego, np. kierownik agencji ochrony, kierownik finansowo--administracyjny,

Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania 45

h) stanowiska sztabowego, którego zadaniem jest zbieranie i przetwarzanie informa­cji, przygotowanie planów i ekspertyz, pomoc w podejmowaniu decyzji, np. szef planowania operacyjnego w agencji ochrony,

c) stanowiska wykonawczego, które jest podporządkowane stanowiskom kierowni­czym i umieszczone na najniższym poziomie w hierarchii danej instytucji, np. pracownik ochrony pełniący służbę na określonym posterunku obiektu chronio­nego przez agencję ochrony.

2. Komórka organizacyjna, która składa się z kierownika i podległych mu bezpośrednio
   pracowników, np. grupa konwojująca wartości pieniężne w danej agencji ochrony.

3. Jednostka organizacyjna, która jest większą częścią organizacji, składająca się z kie­
   rownika wyższego szczebla, podległych mu kierowników określonych komórek i ich
   personelu, np. komendant zespołu obiektów, kierownik zespołu grup konwojujących
   w agencji ochrony.

4. Pion organizacyjny, w którego skład wchodzą komórki realizujące tę samą funkcję,
   podlegające kolejnemu w hierarchii kierownikowi lub bezpośrednio dyrektorowi
   (kierownikowi) naczelnemu, np. pion ochrony fizycznej w agencji ochrony, realizujący
   funkcję podstawową przedsiębiorstwa, tzn. bezpośrednio świadczy usługi ochronne.

Wymienione powyżej części instytucji przedstawia schemat jednej z poznańskich agencji ochrony (rys. I).

2.1.6. Określenie zadań, uprawnień, odpowiedzialności

Wyodrębnianie stanowisk, komórek, jednostek organizacyjnych wynika z konieczno­ści podziału pracy, którą należy wykonać, by osiągnąć przyjęte przez daną organizację cele. Nie ma ludzi, którzy są w stanie wykonać wszystkie czynności, z jakich składają się złożone niekiedy zadania organizacyjne lub przyswoić sobie wszystkie niezbędne umie­jętności potrzebne do wykonania skomplikowanych operacji, zapewniających osiągnięcie celów cząstkowych, etapowych i głównych. Stąd, aby zapewnić wykonanie zadania skła­dającego się z określonych etapów, należy podzielić poszczególne czynności i operacje na wielu pracowników. Tak dokonana specjalizacja pracy umożliwia pracownikom bie­głe opanowanie czynności wykonywanych na określonym stanowisku oraz bardzo szyb­kie przyswojenie sobie właściwych umiejętności, a przede wszystkim pozwala osiągnąć w krótkim czasie wysoką wydajność.

Podział pracy rozumiany jest jako rozłożenie zadania na pracowników, tak aby każdy ponosił odpowiedzialność za ściśle określony zestaw czynności. Umożliwia to określenie obowiązków, uprawnień i odpowiedzialności dla konkretnego stanowiska organizacyjne­go. Zgodnie z zasadą równoważenia zadań, uprawnień i odpowiedzialności należy zachować proporcje między uprawnieniami a zadaniami i odpowiedzialnością. Dyspro­porcje w tej triadzie rodzą konflikty wśród załogi i dezorganizują działalność organizacji.

Przy określaniu zadań dla konkretnych stanowisk należy kierować się następującymi zasadami:

- zasadą celowości, zgodnie z którą czynności i zadania poszczególnych stanowisk są ściśle dostosowane do celów instytucji i właściwie powiązane z celami i zadaniami

46

Blok ogólny

DYREKTOR

kierownik ochro­ny fizycznej

szef planowania operacyjnego

kierownik finansowo-- admi ni stracyj ny

komendant zes­połu obiektów

kierownik grup konwojujących

dowódca obiektu nr 01 l pracownicy ochrony [9]

dowódca grupy konw. nr 01 konwojenci [3]

sekretarz

[1]

dowódca obiektu nr 012 pracownicy ochrony [6]

dowódca grupy konw. nr 02 konwojenci [4]

sekcja księgowości

[2]

dowódca obiektu nr 013 pracownicy ochrony [16]

dowódca grupy konw. nr 03 konwojenci [4]

sekcja administracyjno--gospodarcza [2]

dowódca obiektu nr 014 pracownicy ochrony [15]

Rys. l. Schemat organizacyjny agencji ochrony „Wiarus" (liczba w nawiasie kwadratowym oznacza liczbę etatowych pracowników zatrudnionych na stanowiskach wykonawczych)

pozostałych stanowisk, komórek i jednostek. W myśl tej zasady już we wstępnych fazach projektowania lub reorganizacji struktury organizacyjnej wyodrębnia się i eliminuje zbędne lub nieprzydatne cele, zadania, stanowiska;

• zasadą przystosowalności, która polega na przystosowaniu zadań do kwalifikacji
  pracownika. Zasada ta powinna zapewnić maksymalne wykorzystanie kwalifikacji pra­
  cownika i wysoką jakość wykonywanej pracy;

• zasadą optymalnej specjalizacji, zapewniającą pożądaną wydajność pracy po­
  przez dostosowanie czynności i zdań na konkretnym stanowisku do specyfiki narzędzi,
  urządzeń i maszyn, którymi posługuje się pracownik oraz do poziomu jego umiejętności,
  a także do warunków otoczenia, w którym wykonuje swoją pracę.

Natomiast określając i rozmieszczając uprawnienia decyzyjne, należy stosować za­sadę równoważenia zadań, uprawnień i odpowiedzialności oraz zasadę minimum decentralizacji, w myśl której uprawnienia do podejmowania decyzji przydzielone sta-

Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania 47

nowiskom wykonawczym nie powinny wywoływać skutków wykraczających poza obręb tego stanowiska i zasadę przydzielania uprawnień decyzyjnych według usytuowa­nia względem źródeł informacji, zgodnie z którą ten pracownik powinien podejmować decyzje, który jest najbliżej źródeł informacji będących podstawą podejmowania decyzji. Przedstawione wyżej zasady mają charakter ogólnych zaleceń, a ich efektywność uwarunkowana jest specyfiką określonej instytucji. Organizowanie stanowisk jest częścią projektowania całej struktury organizacyjnej i zmierza do rozwiązywania problemów związanych z funkcjonowaniem konkretnej instytucji. Struktura organizacyjna instytucji jako całość ma natomiast charakter zadaniowy. Określa zadania cząstkowe i etapowe, wskazuje części instytucji (tj. stanowiska, komórki i jednostki organizacyjne), które wykonują te zadania oraz stwarza system współdziałania między elementami struktury, co powinno prowadzić do osiągnięcia celów głównych, dla realizacji których została powołana dana organizacja.

2.2. Polityka kadrowa

Ludzie są najważniejszym zasobem każdej organizacji. Pracownicy tworzą i rozwijają organizację, poświęcając jej znaczną część swojego czasu, a przede wszystkim swoje za­angażowanie, umiejętności, talenty, które często decydują o rozwoju i trwaniu organizacji oraz poziomie zysku.

Polityka kadrowa jest funkcją kierownika polegającą na planowej rekrutacji, szkoleniu i doskonaleniu pracowników, a służącą osiąganiu założonych przez instytucje celów. Wobec wymogów współczesnej gospodarki, które wyznaczają wysoki i stale rosnący poziom techniki oraz ostrej konkurencji, potrzeba zapewnienia kompetentnych ludzi jest jedną z najważniejszych dla każdej instytucji.

Nowoczesne firmy i ich kierownictwa muszą przystosować się do wymagań współcze­snej gospodarki (w tym rynku pracy), które powodują ciągłe zmiany personelu. Politykę kadrową należy zatem traktować jako systematycznie realizowaną procedurę, zgodnie z dyrektywą: zapewnić firmie odpowiednich ludzi w odpowiednim czasie i na odpo­wiednich stanowiskach. Istnieją dwa podstawowe sposoby realizacji polityki kadrowej: formuła sita i formuła kapitału ludzkiego.

Formuła sita z reguły występuje na rynku pracodawcy i polega na selekcji kandy­datów do określonego stanowiska. Kierownik personalny dysponuje dostatecznie dużą liczbą kandydatów na określone stanowisko i prezentuje pogląd, że należy pracować z takimi ludźmi, których dostarcza rynek pracy, bowiem ludzie dorośli nie zmieniają się, stąd trudno ich szkolić, doskonalić. Przez odsiew, podczas pierwszego kontaktu, komór­ki personalne firmy dobierają najbardziej przydatnych. Poprzez dalszą selekcję w myśl zasady - słabych zwolnić, najlepszych awansować - dąży się do obsadzenia wolnych sta­nowisk. Formułę sita stosują zwykle firmy dążące do obniżki kosztów, co jest możliwe wówczas, gdy liczba chętnych do pracy przeważa nad liczbą wolnych miejsc pracy.

Formułę kapitału ludzkiego wykorzystuje się w różnych warunkach rynku pracy. Właściwie stosowana sprawdza się nawet wówczas, gdy otoczenie firmy stanowi rynek pracobiorcy i relatywnie trudno jest pozyskać nowych ludzi.

48 Blok ogólny

Istota formuły kapitału ludzkiego wynika z założenia, że człowiek rozwija się przez całe życie. Właściwie dobrany pracownik jest lojalny, utożsamia się z interesami fir­my, emocjonalnie związany jest z wynikami własnej pracy oraz z miejscem jej wyko­nywania. Przedsiębiorstwa, które stosują tę formułę zatrudniają długookresowo swoich pracowników, inwestują w ich edukację, unowocześniają używane przez nich narzędzia, maszyny itd. Takie nowoczesne podejście do spraw związanych z kształtowaniem per­sonelu przynosi organizacji wymierne korzyści materialne oraz niematerialne, związane z budowaniem pożądanego przez nią wizerunku i prestiżu w otoczeniu. Wysoka efek­tywność formuły kapitału ludzkiego jest powszechnie wykorzystywana przez firmy, które funkcjonują na rynku produktów wysoce przetworzonych. Charakter takiego rynku powo­duje sytuację, w której podstawowymi narzędziami ograniczenia konkurencji jest jakość własnych produktów, usług lub właściwy wizerunek przedsiębiorstwa. Organizacje, które świadomie wykorzystują w walce z konkurencją te wartości (tj. jakość towarów, usług lub markę), wprzęgają do gry kapitał ludzki jako jeden z istotnych elementów pozwalających rozstrzygnąć rywalizację na własną korzyść.

Zarządzanie zasobami ludzkimi (polityka kadrowa) to systematyczny proces pro­wadzony zgodnie z obraną przez daną instytucję polityką. Oznacza to, że proces kadrowy jest cyklem, w ramach którego kolejne elementy i etapy są wzajemnie uwarunkowane, po­wtarzają się, a przede wszystkim w ściśle określony sposób następują po sobie. Elementy te są celowo dobierane przez instytucję i zazwyczaj są to:

• obsada (tj. rekrutacja i selekcja),

• ocena,

• nagrody (rozumiane jako wynagradzanie),

• rozwój (rozumiany jako edukowanie, podnoszenie kwalifikacji pracowników).
  Konstelacja tych elementów (określana mianem podsystemu społecznego instytucji)

wynika z potrzeby planowania zasobów ludzkich, która wynika z kolei z potrzeby zapewnienia organizacji skutecznych kadr, sprawnie osiągających określone cele.

Wysokie usytuowanie w systemie organizacji stanowisk i komórek zarządzających zasobami ludzkimi oraz realizowana przez nie funkcja wynikają z fundamentalnego znaczenia kadr w budowaniu pomyślności każdej firmy.

2.3. System motywacji i kontroli

Motywacja to wszystko to, co wywołuje, ukierunkowuje i podtrzymuje zachowania pracowników ważne dla osiągania celów instytucji. Preferowany przez kierownika system motywowania podwładnych winien służyć wzrostowi efektywności działania i przyspa­rzać im satysfakcji z wykonywanej pracy.

Źródła efektywnego działania pracowników zawarte są w hierarchii pięciu podsta­wowych potrzeb istotnych dla każdego człowieka, a właściwe zaspokajanie tych potrzeb wyzwala określoną gotowość do pracy - motywuje. Potrzeby te winny być zaspokajane w niżej określonej kolejności:

• potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, seks),

• potrzeby bezpieczeństwa (pewność, spokój, porządek, brak zagrożenia),

Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzaniu 49

• potrzeby afiliacji (kontakty społeczne, przynależność do grupy, więzi emocjo­
  nalne),

• potrzeby szacunku (osiągnięcia, prestiż),

• potrzeby samorealizacji (zrealizowanie własnych pragnień, zdolności, zaintereso­
  wań oraz rozwijanie własnego poglądu na świat, piękno).

Efektywność działania pracowników zależna jest nie tylko od właściwie określonego i stosowanego systemu motywacji. Ważnymi czynnikami wpływającymi na wyniki pracy są uzdolnienia i postrzeganie roli, czyli zrozumienie, które zachowania sprzyjają ofiąganiu wysokiej efektywności i związanej z nią satysfakcji. Świadomość powodzenia w pracy jest wyróżniana jako kolejny czynnik osiągania satysfakcjonujących wyników. Wymienione powyżej czynniki, szczególnie motywacja, uzdolnienia i postrzeganie roli są współzależne, co oznacza, że efektywność będzie niska, jeśli którykolwiek z nich zniechęca do działania.

Kierownicy konstruują i wykorzystują różne teorie i modele motywacji. W praktyce dominuje system motywowania zwany systemem kar i nagród. Podstawę systemu sianowi założenie, że nagrody i kary wzmacniają przekonanie pracowników, że niektóre postawy i zachowania opłacają się, inne nie. Nagrody w tym systemie spełniają funkcję polegającą na Ibnnowaniu bądź utrwalaniu korzystnych dla interesów instytucji zachowań pracowników. Kary natomiast eliminują zachowania przynoszące szkody tym interesom. System nagród i kar cieszy się popularnością wśród kierowników, którzy osiągają powodzenie, bowiem wykorzystuje on naturalną potrzebę ludzi przejawiającą się ich dużym zapotrzebowaniem na pochwały, zachęty i silnymi emocjami występującymi wraz z otrzymaniem nagrody. Najczęściej pojawiające się w tym systemie nadużycia to:

• nieprzestrzeganie gradacji w stosowaniu nagród i kar, mimo stosownych przepisów
  zawartych w regulaminach,

• równoległe stosowanie nieformalnych, konstruowanych przez kierownika systemów
  motywowania,

• dowolny sposób traktowania priorytetów przyznawania nagród i udzielania kar,

• częste nicsprzyjanie zastosowanym wzmocnieniom (nagrodom i karom) przez
  załogę, zwłaszcza grupy nieformalne,

• brak równowagi, proporcji między liczbą nałożonych kar a liczbą udzielonych
  wyróżnień, nagród.

Do istotnych warunków zwiększających skuteczność stosowanych nagród i kar należy zaliczyć:

• zapewnienie sytuacji, w której każdemu pracownikowi znany jest przyjęty w in­
  stytucji system nagród i kar,

• system ten winien być powszechnie akceptowany (zarówno przez pracowników, jak
  i kierowników),

• przestrzeganie gradacji nagród i kar powinno umożliwić systematyczny, zrówno­
  ważony rozwój każdemu pracownikowi (funkcja nagród) lub stworzyć okazję do refleksji
  nad własnymi błędami (funkcja kar),

— możliwie szybkie wzmacnianie zachowań. Szybkie reagowanie kierowników po­przez nagrody i kary jest podstawą kształtowania aktualnie pożądanych postaw, a przede wszystkim stwarza atmosferę sprzyjającą relatywnie szybkiej zmianie zachowań w przy­szłości,

50 Blok ogólny

• konstruowanie skutecznych nagród i kar (atrakcyjnych nagród i surowych kar),

• konsekwentne stosowanie nagród i kar (wzmocnień). Wszystkie korzystne zacho­
  wania powinny hyc nagrodzone, a każdy przejaw niewłaściwego zachowania ukarany,

• zapewnienie pożądanej jakości przywództwa. Ceniony, lubiany kierownik skutecz­
  niej motywuje poprzez nagrody i kary. Nagrody przyznane przez takiego kierownika
  mają większą wartość motywacyjną, nałożone kary natomiast częściej powodują zmiany
  postaw ukaranych,

• indywidualizacja procesu motywowania. Oznacza to, że kierownik wzmacniając
  zachowania powinien dostosować instrumenty motywowania do osobowości podwładne­
  go, bowiem każdy członek instytucji jest inny i wykazuje inną wrażliwość na działanie
  określonego środka z zestawu nagród i kar, które niewłaściwie dostosowane do konkret­
  nej sytuacji i osobowości są nieskuteczne. Na przykład źle dobrane i zastosowane kary
  mogą być lekceważone lub w przypadku zbytniej surowości budzić lęk, wywoływać ner­
  wice, prowadzące niekiedy do załamania nerwowego, co bezpośrednio wpływa na jakość
  i wydajność pracy.

Każda organizacja buduje własny model motywowania pracowników wynikający ze specyficznych warunków, w których prowadzi działalność. Układ zmiennych, które należy wykorzystać projektując lub doskonaląc system motywacyjny organizacji to:

• cechy indywidualne pracowników, tzn. potrzeby jednostki, zainteresowania, po­
  stawy;

• cechy stanowiska pracy, które stanowią wlaściwości zadania (stosowane narzę­
  dzia, zakres obowiązków, uprawnień, odpowiedzialności);

• cechy sytuacji pracy, które wyznaczają: polityka kadrowa, system nagród i kar
  oraz kultura firmy - to jest usytuowanie w hierarchii (strukturze) własnego stanowiska,
  otoczenie tego stanowiska oraz relacje z kolegami i przełożonymi, ich działaniami,
  postawami.

Kontrola jest wyodrębnioną funkcją kierownika, która kończy proces zarządzania organizacją. Jest jednocześnie elementem wszystkich faz zarządzania (pozostałych funkcji spełnianych przez kierownika), tj.: planowania, organizowania, motywowania.

Choć w każdej organizacji funkcjonują wewnętrzne komórki kontroli (np. dział kon­troli jakości), a organizacja jest okresowo kontrolowana przez zewnętrzne specjalistyczne instytucje (np. urząd skarbowy), najważniejsza dla osiągnięcia założonych celów jest kon­trola prowadzona przez kierownika firmy. „Kontrola kierownicza jest systematycznym działaniem na rzecz ustanowienia norm efektywności przy planowanych celach, zaprojek­towania informacyjnych sprzężeń zwrotnych, porównywania rzeczywistej efektywności z wyznaczonymi normami, ustalania odchyleń i pomiaru ich znaczenia oraz podejmowa­nia wszelkich kroków potrzebnych do zapewnienia, by wszystkie zasoby przedsiębiorstwa były wykorzystywane najskuteczniej i najsprawniej do osiągania jego celów" (Stoner i Wankel, 1997).

Powyżej przytoczona definicja wyróżnia ważne etapy kontroli:

1. ustalenie norm i metod pomiaru efektywności - dotyczy różnego rodzaju działal­
   ności organizacyjnej, np. frekwencji pracowników;

2. pomiar efektywności;

Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania 5 l

3. porównanie efektywności z normami - zgodność efektywności z normami nie
   wymaga interwencji kierownika;

4. podjęcie działań korygujących - niezgodność działań z normami wymusza decyzje
   kierownika zmierzające do zmiany niektórych sposobów działania bądź do zmiany
   zdezaktualizowanych norm.

Wszystkie wskazane powyżej elementy kontroli należy traktować jako proces trwały i powtarzalny, którego częstotliwość zależy od rodzaju badanej - mierzonej działalności.

Kierownik powinien prowadzić kontrolę w całej instytucji. Nie oznacza to, iż wszystkie niezbędne czynności i operacje kontrolne wykonuje osobiście. Najważniejsze decyzje w projektowaniu systemu kontroli pozostają jednak w jego gestii. Kierownik decyduje więc o częstotliwości, rodzajach i liczbie pomiarów efektywności, o tym, kto będzie ustalał normy dla wskaźników spodziewanych wyników, jaka będzie struktura sieci informacyjnej i sprzężeń zwrotnych, a także o sposobie oceny informacji i podejmowania działań naprawczych.

Konieczność projektowania skutecznego systemu kontroli wynika z uwarunkowań płynących z otoczenia (konieczność zapewnienia instytucji podstawowych zasobów ludzkich, finansowych, rzeczowych) oraz z czynników tkwiących w samej instytucji, do których zaliczamy:

• błędne decyzje pracowników,

• złożoną strukturę współczesnych przedsiębiorstw,

• potrzebę delegowania uprawnień na rzecz podwładnych.
  Dobrze zorganizowany system kontroli powinien:

• być zorientowany na osiąganie ważnych celów organizacyjnych,

• zapewniać kierownikom i pracownikom rzetelne informacje o zasobach i procesach
  zachodzących w instytucji,

• szybko ujawniać zagrożenia i odstępstwa od przyjętych norm,

• zostać zaakceptowany przez członków instytucji,

• być relatywnie niedrogi w procesie wdrażania i funkcjonowania.

Literatura

Bolesta-Kukulka K.. Zarządzanie. Teoria i praktyka, (red. A. Koźmński, W. Piotrowski), Warszawa 1995. Kostera M., Kownacki S.. Zarządzanie. Teoria i praktyka, (red. A, Koźmński, W. Piotrowski). Warszawa 1995. Stoner J., Wankel Ch., Kierowanie, Warszawa 1997.

Monika Gorczyńska

3.

WYBRANE ZAGADNIENIA PSYCHOLOGII

3.1. Wybrane zagadnienia procesów poznawczych

3.1.1. Odbiór danych

Dla prawidłowego funkcjonowania człowieka niezbędna jest umiejętność rozpozna­wania i przewidywania zdarzeń zachodzących w środowisku zewnętrznym. Informacje o jego naturze odbierane są za pomocą narządów zmysłów (zbudowanych z tzw. komórek receptorowych) i odpowiadających im ośrodków w mózgu. Dzięki nim organizmy żywe wrażliwe są na odpowiednie cechy fizykochemiczne, przestrzenne i czasowe środowiska. Bodźce zewnętrzne działają na tzw. eksteroreceptory, dochodzące z wnętrza organi­zmu - interoreceptory. Należy pamiętać, że na organizm w sytuacji naturalnej nigdy nie działa tylko jeden rodzaj bodźców - człowiek funkcjonuje w obrębie tzw. sytuacji bodźcowej. Dochodzące bodźce mogą mieć charakter falowy (bodźce świetlne, dźwię­kowe, termiczne), mechaniczny (uderzenie, nacisk), chemiczny (skład płynów i gazów). Każdemu rodzajowi bodźca przyporządkowany jest specyficzny typ receptora (np. słucho­wy - bodźcom dźwiękowym, skórny - dotykowym). Dla prawidłowego odbioru bodźców ma znaczenie siła, czas i sposób zadziałania bodźca. Aby narządy zmysłów odpowie­dzialne za odbiór bodźców (receptory) w ogóle mogły wykryć działający bodziec, musi on osiągnąć pewną wielkość określaną mianem progu absolutnego. Bodźce o wartości poniżej tego progu (podprogowe) nie są wcale odbierane. Bodźce działające długo i jed­nostajnie przestają być zauważane (tzw. zjawisko adaptacji zmysłów). Dopływające do organizmu bodźce muszą zostać odebrane i odkodowane (tzw. proces percepcji). Ana­liza przekazów bodźcowych odbywa się na kilku etapach. Pierwszy etap, czyli odbiór danych, to praca receptorów (czyli narządów zmysłów) reagujących na określony typ sty­mulacji. Przetwarzają one odebrane informacje na impuls elektryczny wysyłany drogami nerwowymi do centralnego układu nerwowego. Receptory za pomocą tzw. detektorów

54 Blok ogólny

cech rozpoznają tylko pewne specyficzne cechy bodźca. Pobudzeniu ulegają tylko okre­ślone komórki nerwowe, przekazujące impuls do stacji przekaźnikowych (odpowiednich struktur układu nerwowego) i dalej do kory mózgowej, gdzie powstają tzw. wrażenia zmysłowe (czyli odzwierciedlenia cech zmysłowych przedmiotów, np. wrażenie smaku, barwy, ruchu, temperatury, dotyku).

3.7.2. Spostrzeganie

Organizacja spostrzeżeń uzależniona jest od:

1) charakteru bodźca - największe szansę na zauważenie ma taki układ bodźców, który
jest największy, najczęściej się powtarza oraz jest najbardziej żywy, ze względu na
kształt, kontrastowość lub barwę.

Zdecydowaną większość informacji o otaczającym świecie odbieramy za pomocą wzroku. Narząd wzroku (oko) wrażliwy jest na fale świetlne w określonym paśmie częstotliwości promieniowania elektromagnetycznego. Receptory wzrokowe (czop­ki i pręciki) reagują na barwy oraz różne odcienie jasności. Pobudzenie komórek receptorowych oka przekazywane jest za pomocą drogi wzrokowej do odpowied­niego ośrodka w korze mózgowej, który umożliwia przetworzenie fal świetlnych w obrazy, czyli wrażenia wzrokowe. Następnie odbywa się ich selekcja, organiza­cja i interpretacja. W ten sposób powstaje subiektywny obraz rzeczywistości, tzw. spostrzeżenie. Proces spostrzegania przebiega na dwóch poziomach: - sensomoto-rycznym (spostrzeganie pewnych całości przestrzenno - czasowych: punktów, brył, dźwięków) i semantyczno-operacyjnym (spostrzeganie przedmiotów, osób, sytuacji, a także znaków, gestów, pisma, nadanie sensu temu, co spostrzegamy);

2) tła lub otoczenia - to, czy możemy odebrać spostrzeżenie wzrokowe, zależy zatem
od prawidłowego działania wszystkich części analizatora wzrokowego. Istnieją pewne
specyficzne warunki odbioru kiedy, pomimo iż części analizatora nie wykazują
żadnych uszkodzeń - spostrzeżenia mogą być błędne. Decydują o tym tzw. bodźcowe
wyznaczniki percepcji, wywołujące złudzenia wzrokowe.

Złudzenia wzrokowe mogą polegać na: błędnym odczytaniu wielkości i koloru przedmiotów, ruchu, głębi oraz odległości. I tak np. złudzenie oparte na kontraście wielkości zostaje wywołane przez umieszczenie elementu w otoczeniu mniejszych od niego (wydaje się wówczas większy niż w rzeczywistości) lub większych (wydaje się wtedy mniejszy). Natomiast złudzenie oparte na kontraście barw polega na tym, że len sam kolor na ciemnym tle sprawia wrażenie jaśniejszego, a na jasnym — ciemniejszego. Ponadto ten sam przedmiot oświetlony jaśniej wydaje się bliższy i większy. Stopniowa zmiana oświetlenia na coraz ciemniejsze wywoła wrażenie oddalania się przedmiotu od obserwatora (tzw. ruch pozorny). Opisane przykłady ilustrują dezorganizujący wpływ tła na spostrzeganie obserwowanych elementów. Złudzeniom ulegamy często w sytuacjach nowych i niejednoznacznych. Jeżeli jednak poznamy dobrze jakiś przedmiot, będziemy zawsze spostrzegać go jednakowo nieza­leżnie od oświetlenia, położenia i odległości z jakiej go obserwujemy. Zjawisko to nosi nazwę stałości spostrzegania (stałość wielkości, barwy, kształtu). Stałość spo­strzegania sprawia, że jesteśmy skłonni organizować spostrzegane bodźce tak, aby

Wyrane zagadnienia psychologii 55

utrzymać jedność i integralność spostrzeżeń. Podstawowe znaczenie w tym procesie ma nasza skłonność do spostrzegania figury w odróżnieniu od tła. Figura ma zawsze kształt, jest bliżej od tła, jest podobna do jakiegoś przedmiotu i jest wyraźna, ma bardziej nasyconą barwę, posiada kontur i tło wokół siebie. Na podstawie docierających do nas informacji staramy się zawsze stworzyć najlepsza figurę, jaką możemy. Uzupełniamy nawet brakujące jej części, aby uczynić ją bardziej stabilną, regularną i kompletną;

3) wpływu uczuć osobistych, nastawień popędów, czyli czynników związanych z oso­bą obserwatora. Należą do nich: uprzednie nastawienia, przynależność do określo­nej kultury, czynniki motywacyjne i osobowościowe (potrzeby, popędy), kontekst społeczny. Uprzednie nastawienie sprawia, że jesteśmy przygotowani do dostrzeże­nia określonego bodźca, szybciej na niego reagujemy, ponieważ oczekujemy na jego pojawienie się. Również popędy wywołują w nas gotowość do spostrzegania w pe­wien określony sposób i sprawniejszego wychwytywania bodźców, które mogłyby te popędy zaspokoić (np. osoby głodne rysunki niejednoznaczne w treści interpretują jako przedstawiające artykuły spożywcze). Odwrotnie natomiast reagujemy na tzw. słowa tabu - rozpoznajemy je gorzej i dłużej niż bodźce neutralne (zjawisko obron­ności percepcyjnej). Podobnie preferowane wartości i potrzeby decydując tym, które i czy w ogóle przedmioty zostaną spostrzeżone, a także jak długo pozostaną w naszej pamięci (np. osoby ubogie systematycznie oceniają monety jako większe niż są one w rzeczywistości). Na to, co spostrzegamy mają również wpływ sytuacje społeczne, np. nacisk grupy. Osoby niezależne w sądach polegają na sobie, a ich spostrzeżenia są wolne od opinii grupy. Istnieją jednak osoby, które podlegają naciskowi grupy do tego stopnia, że nawet proste spostrzeżenia ulegają u nich zniekształceniu. Można zatem przyjąć, że szczególnie wtedy, kiedy warunki wizualne są złe, a bodziec jest niejednoznaczny, spostrzeganie jest pod silnym wpływem procesów wewnętrznych, rozumianych jako pragnienia, obawy, uprzedzenia, oczekiwania.

3.1.3. Przetwarzanie danych

Po odbiorze bodźca przez receptory i przesłaniu informacji do mózgu rozpoczyna się etap przetwarzania informacji. Polega on na wyodrębnieniu i sprecyzowaniu danych pozyskanych na etapie wcześniejszym, czyli dokonaniu analizy i syntezy informacji. Da­ne sensoryczne (czyli zmysłowe) mogą zostać rozpoznane i zinterpretowane tylko dzięki równoczesnemu włączeniu się do analizy procesów pamięci, myślenia oraz procesów decyzyjnych.

Rozpoznanie docierającego sygnału jest możliwe po skonfrontowaniu go z nagroma­dzonymi wcześniej w magazynie pamięci informacjami. Zachodzi wtedy proces iden­tyfikacji i dyskryminacji. Identyfikacja to proces syntezy, uchwycenie cech wspólnych między przedmiotami z tej samej klasy (rozpoznanie przedmiotu - co to jest). Dyskrymi­nacja natomiast to proces analizy, dostrzeganie różnic, które mogą wyłączyć przedmiot z danej klasy bądź kategorii (wyróżnienie wśród innych rzeczy - czy to jest to). Do analizy informacji sensorycznej wykorzystywane są dwa elementy: cechy sensoryczne bodźca i oczekiwania - czyli wiedza o tym, czym sygnał ma być. Informacji tego rodzaju

56 Blok ogólny

dostarcza kontekst zdarzenia, dzięki któremu wiemy, czego w danym momencie możemy oczekiwać. Jeżeli cechy scnsoryczne i oczekiwania uzupełniają się, tworzy się jednolite spostrzeżenie. Jeżeli napływające informacje nie potwierdzą oczekiwania, jednostka jest aktywizowana do poszukiwania nowych danych, które zakończyłoby się wytworzeniem wyraźnego obrazu spostrzeżeniowego.

3.1.4. Zapamiętywanie

Pamięć to zdolność do tworzenia i magazynowania śladów uprzednich doznań i reak­cji. Zapamiętywanie zatem to nie tylko przyswajanie sobie informacji, ale również prze­chowywanie ich (pamiętanie) oraz odtwarzanie (przypominanie lub rozpoznawanie). Pamięć charakteryzuje się następującymi cechami: trwałością (zdolność do przechowy­wania materiału pr/.ez dłuższy czas), dokładnością (wierność zapamiętanego materiału), szybkością (zdolność do szybkiego przyswojenia sobie nowego materiału), gotowością (zdolność do szybkiego i łatwego odtwarzania), zakresem (ilość materiału, który jedno­cześnie może zostać objęty zapamiętywaniem). Wyróżniamy kilka rodzajów pamięci ze względu na rodzaj zapamiętywanych bodźców np.: pamięć wzrokową, słuchową, doty­kową. Zapamiętywane są przedmioty, ich właściwości, relacje między nimi (jakościowe, przestrzenne, czasowe) oraz nasz emocjonalny stosunek do nich. Wiedzę o rzeczywi­stości i doświadczenie życiowe utrwalamy w pamięci w postaci językowej. Jest to tzw. zapamiętywanie myślowe, stanowiące pośrednie odzwierciedlenie rzeczywistości, umoż­liwiające zapamiętanie treści, struktury i sensu materiału. Zapamiętywanie sensoryczne natomiast opiera się na mechanicznym zapamiętaniu materiału bodźcowego bez zrozu­mienia jego znaczenia. Zapamiętywać można w sposób dowolny (zamierzony) w toku świadomie zorganizowanego działania, którego celem jest zapamiętanie lub mimowolny (bez specjalnego zamiaru). Aby bodziec w ogóle został zauważony, musi dla danego osobnika nabrać znaczenia, czyli wywołać reakcję emocjonalną. Jeżeli jednak prze­kroczy ona pewną granice natężenia, zacznie wywierać hamujący wpływ na przebieg procesu zapamiętywania (stąd będąc w stanie wzburzenia emocjonalnego zapominamy wiele składników i istotnych szczegółów sytuacji).

W zależności od trwałości przechowywanych w pamięci informacji wyróżniamy: pa­mięć krótkotrwałą (umożliwiającą bezpośrednio po jednorazowej prezentacji materiału odtworzenie 1+2 elementów) i pamięć długotrwałą (powstającą na skutek wielokrotnej prezentacji materiału, dzięki czemu pozostaje on na dłużej w tzw. magazynie pamięci długotrwałej).

Miarę ilości zapamiętanych informacji stanowią formy odtwarzania materiału: rozpo­znawanie (rozpoznanie ponownie pojawiającego elementu, wcześniej prezentowanego), przypominanie (odtwarzanie wyuczonego materiału), ponowne uczenie się (czas potrzeb­ny na ponowne wyuczenie się materiału).

Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na zapamiętywanie jest tzw. poprzednie doświadczenie człowieka. Decyduje ono w znacznym stopniu o przebiegu zapamiętywa­nia nowych bodźców. Wiedza o przedmiotach stanowi integralny składnik spostrzegania ich - im lepiej jest utrwalona w poprzednim doświadczeniu, tym łatwiej przebiega za­pamiętanie danego materiału. Na proces zapamiętania ma wpływ również sam rodzaj

Wyrane zagadnienia psychologii 57

materiału. Najłatwiej zapamiętujemy materiał konkretny, o prostej strukturze i wyraźnie wyodrębnionych składnikach, umożliwiających ujęcie ich wzajemnych stosunków. Czyn­nikiem wpływającym na treść i trwałość pamiętanego materiału są różnice indywidualne, emocje oraz utrwalone postawy. Łatwiej zapamiętujemy wydarzenia przyjemne, tłumie­niu natomiast ulegają zdarzenia, które zagrażają naszemu ja (czyli dobremu mniemaniu o nas samych). Szybciej zapamiętujemy argumenty zgodne z naszymi postawami, a ła­twiej zapominamy rzeczy, pozostające w sprzeczności z naszymi przekonaniami.

Efektywność zapamiętywania można zwiększyć poprzez zastosowanie techniki zapa­miętywania i przechowywania informacji w pamięci.

Techniki, których zadaniem jest zapewnienie większej efektywności kodowania materiału pamięciowego, to techniki mnemoniczne. Podstawą większości z nich jest wykorzystanie już posiadanej wiedzy jako punktu oparcia czy kontekstu dla wiedzy nowo nabywanej:

- wykorzystanie istniejącej struktury jako schematu umożliwiającego uporządkowa­
nie nowych informacji, np. ułożenie poszczególnych pozycji z listy w taki sposób, aby
początkowe litery utworzyły znane słowo,

— zwiększanie sensowności, czyli nadanie okreśjoncgo znaczenia względnie bezsen­
sownemu materiałowi, np. tworzenie opowiadania z użyciem listy niepowiązanych ze
sobą słów,

- wykorzystanie wyobraźni wzrokowej; technika ta jest szczególnie efektywna, gdy
trzeba skojarzyć ze sobą niewielkie grupy sensownych elementów takich jak słowa; polega
na wyobrażaniu sobie przedmiotów jako biorących udział w jakiejś żywej scenie; im
bardziej osobliwe jest takie wyobrażenie - tym lepiej.

Techniki służące lepszemu przechowywaniu w pamięci wyuczonego materiału to:

• przeuczanie - mimo bezbłędnego odtwarzania materiału powtarzamy go nadal
  (przeuc/.amy się),

• okresowe przeglądanie - przeglądanie materiału co jakiś czas jest pomocne m.in.
  dlatego, że pozwala zwrócić uwagę na te części, które dotychczas nie były zbyt dobrze
  zapamiętane; okresowe przeglądanie zabiera stopniowo coraz mniej czasu, a pozwala
  stale zachować materiał w pamięci,

• aktywne powtarzanie z pamięci - wypowiadanie na głos przyswajanego materiału
  umożliwia utrzymanie naszej uwagi czynnej oraz sprawia, że jesteśmy w stanie odtwo­
  rzyć, a nic tylko rozpoznać dany materiał.

Zjawiskiem towarzyszącym procesom przetwarzania i przechowywania informacji jest zapominanie. Polega ona na zmniejszaniu się liczby zapamiętanych elementów. Zmiany zachodzące w procesie zapominania mogą mieć jednak charakter nie tylko ilościowy, ale i jakościowy (polegający na przekształceniach w zapamiętanym materiale). Zmiany jakościowe są odzwierciedleniem największego stopnia subiektywizacji obrazów pamięciowych.

W przypadku tego rodzaju zmian podczas przypominania:

— może brakować niektórych składników,

- mogą nastąpić przesunięcia (peryferyczne staje się centralne; to, co było wcze­
śniej, zostaje odtworzone jako to, co było później; np. inna kolejność wchodzenia do
pomieszczenia),

58 Blok ogólny

- mogą pojawić się przekształcenia składników - uproszczenia lub pominięcia nie­których cech, np. zapamiętywanie elementu jako jednobarwnego zamiast wielobarwnego.

Może też pojawić się zjawisko uzupełniania luk pamięciowych innymi fragmentami, tak aby prezentowany materiał stanowił całość. Proces taki jest nieuświadamiany przez jednostkę, w związku z czym jest ona pewna, że mówi prawdę.

3.2. Budowa portretu pamięciowego

Człowiek jest aktywnym obserwatorem otoczenia. Jego procesy percepcji i pamięci działają jednak w sposób selektywny i zależą m.in. od ogólnych zdolności danej osoby, jej przeszłości, postaw, motywów, przekonań. Procesy te ponadto modyfikowane są poprzez bezpośrednie otoczenie obserwatora oraz sytuacje, w jakich się znajduje. Jako świadek przestępstwa człowiek znajduje się zwykle w środowisku niesprzyjającym obserwacjom. Podlega działaniu wielu czynników, które ograniczają jego zdolność do dokładnego opisu zdarzeń lub zidentyfikowania osób biorących udział w przestępstwie. Proces spostrzegania może ulec zakłóceniu ze względu na: rodzaj oświetlenia, trudności w ocenie barwy, odległość od obiektu, tło, możliwość powstawania złudzeń i deformacji wzrokowych. Wiadomo np. że z odległości 2 m można dostrzec zmarszczki na twarzy; z 60 m — nos, oczy, palce; z 300 m - głowę, plecy, owal twarzy; z 700 m - ruchy rąk i nóg; z 1000 m -ogólny zarys człowieka (trudno jednak określić płeć, wiek, ubiór). W praktyce podane wyżej odległości mogą okazać się nieprawdziwe właśnie ze względu na możliwość pojawienia się czynników zakłócających prawidłową percepcję bodźców. Na przebieg procesów psychicznych (zwłaszcza spostrzegania, koncentracji uwagi, zapamiętywania i myślenia) silnie modyfikujący wpływ ma stres, jaki towarzyszy zdarzeniu, a później sytuacji przesłuchania. Pod wpływem stresu lub bardzo silnych emocji obserwatorzy gorzej zapamiętują szczegóły wyglądu, ubranie, barwy.

Czynnikiem wpływającym na to, co świadek zauważy i zapamięta jest naturalna skłonność człowieka do koncentracji uwagi na bodźcach najbardziej widocznych (inten­sywnych, jaskrawych, nietypowych) lub mających w danej chwili największe dla niego znaczenie (dlatego świadkowie dłużej przyglądają się broni niż twarzy napastnika - tzw. zjawisko zogniskowania na broni). Uczestnik zdarzenia pamięta jaskrawe ubranie, niety­pową fryzurę, ale nie jest w stanie przypomnieć sobie rysów twarzy. Podobnie negatywny skutek na efektywność procesów percepcji wywiera nadmiar bodźców oddziałujących jednocześnie na kilka narządów zmysłów. Rozpraszają one tak silnie uwagę, że obserwa­tor nie może stworzyć sobie jednolitego i pełnego obrazu spostrzeżeniowego. Odmienną sytuacją jest takie działanie przestępcy, dzięki któremu staje się on tlem. Jest to metoda uniformizacji, która umożliwia wtopienie się w otoczenie i uniknięcie rozpoznania.

Jak wynika z badań naocznych świadków - jedynie wzrost napastnika oceniany był blisko wartości rzeczywistej. Źle oceniono czas trwania incydentu, wagę i wiek sprawcy. Tylko 40% badanych rozpoznało napastnika na zdjęciu. 100 świadków naocznych prze­stępstwa podało tak mało wiarygodne opisy wyglądu sprawcy, że gdyby Policja na nich polegała - szukano by niewłaściwej osoby. Sytuacja przestępstwa zawsze powoduje na­pięcie emocjonalne, które pociąga za sobą zwężenie pola świadomości oraz zmniejszenie

Wynuic zagadnienia psychologii 59

zdolności koncentracji uwagi i zapamiętywania. Wraz z upływem czasu od zdarzenia do składania zeznań, elementy dostrzeżone ulegają dalszym przekształceniom i zapomina­niu. Każdy nowo zapamiętany fakt wprowadza zafałszowanie magazynowanych informa­cji, co sprawia, że końcowe wspomnienia mogą stać się mieszanką starych i nowych danych. Ponadto obserwator może ulec złudzeniu polegającemu na tym, że wydaje mu się, iż coś widział (podczas gdy w rzeczywistości elementy te nigdy się nie pojawiły) lub że rozpoznaje jakiś szczegół czy szczegóły, które na skutek nieprawidłowej generalizacji identyfikuje z uprzednio spostrzeganym obiektem.

Wpływ na zniekształcanie przypomnień może mieć skłonność danej osoby do wy­pełniania luk pamięciowych. Świadek nie pamięta szczegółów, ale przypomina sobie to, co chciałby widzieć zgodnie ze swoim poprzednim doświadczeniem czy stereotypem wyglądu napastnika powstałym pod wpływem filmów lub literatury. Przy tego typu złu­dzeniach bardzo często występuje poczucie pewności przypomnień, czyli przekonanie, że widziało się coś naprawdę. Obok prawidłowości procesów emocjonalnych (wpływają­cych modyfikująco na percepcję i reprodukcję zdarzeń) o wiarygodności zeznań świadka decyduje sytuacja zbierania danych i przesłuchania. Procesy pamięci mogą zostać wte­dy zdezorganizowane przez zadziałanie sugestii otoczenia. Sugestii (czyli przekonaniu o istnieniu jakiegoś faktu nie wynikającemu z naszych spostrzeżeń) ulega się najczęściej pod wpływem autorytetu (osoby, która w jakiś sposób imponuje lub wzbudza zaufanie). W sytuacji przesłuchania nacisk najczęściej wywoływany jest za pomocą komunikacji pozawerbalncj (intonacji, mimiki, gestykulacji) oraz logicznej i składniowej konstrukcji pytań (np. pytania sugerujące).

Osobom profesjonalnie zajmującym się obserwacją zaleca się stosowanie specjalnych technik obserwacyjnych, które ułatwiają wierne i dokładne zapamiętywanie poszczegól­nych elementów, a w konsekwencji powiązanie ich w logiczną całość, stanowiącą pewien schemat poznawczy. Sposób kodowania materiału oparty jest na technikach mnemonicz-nych, dzięki czemu odtworzenie jednego obrazu pociąga za sobą dalsze przypomnienia.

3.3. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki zachowań agresywnych

Agresja definiowana jest jako zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia (wyrządzenia fizycznej bądź psychicznej szkody).

Agresja może być utożsamiana z wrodzonym, instynktownym popędem (tzw. in­stynktem śmierci, który musi być rozładowany w skrajnej i nieakceptowanej społecznie postaci lub za pomocą czynności symbolicznych, np. krzyku). Agresja traktowana jest również jako popęd nabyty. Mechanizm jej powstawania tłumaczy hipoteza frustra­cji - agresji. Agresja rozumiana jest tu jako reakcja na frustrację, czyli stan, w którym zaburzone jest dążenie do osiągnięcia jakiegoś celu. Źródłem agresywnego zachowania są wtedy czynniki zewnętrzne. Agresja może zostać wyładowana bezpośrednio na źró­dle frustracji lub, w sytuacji kiedy za zachowania agresywne może pojawić się kara -

60 Blok ogólny

przemieszczona na inny obiekt (przedmiot lub osobę). Prawdopodobieństwo, że ktoś do­puści się agresji zależy zarówno od wewnętrznej gotowości do agresji, jak i sygnałów zewnętrznych, które wzbudzają agresję i dostarczają jej obiektu. Osoby nawykowo agre­sywne wykazują dużą gotowość do przejawiania agresji i potrzebują do tego jedynie niewielkiej prowokacji zewnętrznej. Należy jednak pamiętać, że nawet bardzo łagodna jednostka może stać się agresywna, jeżeli podlega silnej i stale powtarzającej się frustra­cji lub jest przedmiotem drastycznych prowokacji. Istotną rolę w wywoływaniu zacho­wań agresywnych odgrywają bodźce wyzwalające - obiekty nielubiane lub skojarzone z agresją, np. broń. Agresja może być również wyuczona - staje się wtedy rezultatem oddziaływania norm, nagród, kar oraz wzorców zachowania z jakimi zetknęła się jed­nostka. Uczenie się społecznych zachowań następuje przez obserwację i naśladownictwo innych ludzi (modeli). Ludzie naśladują zachowania agresywne szczególnie wtedy, gdy model nie został ukarany i osiągnął sukces.

Istotnym czynnikiem potęgującym agresywne zachowanie jest zmiana stosunku względem osoby, wobee której dopuszczamy się aktu otwartej agresji. Wykazanie nasta­wienia bardziej negatywnego, zwiększa szansę użycia wobec niej przemocy. Uruchamia­my wtedy pewne procesy poznawcze, których celem jest usprawiedliwienie wyrządzo­nego zła. Agresja przejawia się w postaci aktu przemocy zazwyczaj na skutek dwueta­powego procesu. Pierwszy - polega na działaniu jednej z osób uznanym przez drugą za prowokację. Drugi - to eskalacja i konfrontacja. Każda z osób reaguje nie tylko na to, co faktycznie robi przeciwnik, ale na spostrzegane przez siebie intencje tego czynu, podno­sząc w ten sposób poziom agresywności. Eskalacja ta kończy się konfrontacją (pchnięcie za pchnięcie), o ile żadna ze stron nie przerwie lej sekwencji. Interakcje między poli­cją czy służbami porządkowymi a obywatelami przebiegają najczęściej właśnie według tego schematu. Prośby funkcjonariuszy stają się w końcu rozkazami, potem groźbami lub próbą zatrzymania. Aresztowany z kolei przechodzi od oporu do zniewag słownych, potem próby ucieczki lub napaści. Wzajemna prowokacja i eskalacja występuje z coraz większą intensywnością. Zatem jedną z oczywistych przyczyn agresji jest chęć odwetu w momencie, kiedy spotykamy się z agresywnym zachowaniem ze strony innych. Jed­nak nie zawsze odpowiadamy odwetem na prowokację. Podjęciu działań rewanżowych sprzyja bowiem zamierzona prowokacja. Agresja zwrotna rzadziej pojawia się natomiast wówczas, gdy znane są pewne okoliczności łagodzące - kiedy wiemy, dlaczego ktoś nas prowokuje i usiłuje rozzłościć. Przemoc może mieć również formę zinstytucjonalizowaną i zbiorową. Ma ona wtedy instrumentalny charakter i staje się środkiem do osiągnięcia celu (np. przemoc stosowana przez policję w celu utrzymania porządku).

Zachowaniom agresywnym sprzyjają również takie zjawiska, jak:

• anonimowość - uwalnia od konwencjonalnych ograniczeń pod względem zacho­
  wania; niekiedy ludzie celowo stwarzają sobie sytuacją anonimowości (nierozpoznawal-
  ności), co ułatwia im dokonywanie działań destrukcyjnych (np. podczas zgromadzeń,
  koncertów);

• dezindywidualizacja i dehumanizacja - polega na utrzymywaniu jedynie po­
  wierzchownych i nieosobistych kontaktów, przedmiotowym traktowaniu innych - co ob­
  niża opór przed dokonywaniem aklów agresji i zwiększa prawdopodobieństwo ich poja­
  wienia się w przyszłości;

• dyfuzja odpowiedzialności - paradoks polegający na tym, że im więcej osób może

Wyrane zagadnienia psychologii 61

przyjść z pomocą, tym o nią trudniej; im więcej świadków obecnych było przy zdarzeniu, tym później udzielano pomocy lub zawiadamiano o przestępstwie;

- posłuszeństwo wobec autorytetu - jednostka spostrzega siły społeczne jako tak silnie ją wiążące, że podejmuje działania agresywne (np. na rozkaz) bez względu na to czy uważa je za słuszne, czy nie.

3.4. Podstawowe informacje dotyczące stresu

3.4.1. Funkcjonowanie stresu

Mianem stresu psychologicznego określa się zespół zmian zachodzących w czynno­ściach i psychologicznych systemach regulacji pojawiających się pod wpływem różnego rodzaju sytuacji trudnych. Objawom stresu psychologicznego towarzyszy zawsze stres biologiczny - czyli zespół fizjologicznych zmian organizmu, występujących pod wpły­wem szkodliwych bodźców, tzw. stresorów. Stan stresu powstaje pod wpływem sytuacji frustrujących. Źródło frustracji mogą stanowić konflikty między jednostkami lub konflik­ty motywacyjne (czyli konflikty dążeń danej osoby). Powstają wtedy, gdy jednostka musi wybrać między dwoma jednakowo atrakcyjnymi lub nieatrakcyjnymi obiektami. Stresory przejawiają się najczęściej w postaci;

• zagrożeń fizycznych - groźba utraty zdrowia, życia,

• zagrożeń społecznych - krytyka, kompromitacja,

• zakłóceń - utrudnienia lub uniemożliwienia realizacji podejmowanych działań,

• deprywacji - niemożność zaspokojenia potrzeb lub osiągnięcia celów.

Stan stresu charakteryzuje się podwyższeniem ogólnego poziomu aktywacji organi­zmu, pojawieniem się emocji mających z reguły zabarwienie negatywne oraz motywacji do przezwyciężenia stresu.

Przyczyną frustracji może stać się również struktura osobowości jednostki (gdy np. posiada ona potrzeby wzajemnie wykluczające się).

Reakcja na stresory przebiega zazwyczaj według schematu:

1) stadium reakcji alarmowej:

1. bezpośredni wpływ czynnika szkodliwego, tzw. faza szoku,

2. przeciwdziałanie szokowi (pojawiają się reakcje wskazujące na mobilizację orga­
   nizmu do wysiłków obronnych),

2. stadium odporności - organizm względnie dobrze znosi czynniki szkodliwe, słabiej
   zaś toleruje bodźce poprzednio obojętne,

3. stadium wyczerpania - organizm nie jest w stanie dłużej przeciwstawiać się
   stresorom, dochodzi do rozregulowania funkcji fizjologicznych i utraty zdolności
   obronnych.

Następstwem wystąpienia stanu stresu jest pojawienie się u człowieka rozmaitych zmian w zachowaniu - pozytywnych (polepszenie poziomu wykonania czynności, zwięk­szenie oryginalności pomysłów) albo przeciwnie - negatywnych (pogorszenie efektyw­ności działania).

62 Blok ogólny

W warunkach stresu psychologicznego w zachowaniu człowieka zachodzą zmiany o charakterze specyficznym, niespecyficznym i w sterze ekspresji emocjonalnej. Pierw­sze polegają na uruchomieniu czynności, które umożliwiają jednostce radzenie sobie w trudnej sytuacji i osiągnięcie odporności na wywołany przez tę sytuacją stan stresu. Przyjmują formę działań służących zwalczaniu stresu (np. opanowanie kłopotów) lub działań obronnych (wycofanie się bądź atak na źródło frustracji, zmiana obrazu rzeczy­wistości i nadanie jej nowego, niczagrażającego znaczenia).

Zmiany niespecyficzne natomiast towarzyszą organizmowi przez cały czas trwania stresu. Przebiegają w trzech fazach: mobilizacji (pełne wykorzystanie potencjalnych możliwości człowieka), rozstrojenia (zbyt długo trwający stres sprawia, że poziom wykonywania czynności spada, w zachowaniu pojawia się dezorganizacja), destrukcji (człowiek traci zdolność realistycznego spostrzegania sytuacji, dochodzi do całkowitego zaburzenia organizacji działań i możliwości ich kontrolowania).

Narastający stres wywołuje także zmiany w dziedzinie ekspresji emocjonalnej. Może dojść do wystąpienia gwałtownych wybuchów emocjonalnych i działania w sposób niezgodny z aprobowanymi przez siebie samego normami zachowania.

3.4.2. Sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych

Długotrwałe bądź powtarzające się obciążenie psychologicznych mechanizmów re­gulacyjnych może doprowadzić do ich wyczerpania lub uszkodzenia. Obok tego rodzaju skutków obserwuje się również takie, które mają charakter pozytywny i prowadzą do adaptacji do stresu. Zdezorganizowane chwilowo zachowanie powraca wtedy do nor­my, pomimo że stres trwa nadal. Człowiek radzi sobie w sytuacjach trudnych, stosując dwa różne mechanizmy psychologiczne. Jeden z nich polega na oswajaniu się z no­wym zadaniem, nabywaniu doświadczenia i wprawy w wykonywaniu go, dzięki czemu zmniejsza się stopień jego trudności. Drugi mechanizm wymaga dokonania wybiórczych zmian w obrębie emocjonalności, czyli w natężeniu i jakościowym charakterze emocji wywoływanych przez powtarzające się sytuacje stresowe. Zdolność przewidywania zda­rzeń sprawia, że maksymalne natężenie emocji pojawia się wcześniej niż rzeczywiste zagrożenia. Umożliwia to utrzymanie sprawności działania właśnie wtedy, gdy jest to najbardziej potrzebne. Adaptacja do stresu dokonuje się więc dzięki zmniejszeniu wraż­liwości na stresy, przesunięciu czasu, w którym pojawiają się silne emocje negatywne w stosunku do czasu pojawienia się zagrożenia, uczeniu się hamowania powstających emocji i niedopuszczeniu do tego, żeby wpływały dezorganizujące.

Techniki kontroli emocjonalnej mogą mieć charakter:

• świadomie podjętych działań (człowiek oczekuje pojawienia się określonych reakcji
  i ma czas na ich zmodyfikowanie poprzez np. zdeprecjonowanie niebezpieczeństwa,
  koncentrację bezpośrednio na zadaniu i czynnościach potrzebnych do jego wykonania,
  stworzenie atmosfery zabawy odwracającej uwagę od oczekiwanego zdarzenia),

• tłumienia objawów (usuwanie doznań ze świadomości; zabiegi tego rodzaju na
  dłuższą metę mają negatywne konsekwencje dla zdrowia jednostki, ale doraźnie chronią
  przed dezorganizacją działania).

Wyrune zagadnienia psychologii 63

Stres długotrwały może wywierać niekorzystny wpływ na społeczne i psychologiczne funkcjonowanie jednostki, prowadząc do pojawienia się rozmaitych zaburzeń (lęku bezprzedmiotowego, fobii, depresji, zaburzeń psychosomatycznych). Jednak zastosowanie odpowiednich technik walki ze stresem może nauczyć sprawnego realizowania czynności mimo obciążenia psychologicznego.

3.5. Niektóre zagadnienia psychologii osobowości

Termin osobowość to jedno z trudniejszych pojęć w psychologii. Najczęściej osobo­wość rozumie się jako zorganizowaną strukturę cech indywidualnych i stylów zachowania, które decydują o specyficznych sposobach przystosowania się jednostki do środowiska lub jako centralny system regulacji i integracji czynności opierający się na popędowo--emocjonalnych oraz poznawczych mechanizmach regulacji.

Struktura osobowości człowieka uzależniona jest od wielu czynników działających w procesie rozwoju. Punktem wyjścia jest tzw. wyposażenie dziedziczne każdej jed­nostki, czyli potencjalne możliwości dziecka w zakresie układu nerwowego i psychiki. Biologiczne zadatki danej jednostki stają się zaraz po jej urodzeniu przedmiotem wpły­wów społecznych działających w ramach procesu uspołeczniania. Z czasem wpływy kultury i doświadczeń osobistych ulegają scaleniu, dochodzi do ich integracji, na bazie której tworzy się struktura osobowości, a jednostka osiąga poczucie tożsamości. Jednym z ważniejszych pojęć w psychologii osobowości jest pojęcie własnego ja oraz pojęcie samooceny. Samoocena stanowi ważny element w regulacyjnych funkcjach osobowości -ma silnie kontrolujący wpływ na zachowanie. Czynniki mogące podwyższyć poczucie własnej wartości są źródłem bardzo silnych dodatnich emocji. Natomiast czynniki, które je obniżają, budzą negatywne uczucia o dużej sile (lęk, wstyd, poczucie winy). Samo­ocena może mieć poziom adekwatny (zgodny z rzeczywistymi możliwościami jednostki), zaniżony (jednostka ocenia się jako gorszą niż jest) lub zawyżony (jednostka przecenia swoje możliwości).

3.5.7. Charakter

Osobowość pełni zwierzchnią rolę wobec zachowania człowieka, które jest wyrazem jego ustosunkowania się do otoczenia i siebie samego. Całokształt tych ustosunkowali określa się mianem charakteru.

Charakter definiowany jest jako zespół indywidualnych właściwości psychicznych, wyrażających się w zasadniczych tendencjach życiowych, światopoglądzie, zaintereso­waniach, przekonaniach moralnych. Za istotne składniki struktury charakteru uznaje się: sposób ustanawiania i realizowania celu (wola), sposób ustosunkowania się do ludzi, sie­bie samego i własnej pracy. Za centralny element charakteru uznawana jest siła woli, tworząca się i rozwijająca dzięki pokonywaniu trudności. Charakter kształtuje się w toku indywidualnego rozwoju - zależy od warunków życia, oddziaływania wychowawczego oraz pracy człowieka nad sobą. Charakter nie jest biologicznie zdeterminowany, chociaż

64 Blok ogólny

na jego kształtowanie się może wpływać temperament, będący fizjologicznym podłożem osobowości.

3.5.2. Zainteresowania i skłonności

Elementem osobowości są także zainteresowania, rozumiane jako dążenie do obco­wania z przedmiotami i zdobywania o nich nowych informacji. Przedmiotem zaintereso­wań może być wszystko, co wchodzi w skład ludzkiego działania. Sięgają one głęboko w życie człowieka lub mają dla niego znaczenie powierzchowne. Mogą się zmieniać; zależą bowiem od doświadczeń jednostki z danym kręgiem zjawisk, od informacji, jakie otrzymała o danym przedmiocie od wyznawanego poglądu na świat i zarysowującego się planu życiowego. Zainteresowania centralne, dominujące wśród innych i pochłaniające maksimum energii jednostki, noszą nazwę zamiłowań. Pojawia się tu czynnik bardzo dużego zaangażowania osobistego. Zamiłowanie bywa również rozumiane jako skłon­ność do wykonywania pewnych czynności. Są one ściśle związane z planami życiowymi i poglądami, stanowiąc jednocześnie ich wyraz.

3.5.3. Uzdolnienia i zdolności

Zdolności człowieka zawsze rozpatrywane są w kontekście jego możliwości do lep­szego lub gorszego wykonywania pewnych czynności lub działań. Stanowią one względ­nie stalą indywidualną właściwość osobowości, dzięki której można kształtować różnego rodzaju nawyki, sprawności lub umiejętności. Zdolności to różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównywalnych warunkach niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działa­niu. Zdolność może być również traktowana jako sprawność wykonywania określonych czynności, oparta na wrodzonych zadatkach anatomiczno-fizjologicznych (np. sprawność funkcjonowania analizatorów). Na ich podłożu, w zależności od warunków kulturowych, kształtują się takie lub inne zdolności. Zdolności o charakterze globalnym przejawiające się podczas uczenia się i pracy, określane są mianem zdolności ogólnej, utożsamianej przez niektórych badaczy z inteligencją. Inteligencja rozumiana jest wtedy jako zdolność do spostrzegania zależności i wyciągania wniosków. Uzdolnienia intelektualne dotyczące procesów myślowych obejmują umiejętność obierania i utrzymywania kierunku działania, zdolność dobierania środków do celów i do krytycznej oceny własnych działań. W zależ­ności od tego na jakim materiale dokonywane są operacje myślowe, wyróżnia się kilka odmian uzdolnień intelektualnych (np. matematyczne, językowe). Bieguny zdolności in­telektualnych reprezentują na jednym końcu skali osoby upośledzone intelektualnie, na drugim - osoby wybitnie uzdolnione.

Jeżeli przez zdolności rozumiemy pewne podstawowe psychiczne właściwości, to uzdolnienia określimy jako różnorodne ich kombinacje. Zdolności specjalne, czyli uzdolnienia, rozwijają się pod wpływem aktywności jednostki i jej środowiska i decydują o poziomie wykonania działania określonego rodzaju. Umożliwiają one osiągnięcie nieprzeciętnych rezultatów w różnych dziedzinach (np. nauce, sztuce, sporcie). W każdym

Wyrane zagadnienia psychologii 65

uzdolnieniu kierunkowym przejawia się zdolność ogólna (np. zdolność percepcyjna w uzdolnieniach poznawczych). W obrębie każdego uzdolnienia mogą występować dalsze zróżnicowania (np. zdolności kompozytorskie w uzdolnieniach muzycznych). Najwyższy stopień rozwoju uzdolnień specjalnych to talent, będący połączeniem uzdolnień ze specjalnymi zainteresowaniami.

Aby opisać osobowość należy, obok charakteru, zainteresowań i zdolności uwzględnić cechy fizyczne i temperament. Cechy fizyczne stają się aspektami osobowości ze względu na sposób, w jaki oddziałują na innych ludzi oraz dlatego, że oddziaływania te kształtują wyobrażenia jednostki o sobie samej.

Temperament zaś to wrodzone podłoże kształtowania się osobości. Cechy tempe-ramcntalne przejawiają się w emocjach, czynnościach motorycznych i intelektualnych. Temperament sam w sobie nie stanowi treści zachowania, ale przejawia się w każdej czynności wpływając na jej przebieg. Temperament charakteryzuje się za pomocą siły (wielkości) oraz szybkości reakcji. Wyróżniamy osoby wysokoreaktywne (posiadające mechanizm wzmacniający stymulację - a przez to silniej reagujące) oraz osoby niskore-aktywne (wyposażone w mechnizm tłumiący stymulację - co sprawia, że bodziec o okre­ślonej sile wywoła u nich słabszą reakcję). Osoby niskoreaktywne aby dostarczyć sobie odpowiedniego poziomu pobudzenia wykazują większą aktywność - są energiczne, wy­bierają sytuacje bogate w bodźce. Odwrotnie reagują osoby wysokoreaktywne - unikają sytuacji bogatych w bodźce, zmniejszają ilość i intensywność działań. Szybkość, czyli czas reakcji na bodziec, jest względnie trwała, podobnie jak ruchliwość (czyli zdolność przestawiania się z jednej czynności na drugą). Właściwości takie określane są mianem plastycznego działania, w przeciwieństwie do bezwładności, czyli nienadążania reakcji za szybko zmieniającymi się warunkami otoczenia. Opisując temperament odwołujemy się też do pojęcia trwałości reakcji (czyli czasu utrzymywania się reakcji w określonym czasie).

Wyróżniamy wiele typów temperamentu. Do najbardziej znanych należy typologia opracowana przez Pawiowa, oparta na sile, równowadze i ruchliwości procesów nerwo­wych. Wskutek różnych kombinacji tych właściwości otrzymał cztery typy temperamentu: sangwinik (typ silny, zrównoważony, ruchliwy), fłegmatyk (typ silny, zrównoważony, po­wolny), choleryk (typ silny, niezrównoważony, z przewagą pobudzenia), melancholik (typ słaby). Typy temperamentu pozostają zawsze w określonej relacji z cechami osobowości. Mają wpływ na działanie jednostki, np. typ silny z przewagą procesów pobudzenia na trudności reaguje nagłym pobudzeniem i mobilizacją w odróżnieniu od typu słabego, u którego sytuacja zagrażająca wywołuje rezygnację z działania i wycofywanie się.

3.6. Elementy negocjacji

Negocjacje to każda rozmowa, która ma na celu uzgodnienie wspólnego stanowi­ska. Prowadzona jest zatem tylko w sytuacjach konfliktowych, które sprzyjają otwartemu postawieniu problemów oraz ustaleniu priorytetów. W sytuacjach konfliktowych ludzie reagują dominacją (agresją, napadem, szantażem), wycofywaniem się (rezygnacją z re-

66 Bl°k ogólny

alizacji celów), unikaniem (niezauważaniem konfliktu), dążeniem do kompromisu lub próbą rozwiązania konfliktu (realizacją interesów obu stron w maksymalnym stopniu).

Przygotowania do negocjacji to tzw. etap przednegocjacyjny, obejmujący wytycze­nie celów, zdefiniowanie problemu i przygotowanie propozycji jego rozwiązania, doko­nanie analizy interesów drugiej strony. Ważnym czynnikiem mogącym decydować o po­wodzeniu rozmów jest dobór zespołu negocjacyjnego. Najczęściej spotykany skład to:

• lider (organizuje pracę zespołu, ma kompetencje do podejmowania decyzji),

• sekretarz (odpowiada za przygotowanie wszystkich materiałów, notuje przebieg
  negocjacji),

• psycholog (rejestruje wszystko co nie zostało powiedziane, ale co widać, np. reakcje
  na propozycje),

• krytyk (prowadzi obserwacje pod kątem postępów w negocjacjach),

- kontroler (najwyższy autorytet oceniający działalność zespołu).
Skład może być uzupełniany o współpracujących negocjatorów.

Pierwsze uzgodnienia zawarte na etapie przednegocjacyjnym dotyczą zawsze spraw technicznych, miejsca spotkania, czasu trwania rozmów, ostatecznego terminu ich zakoń­czenia, reguł zabierania głosu itp. Kolejny etap to otwarcie negocjacji, czyli przedsta­wienie swoich wstępnych propozycji. Są one zawsze nadmiarowe, zakładające wzajemne ustępstwa i układanie się. Rozpoczyna to kolejną fazę zmierzającą do rozpoznania słabych stron przeciwnika, przekonania go do porzucenia własnych propozycji i zaakceptowania rozwiązań drugiej strony. Dalsze etapy negocjacji ulegają tym samym prawidłowościom co sytuacja rozmowy. Należy liczyć się z tym, że zanim w ogóle przystąpimy do dys­kusji, partner ma już o nas wyrobione zdanie (dobre lub złe) - zachodzi tu zjawisko zwane pierwszym wrażeniem. Istotnym problemem w negocjacjach jest to, że musi­my być przygotowani na to, iż cokolwiek powiemy, może zostać zrozumiane opatrznie. Dlatego należy zawsze zastanowić się co chcemy powiedzieć i co przez to osiągnąć oraz dobrze słuchać rozmówcy. Zaleca się w związku z tym posługiwanie się językiem prostym, zrozumiałym, unikanie chwytów retorycznych mogących zapędzić adwersarza w kozi róg, mówienie o szczegółach bez zbędnych uogólnień. Nie należy oceniać drugiej strony i starać się raczej dostarczyć jej poczucie satysfakcji z przebiegu dyskusji. Warto zwrócić uwagę na mowę dala przeciwnika - może bowiem dostarczyć nam wielu in­formacji o jego nastawieniu do proponowanych ofert. Zawsze można pozwolić sobie na ujawnienie emocji, pod warunkiem, że opisują tylko własne odczucia. Prowadząc roz­mowy trzeba uważać, aby druga strona nie uległa wrażeniu, że chcemy przekonać ją za wszelką cenę (jeżeli tak się stanie trudniej będzie zmienić jej stanowisko). Na skuteczność perswazji wpływa również sam komunikat i użyte argumenty. Powinny być konkretne, tłumaczyć dlaczego oferta jest korzystna dla obu stron, mieć siłę przyciągania uwagi rozmówcy i taką formę, z którą przeciwnik może się zgodzić. Nie należy też podawać ich w środku długiego wystąpienia Wytrawni negocjatorzy stosują wiele różnych technik negocjacyjnych. Jedną z nich są ustępstwa. Sygnalizują chęć porozumienia i stanowią próbę sprawdzenia, jakie są granice ustępstw drugiej strony. Powinny być dokonywane powoli i zawsze zgodnie z zasadą coś za coś. Skuteczność oddziaływania na partnerów negocjacji nie zawsze zależy od umiejętności racjonalnego przytaczania argumentów. Przeciwnie, jeżeli druga strona ma świadomość naszej nieracjonalności to wierzy, że spełnimy np. naszą groźbę niezależnie od tego, ile nas to będzie kosztowało. Technika ta

Wyrune zagadnienia psychologii 67

wytrąca przeciwnikowi z rąk wszelkie kontrargumenty. Należy jednak pamiętać, że aby nie stracić wiarygodności w oczach partnera nie można odstąpić od wykonania groźby. Zdarza się też, że negocjatorzy odwołują się do techniki wojny psychologicznej. Naj­częściej stosują wtedy zabiegi polegające na stworzeniu uciążliwych warunków rozmów, podważaniu autorytetu, wiarygodności, statusu i kompetencji negocjatora. Odwrotną tak­tyką jest taktyka ingracjacji, która polega na podnoszeniu wartości drugiej osoby -„Pan, jako znawca problemu musi przyznać, że..." - większość osób przytaknie wtedy skwapliwie.

Szarą strefę negocjacji stanowi też taktyka presji pozycyjnej wyrażona np. odmową lub opóźnianiem rozmów, przedstawianiem ofert wykraczających poza rozsądne propo­zycje. Odpowiedzi na groźby, czy presję może być wiele. Można zachować ciszę (dać szansę grożącemu na wycofanie się), udać, że nie rozpoznaliśmy zagrożenia, odpowie­dzieć groźbą lub ustąpić. Kolejny etap to przygotowanie do zamknięcia negocjacji. Każda ze stron ocenia, czy druga strona będzie gotowa do kompromisu. Na tym etapie ostateczne wymiany ustępstw mogą doprowadzić do porozumienia. Jeżeli strony wyra­żają zgodę na zawarcie porozumienia, podpisują kontrakt końcowy o charakterze umowy zawierającej wszystkie ustalenia i warunki ich realizacji.

Najtrudniejszy rodzaj negocjacji stanowi negocjowanie o zakładników. Schemat ne­gocjacji w tej specyficznej sytuacji jest zbliżony do przebiegu negocjacji dotyczących każdego innego problemu. Powoływany jest specjalny zespół negocjacyjny składający się z grupy specjalistów z różnych dziedzin. Negocjacje poprzedza etap wstępny, czyli zbieranie danych wywiadowczych o sprawcy i zakładnikach. Negocjator przyjmuje cel negocjacji - bezpieczne zwolnienie zakładników oraz aresztowanie osobników, którzy ich przetrzymują, bez ponoszenia ofiar śmiertelnych. Strategia natomiast polega na prze­konaniu terrorystów, że w ich najlepszym interesie jest zrobienie tego, co chcą władze. Dalsze negocjacje o zakładników przebiegają w oparciu o wytyczne negocjacji w ogó­le. Zaleca się komunikowanie z terrorystami (słuchanie tego co mówią i sporadyczne wyrażanie zrozumienia) oraz wykorzystanie czasu na swoją korzyść (emocje opadają, myślenie staje się bardziej racjonalne, napływające informacje wywiadowcze pozwalają podejmować lepsze decyzje). Należy doprowadzić do tego, aby terroryści targowali się o wszystko co uzyskują zgodnie z zasadą coś za coś (od prostych wymian do bezpiecz­nego zwolnienia zakładników). Zadaniem negocjatora jest też przesunięcie rozmów od wygórowanych żądań do niewypowiedzianych potrzeb psychologicznych terrorysty oraz ocena emocjonalnej stabilności osobnika przetrzymującego zakładników. Należy też uni­kać mówienia nie zastępując go terminem później i dążyć do kierowania rozmowy na żądania wykonalne. Rozwiązywanie drobnych spraw pozwala stworzyć podstawy do po­kojowego rozwiązania całego konfliktu z udziałem zakładników.

3.7. Podstawowe pojęcia psychologii pracy

Psychologia pracy zajmuje się wieloma problemami człowieka i jego środowiska pra­cy. Często zakres jej zainteresowań zbieżny jest z zakresem innych nauk poruszających problemy środowiska pracy, np. medycyny pracy, socjologii i ergonomii. Tym, co od-

68 Blok ogólny

różnią psychologię pracy od tych nauk są specyficzne metody badania oraz przedmiot zainteresowania, którym zawsze są wyższe czynności psychiczne człowieka (spostrzega­nie, pamięć, myślenie, życie emocjonalne).

Pierwszą znaną teorią psychologii pracy była tzw. szkoła naukowego zarządzania, której głównym hasłem było dostosowanie człowieka do miejsca pracy. Rozwinęły się wtedy badania selekcyjne (badania zdolności psychofizycznych) nad doborem ludzi do określonego miejsca pracy oraz badania nad analizą czynności roboczych (mające na celu wyeliminowanie czynności jałowych i konstruowanie systemów pracy zapewniają­cych osiągnięcie maksymalnych elektów przy minimum zmęczenia). Wtedy też powstała psychologia inżynieryjna badająca wpływ czynników zewnętrznych (oświetlenia, hała­su, temperatury, konstrukcji maszyn i in.) na efektywność pracy. Podstawowym pojęciem psychologii inżynieryjnej stało się pojęcie układu człowiek - maszyna, określające wszystkie szczegółowe aspekty dostosowania maszyny do możliwości człowieka. Z cza­sem pojawił się nowy kierunek zwany doktryną stosunków międzyludzkich. Zwracał on szczególną uwagę na wzajemne stosunki między pracownikami, strukturę grupy i za­chodzące w niej nieformalne relacje. Poszukiwania form kierowania opartych na part­nerstwie i wzajemnym zaufaniu. Współczesne kierunki badań określa się mianem racjo-nalistycznych. W kręgu ich zainteresowań znajdują się świadome i celowe zachowania ludzi dokonujące się w środowisku pracy. Tworzone są specjalne programy humanizacji pracy, mające na celu takie przekształcenie warunków pracy, aby uwzględniały psycholo­giczne uwarunkowania pracowników. Przeprowadzane są treningi rozwijające motywację osiągnięć, umiejętność bycia w grupie i właściwego porozumiewania się z innymi oraz umiejętność kierowania grupą.

Zmieniające się warunki pracy (coraz większa automatyzacja produkcji) sprawiają, że szczególnego znaczenia nabiera praca człowieka na etapie projektów tworzonych w zespole specjalistów.

Rola psychologa w zakładzie pracy sprowadza się coraz częściej do określania, jakich relacji można spodziewać się między kandydatem do pracy a zespołem już istniejącym. Za pomocą różnych technik bada przede wszystkim tzw. inteligencję emocjonalną (świadomość własnych emocji i umiejętność panowania nad nimi, umiejętność wglądu w siebie, dojrzałość reakcji w sytuacjach konfliktowych, zdolność do pracy w warunkach stresu oraz sposób i jakość funkcjonowania w zespole).

Innymi, istotnymi z punktu widzenia psychologii pracy pojęciami, są:

1. zadowolenie i niezadowolenie z pracy, czyli emocjonalny stosunek do wykonywanej
   pracy - pozytywne emocje związane są z zaspokojeniem potrzeb pracownika -
   fizjologicznych, ale też uznania, samorealizacji, wiedzy, estetyki,

2. znaczenie pracy - wartość pracy nie jest jednakowa dla wszystkich - wiedza
   o systemach wartości ludzi umożliwia oddziaływanie na ich motywację do pracy,

3. motywacja do pracy - znaczenie motywujące dla pracownika ma porównanie tego,
   co osiągnął z tym, czego oczekiwał; wpływają na to zarówno obiektywne warunki
   pracy, jak i subiektywne odczucie satysfakcji (tzw. decyzyjny model motywacji),

4. przystosowanie pracy do właściwości psychofizycznych człowieka - zapewnienie
   właściwych warunków pracy, zabezpieczenie przed działaniem czynników szko­
   dliwych,

Wyrane zagadnienia psychologii 69

5. analiza błędów - błędy dotyczą najczęściej procesów orientacji (odbioru sygnałów),
   podejmowania decyzji (opracowanie strategii działania) oraz procesów wykonaw­
   czych,

6. dobór zawodowy - celem jest zapewnienie maksymalnej zgodności między cechami
   pracownika a wymogami pracy; przeprowadzany głównie tam, gdzie wykonywana
   praca jest wyjątkowo trudna, odpowiedzialna lub o znacznym zagrożeniu; metody
   badania to: testy psychologiczne, wywiad - badanie świadectw, dokumentów, opinii
   lekarskich, obserwacja zachowania,

7. adaptacja społeczno - zawodowa, poziom wyobcowania (alienacji) - dotyczy przy­
   stosowania się do środowiska pracy, współpracowników i poczucia współuczestnictwa
   w rozwiązywaniu problemów pojawiających się w miejscu pracy,

8. względnie stałe cechy człowieka - np. temperament wpływa zarówno na poziom
   wykonania zadania, jak i na ogólne możliwości adaptacyjne człowieka (poszukiwanie
   lub unikanie sytuacji dostarczających bogatej lub ubogiej stymulacji),

9. stan człowieka a jego efektywność - stan napięcia emocjonalnego, zmęczenia, stresu
   wywołuje reakcje nieadekwatne do sytuacji, zwiększa ryzyko popełnienia błędu,
   zmniejsza efektywność działania,

10) wpływ sytuacji społecznej na efektywność pracy - na zwiększenie się liczby i szybkości wykonywania zadań wpływa obecność innych osób, podwyższając lub obniżając efektywność działania.

Istotnym zagadnieniem jest również kwestia stylów kierowania omówiona w roz­dziale 2. bloku ogólnego Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania.

Literatura

Aronson E., Człowiek - isrota społeczna. Warszawa 1987.

Aronson E., Timothy W. D., Robin M. A., Psychologia społeczna: serce i umyśl, Poznań 1997.

Duralska H., Obacz A.. Zagadnienia psychologii ogólnej i psychologii pracy. Warszawa 1989.

Gliszczyńska X., Psychologia pracy - wybrane zagadnienia. Warszawa 1977.

Hilgard E. R., Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1967.

Hornowski B.. Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych. Warszawa 1978.

Lindsay P. H., Norman D. A.. Procesy przetwarzania informacji u człowieka. Warszawa 1991.

Lubelski M. J., Stanik J. M., Tyszkiewicz L.. Wybrane zagadnienia psychologiczne dla prawników. Warszawa

1986.

Rządca R. A., Wujec P.. Negocjacje, Warszawa 1998. Szewczuk W., Psychologia, Warszawa 1990. Tomaszewski T. (red.). Psychologia ogólna. Warszawa 1979. Woźniak T., Psychologiczna analiza zeznań świadków. Warszawa 1969. Zimbardo P. G.. Ruch F. L.. Psychologia i życie. Warszawa 1996.

Władysław Socha

4.

WYBRANE ZAGADNIENIA SOCJOLOGII

4.1. Analiza społeczeństwa

4.1.1. Pojęcie i struktura grupy społecznej

W języku socjologicznym przez grupę społeczną rozumie się co najmniej trzy osoby powiązane systemem stosunków uregulowanych instytucjonalnie, posiadające nie­które wspólne wartości (zadania) i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.

W charakterystyce grupy społecznej wyróżnia się zazwyczaj cztery podstawowe ce­chy stanowiące istotne wyróżniki spośród innych zbiorowości. Po pierwsze, grupa spo­łeczna to zbiorowość względnie trwała, w odróżnieniu np. od publiczności zebranej na koncercie, przedstawieniu teatralnym czy tłumu. Po drugie, grupa jest zbiorowością zorganizowaną i ustrukturalizowaną, w której poszczególne role są wyraźnie zdefinio­wane. Po trzecie, w zbiorowości określanej mianem grupy zachodzą względnie trwałe stosunki i interakcje. Po czwarte, grupa społeczna składa się z wybranej i ograniczo­nej liczby członków. Fakt członkostwa oraz subiektywne poczucie przynależności uznaje się dość powszechnie za podstawowe właściwości grupy społecznej. Inne, również istot­ne składniki grupy społecznej stanowią w zasadzie naturalną konsekwencję tych dwóch ostatnich elementów (np. poczucie odrębności, wspólne wartości, idee, symbole, ośrodek skupienia).

Obserwując różne grupy społeczne z łatwością zauważamy, że istnieje w nich zróżnicowanie strukturalne. Na początku jednak musimy wyraźnie odróżnić dwa zbliżone do siebie pojęcia, którymi są: skład grupy i struktura grupy.

Skład grupy - to jej członkowie i ich cechy osobiste. Struktura grupy - to układ wszelkich elementów, a nie tylko jej członków oraz zasady wzajemnego podporząd­kowania tych elementów. Struktura grupy jest rodzajem struktury społecznej. Oznacza

72 Blok ogólny

ona sposób ułożenia i podporządkowania sobie członków, instytucji i podgrup składają­cych się na grupę. W skład struktury wchodzą również inne element grupy, jak podstawy materialne, symbole, wartości, wzory zachowań, stosunki i pozycje społeczne zajmowane przez jej członków.

Socjologowie w grupach w pełni rozwiniętych wyróżniają mikrostrukturę i makro-struklure.

Mikrostruktura występuje w grupach małych, liczących kilka lub kilkanaście osób, czyli jest głównie układem pozycji społecznych swoich członków.

Makrostrukturę odnosimy natomiast do dużych grup. Stanowi ona budowę złożoną i jest czymś więcej niż sumą struktur małych grup. W jej skład, oprócz członków, wchodzą małe i średnie grupy, odpowiednio rozbudowana organizacja, rozmaite składniki materialne (terytorium, budynki, majątek), symbole i wartości. Wszystkie wyróżnione elementy są uporządkowane i ułożone w spójny system zdolny do funkcjonowania i rozwoju.

Mikrostrukturę wyznacza najczęściej układ pozycji społecznych jej członków, takich jak: zawód i stanowisko, udział w zbiorowej konsumpcji, udział we władzy i możliwość podejmowania decyzji politycznych, udział w kulturze i zakres uczestnictwa w utrzy­maniu czy też rozwijaniu wartości kulturalnych ważnych dla grupy, styl życia (sposób ubierania się, formy styczności towarzyskich, styl mieszkań czy kultura konsumpcji), postawy, aspiracje, światopogląd.

Przechodząc do bardziej szczegółowej analizy struktury społecznej, tj. struktury gru­py, należy podkreślić, że najczęściej opisuje się ją w trzech kategoriach: ról społecznych, pozycji i władzy grupowej. Pozycje i role wyznaczają członkom grupy zakresy działal­ności, poważania i autorytetu w strukturze wewnętrznej grupy.

Przez pozycję społeczną rozumiemy miejsce zajmowane w zbiorowości (organizacji, instytucji) wraz z przynależnymi do niej prawami i obowiązkami. W formalnej organiza­cji, np. zakładzie pracy, pozycja uwarunkowana jest hierarchicznym układem stanowisk łącznic z zakresem władzy i obowiązków (zakres czynności). Jest to model zachowań pracowniczych na terenie zakładu pracy oraz w stosunku do innych pracowników, tak w układzie pionowym, jak i poziomym, uzasadniony racjonalnym, efektywnym i opty­malnym wykonywaniem zadań służbowych.

Wśród pozycji społecznych możemy wymienić:

1. pozycję przypisaną, wyznaczoną w środowisku pracy miejscem w hierarchicznym
   układzie stanowisk, z czym łączy się odpowiedni zakres władzy, praw, przywilejów
   i funkcji;

2. pozycję osiągniętą, wynikającą z osobistego autorytetu, jakim się cieszy dana
   jednostka zajmująca określone stanowisko.

Z pojęciem pozycji ściśle wiąże się pojęcie roli społecznej. Przez rolę społeczną będziemy rozumieli względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań przebiega­jących według mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru, których grupa oczekuje od swoich członków i które odpowiadają określonej pozycji w strukturze społecznej (np. rola zawodowa). Rola zawodowa to zachowanie pracowników (np. ochrony) wyni­kające z działalności związanej z pozycją zajmowaną w zakładzie oraz z uprawnieniami i obowiązkami z tego wynikającymi.

Wybrane zagadnienia socjologii 73

Trzecim komponentem strukturalnym grupy społecznej, oprócz roli i pozycji, jest władza grupowa, która wyraża się w kontroli jednego członka nad innymi bądź nawet na wymuszeniu zachowań uznanych za obowiązkowe lub pożądane z punktu widzenia danej grupy.

Przywództwo w grupie w zależności od trwałości grupy oraz realizowanych przez grupę celów może przybierać postać okazjonalną - w danym momencie sytuacyjno-cza-sowym — aż do zinstytucjonalizowanego i ustabilizowanego kierownictwa. Przywództwo może być sprawowane przez zespół lub może mieć charakter jednostkowy. W uczelni, w zakładzie pracy bardzo często spotykamy się z formalnym lub nieformalnym typem przywództwa.

Formalny przywódca - kierownik - dysponuje wpływem, czyli władzą dzięki for­malnym postanowieniom wynikającym z odpowiednich przepisów, regulaminów, statu­tów, określających kryteria związane ze sprawowaniem funkcji kierowniczych. Niefor­malny przywódca - lider grupy - czerpie siłę wpływu z osobistego autorytetu, będącego efektem przewagi, jaką ma nad pozostałymi członkami grupy z punktu widzenia realizacji wartości uznawanych w tej grupie za ważne.

Podsumowując treści zawarte w tym podrozdziale przypomnijmy, iż wśród elementów składających się na organizację - strukturę grupy należy wymienić: cel - wartości, które grupa pragnie osiągnąć lub dla realizacji których została powołana; przywódcę grupy, który podejmuje decyzje i kieruje poczynaniami grupy; pozycje i role poszczególnych członków wynikające z posiadanego prestiżu; kodeks postępowania wyznaczający nor­my i wzory zachowania członków grupy; system kontroli i sankcji korygujący wszelkie dewiacje zachodzące w grupie; sposoby komunikowania się i łączności zachodzące mię­dzy poszczególnymi członkami grupy oraz stopień spoistości grupy - uzależniony od rodzaju i natężenia więzi społecznych występujących między poszczególnymi członkami.

4.1.2. Klasyfikacja grup społecznych

Ze względu na lo, iż w życiu społecznym występuje bardzo wiele różnorodnych grup społecznych, istnieje też wiele różnych zasad ich klasyfikowania. Ograniczymy się tylko do krótkiej charakterystyki tych rodzajów grup, które są najczęściej wymieniane. Możemy zatem wyróżnić przede wszystkim grupy małe i grupy duże, które wydzielane są ze względu na kryterium strukturalne.

Grupy małe - to grupy posiadające prostą strukturę wyrażającą się w tym, iż składają się one wyłącznie z niewielkiej liczby członków i nie posiadają żadnych podgrup. Przykładem może być tutaj rodzina, grupa koleżeńska itp.

Grupy duże (wielkie) - to grupy o strukturze złożonej, z dużą liczbą członków (którzy bardzo często nie kontaktują się w sposób bezpośredni), nie wchodzące już jako części składowe do jeszcze większych grup w ścisłym tego słowa znaczeniu. Mogą jednak wchodzić do kompleksu państw, określonego typu cywilizacji itp. Przykładem może być: państwo, samodzielny kościół, partia polityczna, klasa społeczna.

Ze względu na kryterium więzi łączącej członków grupy wyróżniamy grupy pierwot­ne i grupy wtórne.

74 Blok ogólny

W grupach pierwotnych dominuje więź budowana na stycznościach osobistych, pry­watnych, bezpośrednich, na silnych związkach o charakterze emocjonalnym (rodzina, grupa sąsiedzka, rówieśnicza). W grupach wtórnych więź wynika głównie ze ściśle określonego celu przyjętego do realizacji, mającego najczęściej postać szeroko rozu­mianego interesu (politycznego, kulturalnego, ekonomicznego itp.) oraz ze styczności rzeczowych, często publicznych i pośrednich.

Ponadto grupy dzielimy na formalne i nieformalne, które wyróżniamy na podstawie występowania w grupach instytucji i kontroli społecznej sformalizowanej lub tylko na instytucji i kontroli nieformalnej.

Grupy formalne oparte są na sformalizowanej organizacji określonej prawem (sta­tuty), regulującym dokładnie działania swych członków i ustalającym formalne zasady odpowiedzialności. W związku z tym każda grupa wtórna jest zarazem grupą formal­ną. Grupy nieformalne są zazwyczaj małe (grupa koleżeńska, klika, mafia) i choć nie wytwarzają instytucji sformalizowanych, mogą być oparte zarówno na stycznościach oso­bistych, jak i na rzeczowych. Stąd też mogą się one niekiedy bardzo szybko rozrastać. Grupy nieformalne należą, obok grup pierwotnych, do tego rodzaju zbiorowości, które stanowią istotną część życia społecznego. W ich obrębie zaspokajane są nie tylko pod­stawowe potrzeby i dążenia jednostek, ale również właśnie poprzez uczestnictwo w tych grupach jednostka uczy się sposobów zachowań, kształtuje swoje postawy, aspiracje ży­ciowe, a więc kształtuje swoją osobowość.

Przedstawione kryteria podziału grup stają się bardziej przejrzyste i łatwiej dadzą się zapamiętać, gdy będą poparte odpowiednimi przykładami. Każdy z nas należy do bardzo wielu różnorodnych grup społecznych, których członkostwo uzyskuje w sposób naturalny, dobrowolny bądź przymusowy. Biorąc pod uwagę na przykład rodzinę, grupę szkolną i wojsko, spróbujmy grupy te zaklasyfikować do uprzednio wymienionych typów, wskazując jednocześnie mechanizm nabywania ich członkostwa.

Tak więc rodzina jest grupą małą, pierwotną i raczej nieformalną, której członkiem stajemy się (podobnie jak narodu) drogą naturalną lub przez adopcję. Grupa szkoły de­tektywów stanowi także grupę małą, lecz wtórną, a nie pierwotną i formalną, w zasadzie o dobrowolnej przynależności. W przeciwieństwie do rodziny i grupy szkolnej, wojsko jest grupą dużą, wtórną, formalną, o przymusowej przynależności członków.

4.1.3. Grupy celowe

W zasadzie wszystkie grupy w jakiejś mierze są celowe. Socjologowie mówiąc o tej kategorii grup najczęściej mają na uwadze tylko te, które zorganizowano dla realizacji jednego celu lub określonej wiązki celów, a więź skupiająca członków w tych grupach jest wysoce sformalizowana ze względu na realizację celu danej grupy. Mimo zaistnienia niekiedy więzi osobistej między członkami grupy celowej, ich działania oficjalne mają charakter służbowy, nawet w stosunku do kolegów i przyjaciół. Przykładem takich grup są partie polityczne i różne organizacje oraz zrzeszenia i stowarzyszenia, które funkcjonują we wszystkich dziedzinach życia zbiorowego.

Elementem wyróżniającym daną grupę ze zbiorowości społecznej oraz określającym kierunek jej działania (pozytywny - negatywny) jest cel, jaki grupa pragnie osiągnąć

Wybrane zagadnienia socjologii 75

oraz wynikający stąd system wartości. Celem grupy może być jakiś określony przedmiot, wartości utylitarne lub symboliczne, których chęć zdobycia stanowi o sile motorycznej grupy. Formułowanie celu przez grupę może mieć charakter jednorazowy - doraźny (zespół ochraniający imprezę artystyczną lub mecz sportowy) lub ciągły (ochrona obiektu przemysłowego) wtedy, gdy wyznaczenie granicy czasowej jest trudne lub wręcz niemożliwe.

W procesie kształtowania się grup celowych ważnym momentem jest uświadomienie sobie przez pewną liczbę osób, że ich potrzeby stwarzają podobieństwo lub wspólno­tę interesów. Potrzeby indywidualne mogą prowadzić do podobieństwa, a zbiorowe do wspólnoty interesów. Indywidualną potrzebą słuchaczy szkoły detektywów jest uzyskiwa­nie zaliczeń i egzaminów z poszczególnych przedmiotów i nauka samoobrony, natomiast ich potrzebą zbiorową jako środowiska może być podniesienie rangi zawodu poprzez ko­lejne stopnie doskonalenia. Wspólny cel nie jest podzielny, ale tak samo jest składnikiem interesów społeczności słuchaczy, jak indywidualne sukcesy ich członków.

Niezbędnym zatem warunkiem powstania grupy celowej jest uświadomienie sobie przez pewną liczbę osób zbieżności lub identyczności niektórych potrzeb, stanowiących podstawę podobieństwa lub wspólnoty interesów.

Grupa celowa powstaje zawsze po to, by realizować odpowiednie cele, a tym samym bronić interesów jednostek i zbiorowości.

Działanie i więź grupy celowej wyróżniają się:

1. rozbudowanym systemem zorganizowania, stąd grupę celową niektórzy socjologo­
   wie nazywają organizacją;

2. uczestnictwem o charakterze kontraktu, czyli zobowiązania się każdego członka
   do wypełniania swoich obowiązków wynikających z zasad organizacji;

3. atmosferą impersonalizacji, czyli załatwianiem spraw w sposób sformalizowany,
   przejawiającym się w bezwzględnym przestrzeganiu przepisów regulujących zasady
   funkcjonowania określonej grupy celowej.

Każda grupa celowa wśród wielu cech charakterystycznych posiada jedną niezmiernie istotną - rozbudowany system instytucji sformalizowanych i urządzeń zapewniających współpracę ludziom, którzy nie stykają się ze sobą bezpośrednio, ale są zainteresowani tymi cechami innych członków, które przyczyniają się do osiągania zakładanych przez grupę celów. Grupy celowe posiadać zatem muszą specyficzny typ organizacji, mającej formalny charakter, określany mianem biurokracji.

4.1.4. Tłum i inne zbiorowości społeczne oparte na podobieństwie zachowań

Na podstawie kryterium podobieństwa i identyczności zachowań wyodrębnia się publiczność, zbiegowisko i tłum.

Najbardziej kontrowersyjną z tych trzech zbiorowości jest publiczność, którą sta­nowią ludzie w tym samym lub zbliżonym czasie odbierający w celach rekreacyjnych bądź informacyjnych określony przekaz, czyli treść wyrażoną słownie, dźwiękiem lub obrazem. Publiczność zwana często audytorium składa się z ludzi połączonych takimi

76 Blok ogólny

komponentami więzi, jak: styczność przestrzenna, łączność psychiczna, wzajemne od­działywanie lub nastawienie do wspólnych działań, zarażenie emocjonalne, dezindywi-dualizacja osobowości jednostki i zanik refleksyjności. Zachowanie publiczności jest np. inne na koncertach, inne na meczach sportowych, inne na dyskotekach, a jeszcze inne na wykładach. Przy zarażeniu emocjonalnym i zaniku refleksyjności w niektórych przypad­kach publiczność może przerodzić się w tłum, np. na koncertach muzyki współczesnej, na meczach czy nawet na często ochranianych dyskotekach.

Drugim rodzajem zbiorowości, opartej na podobieństwie zachowań, jest zbiegowisko będące przelotnym skupieniem kilku lub kilkudziesięciu osób zainteresowanych wspól­nym zdarzeniem. Czynnikiem tworzącym zbiegowisko jest zarówno gapiostwo, jak i na­kaz uczestnictwa w rozstrzyganiu i załatwianiu spraw istotnych dla innych osób i szerszej społeczności. Zbiegowisko może wywołać wypadek samochodowy, działalność pracow­nika ochrony przy ujęciu złodzieja, czy też jego praca w likwidowaniu ognisk zapalnych w czasie dyskotek. Musimy pamiętać, że zbyt radykalne i sformalizowane działania prze­ciw zbiegowisku niemal błyskawicznie mogą je przeobrazić w tłum, czyli zbiorowość jeszcze mniej podatną na kontrolę formalną i społeczną. W sytuacji, gdy ludzie skłon­ni są do identycznego zachowywania się (publiczność na meczach, zbiegowisko przy czynnościach prewencyjnych ochrony, np. na dyskotekach) należy zachować daleko idą­cą ostrożność w działaniach sformalizowanych i zgodnych z nakazem prawa, by uniknąć przerodzenia się tych zbiorowości w tłum.

Tłumem określa się zwykle przelotne zgromadzenie kilkudziesięciu, a najczęściej kilkuset osób na przestrzeni umożliwiającej bezpośredni kontakt, które spontanicznie i identycznie reagują na te same podniety. Więź w tłumie składa się przede wszystkim z komponentów emocjonalnych i popędowych oraz ze styczności przestrzennej i nadzwy­czaj silnej łączności psychicznej, która mocno identyfikuje jednostkę z tłumem. Identyfi­kacja ta doprowadza do dezindywidualizacji osobowości i jest zjawiskiem o charakterze patologicznym, ponieważ człowiek traci refleksyjność i ulega presji tłumu, a więc zo­staje w jakimś zakresie ubezwłasnowolniony. Tłum jest kierowany przez silne bodźce emocjonalne, jakimi mogą być: poczucie krzywdy, gniew, chęć zemsty czy poszukiwanie zdobyczy. Brak organizacji i osłabienie norm moralnych sprzyja wyzwalaniu się popędów prowadzących do anormalnych zachowań.

Badacze najczęściej wyróżniają tłum: agresywny, uciekający, nabywający (rabujący) i demonstrujący. Tłum agresywny to taki, który atakuje jednostkę, zbiorowość lub in­stytucję. Występuje w trzech formach: jako tłum linczujący (wymierzanie samosądu), terroryzujący (przeciw religii, mniejszościom narodowym) i walczący (zaburzenia, ma­nifestacje). Tłum uciekający w wyniku paniki (np. pożar na dyskotece) i wobec nie­spodziewanego niebezpieczeństwa (np. trzęsienie ziemi). Tłum nabywający lub rabujący występuje w okresach kryzysowych, kiedy zbiorowisko ludzi w poczuciu krzywdy rabuje sklepy czy instytucje. Tłum demonstrujący tym różni się od poprzednich, że jest zor­ganizowany. Może być wyrazem wdzięczności, uznania, potępienia, pogardy, pochwały lub protestu. Jest on ważną formą życia społecznego i politycznego (wiwatujące tłu­my, tłumy demonstrujące niezadowolenie przed budynkami Sejmu, budynkami ważnych instytucji itp.).

Warto tu dodać, że każdy rodzaj tłumu rozpada się, gdy słabnie więź łącząca jego uczestników na skutek pojawienia się nowej sytuacji, wywołującej inne niż dotychczas

Wybrane zagadnienia socjologii 77

emocje. Taką sytuacją może hyc pojawienie się autorytetu czy częściowe zaspoko­jenie żądań.

4.2. Analiza ważniejszych procesów społecznych

4.2.1. Procesy przystosowania

Procesy przystosowania, zwane także adaptacją, zachodzą w sytuacji, gdy jednostki lub zbiorowości, nic mogąc narzucić własnych wzorów działania innym osobom, muszą te odmienne wzory modyfikować i nawzajem przystosowywać.

Rezultaty badań socjologicznych sugerują, że w wielu dziedzinach życia istnieje swo­ista specyfika czynników warunkujących przystosowanie. Proces ten różnie przebiega w zależności od osób podlegających wpływom oraz od oddziaływań środowiska, w któ­rym przystosowanie się odbywa.

Wymienia się trzy stery życia społecznego, w których procesy przystosowania odgrywają ważną rolę:

1. przystosowanie jednostek lub grup do nowego środowiska w związku z ruchami
   migracyjnymi, np. wyjazd do obcego kraju, ze wsi do miasta;

2. przystosowanie do nowego środowiska w związku z podjęciem nauki w szkole wyż­
   szego stopnia, np. przystosowanie słuchaczy do wymagań i środowiska policealnej
   szkoły detektywów i pracowników ochrony;

3. przystosowanie do pracy podejmowanej po raz pierwszy w życiu lub do wszelkiego
   rodzaju zmian związanych z wykonywaną pracą.

Za czynniki napędowe procesu przystosowania uznaje się potrzeby i oczekiwania, z jakimi młodzi ludzie przychodzą do środowiska pracy i które spodziewają się zrealizo­wać. Napotykają przy tym określone warunki, wymagania i zadania związane z sytuacją pracy, które zmuszeni są respektować (przystosować).

Proces przystosowania zatem to proces wchodzenia w stosunek pracy, osiągania odpowiedniości zachowań i postaw do wymagań i sytuacji pracy; obejmuje on, z jednej strony modyfikację zachowań i postaw pracownika, z drugiej zaś - modyfikację wymagań i warunków instytucji pracy (pracodawcy). Kiedy zmiany jednej strony omawianego układu zachodzą na zmiany po drugiej stronie - mówimy o przystosowaniu.

Przystępując do pracy, pracownik dokonuje zazwyczaj weryfikacji własnej hierarchii potrzeb czy oczekiwań. W sytuacji przekroczenia granicy możliwości zmian we własnym systemie potrzeb czy oczekiwań, pracownik może zrezygnować z pracy i szukać bardziej odpowiedniej, gwarantującej zaspokojenie potrzeb.

Nie zawsze bowiem człowiek jest w stanie przystosować się do warunków pracy, nowego środowiska społecznego czy nowych sytuacji życiowych. Spośród wielu skutków (lub przyczyn) nieprzystosowania, na szczególną uwagę zasługują: frustracja, kontestacja oraz konflikt. Omówimy je ogólnie.

Frustracja jest stanem psychicznym (emocjonalnym) występującym wówczas, gdy człowiek pragnący zrealizować jakiś cel, zadanie lub zaspokoić potrzebę, napotyka

78 Blok ogólny

przeszkody utrudniające lub uniemożliwiające mu realizację jego dążeń. Częstym efektem tego typu blokady jest pojawienie się u człowieka następujących reakcji: podniecenia, agresji, apatii, fantazjowania, regresji.

Agresja frustracyjna może być kierowana przeciwko przedmiotowi lub osobie, o któ­rych wiadomo, że są przyczyną frustracji. Może ona doprowadzić do różnych form mniej lub bardziej bezpośredniej napaści. Zachowania agresywne mogą być efektem frustracji doznanej np. w życiu rodzinnym, grupie koleżeńskiej czy zdarzeniach dnia codziennego. Podczas gdy jedni reagują agresją, inni przyjmują postawę diametralnie różną. Obserwo­wać możemy apatię, której przejawem jest bierność, zobojętnienie, niedbalstwo, ogólne zniechęcenie do życia, minimalizacja wszelkich dążeń itp.

Inną jeszcze reakcją na frustrację jest ucieczka (fantazjowanie). Jest to chęć ucieczki od rzeczywistości bądź w sensie psychologicznym, np. wyobcowanie się z otaczające­go, nieprzychylnego lub wręcz wrogiego środowiska, bądź socjologicznym - utrwalanie stereotypów zachowań bez względu na konsekwencje (fiksacja) czy też ucieczka w prze­szłość, gdzie pewne zachowania były nagradzane i skuteczne, np. płacz czy szantaż (regresja).

Konsekwencją nieprzystosowania bywa również kontestacja. Kontestatorami moż­na nazwać takich pracowników, którzy ujawniają swoje niezadowolenie z istniejącego w miejscu pracy ładu społecznego, społecznych zależności i dystansów, dystrybucji ce­nionych wartości (płace, premie, prestiż) itp. Niezadowolenie to przybiera postać malkon-tenctwa, niesubordynacji, niechęci do autorytetów, zmian organizacyjnych, nieuzasadnio­nej podejrzliwości, krytykanctwa albo braku wszelkich zainteresowań pracą zawodową. Nieprzystosowanie takich pracowników znajduje wyraz w:

— tendencjach anarchistycznych (niechęć w stosunku do przełożonych, przepisów, norm),

• tendencjach konserwatywnych (niechęć wobec zmian, postępu),

• niezadowoleniu z pozycji zajmowanej w zakładzie pracy,

• uprzedzeniach i niechęci wobec kolegów, przełożonych,

• lekceważeniu norm współżycia społecznego,

• braku samokrytycyzmu itp.

Pracownik, który zbyt często popada we frustracje lub kontestacje, jest z trudem tolerowany przez rodzinę, znajomych, kolegów czy przełożonych. Jest to z kolei dosta­teczny powód do aranżowania nowych konfliktów i frustracji. Trudno jest ustalić w pełni miarodajne kryteria i granice, które określałyby stopień nieprzystosowania.

4.2.2. Wspólpraca

Przystosowanie warunkuje współpracę w najrozmaitszych dziedzinach, nie wyłączając członków rodziny, słuchaczy studium, bliższych i dalszych krewnych, sąsiadów, a tym bardziej współpracowników. „Współpraca - według J. Szczepańskiego - jest procesem pochodnym podziału pracy, dokładniej - konieczności wykonywania czynności wspólnie przez kilku ludzi [...], jest więc działaniem zharmonizowanym, w którym poszczególne jednostki czy grupy wykonują zadania częściowe w osiąganiu jednego wspólnego celu, obojętnie jaki on jest - ekonomiczny, polityczny, towarzyski czy religijny".

Wybrane zagadnienia socjologii 79

Każda współpraca jest realizacją jakiegoś celu. Jest możliwa dzięki sprawnym kana­łom komunikacji między partnerami (zwanej wspólnotą języka), wzajemnej znajomości i zaufaniu, lojalności oraz ustaleniu reguł, środków, norm i sankcji zabezpieczających. Im jaśniej jest określony cel i sens współpracy, tym:

— chętniej uczestnicy wykonują zadania,

• przeżywają mniej napięć,

• czują się bardziej związani z grupą zadaniową oraz

• lepiej spełniają wzajemne oczekiwania.

Cele grupowe i ich realizacja są główną płaszczyzną kontaktów społecznych między członkami grupy w procesie współpracy. Jeśli współpracujący tracą swoje cele, to sens istnienia grupy jest problematyczny. Cele są więc warunkiem trwałości grupy współpra­cującej, gdyż z chwilą, gdy zanika współpraca między członkami, grupa się rozpada. Na przykład, grupa pracowników ochrony ma zadanie (i cel) pilnowania porządku i spokoju w czasie trwania dyskoteki. Wszyscy członkowie zespołu współpracują ze sobą w celu realizacji powierzonego zadania. Po skończonej dyskotece grupa rozwiązuje się, gdyż jej cel współpracy został zrealizowany.

4.2.3. Wspólzawodnictwo

O procesie współzawodnictwa mówimy, gdy następuje rozbieżność interesów lub dążność do ich zaspokojenia kosztem partnera. Niekiedy ma ono znamiona konfliktu czy konkurencji, a nawet wzajemnego wyniszczania. Współzawodnictwo może mieć charakter antagonistyczny lub nieantagonistyczny. To ostatnie polega na doskonaleniu się i ulepszaniu pracy, aby uzyskać awans zawodowy itp.

Analiza wszelkich przejawów współzawodnictwa - dokonana przez S. Kosińskiego -pozwala na wyróżnienie trzech następujących typów:

1. współzawodnictwo spontaniczne - przyrodzony proces współzawodnictwa między
   jednostkami i zbiorowościami o dobra i wartości pożądane, ale deficytowe, aby je
   wszyscy otrzymali;

2. współzawodnictwo intencjonalnie organizowane w celu wyeliminowania konkuren­
   tów od dostępu do pożądanych dóbr, wartości czy realizacji ich interesów;

3. współzawodnictwo twórcze, mające na celu osiąganie lepszych wyników czy efek­
   tywniejszych rozwiązań różnych problemów teoretycznych lub praktycznych.

Współzawodnictwo powinno doskonalić działalność partnerów i dawać szansę zwy­cięstwa lepszemu, zamiast go niszczyć, bo wówczas nie jest to współzawodnictwo, lecz konflikt.

4.2.4. Konflikt

Konflikt jest procesem, w którym jednostka lub grupa dążąc do osiągnięcia celu eliminuje, podporządkowuje lub niszczy innych, którzy zdążają do celów podobnych

80 Blok ogólny

lub identycznych. W literaturze socjologicznej terminowi temu odpowiadają trzy różne pojęcia:

• konflikt jako strukturalna sprzeczność interesów grupowych (wojny, rewolucje,
  strajki, debaty parlamentarne);

• konflikt jako specyficzny rodzaj wrogich interakcji (walka, współzawodnictwo itp.);

• konflikt jako rodzaj psychicznego napięcia między stronami konfliktu (rodzaj
  wrogich, często deklarowanych postaw, które są manifestowane w zachowaniu).

W konflikcie więc występują:

• problem sporny - jego przedmiotem może być jakieś dobro społeczne, idea lub
  układ stosunków społecznych;

• zwalczające się strony - jednostki lub grupy;

• cel - osiągnięcie pewnych korzyści kosztem przeciwnika;

• walka - zamierzone działanie skierowane przeciw innym.

Wyróżnia się różne formy konfliktów dotyczących odmiennych sfer życia społecz­nego: konflikty ról społecznych, konflikty wartości, konflikty przemysłowe, małżeńskie, międzynarodowe, religijne, polityczne, gospodarcze itp.

Interesujące nas konflikty - w aspekcie przyszłej pracy zawodowej - dotyczą głównie środowiska pracy. Wymienić można szereg podstawowych przyczyn konfliktów powstających w zakładzie pracy:

• niewypełnianie podstawowych zadań i obowiązków przez pracowników,

• rywalizacja o protekcję przełożonych,

— zazdrość o sukcesy w pracy,

• nierówny podział pracy wśród pracowników osiągających podobny pułap zarobków,

• konflikt między młodymi i starszymi pracownikami na tle hierarchii wartości i tzw.
  konfliktu pokoleń,

• przyczyny tkwiące w strukturze osobowości pracowników: wyrażają się one w wy­
  godnictwie, egoizmie, eksponowaniu własnych interesów, braku solidarności zawodowej,
  nieżyczliwości, niechęci do współpracy i współdziałania itp.,

• przyczyny tkwiące w tzw. zależnościach służbowych (zły styl kierowania, zła
  organizacja pracy itp.),

• ocena i opiniowanie pracowników,

• nieodpowiedni stosunek przełożonych do podwładnych,

• jednostronność decyzji i wygórowane wymagania formalne itp.

Rozumiejąc, jak bardzo ujemnie wpływają konflikty na atmosferę i rytm pracy w miejscu zatrudnienia, przedstawimy ogólnie ich konsekwencje:

- organizacyjne: pogorszenie się osobistych stosunków między pracownikami, chaos
i dezorganizacja pracy, podział zespołu pracowniczego na obozy, płynność kadr, osła­
bienie dyscypliny pracy, nieufność i poczucie zagrożenia u pracowników, ostentacyjne
manifestowanie wrogości i złośliwości zmierzające do obniżenia efektów pracy zwaśnio­
nych stron itp;

— zawodowe: obniżone wyniki pracy, rosnące trudności w kierowaniu zespołem,
niechęć doskonalenia pracy, brak inwencji twórczej, liberalizm wymagań, obojętny
stosunek do wyników pracy, zwiększona absencja pracowników, niesprawiedliwa ocena
pracowników oraz hamowanie aktywności zawodowej pracowników;

Wybrane zagadnienia socjologii

• wychowawcze: spadek autorytetu i lekceważenie przełożonych, utrata zaufania
  pracowników, przemieszczanie się antypatii z przełożonych na podwładnych i zaostrzanie
  się stosunków między nimi, przyjmowanie postawy obronnej, popieranie zwierzchników
  lubianych i mało wymagających;

• osobiste: poczucie krzywdy i upokorzenia, poczucie osamotnienia i niezrozumie­
  nia społecznego, utrata równowagi psychicznej i osłabienie zdrowia, zniechęcenie do
  wykonywanego zawodu, poczucie mniejszej wartości i załamanie psychiczne, stresy,
  spotęgowanie napięcia psychicznego, przenoszenie się agresji na życie rodzinne oraz -
  w skrajnych przypadkach - zachowania destrukcyjne wobec własnej osoby;

• społeczne: niewłaściwa i często negatywna opinia środowiska o miejscu pracy,
  niekorzystna i lekceważąca opinia środowiska o pracownikach, zerwanie więzi zakładu
  ze środowiskiem i środowiska z zakładem pracy, wzrost zainteresowania konfliktami
  w zakładzie, a przez to ciągłe kontrole i wykorzystywanie przez jednostki nadrzędne
  nieprzyjaznych stosunków w miejscu pracy do prowadzenia własnej polityki personalnej,
  przenoszenie się antagonizmów z zakładu pracy na środowisko sąsiedzkie i rodzinne itp;

W każdej zbiorowości społecznej w różnym nasileniu występują omówione wcze­śniej procesy przystosowania (albo nieprzystosowania), współpracy, współzawodnictwa i konfliktu. Zapewniają one zaspokajanie interesów, potrzeb oraz odpowiedni wzrost go­spodarczy i rozwój osobowości, czyli procesy te podtrzymują porządek i lad społeczny będący swoistą równowagą rozbieżnych tendencji. Równowagę tę podtrzymują procesy przystosowania i współpracy, natomiast zakłócają: współzawodnictwo i konflikty.

W sytuacjach konfliktu, w jakich może się znaleźć absolwent studium detektywów i pracowników ochrony, należy pamiętać o czterech sposobach jego rozwiązywania. Są to: kompromis (opiera się na założeniu, iż obie strony konfliktu dojdą do porozumienia, je­żeli tylko każda z nich zadowoli się osiągnięciem częściowego spełnienia swych żądań), arbitraż (odwołanie się do przepisów prawnych i narzucenie woli wspólnego zwierzchni­ka czy leż sądu), odwlekanie (oczekiwanie, iż jakieś zmiany w środowisku zewnętrznym lub sam los pomogą rozwiązać konflikt) oraz pokojowe współistnienie (tłumienie wszel­kich sprzeczności i nieporozumień z jednej strony, z drugiej zaś podkreślanie konkretnych, wspólnych obszarów działań czy też celów).

Znajomość omówionych procesów społecznych pozwala na lepsze zrozumienie swojej przyszłej pracy zawodowej i własnej roli w procesie tworzenia atmosfery pracy i to niezależnie od tego czy słuchacz będzie detektywem, pracownikiem ochrony, czy też kierownikiem określonego zespołu ludzi powołanych do realizacji określonych celów.

Literatura

Opracowania

Bugiel J. (red.). Socjologia i psychologia pracy. Warszawa 19X7.

Kowalc/.yk R., Podstawy psychologii, socjologii i organizacji pracy. Warszawa 1978.

Kosiński S.. Socjologia ogólna. Warszawa 19X7.

Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1970.

Walczak-Duraj D.. Wyklad\ :. podstaw socjologii. Łódź 1996.

Jerzy Szumski

5.

WYBRANE ZAGADNIENIA KRYMINOLOGII

5.1. Ogólna charakterystyka współczesnej przestępczości

Opis współczesnej przestępczości zostanie dokonany w oparciu o informacje zareje­strowane w policyjnych statystykach, w których odnotowywane są wyłącznie przestępstwa stwierdzone. W ten sposób pominięta zostanie problematyka przestępczości nieujawnio­nej (nazywanej w kryminologii ciemną liczbą przestępczości). Tego rodzaju podejście uzasadnia przede wszystkim takt, iż w Polsce nie przeprowadzono w ciągu ostatnich lat badań empirycznych nad przestępczością nieujawnioną, wobec czego nie można wypo­wiadać się autorytatywnie na temat rzeczywistego zagrożenia przestępczością w naszym kraju. Należy jednak podkreślić, że w Polsce - podobnie zresztą jak we wszystkich kra­jach na świecie - rozmiary tzw. ciemnej liczby są olbrzymie, a przestępczość ujawniona i odzwierciedlona w statystyce stanowi zaledwie niewielki procent rzeczywicie popełnio­nych przestępstw.

W charakterystyce współczesnej przestępczości zostaną poczynione uwagi głównie do jej dynamiki i struktury w latach dziewięćdziesiątych, a więc po transformacji ustrojowej, przy czym za punkt odniesienia przyjmiemy, podobnie jak inni autorzy, rok 1989.

W miarę dostępności materiałów zostaną także ukazane zmiany w dynamice prze­stępczości w innych krajach (w tym również postkomunistycznych).

Dynamika przestępczości w Polsce gwałtownie się wzmogła na przełomie lat 1989 i 1990, czyli w momencie transformacji ustrojowej. Liczba stwierdzonych przestępstw wzrosła wówczas z 547 589 w 1989 r. do 883 346 w 1990 r., czyli o 61,3%. Identyczne by­ło również nasilenie przestępczości mierzone współczynnikami przestępczości (tzn. licz­bą na 100 tyś. ludności), jako że w 1989 r. współczynnik ów wynosił 1442,2, a w 1990 r. - 2317,3. Zjawisku temu towarzyszył wydatny spadek wskaźnika wykrywalności prze­stępstw, który w pierwszym roku omawianego okresu wynosił 55,9%, a w 1990 r. już tylko 40,1%.

Poczynając od 1990 r. daje się zaobserwować stabilizacja rozmiarów przestępczości. Gdyby bowiem przyjąć liczbę stwierdzonych przestępstw w tym roku (883 346) za równą

84 Blok ogólny

100, to w kolejnych trzech latach liczby bezwzględne malały (odpowiednio: 866094, 881 076, 852507), co oznaczało spadek wskaźników odpowiednio do 98,0; 99,7; 96,5. Przedstawione dane pozwalają więc stwierdzić, że w roku 1993 przestępczość ujawniona zmalała o 3,5% w stosunku do 1992 r. Nieznaczny wzrost o 1,6% w porównaniu do roku wyjściowego zanotowano dopiero w 1996 r., kiedy to liczba stwierdzonych przestępstw wynosiła 897751, a wskaźnik dynamiki 101,6.

Na podkreślenie zasługuje fakt. iż od 1991 r. wzrastał wskaźnik wykrywalności przestępstw, który w kolejnych latach wahał się pomiędzy 48,7 a 54,7%, podczas gdy -jak wcześniej wspomniano - w 1990 r. wynosił on 40,1%. Od pięciu lat poziom wykrywalności nic ulega poważniejszym zmianom.

Struktura przestępstw stwierdzonych przez Policję przedstawia się następująco: zde­cydowanie dominują zamachy na mienie stanowiąc ok. 64%, a więc blisko dwie trzecie ogółu przestępstw, na drugim miejscu plasują się przestępstwa przeciwko rodzinie, opie­ce i młodzieży (ok. 5%), na trzecim zaś przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, czyli czyny połączone z użyciem przemocy (3,2%). Stosunek tych ostatnich do pierwszej z wy­mienionych grup, świadczący na ogół o powadze stanu przestępczości w danym kraju, pozwala przyjąć, że zagrożenie nią nie jest w Polsce zbyt duże.

Dynamika poszczególnych grup przestępstw w latach dziewięćdziesiątych była dość zróżnicowana. I tak udział przestępstw przeciwko mieniu zmniejszył się z 84,7 do 63,4%, natomiast odsetek przestępstw popełnionych z użyciem przemocy wzrósł prawie dwukrotnie (z 1,8 do 3,2%). Wzrósł również poważnie udział przestępstw przeciwko rodzinie (z 3 do 5,1%).

Wśród przestępstw przeciwko mieniu wyraźnie przeważały włamania, stanowiąc blisko połowę ogólnej liczby (49,3%-), na dalszych miejscach znalazły się kradzieże (ok. 24%) i rozboje (4,3%). Warto zauważyć, że w omawianym okresie udział włamań podwoił się (z 2,2 do 4,3%;), odsetek kradzieży wzrósł o około połowę i prawic dwukrotnie zwiększył się udział rozbojów. Dodajmy, iż w latach dziewięćdziesiątych odnotowano gwałtowny, około dziesięciokrotny wzrost rozbojów z użyciem broni lub innego niebezpiecznego narzędzia.

Z kolei wśród przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu dominowało uszkodzenie ciała (ok. 70%) i udział w bójce (ok. 34%), natomiast odsetek zabójstw wynosił około 3,6%. W grupie tej w analizowanym przedziale czasowym prawie czterokrotnie zwiększył się odsetek udziału w bójce oraz podwoił się odsetek uszkodzeń ciała i zabójstw. Występowanie tego ostatniego, a zarazem najpoważniejszego przestępstwa, nasiliło się w latach 1989-1996 średnio rocznie o 10%, Współczynnik jego występowania ustabilizował się ostatnio na poziomie 2,9 na 100 tyś. ludności (l 134 zabójstwa w 1996 r. w liczbach bezwzględnych).

Dokonując charakterystyki dynamiki przestępczości w Polsce trzeba zauważyć, że na początku lat dziewięćdziesiątych w wyniku zmiany ustroju we wszystkich krajach Europy Centralnej i Wschodniej nastąpił skokowy wzrost ujawnionej przestępczości w stosunku do poprzedniego okresu. Wzrost ten był najwyższy w Estonii (o 86%), a najniższy w Słowenii (o 40%). Przypomnijmy, iż w Polsce wynosił on 63%.

Jeżeli natomiast porównamy stan przestępczości w naszym kraju z niektórymi pań­stwami zachodnioeuropejskimi, okaże się, iż Polska jest krajem stosunkowo bezpiecznym. Współczynnik przestępstw był u nas w połowie lal dziewięćdziesiątych średnio 4,2 razy

Wybrane zagadnienia kryminologii 85

niższy niż w Wielkiej Brytanii, 3,3 razy niższy aniżeli w Niemczech i 2,8 razy niższy niż we Francji.

5.2. Niektóre zjawiska społeczne o potencjale kryminogennym

Powszechnym czynnikiem kryminogennym jest nadużywanie alkoholu i alkoholizm.

Spożycie napojów alkoholowych w Polsce niezmiennie utrzymuje się na bardzo wysokim poziomic. Szacuje się, że w 1996 r. wynosiło ono 8-9 litrów na statystycznego mieszkańca, co sytuuje Polskę w czołówce światowej.

W oparciu o wyniki badań statystyczno - kryminalnych przyjmuje się, że przeciętnie 30-50% wszystkich przestępstw popełniają osoby nietrzeźwe. Dotyczy to zwłaszcza przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko rodzinie i przestępstw o charakterze chuligańskim. Ponadto w ostatnich lalach obserwuje się gwałtowny wzrost przestępstw popełnionych w stanic nietrzeźwości z winy nieumyślnej, w szczególności naruszeń w komunikacji drogowej.

Badania wskazują na inny jeszcze charakter związków między alkoholizmem a prze­stępczością. W niektórych wypadkach występuje on jako okoliczność podtrzymująca uprzednio powzięty zamiar popełnienia czynu zabronionego, w innych - doprowadza do popełnienia przestępstwa człowieka, który będąc trzeźwym zachowałby się poprawnie. Analizowany związek może wyrażać się również w tym, że osoby nietrzeźwe częściej stają się ofiarami przestępstw.

W kryminologii przyjmuje się, iż wpływ alkoholu na przestępstwo może być dwoja­kiego rodzaju: bezpośredni, tj. gdy przestępstwo zostało popełnione w wyniku oddziały­wania spożytego alkoholu na organizm sprawcy oraz pośredni - gdy alkoholizm wpłynął na przestępcze zachowanie się innych osób lub samego sprawcy nie będącego w chwili popełnienia czynu w stanie nietrzeźwym.

Kryminologowie przyjmują również określoną typologię sprawców popełniających przestępstwa pod wpływem alkoholu. Najczęściej wyróżnia się trzy podstawowe typy:

1. sprawcę będącego uzależnionym od alkoholu (w znaczeniu medycznym),

2. sprawcę systematycznie nadużywającego alkoholu,

3. sprawcę pijącego okazjonalnie.

Przestępczość alkoholików ma dość specyficzny charakter. Najczęściej popełniają oni zabójstwa, ciężkie uszkodzenia ciała, zgwałcenia, naruszenia nietykalności cielesnej oraz czyny o charakterze chuligańskim. Ponadto chęć zdobycia środków na alkohol prowadzi w licznych wypadkach do dokonywania kradzieży i innych przestępstw przeciwko mieniu, a częste nadużywanie alkoholu skutkuje wzmożoną recydywą.

Przestępcze zachowanie osoby będącej pod wpływem ostrego zatrucia alkoholem lub cierpiącej na uzależnienie od alkoholu, wynika nie tylko z samoistnej reakcji organizmu na alkohol, lecz jest związane z szeregiem innych czynników zarówno o charakterze subiektywnym, jak i obiektywnym. Wchodzą tu w rachubę m.in. tolerancja na alkohol, warunki życia, postępowanie najbliższego otoczenia, czy też określone sytuacje życiowe.

Zdarza się też tak, że stan nietrzeźwości towarzyszy wprawdzie popełnieniu przestęp­stwa, ale nie pozostaje z nim w jakimkolwiek związku przyczynowym. Równocześnie

H6 Blok ogólny

podkreśla się, iż nic można również, wykluczyć sytuacji, kiedy spożyty alkohol, niezależ­nie od innych czynników, powoduje w organizmie zmiany o charakterze przemijającym albo mniej lub bardziej trwałym, stając się podstawowym czynnikiem przestępstwa.

Pośredni wpływ alkoholu na przestępczość to przede wszystkim ujemne oddziaływa­nie alkoholu na zachowanie się sprawcy lub innych osób. Chodzi o sytuacje, gdy sprawca w chwili czynu jest wprawdzie trzeźwy, ale dopuszcza się przestępstwa w celu zdoby­cia środków na zakup alkoholu. Z reguły zdarza się to w następujących przypadkach: gdy nadużywanie alkoholu doprowadza do biologicznej degeneracji, gdy zachowanie się takich osób wywiera ujemny wpływ na najbliższe otoczenie oraz gdy jest ono wykorzy­stywane przez innych do popełnienia zbrodni lub występku.

Alkoholizm działa pośrednio na nasilenie przestępczości również dlatego, że do­prowadza do konfliktów w zespołach ludzkich, do rozkładu pożycia małżeńskiego, do uszczuplenia środków niezbędnych do wyżywienia rodziny, do obniżenia jej standardu materialnego, do osłabienia nadzoru i opieki nad dziećmi itp., a takty te z kolei stają się często kryminogennym czynnikiem popełniania różnego rodzaju przestępstw. Towa­rzyszące nadużywaniu napojów alkoholowych objawy w postaci zmniejszenia bądź wy­łączenia zdolności zachowania równowagi, zapamiętywania, samokontroli i samoobrony oraz wzmożonej agresywności mogą doprowadzić osoby trzecie do przestępstwa, którego ofiarą staje się często sam alkoholik.

Kolejnym zjawiskiem społecznym o dużym potencjale kryminogennym jest narko­mania, której stopień powszechności w Polsce budzi kontrowersje. W związku z powyż­szym warto przypomnieć, że prezentując rozwój narkomanii w naszym kraju po II wojnie światowej wyodrębnia się zazwyczaj cztery okresy, oceniając rozmiary i dynamikę tego zjawiska na podstawie informacji zawartych w statystykach policyjnych i medycznych. Przyjmuje się, że to ostatnie źródło informacji jest bardziej miarodajne, ponieważ ocena uzależnienia jest rezultatem diagnozy lekarza. Za najbardziej precyzyjny jego miernik uznaje się liczbę osób leczonych w szpitalach psychiatrycznych z rozpoznaniem uzależ­nienia lękowego, jako że pozwala to uniknąć wielokrotnego liczenia tej samej osoby, jeżeli została odnotowana w jednym roku w kilku różnych placówkach. Statystyka policyjna uchodzi już za źródło mniej miarodajne, gdyż obejmuje dane o liczbie osób uzależnio­nych podejrzanych o popełnienie przestępstw, a także liczbie stwierdzonych przestępstw związanych z narkotykami.

Pierwszy z wymienionych na wstępie okresów, nazywany najczęściej medycznym, trwał mniej więcej do końca lat sześćdziesiątych. Nazwa ta wynikała z faktu, iż specy­ficzną cechą ówczesnych narkomanów było to, że w znakomitej większości wywodzili się ze środowiska medycznego (lekarze, farmaceuci, pielęgniarki) lub - znacznie rzadziej -spośród osób leczonych na choroby somatyczne, które wskutek ordynowania im w trak­cie kuracji medykamentów działających odurzająco popadły w uzależnienie. Nic przeto dziwnego, że okres ten charakteryzował się nieznacznymi rozmiarami narkomanii, jako że w szpitalach psychiatrycznych leczyło się w tym czasie ok. 160 pacjentów rocznie, zaś liczba przestępstw popełnionych przez osoby uzależnione była jeszcze mniejsza, w związ­ku z czym zjawisko narkomanii było postrzegane głównie jako problem medyczny.

Drugi okres, nazywany młodzieżowym, rozpoczął się na przełomie lat 60-tych i 70-tych, a wyodrębnia się go, ponieważ narkomania zmieniła w tym czasie swój charak­ter stając się zjawiskiem subkulturowym, występującym głównie wśród młodzieży. Nar-

Wybrane zagadnienia kryminologii 87

koty/.owanie się przestało być bowiem zachowaniem indywidualnym, a stało się wyrazem pewnych postaw symbolizujących przynależność do określonej podkultury. Wiązało się to z docieraniem do Polski i bezkrytycznym przyjmowaniem ideologii młodzieżowych ruchów kontestacyjnych, zwłaszcza hipisowskiej. W okresie tym nastąpiło gwałtowne zwiększenie rozmiarów narkomanii, przede wszystkim wśród młodzieży. Wyrażało się to przeszło trzykrotnym wzrostem liczby uzależnionych pacjentów szpitali psychiatrycznych (z 222 w 1969 r. do 676 w 1974 r.) oraz około czterdziestokrotnym zwiększeniem liczby przestępstw popełnionych przez narkomanów (z 34 w 1969 r. do 1460 w 1974 r.). Było to zresztą nic tylko rezultatem rzeczywistego nasilania się narkomanii, lecz również wzmo­żenia zainteresowania tymi sprawcami przez Policję. Coraz większą rolę wśród środków używanych do odurzania się odgrywały wówczas leki pochodzące z aptek, zakładów służ­by zdrowia, laboratoriów czy też zakładów produkcyjnych, zaś ich uzyskiwanie w sposób nielegalny było stosunkowo łatwe. Rozpowszechnienie zażywania środków odurzających wywołało naturalną reakcję władz zmierzającą do ograniczenia dostępności narkotyków poprzez wprowadzenie specjalnych recept, lepsze zabezpieczenie aptek przed włama­niami oraz wzmożoną kontrolę nad lekami odurzającymi i psychotropowymi. Z drugiej jednak strony utrudnienia te sprawiły, iż młodzi ludzie zaczęli używać tzw. substytutów, tj. szkodliwych substancji chemicznych (np. kleju) lub nie podlegających reglamentacji rozmaitych medykamentów nie będących środkami odurzającymi, które po odpowied­nim spreparowaniu (lub zmieszaniu z alkoholem) mogły wywołać stan odurzenia, stając się w rezultacie przyczyną szeregu ostrych zatruć, a nawet śmierci. Efektem wspomnia­nych utrudnień było ustabilizowanie w latach 1976-1978 rozmiarów zjawiska narkomanii w statystykach medycznych, jako że liczba leczonych w szpitalach psychiatrycznych oscy­lowała w granicach 680-790 rocznie, a liczba stwierdzonych przestępstw wykazywała nawet tendencję malejącą zmniejszając się z 1736 w 1976 r. do 1313 w 1978 r.

Na przełomie lat 70-lych i 80-tych następuje nowy okres w rozwoju narkomanii -tzw. makowy. Nazwa zjawiska wywodziła się stąd, iż w okresie tym młodzież odkryła możliwość wykorzystywania powszechnie dostępnej słomy i mleczka makowego do pre­parowania, w prymitywnych domowych warunkach, specyficznej substancji odurzającej zawierającej morfinę i heroinę, powodującej bardzo szybko uzależnienie. Substancja ta zyskała miano polskiej heroiny. Nic bez znaczenia było przy tym to, że uprawa maku była dotąd powszechna i nie reglamentowana przez prawo, wobec czego dostęp do niego i wy­twarzanie zeń środków odurzających nie nastręczało większych trudności. Pojawienie się tej nowej substancji doprowadziło do poważnego nasilenia rozmiarów narkomanii, jako że w latach 1979-1984 liczba uzależnionych przyjmowanych do szpitali psychiatrycznych wzrosła z 1095 do 3203 (tj. o 192,5%), liczba stwierdzonych przestępstw związanych z narkomanią zwiększyła się z 1313 do 3203, czyli o 144%, zaś liczba osób zarejestro­wanych przez Policję jako narkomani wzrosła z 7995 do 15249, a więc o 90,7%.

Od połowy lal siedemdziesiątych zjawisko narkomanii w Polsce nabiera pewnych specyficznych cech. Polegają one na zażywaniu najpierw substytutów, a później wy­nalezieniu i stosowaniu domowego sposobu chemicznego wytwarzania z maku i jego pochodnych środków odurzających o bardzo wysokiej toksyczności. Ponieważ te ostatnie środki pochodziły z domowej produkcji i wytwarzali je przede wszystkim sami uzależnie­ni na własne potrzeby, a także na potrzeby kolegów, okazało się, że polski narkoman był równocześnie producentem, konsumentem oraz dystrybutorem substancji odurzających.

88 Blok ogólny

Po transformacji ustrojowej, w wyniku otwarcia granic, rozszerzenia swobody w kon­taktach zagranicznych oraz wprowadzenia wymienialności złotówki pojawiła się zorga­nizowana nielegalna produkcja (głównie amfetaminy), nasilił handel i przemyt, a także zwiększyło się zainteresowanie Polską międzynarodowych gangów narkotycznych trak­tujących nasz kraj jako dogodne miejsce tranzytu.

Rzecz w tym jednak, że nic znalazło to odzwierciedlenia w materiałach statystycz­nych. I tak, z danych statystyki medycznej wynika, że w okresie od 1986 r. do 1994 r. przez pierwsze trzylccic mogliśmy zaobserwować nieznaczną tendencję malejącą w sto­sunku do roku wyjściowego (o ok. 10%), zaś poczynając od 1991 roku daje się zauważyć wyraźny i systematyczny wzrost o 30-59%. Gdyby zatem przyjąć, że rok 1986 (2938 osób leczonych) równa się 100, to w 1994 r. (4673 osób leczonych) wielkość ta wy­nosiłaby 159, co oznaczałoby wzrost o 59%. Z identyczną niemal tendencją mamy do czynienia, jeżeli policzymy wskaźnik osób leczonych na 100 tyś. mieszkańców, który w 1986 r. wynosił 7,02, a w 1994 r. - 12,12, czyli wzrósł o 54,6%. Uważa się, iż wzrost len był nie tylko elektem powiększenia się liczby uzależnionych, lecz także częstszych zgłoszeń na leczenie z powodu epidemii HIV.

Mówiąc o bezpośrednim powiązaniu nadużywania środków odurzających i przestęp­czości, ma się na myśli popełnianie przestępstw w stanic odurzenia, wywołanym tym środkiem. W literaturze przedmiotu od lat toczy się dyskusja na ten temat. Analiza wyrażonych w niej zapatrywań pozwala stwierdzić, że przeważająca większość auto­rów opowiada się za istnieniem takiego związku przy przyjmowanej (szczególnie dożyl­nie) amfetaminie. Odurzanie się tym środkiem, zwłaszcza w wysokich dawkach, może u niektórych osób prowadzić do zachowań agresywnych, gwałtownych i do popełniania przestępstw.

Ustalono bez wątpienia, że niektórzy sprawcy celowo przyjmują w formie iniekcji dożylnych te środki, aby dodać sobie odwagi i pewności siebie przy popełnianiu niektórych przestępstw. W wypadku dłuższego odurzania się narkomani - z racji przeżywanej psychozy paranoicznej - nierzadko dopuszczają się niebezpiecznych czynów, w tym również przestępstw.

Wśród zjawisk kryminogennych należy także wymienić prostytucję. W ostatnich latach nic prowadzono w Polsce żadnych badań dotyczących tego zjawiska, wobec czego nie dysponujemy żadną wiedzą na ten temat.

Z dawnych badań wynikało jednak, iż związek pomiędzy przestępczością a prosty­tucją był bardzo wyraźny. Same prostytutki odpowiadały często za naruszenie spokoju publicznego w wyniku różnego rodzaju awantur urządzanych w stanie nietrzeźwości, a także często brały udział w kradzieżach i rozbojach. Specyficznym typem popełnia­nych przez nie przestępstw było okradanie upojonego alkoholem klienta.

Prostytutki były też silnie związane z sutencrami i kuplerami, a więc osobami ułatwiającymi cudzy nierząd i wciągającymi prostytutki w środowisko przestępcze.

W badaniach J. Jasińskicj ustalono, iż w okresie poprzedzającym prostytucję badane dziewczęta w 34% popełniały kradzież, a 25% dopuszczało się wybryków chuligańskich. W okresie, kiedy zaczęły one uprawiać prostytucję, udział popełnianych przez nie kradzieży wzrósł do 65%, na drugim miejscu plasował się opór władzy (37%), a na trzecim - rozbój (13%). Zaledwie 15% badanych nie popełniło żadnego przestępstwa.

Wybrane zagadnienia kryminologii 89

Ustalenia powyższe pozwoliły autorce dojść do wniosku, iż najczęściej z prostytucją związane były kradzieże i zachowania o charakterze chuligańskim.

Inny badacz ustalił, że w latach sześćdziesiątych na ogólną liczbę około 9000 zarejestrowanych prostytutek, blisko 1500 miało sprawy karne za różnego rodzaju przestępstwa.

5.3. Profilaktyka kryminologiczna

Profilaktyka kryminologiczna sprowadza się do stosowania prewencji przestępczości. W literaturze polskiej określenia prewencja przestępczości i zapobieganie przestępczości używane są wymiennie. Pierwszym krokiem w ustaleniu definicji zapobiegania prze­stępczości jest ustalenie podstawowych instytucji, z którymi należy wiązać owo zapo­bieganie.

W piśmiennictwie wyodrębnia się najczęściej cztery grupy takich instytucji:

1. prawny system, za pomocą którego społeczeństwo próbuje regulować zachowania
   swoich członków;

2. podstawowe instytucje socjalizujące, takie jak np. rodzina, szkoła, środowisko pracy,
   kościół, od których oczekuje się kształtowania prawidłowych postaw obywateli,
   zwłaszcza młodzieży;

3. nielegalne struktury społeczne mające wpływ na przestępczość, np. młodzieżowe
   bandy, podkullury przestępcze;

4. agendy kontroli społecznej, które są odpowiedzialne za reagowanie na zachowania
   dewiacyjne.

Według innych definicji prewencja przestępczości to forma społecznej interwencji mającej na celu uniemożliwianie występowania zachowań uznanych za niepożądane, czyniąc je niemożliwymi, mniej atrakcyjnymi, trudniejszymi do realizacji, poprzez zmiany w fizycznych, prawnych lub społeczno-ekonomicznych warunkach.

Zgodnie z kolejną definicją, prewencja ma na celu poprzez społeczną interwencję niedopuszczenie do powstania konfliktu pomiędzy sprawcą niepożądanego zachowania a instytucjami kontroli społecznej.

Zapobieganie przestępczości próbuje się również klasyfikować. Można tu zaobser­wować dwie tendencje. Według pierwszej z nich zapobieganie przestępczości dzie­li się na:

- działania ogólne społcczno-ekonomiczne dotyczące całego społeczeństwa,

- działania specjalne odnoszące się do osób będących potencjalnymi przestępcami.
Drugą propozycję stanowi trzystopniowy podział zapobiegania przestępczości, wy­
różniający:

1. prewencję pierwszego stopnia,

2. prewencję drugiego stopnia,

3. prewencję trzeciego stopnia.

Pierwszy stopień w tym podziale dotyczy tego wszystkiego, co może mieć wpływ na ogół społeczeństwa, aby uniknąć nieprzystosowania społecznego jego członków,

90 Blok ogólny

mogącego prowadzić do przestępczości. Drugi stopień dotyczy potencjalnych przestęp­ców, natomiast stopień trzeci odnosi się do osób, które dopuściły się przestępstwa i ma za zadanie zapobieganie recydywie.

Literatura

Opracowania

Baladynowicz A.. Zapobieganie pn.estepi~.osci. Warszawa 1998.

Gaherle A., Patologia społeczna. Warszawa 1993.

Hotyst B.. Kryminologia, Warszawa 1988.

Jasiński J. (red.), Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, Wrocław 1978.

Kolakowska-Przełomiec H., Zapobieganie przestępczości. Studium kntnńnologiczne, Wrocław 1984.

Lenieli L.. Zasady kryminologii ogólnej. Warszawa 1978.

Gruszyńska B.. Marczewski M.. Siemaszko A.. Atlas przestępczości w Polsce, Warszawa 1999.

Slawnik K.. Ujawnianie przestępstw i wykrywanie ich sprawców. Warszawa 1994.

Widacki J. Czapska J. (red.). Bezpieczny obywatel - bezpieczne państwo, Lublin 1998.

Adam Taracha

6.

WYBRANE ZAGADNIENIA KRYMINALISTYKI

6.1. Pojęcie, istota i zadania kryminalistyki

Pojęcie kryminalistyka pojawia się po raz pierwszy we współczesnym znaczeniu w trzecim wydaniu pracy Hansa Grossa Podręcznik dla sędziów śledczych jako system kryminalistyki w 1989 r.

Kryminalistyka definiowana jest tam jako element „wiedzy przyrodniczej w prawie karnym; to co ona wie, czego dowodzi i co chce wykryć, czego uczy i co przedstawia, opiera się na ścisłych podstawach obserwacji. Przedmioty jej badań, jej usług to realia prawa karnego w najszerszym tego słowa znaczeniu."

Cel kryminalistyki pozostaje zasadniczo niezmieniony od jej początków i można powiedzieć, że jest zgodny z celem postępowania karnego. Jest nim opracowywanie metod (coraz bardziej skutecznych) wykrywania przestępstw i ich sprawców (funkcja wykrywcza).

Oczywiście kryminalistyka nie koncentruje się jedynie na działaniach wykrywczych, ale także opracowuje metody ujawniania, gromadzenia i wykorzystywania dowodów winy przeciwko sprawcom przestępstw. Drugą więc funkcją kryminalistyki oprócz wykrywczej jest funkcja dowodowa, ściśle powiązana z procesem karnym. Najogólniej rzecz ujmując można stwierdzić, że przepisy kodeksu postępowania karnego określają stronę formalną przeprowadzanej czynności dowodowej (dopuszczenia dowodu, sposobu utrwalania, zakazy dowodowe), natomiast kryminalistyka wskazuje na metody, które pozwalają na uzyskanie jak najbardziej wiarygodnego dowodu (strona materialna). Jednak niektóre przepisy kodeksu postępowania karnego (np. art. 171 dotyczący przesłuchania, czy też art. 173 dotyczący okazania) zawierają szczegółowe merytoryczne wskazówki co do sposobu przeprowadzania czynności dowodowej.

Oprócz dwóch wymienionych wyżej funkcji, w kryminalistyce wymienia się jeszcze funkcje rozpoznawczą i zapobiegawczą (zwaną także profilaktyczną lub prewencyjną). Funkcja rozpoznawcza polega na opracowaniu metod pozwalających na penetrowanie środowiska przestępczego w celu uzyskania informacji o planowanych i popełnionych

92 Blok ogólny

przestępstwach. Zaś funkcja zapobiegawcza /mierzą do skutecznej ochrony przed przestępczością zarówno w aspekcie ogólnym (np. lepsze oświetlenie ulic, czy też zwiększenie służby patrolowej), jak też konkretnym (np. ochrona konkretnego świadka).

Kryminalistykę często dzieli się na taktykę i technikę. Podział ten ugruntował się w polskiej literaturze kryminalislycznej od lat 60-tych, gdy W. Gutekunst zdefiniował kry­minalistykę jako naukę ,,o taktyce i technice popełniania przestępstw, o taktyce i technice dochodzenia przestępstw i taktyce i technice zapobiegania przestępstwom". Taktyka kry-minalistyczna zajmuje się wypracowaniem metod i sposobów wykrywania przestępstw i ich sprawców, zaś technika wykorzystaniem do tego celu środków i urządzeń technicz­nych. Oczywiście oba te działy są ze sobą ściśle związane. Określone metody taktyczne możliwe są do zrealizowania tylko przy użyciu określonych środków technicznych, te z kolei do ich skutecznego zastosowania wymagają odpowiednich metod taktycznych.

Obecnie większość definicji kryminalistyki spotykanych w literaturze polskiej obej­muje taktykę i technikę kryminalistyczną oraz funkcję wykrywczą, profilaktyczną i do­wodowa.

6.2. Zasadnicze źródła informacji

Zasadnicze źródła informacji mające znaczenie zarówno dla kryminalistyki, jak i pro­cesu karnego, to źródła osobowe i rzeczowe (zwane osobowymi i rzeczowymi źródłami dowodowymi). Niektóre z nich posiadać będą cechy obu tych źródeł, np. dokument będzie źródłem o charakterze zarówno rzeczowym (przybiera postać materialną), jak i osobowym (zawiera treść pojęciową).

W kryminalistyce wyodrębniono ze względu na ich szczególne znaczenie źródła pierwszych informacji, które inicjują postępowanie karne.

W literaturze kryminalistycznej powszechnie przyjęto podział pierwszych źródeł informacji na zewnętrzne i wewnętrzne (zwane także własnymi).

Najczęstszym źródłem informacji o przestępstwie będą zawiadomienia pokrzywdzo­nych (oczywistym jest, że osobą najbardziej zainteresowaną wykryciem sprawcy jest pokrzywdzony).

Należy jednak pamiętać, że przepisy kodeksu karnego i kodeksu postępowania karne­go nakładają w pewnych wypadkach na obywatela lub kierownika instytucji obowiązek złożenia zawiadomienia o przestępstwie.

Zgodnie z arl. 304 § 2 kpk instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Muszą także przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.

Natomiast art. 240 § l kk przewiduje karę pozbawienia wolności do lat 3 dla osoby, która mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu, usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 127, 130,140, 148, 163, 166 lub 252, nic zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw.

Wybrano zagadnienia kryminalistyki 93

W pozostałych wypadkach na każdym obywatelu ciąży moralny (społeczny) obowią­zek powiadomienia organów ścigania.

Wśród zawiadomień szczególne miejsce zajmują zawiadomienia pochodzące od sprawcy, czyli tzw. samooskarżenia. Motywy takiego postępowania mogą być różne. Nic można wykluczyć sytuacji, że przyczyną takiego zachowania są wyrzuty sumienia sprawcy przestępstwa. Może to być także chwyt taktyczny, gdy sprawca, aby uniknąć odpowiedzialności za cięższe przestępstwo, składa zawiadomienie, w którym przyznaje się do popełnienia przestępstwa zagrożonego znacznie niższą sankcją. Stosunkowo często samooskarżenia będą pochodzić od osób chorych psychicznie. Wszystkie te czynniki każą oceniać samooskarżenia z wyjątkową ostrożnością i wnikliwością.

Pierwsze informacje o przestępstwie pochodzić będą też od organów zajmujących się kontrolą różnych zakresów działalności. Takie instytucje, jak NIK, PIH, Sanepid i inne w swojej rutynowej działalności stykają się z uchybieniami, które mają znamiona prze­stępstw i wykroczeń. Zgodnie z arl. 304 § 2 kpk ciąży na nich obowiązek zawiadomienia organów ścigania.

Coraz większego znaczenia nabierają, wraz z rozwojem mass mediów i powstaniem tzw. dziennikarstwa śledczego, informacje zawarte w środkach przekazu. Głośne w ostat­nich latach sprawy korupcji w poznańskiej Policji, przestępczości transgranicznej, w tym także korupcji w urzędzie celnym i w organach ścigania w Terespolu, wymuszenia hara­czy od restauratorów na warszawskiej starówce, rozpoczęły się od informacji w prasie.

Źródłem pierwszych informacji mogą też być wszelkiego rodzaju skargi od ludności kierowane do innych niż organy ścigania państwowych organów, jeżeli zawarte w nich stwierdzenia stanowią opis czynów zabronionych przez kodeks karny.

Natomiast źródła wewnętrzne pierwszych informacji o przestępstwie (inaczej określa­ne jako źródła własne) pochodzić będą najczęściej z takich działań służbowych, jak służ­ba patrolowa, praca dzielnicowych oraz czynności operacyjno-rozpoznawczych. Służba patrolowa, niestety obecnie coraz mniej widoczna, oprócz spełniania funkcji zapobiegaw­czej (profilaktycznej), jest także istotnym źródłem pierwszych informacji o przestępstwie, w tym także stwarza możliwość ujęcia sprawcy na gorącym uczynku.

Czynności operacyjno-rozpoznawcze stanowią tę sferę działań organów ścigania, któ­ra dzięki utajnieniu pozwala na dyskretną penetrację środowisk przestępczych. Ta forma pracy zapoczątkowana w 1810 roku we Francji przez F. Vidocq'a, byłego recydywi­stę, szybko stała się standardową działalnością organów policyjnych. Dziś trudno byłoby prowadzić efektywną walkę z przestępczością bez stosowania środków techniki operacyj­nej (podsłuch telefoniczny i elektroniczny, podgląd), kontroli korespondencji, obserwacji, czy tajnych współpracowników. Oprócz tych czynności, obecne ustawodawstwo policyjne w Polsce daje podstawę do stosowania także zakupu kontrolowanego i kontrolowanego wręczenia lub przyjęcia korzyści majątkowej (zwanej także prowokacją policyjną) oraz przesyłki niejawnie nadzorowanej.

Wśród źródeł wewnętrznych warto wspomnieć jeszcze o informacjach uzyskiwanych w trakcie czynności dokonywanych w innej sprawie oraz analizie materiałów archi­walnych.

Według danych Komendy Głównej Policji w Polsce w 1996 r. podstawą wszczęcia śledztwa lub dochodzenia były: zgłoszenia obywateli w 675 121 sprawach (75,2% ogółu), zawiadomienia instytucji w 138 134 sprawach (15,4%), zawiadomienie organów kontro-

94 Blok ogólny

li w 7791 sprawach (0,9%), ujecie na gorącym uczynku w 26994 sprawach (3,0%), materiały operacyjne w 29 876 sprawach (3,3%).

6.3. Ślady kryminalistyczne

Pojęcie śladu jest jednym z kluczowych pojęć w kryminalistyce, gdyż wiąże się z problematyką identyfikacji - stwierdzenia tożsamości (identyczności) osoby lub rzeczy, od której ślad pochodzi.

Według Słownika języka polskiego pod red. M. Szymczaka, ślad — to „odcisk czegoś, znak odciśnięty, np. nóg, kół, pozostały po przejściu, przejeździe, trop lub też „pozostałość po czymś, resztki, znaki świadczące o tym, że coś istniało, działo się, odbywało się gdzieś".

Oba te znaczenia mieszczą się z pewnością w zakresie pojęcia śladu kryminalistycz-nego, oczywiście w odniesieniu do śladów, które wiążą się z popełnieniem przestępstwa i dzięki którym możliwa będzie identyfikacja sprawcy.

W kryminalistyce klasyfikacja śladów jest dość rozbudowana.

Można rozpocząć od podziału na ślady materialne i niematerialne (tzw. ślady pamięciowe). Z kolei ślady materialne można podzielić na substancjonalne, które przybierają względnie trwałą postać materialną i zjawiskowe, np. ślady termiczne (cieplne).

Z kolei wśród śladów substancjonalnych wyróżniamy mikroślady. Kryterium wyróż­niającym jest w tym przypadku wielkość śladu. Mikrośladem określamy taki ślad, który nie jest możliwy do zaobserwowania gołym okiem i wymaga odpowiedniego oprzyrzą­dowania (lupy, mikroskopu lub innego urządzenia).

Jeżeli ślad powstaje poprzez odkształcenie podłoża, mówimy o odcisku (np. odcisk stopy w piasku, czy też odcisk palca w plastelinie lub w wosku). Natomiast ślad nie deformujący podłoża nazywamy odbitką. Większość śladów linii papilarnych to odbitki, mimo że w języku potocznym używamy określenia odciski palców, gdyż najczęściej powstają one bez odkształcenia podłoża.

Ślady dzielimy też ze względu na źródło ich pochodzenia - są to: ślady biologicze (ślady krwi, wydzielin i wydalin organizmów ludzkich i zwierzęcych), chemiczne, fizyczne.

Ślady różnicuje się także ze względu na dziedzinę zajmującą się ich identyfikacją. Mówi się więc o śladach daktyloskopijnych, mechanoskopijnych, traseologicznych itd.

Wyodrębnia się także ślady pozostawione przez sprawcę lub przez pokrzywdzonego. Natomiast brak rzeczy, która powinna znajdować się w określonym miejscu, ponieważ przed popełnieniem przestępstwa znajdowała się tam, jest istotną informacją dla prowa­dzącego postępowanie karne, mogącą doprowadzić go do sprawcy przestępstwa (można powiedzieć, że informacja ta jest śladem w szerokim znaczeniu tego słowa).

Ślady muszą zostać nie tylko ujawnione, ale także w odpowiedni sposób utrwalone i zabezpieczone, aby mogły zostać wykorzystane w procesie karnym. Szczególnie ważne jest postępowanie ze śladami na miejscu zdarzenia. Ujawnienie mikrośladów lub śla­dów słabo widocznych wymaga zastosowania odpowiednich technik. Może to polegać

Wybrane zagadnienia kryminalistyki 95

na wykorzystaniu specjalistycznego sprzętu (np. do ujawniania śladów w podczerwieni lub ultrafiolecie), ale także przy użyciu prostych metod (np. w jednej ze spraw zebrano włókna tekstylne z powierzchni drzew oklejając pnie taśmą przylepną). Ślad ujawniony musi być utrwalony (w sensie fizycznym), w taki sposób, aby mógł być następnie przed­miotem badań identyfikacyjnych prowadzonych przez biegłego (np. ślad daktyloskopijny ujawniony przy użyciu proszku daktyloskopijnego przenoszony jest z miejsca ujawnie­nia na specjalną folię daktyloskopijną). Procedura karna wymaga, aby spełnione były odpowiednie warunki wprowadzenia dowodów do procesu karnego. Ślad ujawniony na miejscu zdarzenia powinien zostać dokładnie opisany w protokóle oględzin, zarówno co do rodzaju śladu, miejsca ujawnienia, jak też sposobu ujawnienia i utrwalenia. Na przy­kład w protokole oględzin powinno zostać zapisane, że na klamce drzwi wejściowych ujawniono przy użyciu argentoratu (rodzaj proszku daktyloskopijnego powszechnie uży­wanego w praktyce) ślady linii papilarnych dwóch palców, ślady te utrwalono na czarnej folii daktyloskopijnej, którą oznaczono nr 1. Bez takiego zabezpieczenia dla celów pro­cesowych, spełniającego wymogi przewidziane w kpk wykorzystanie tych śladów jako dowodów obciążających sprawcę będzie praktycznie niemożliwe.

6.4. Metody identyfikacji człowieka i rzeczy

Problematyka identyfikacji, czyli ustalenia tożsamości człowieka i rzeczy, jest z pew­nością centralnym zagadnieniem w kryminalistyce. Jedna z definicji określa kryminali­stykę wprost jako naukę o identyfikacji osób i rzeczy.

Identyfikacja może być indywidualna lub grupowa. Identyfikacja indywidualna oznacza, że ślad pochodzi od ściśle określonej osoby lub rzeczy (np. ślad linii papilarnej od Jana Kowalskiego, a pocisk został wystrzelony z konkretnie wskazanego pistoletu TT). Natomiast z identyfikacją grupową mamy do czynienia, gdy określamy ślad jako pochodzący od większej grupy osób lub rzeczy (np. gdy stwierdzamy, że ślad linii papi­larnych pochodzi od kobiety, pocisk został wystrzelony z pistoletu typu TT — określanego jako model broni palnej). Ekspert może swoją opinię w przedmiocie identyfikacji wyra­zić kategorycznie (stwierdzając, że badany ślad pochodzi tylko i wyłącznie od określonej osoby lub rzeczy), bądź też wskazać stopień prawdopodobieństwa.

Można powiedzieć, że narodziny kryminalistyki ściśle wiążą się z rozwiązaniem pro­blemu identyfikacji człowieka. Problem ten wystąpił ze szczególnym nasileniem wraz ze zniesieniem przez ustawodawstwo karne po rewolucji burżuazyjnej kar hańbiących (gdy piętno wypalone przez kata na twarzy przestępcy wskazywało, że mamy do czynienia z osobą o kryminalnej przeszłości). Pozwoliło to wielokrotnym przestępcom (recydywi­stom) na unikanie surowszej odpowiedzialności karnej poprzez zmianę wyglądu i zmianę personaliów. Jedynym sposobem identyfikacji było wtedy rozpoznanie przestępcy przez świadków (np. funkcjonariuszy Policji, pokrzywdzonych). Starano się jak najdokładniej zapamiętać wygląd zatrzymanych przestępców, tak aby funkcjonariusze Policji mogli ich później prawidłowo rozpoznać. Wprowadzono w tym celu tzw. parady przestępców, w czasie których funkcjonariusze Policji obserwowali ich z ukrycia np. podczas spaceru na dziedzińcu więziennym. Pierwsza udaną próbę rozwiązania tego problemu przepro-

96 Blok ogólny

wad/ił Alfons Bcrtillon. Zaproponował on, aby przestępców w celach identyfikacyjnych po prostu mierzyć. Pomiary oczywiście dotyczyły części kostnych (jako względnie nie­zmiennych) u osób, które ukończyły 20 rok życia. Opierając się na prawie Queteleta, że prawdopodobieństwo powtórzenia się pojedynczego pomiaru u człowieka wynosi l :4, wpadł na pomysł, aby zwiększając liczbę pomiarów, doprowadzić do zmniejszenia praw­dopodobieństwa, aż stanie się ono bardzo małe, tak iż będzie mogło być przyjęte za podstawę identyfikacji. Uznał, że 12 pomiarów w zupełności wystarczy do identyfikacji człowieka, gdyż prawdopodobieństwo powtórzenia się tych samych wymiarów u róż­nych osób wyniesie 1:67 108864. 20 lutego 1883 roku nastąpiła pierwsza identyfikacja w oparciu o metodę Berlillona (zwaną bertillonagc'm lub metodą antropometryczną). Od 1884 roku. w którym Bcrtillonowi udało się zidentyfikować ok. 300 przestępców, za­interesowanie berlillonage']!! stale rośnie i pod koniec lat 80-tych dziewiętnastego stulecia staje się podstawową metodą identyfikacji człowieka.

Niemal równolegle z rozwojem metody Bertillona trwały prace nad bardziej nieza­wodną i prostszą metodą identyfikacji człowieka - daktyloskopią. W 1880 r. w czasopi­śmie Natura ukazała się krótka wzmianka o możliwości identyfikacji człowieka w oparciu

0 odbitki palców. Informacja ta pochodziła od dwóch Brytyjczyków (Wiliama Herschela

1 Edwarda Fauldsa), którzy podczas pobytu na dalekim wschodzie, zetknęli się z nieznaną
kulturze europejskiej tradycją uwierzytelniania ważnych dokumentów odbitkami palców.
Szczególnie dokładne, trwające ponad 20 lat badania przeprowadził Herschel. Stwierdził
on, że linie na opuszkach palców człowieka są nic tylko indywidualne (nie ma dwóch
osób o identycznych liniach), ale także niezmienne.

Sir Francis Galton, uważany za ojca daktyloskopii, zainteresował się innymi niż me­toda antropometryczna Bertillona możliwościami identyfikacji człowieka, gdy w 1888 r. przygotowywał, na zlecenie Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie, re­ferat na temat poprawności berlillonage'u. W 1892 r. wydał książkę pt. Fingerprints (w dowolnym tłumaczeniu odbitki palców). W pracy tej określił trzy podstawowe cechy pozwalające na identyfikację człowieka na podstawie śladów linii papilarnych, czyli nie­powtarzalności, niezmienności i nieusuwalności, zwanych także prawami Galtona (lub też prawem 3 N). Wprowadził także podział na wzory w zależności od występowania szczególnej cechy budowy linii papilarnych, którą nazwał deltą. Nie udało się jednak Galionowi stworzyć zbioru (registratury) dekadaktyloskopijnego (kart z odbitkami dzie­sięciu palców), który pozwalałby na szybką identyfikację daktyloskopowanej osoby. O ile Berlillon nie miał najmniejszych kłopotów z uporządkowaniem zbioru kart z pomiarami (podzielił poszczególne pomiary na trzy wielkości - mały, średni i duży), o tyle w przy­padku daktyloskopii jest to znacznie trudniejsze, gdyż odbitki linii papilarnych nie na­dają się do prostego opisu pomiarowego. Dopiero w 1897 r. Edward Henry, szef Policji w Bengalu, opublikował pracę pt. Klasyfikacja i wykorzystanie odbitek linii papilarnych, w której przedstawił metodę zbudowania registratury daktyloskopijnej dziesięciopalco-wej. Metoda ta została nazwana metodą Henry-Galtona.

Niezależnie od badaczy anglosaskich prace nad daktyloskopią prowadził w Argenty­nie Juan Yucelich, chorwacki emigrant. Wykazał on, iż daktyloskopią jest lepszą metodą niż metoda Bertillona. Dzięki niemu Argentyna jako pierwszy kraj na świecie zrezygno­wała z berlillonagc'u i wprowadziła w 1896 r. daktyloskopię jako metodę identyfikacji

Wybrane zagadnienia kryminalistyki 97

człowieka. Rok później daktyloskopię zaczęto stosować w Indiach. Nastąpił szybki od­wrót od bertillonage'u i już na początku XX wieku powszechnie stosowano daktyloskopię.

Ślady linii papilarnych powstają, ponieważ skóra człowieka stale powlekana jest substancją polowo-tłuszczową. Ujścia kanalików potowych i tłuszczowych znajdujące się w listewkach brodawkowych także pozwalają na identyfikację osoby, która pozostawiła ślad linii papilarnych - metodę tę nazywamy poroskopią. Brzegi linii papilarnych wykazują przy dużym powiększeniu cechy indywidualne. Metodę wykorzystującą to zjawisko nazywamy krawędzioskopią.

Człowieka można także identyfikować na podstawie śladów warg. Dział identyfi­kacji na podstawie układów bruzd występujących na czerwieni wargowej człowieka to cheiloskopia.

W ostatnich latach w Polsce, w kilku głośnych sprawach kryminalnych (m.in. sprawie „Gumisia" czy „Inkasenta") podstawowym dowodem obciążającym był ślad zapachowy pozostawiony na miejscu zdarzenia przez sprawcę. Identyfikacją człowieka na podsta­wie tego śladu zajmuje się dyscyplina zwana odorologią lub osmologią. W polskiej praktyce do identyfikacji na podstawie śladu zapachowego używa się specjalnie tresowa­nych psów.

Wraz z rozwojem genetyki pojawiła się możliwość identyfikacji człowieka na podsta­wie bardzo niewielkich śladów biologicznych. Wystarczy fragment komórki z łańcuchem DNA. Metoda ta, z uwagi na wysoki koszt badań, w Polsce nic jest jeszcze powszechnie stosowana w praktyce kryminalistycznej.

Cechy indywidualne pozwalające na identyfikację posiada także głos człowieka. Identyfikacja polega na przedstawieniu poszczególnych głosek zarejestrowanych na taśmie magnetofonowej (lub innym nośniku) w postaci graficznej. Ten dział kryminalistyki nazywamy fonoskopią lub akustyką kryminalistyczną.

Bardzo rozbudowane są też działy kryminalistyki zajmujące się identyfikacją rzeczy na podstawie pozostawionych przez nie śladów.

Jeden z tych działów zajmujący się jednocześnie identyfikacją osób i rzeczy -to traseologia. Jest to dział kryminalistyki zajmujący się identyfikacją śladów stóp i śladów pojazdów. Wydaje się, że z upływem czasu maleje znaczenie tej metody identyfikacji, szczególnie gdy chodzi o możliwość identyfikacji osób (coraz mniej jest miejsc, w których można pozostawić trwały ślad stopy).

Kryminalistyczne badania dokumentów obejmują zarówno identyfikację urządzeń technicznych, przy użyciu których sporządzono dokument, jak też identyfikację osoby na podstawie pisma ręcznego (czasami możliwa jest identyfikacja autora maszynopisu). W kryminalistyce dokumentem najczęściej określa się każdy przedmiot zawierający treść wyrażoną w formie graficznej (może być wykonany ręcznie lub przy użyciu urządzenia). Można spotkać lakżc pogląd, że treść może być utrwalona dowolną techniką (np. audiodokumenty). Fałszerstwo dokumentu może przybrać dwie formy: podrobienia, gdy fałszerz wykonał dokument od początku na wzór autentycznego lub przerobienia, gdy z autentycznego dokumentu usunięto lub zmieniono treść w całości lub części (np. pozostawiając autentyczne podpisy i pieczęcie).

Badania identyfikacyjne urządzeń do sporządzania dokumentów obejmują maszyny do pisania, badania urządzeń kopiujących (powielających) oraz identyfikację drukarek komputerowych. Rozwój techniki z jednej strony stwarza coraz większe możliwości za-

98 Blok ogólny

tarcia śladów fałszowania dokumentów, z drugiej utrudnia identyfikację (starsze typy powiclac/.y i kserokopiarek pozwalały na identyfikację w odróżnieniu od najnowszych, także maszynopis daje więcej możliwości badań kryminalistycznych niż wydruk kompu­terowy).

Mechanoskopia często jest definiowana jako dział kryminalistyki zajmujący się iden­tyfikacją narzędzi na podstawie śladów ich użycia, zajmuje się także badaniem, czy po­szczególne fragmenty rzec/y stanowiły przed zdarzeniem jedną całość (np. czy odłamki szkła pochodzą z jednej szyby), badania falsyfikatów monet, autentyczności numerów fa­brycznych pojazdów itp. Podstawowym narzędziem w badaniach mechanoskopijnych jest mikroskop porównawczy. Składa się on z dwóch obiektywów i jednego okularu. Pozwala lo na jednoczesną obserwację śladu dowodowego i porównawczego.

Pokrewnym rodzajem do badań mechanoskopijnych są kryminalistyczne badania broni palnej. Broń palna jest to (według przygotowanej ustawy o broni i amunicji) „niebezpieczne dla życia lub zdrowia narzędzie, które w wyniku działania sprężonych gazów, powstających na skutek spalania materiału miotającego, jest zdolne do wyrzucenia pocisku lub substancji z lufy albo z elementu ją zastępującego, a przez to rażenia celów na odległość". Do broni palnej zaliczamy wojskową broń bojową, myśliwską, sportową, gazową, alarmową i sygnałową. Identyfikacja broni palnej możliwa jest dzięki śladom, jakie powstają w wyniku strzału na łusce i na pocisku. Na łusce będą to głównie ślady grotu iglicy na spłonce, czółka trzonu zamkowego na podstawie łuski oraz ślad pazura wyciągu i wyrzutnika. Na płaszczu pocisku odwzorowują się pola i bruzdy lufy (w broni gwintowanej). Wielkość, kształt i wzajemne usytuowanie tych śladów pozwala na identyfikację grupową broni palnej. Identyfikacja indywidualna możliwa jest dzięki badaniom mikrośladów (metodami mechanoskopijnymi), jakie pozostawiają elementy broni na łusce i pocisku (w obrębie wyżej wymienionych śladów).

Wraz z rozwojem nauk przyrodniczych i technicznych będą pojawiać się nowe możliwości identyfikacji osób i rzeczy, a niektóre dotychczas stosowane metody będą traciły na znaczeniu lub zostaną wyparte przez metody precyzyjniejsze.

6.5. Postępowanie po uzyskaniu informacji o przestępstwie do czasu przybycia Policji

Art. 304 kpk, nakładający obowiązek zawiadomienia o przestępstwie, obliguje także do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa do czasu przybycia uprawnionych organów. Czynności te mogą polegać na zabezpieczeniu miejsca zdarzenia przed osobami trzecimi, zabezpieczeniu dokumentów przed zniszczeniem lub ukryciem itp. Obowiązek ten spoczywa przede wszystkim na pracownikach ochrony, którzy powinni dążyć do zminimalizowania strat wynikłych z popełnienia przestępstwa. Pracownik ochrony ma obowiązek powiadomić przełożonych o zaistniałym fakcie.

Niezależnie od różnic, jakie istnieją w regulacjach wewnętrznych (szczegółowych in­strukcjach) w poszczególnych instytucjach, pracownicy ochrony winni pamiętać o ogólnie przyjętych prawach i obowiązkach.

Wybrane zagadnienia kryminalistyki 99

Prawo do ujęcia osoby na gorącym uczynku lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa (jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości zgodnie z arl. 243 kpk) - przysługuje każdemu obywatelowi. Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji.

Pracownikowi ochrony służy ponadto prawo ujęcia osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla chro­nionego mienia. Celem ujęcia jest niezwłoczne oddanie tych osób Policji (art. 36 ust. l pkt 3 ustawy o ochronie osób i mienia).

Zadanie niedopuszczenia osób postronnych na miejsce przestępstwa ułatwia pracow­nikowi ochrony przepis (art. 36 ust. l pkt. 2 ustawy o ochronie osób i mienia) dający mu prawo wezwania osób do opuszczenia obszaru lub obiektu w dwóch przypadkach: stwier­dzenia braku uprawnień do przebywania na terenie chronionego obszaru lub obiektu oraz stwierdzenia zakłócania porządku.

Pracownik ochrony musi pamiętać, że zasada humanitaryzmu obowiązuje także w działaniach służb policyjnych i służb ochrony. Oznacza ona, że przed uprawnieniami tych służb pierwszeństwo mają względy bezpieczeństwa osób. W pierwszej więc kolej­ności pracownik ochrony powinien udzielić pierwszej pomocy medycznej (także osobie zatrzymanej), wezwać karetkę pogotowia, a dopiero potem zawiadomić swego przeło­żonego i wezwać Policję. Musi pogodzić się z tym, że akcja ratowania życia i zdrowia ludzi może doprowadzić do zatarcia i bezpowrotnej utraty niektórych istotnych dla póź­niejszego postępowania karnego śladów i dowodów, chociaż oczywiście powinien dążyć do zminimalizowania tych strat.

Wymóg zabezpieczenia miejsca zdarzenia w stanic niezmienionym do czasu przy­bycia organów ścigania oznacza, że pracownicy ochrony powinni nie tylko nie dopuścić na miejsce zdarzenia osób postronnych, ale także sami nie mogą pozostawić własnych śladów (np. śladów stóp, śladów linii papilarnych).

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, po/.. 740).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88. po?.. 553).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89. póz 555).

Opracowania

Czeczot Z. Tomas/ewski T.. Podstawy kryminalistyki ogólnej. Warszawa 1996.

Hanausek T., Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kraków 1998.

Kulicki M., Kr\^:niinaHst\ka. Wybrane i)i~oblein\ teorii i praktyki śledczo — sądowej, Toruń 1994.

Thorwald J.. Godzina detektywów, Kraków 1993.

Thorwald J.. Stulecie detektywów. Drogi i przygody kryminalistyki. Kraków 1971.

Widacki J. (red.). Kr\minalist\ka. Warszawa 1999.

Wojciech Woźniak

7.

ETYKA ZAWODOWA PRACOWNIKA OCHRONY

7.1. Podstawowe pojęcia etyki

Wszelkie oceny moralne podejmowanych działań zakładają pojęcie wolności. Zgodnie z definicją wolność to swoboda działania z poczuciem indywidualnej odpowiedzialności za innych ludzi i w imię miłości do ludzi jako takich. Wolność zakłada swobodę działania, tym samym c/.ynności podejmowane pod przymusem, w przystępie furii lub przemocy, jako ograniczone w swej swobodzie, nie są w pełni wolne. Wolny wybór oparty być powinien ponadto o analizę wszelkich dostępnych informacji mogących mieć wpływ na późniejszą ocenę moralną.

Pojęcie wolności definiowane jest przy pomocy terminu odpowiedzialność, stąd ważne wydaje się scharakteryzowanie i tego terminu. Odpowiedzialność opiera się na analizie motywów i skutków podejmowanych działań. Człowiek jest odpowiedzialny nie tylko za swe własne plany lub działania, w pewnym sensie można powiedzieć, że jest on także odpowiedzialny za następujące po nich wydarzenia i wynikłe z nich krzywdy lub szkody, z zastrzeżeniem, że spełnione zostały dwa warunki:

1. dana osoba działa dobrowolnie i świadomie oraz w zasadzie była w stanie przewidzieć
   ten konkretny potencjalny finał (kryterium subiektywne),

2. każda rozsądna osoba o porównywalnym profilu kulturowym byłaby w stanie prze­
   widzieć, że intencje i przyjęta linia postępowania mogą w efekcie przynieść pewne
   krzywdy lub szkody, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności w zakresie, w jakim
   tej osobie były znane (kryterium obiektywne).

Pojęcie wartości nie jest łatwe do zdefiniowania. Wskazane wydaje się tu być podejście psychospołeczne, zgodnie z którym wartości są to trwałe przekonania, że określony sposób postępowania lub stan końcowy jest osobiście lub społecznie bardziej pożądany niż przeciwny sposób postępowania czy stan końcowy.

Wartości spełniają w życiu człowieka kilka funkcji. Po pierwsze - regulują zaspo­kajanie potrzeb i umożliwiają jednostce podejmowanie decyzji odnośnie do tego, które

102 Blok ogólny

potrzeby i w jakiej kolejności mają być zaspokojone. Po drugie - system wartości wpływa na wybór odległych celów i sposobów ich realizacji, czyli wpływa na plany życiowe jed­nostki. Po trzecie - są jednym z czynników kształtujących samoocenę jednostki. Ludzie oceniając siebie i świat zewnętrzny posługują się pewnymi idealnymi wzorcami, które stanowią odzwierciedlenie ich systemu wartości.

7.2. Podstawowe zasady etyczne w pracy związanej z ochroną osób i mienia

Zasada poszanowania życia i zdrowia człowieka jest najbardziej fundamentalną zasadą etyki. Treść owej zasady najlepiej chyba ujął Kant nakazując, aby we wszystkich swoich działaniach traktować człowieka jako cel, a nigdy jako środek do osiągnięcia celu. Życie i zdrowie ludzkie należy stawiać zawsze na pierwszym miejscu przed innymi wartościami. Mienie ukradzione można odzyskać, natomiast życia utraconego na skutek nieprzemyślanego oporu wobec złodzieja nie odzyska się nigdy.

Prawo stworzono po to, aby określić granice wolności poszczególnych jednostek oraz zdefiniować wspólne obowiązki wobec całej społeczności. Łamanie zasady znajomości i poszanowania prawa jest więc zamachem na same fundamenty organizacji społecznej. W celu przywrócenia porządku prawnego, państwo może odwołać się do użycia prze­mocy - ale tylko za przyzwoleniem demokratycznie wybranej reprezentacji obywateli.

Każdy pracownik ochrony powinien uświadomić sobie swoją rolę w naszkicowanym powyżej schemacie funkcjonowania prawa. Rola ta wymaga znajomości zasad określo­nych przez ustawodawcę oraz bezwzględnego ich przestrzegania. Często ważniejsze jest, aby pracownik ochrony wiedział, czego mu robić nic wolno, od tego, co i jak ma robić. Ponadto z tytułu swej pracy ma pewne dodatkowe obowiązki, związane ze szczególnym przestrzeganiem norm prawnych.

Pracownik ochrony powinien postępować wobec zleceniodawcy, współpracowników, a także - co nic wydaje się być dla niektórych oczywiste - wobec konkurencji zgodnie z zasadą uczciwości. Uczciwość wobec zleceniodawcy przejawia się w nieprzyjmowa-niu zleceń mogących powodować konflikt interesów, nieujawnianiu informacji uzyskanych w wyniku wykonywania zlecenia oraz w szczerej prezentacji możliwości i środków jakimi dysponuje firma ochronna. Uczciwość wobec współpracowników, szczególnie pracodaw­cy, polega na nieczerpaniu ubocznych korzyści. Ponadto wskazane jest, aby pracownik ochrony informował kierownictwo swej firmy o wszelkich próbach udzielania mu przez kogokolwiek dodatkowych gratyfikacji w związku z wykonywanym zleceniem. Pożądane jest również, aby kierownictwo firmy okresowo sprawdzało podatność swoich pracowni­ków na przekupstwo. O możliwości podjęcia tego rodzaju działań, pracownik powinien być zawsze informowany w chwili przyjmowania go do pracy. Uczciwość wobec kon­kurencji zakłada również nieslosowanie takich zabiegów, jak podkupywanie pracownika, dumpingi, udzielanie nieprawdziwych informacji o możliwościach konkurencyjnej firmy.

Zasada rzetelności wymaga od pracownika uwzględnienia w realizacji swoich obowiązków kilku warunków. Po pierwsze: przygotować się do wykonania zlecenia nabywając niezbędną wiedzę; po drugie: zadbać o dobrą formę fizyczną i psychiczną

Etyka zawodowa pracownika ochrony 103

w trakcie wykonywania obowiązków; po trzecie: dołożyć wszelkich starań, aby pracę swą wykonywać najlepiej jak potrafi. Należy podkreślić, że postulat rzetelności jest również ściśle związany z niektórymi podstawowymi zasadami pracy pracownika ochrony, takimi jak zasada dokumentacji czy organizacji pracy.

Profesjonalizm jest pojęciem, które zrobiło ogromną karierę wraz ze zmianą systemu spoieczno-ekonomiczncgo w 1989 roku. Na gruncie gospodarki rynkowej klient (dotyczy to oczywiście również klientów firm ochronnych) wymaga, aby za swoje pieniądze otrzymać towar lub usługę na najwyższym poziomie. Należy zatem w swoich działaniach kierować się zasadą profesjonalizmu, opierać się na najlepszych wzorcach, najlepiej sprawdzanych metodach i najnowszych opracowaniach. Postępowanie nieprofesjonalne naraża na szwank dobro, a w pewnych przypadkach życie klienta, stąd tak ważne jest przestrzeganie tej zasady. Wynika z niej jeszcze jeden ważny postulat - na pracownikach ochrony spoczywa obowiązek ciągłego podnoszenia swoich kwalifikacji i uzupełniania wiedzy na seminariach, kursach i szkoleniach organizowanych przez wyspecjalizowane placówki.

Pracownik ochrony powinien postępować zgodnie z zasadą lojalności zarówno wobec klienta, jak i firmy, w której pracuje. Wykonując pewne zadania może wejść w posiadanie informacji, które mogą być dla klienta niewygodne, kompromitujące czy wstydliwe. Pod żadnym pozorem nie wolno ich wykorzystywać w celach innych niż zapewnienie sprawnej i skutecznej ochrony. Zasada ta obowiązuje nie tylko w czasie wykonywania danego zlecenia, ale również po jego zakończeniu. Podobnie sprawa przedstawia się w odniesieniu do relacji firma - pracownik. Nawet po zaprzestaniu pracy w jednej agencji i podjęciu jej w innej, nie można zdradzać informacji uzyskanych w poprzednim miejscu pracy.

Zasada lojalności ma swoje ograniczenia. Zaangażowanie pracownika przez klienta nie jest równoznaczne z tym, że klient kupił sumienie i uczciwość agenta. W przypadkach wątpliwych co do prawnej lub moralnej czystości zlecenia - lepiej z niego zrezygnować, niż wykonując je, narazić się na utratę zaufania i dobrego imienia.

7.3. Poszanowanie godności człowieka a uprawnienia do użycia środków przymusu bezpośredniego

Godność jednostki ludzkiej jest jedną z najważniejszych wartości. Ponieważ nie można godności doświadczyć bezpośrednio, nie zdajemy sobie sprawy z jej istnienia do momentu, kiedy zostanie w jakiś sposób zagrożona.

Ustawa o ochronie osób i mienia daje pracownikowi ochrony prawo do użycia różnego rodzaju środków przymusu bezpośredniego, np. chwytów obezwładniających, pałek, broni gazowej.

Etyka pracownika ochrony rozpatrywana pod kątem ich użycia opiera się na roz­winiętej zasadzie poszanowania życia, zdrowia i godności człowieka oraz na zasadach określonych przez mistrzów wschodnich sztuk walki - m.in. Ueshibę i Jigoro Kano, któ­rzy przestrzegają przed wykorzystaniem swoich umiejętności w sytuacjach innych niż obrona. Zalecają ponadto, aby - jeżeli tylko jest to możliwe - unikać walki, zastępując

104 Blok ogólny

ją np. ostrzeżeniem lub perswazją. Nie można również stosować swoich umiejętności wobec osób wyraźnie słabszych.

Należy także pamiętać, że użycie środków przymusu bezpośredniego nie może mieć charakteru retorsji.

W ustawie o ochronie osób i mienia znajdujemy egzemplifikację większości wspo­mnianych zasad. Praktyka często jednak wygląda inaczej. Zdarza się, że stosowane są chwyty obezwładniające w taki sposób, który nie tylko obezwładnia sprawcę, ale również sprawia mu ból. Działania takie są naganne nie tylko z punktu widzenia etyki - mogą pociągnąć za sobą również odpowiedzialność karną.

Kwestia poszanowania godności ludzkiej w kontekście użycia środków przymusu bez­pośredniego nie znajduje zrozumienia w niektórych opracowaniach przedmiotu. Często prezentowana jest prosta zasada: działanie jest tym lepsze, im skuteczniejsze. Pogląd taki prezentuje chociażby R. Radziejewski: „w momencie ataku nie okazuj strachu, to rozzu­chwala napastnika. Nie próbuj go obezwładnić za pomocą skomplikowanych chwytów, trzymań itp., zwłaszcza wtedy, gdy napastnik jest cięższy od ciebie, silniejszy fizycznie. Uderz palcem w oko, kolanem w krocze, najmocniej jak potrafisz, z pełną determina­cją - to nic twoje oko, nic twoje krocze [...]. I uciekaj, nie patrz na skutki swojego działania, chociażby były one tragiczne dla napastnika." Są to zasady dość kontrowersyj­ne, choć przyznać trzeba, że przynajmniej w niektórych przypadkach - nie pozbawione słuszności. Inne reguły obowiązują napadniętą przez, grupę podpitych chuliganów ko­bietę, a inne uzbrojonego pracownika ochrony. Pamiętać należy, że pracownik ochrony ma większe uprawnienia niż inny członek społeczności. W związku z tym, ma również większy zakres obowiązków oraz spoczywa na nim większa odpowiedzialność.

Etyczne normy stosowania środków przymusu bezpośredniego przez pracowników ochrony w dużym stopniu będą się pokrywały z zasadami obowiązującymi policjantów. Moralnie i prawnie dopuszczalne jest stosowanie przymusu fizycznego w przypadkach uzasadnionych i w rozmiarach niezbędnych do osiągnięcia prawem przewidzianych celów. Niedopuszczalne i moralnie naganne jest przekraczanie tej granicy, nadużywanie przymusu, stosowanie go bez uzasadnionej potrzeby. Moralnie naganne jest np. działanie z uczuciem niewinności wobec naruszających prawo. Może się przejawiać w celowym czynieniu dolegliwości zatrzymanemu, obrażaniu go, poniżaniu czy ośmieszaniu.

7.4. Normy moralne a normy prawne

Zarówno prawo, jak i normy moralne regulują mechanizmy życia społecznego, stąd łatwo można odnieść wrażenie, że jedno da się zredukować do drugiego. Tymczasem wygląda to inaczej. Prawo rozumiane jako system uporządkowanych norm prawnych funkcjonuje tylko w kontekście państwa, moralność natomiast istnieje w każdym syste­mie organizacji społecznych (np. wspólnocie plemiennej, grupie zawodowej, klasie spo­łecznej). Istnieją takie czyny, których prawo nie zabrania, a które są naganne z punktu widzenia moralnego, np. cudzołóstwo. Możliwe są również sytuacje, kiedy postępując zgodnie z normami moralnymi narażamy się na konflikt z prawem.

Etyka zawodowa pracownika ochrony 105

Prawo w przeciwieństwie do moralności ma charakter instytucjonalny. Nad jego egzekwowaniem czuwa wiele organizacji, takich jak sądy, Policja, prokuratura, UOP, straż graniczna. Przekroczenie norm prawnych powoduje sankcje ze strony instytucji, natomiast łamanie norm moralnych może w skrajnych przypadkach doprowadzić do ostracyzmu społecznego.

Zasadniczo relacje między normami prawnymi a innymi rodzajami norm (moralnymi, religijnymi, zwyczajowymi) podzielić można na trzy rodzaje:

1. uregulowania zbieżne - gdy adresat otrzymuje nakazy i zakazy zarówno z normy
   prawnej, jak i z normy będącej częścią składową jakiegoś pozaprawnego zbioru
   regulacji, a regulacje te są tak samo brzmiące;

2. uregulowania rozbieżne - gdy adresat od prawodawcy otrzymuje zupełnie różnie
   brzmiące polecenia co do sposobu postępowania w postaci zakazów czy nakazów niż
   wynikałyby one z norm moralnych;

3. uregulowania wzajemnie wobec siebie obojętne - gdy jakaś sfera aktywności jednost­
   ki zostanie objęta regulacją prawną, a na ten temat nie wypowiadają się pozaprawne
   zbiory regulacji.

7.5. Normy moralne w sytuacjach konfliktowych

W życiu codziennym, a szczególnie przy wykonywaniu tak specyficznych zadań, jakie stoją przed pracownikiem ochrony, może dojść do sytuacji konfliktowych, sytuacji w któ­rych każde wyjście wydawać się będzie wyjściem złym. Czy donieść na kolegę z pracy, który bierze łapówki? Czy zawiadomić Policję o czynie bezprawnym popełnionym przez pracodawcę? Na takie pytania - i na wiele innych — będzie zmuszony odpowiedzieć sobie pracownik ochrony.

Konflikty norm, zwane również konfliktami sumienia, mogą przybierać różne for­my. Najczęściej dotyczyć będą rozstrzygania problemów związanych z użyciem środków przymusu bezpośredniego i obrony koniecznej. To właśnie na styku prawa, prakseologii (teorii sprawnego i skutecznego działania) i etyki konflikty moralne będą ujawniać się w najczystszej postaci. Weźmy chociażby następujący przykład: „W szkoleniu podod­działów antyterrorystycznych zaleca się [...] tzw. dublet, tzn. danie dwóch strzałów w to samo miejsce. Nazywa się to dążeniem do skutecznego obezwładnienia i nie ma na celu pozbawienia napastnika życia, chociaż ma on małe szansę na jego zachowanie. Czy taką filozofię działania może przyjąć zwykły śmiertelnik, na ogół nie obyty z bronią i słabo strzelający? Czy ma inny wybór, jeśli prawo pozwala mu użyć tej broni, a napastnik na jej widok zapewne nie będzie się stosował do pouczenia zawartego w pozwoleniu, bo bardziej ceni swoje życie i zdrowie niż ofiary? [...] Jest to trudny dylemat nie tylko z prawnego, ale i moralnego punktu widzenia. Należy jednak odpowiedzieć sobie na pytanie - czyje życic i zdrowie jest ważniejsze: moje czy przestępcy? Tak więc z mo­ralnego punktu widzenia celowanie w głowę lub klatkę piersiową jest usprawiedliwione, a z prawnego? Tych wątpliwości nie ma (lub świadczą one na naszą korzyść), gdy uży­jemy broni nie tylko zgodnie z prawem, ale i ze zdrowym rozsądkiem." (Radziejewski, 1997)

106 Blok ogólny

Normy moralne, o czym już wspomniano, ukierunkowane są na realizację pewnych wartości. Konflikt norm występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z sytuacją wyboru między poszczególnymi wartościami. Ogólną zasadą postępowania w sytuacjach konflik­towych jest wybór wartości większej. Wiadomo przecież, że życie ludzkie jest wartością większą niż zgromadzone przez człowieka dobro. Wynika stąd, że pozbawienie życia złodzieja uciekającego z łupem (o ile oczywiście nie mamy do czynienia z obroną ko­nieczną) - będzie pogwałceniem zasad moralnych (również prawnych).

Podobnie, jeśli mamy dylemat między obroną określonego dobra materialnego a ochroną życia i zdrowia ludzkiego, należy zawsze stawiać wyżej zdrowie i życie czło­wieka, nawet wtedy gdy zagrożenie jest tylko prawdopodobne. Stąd wynikają między innymi opisywane w literaturze fachowej zasady postępowania w sytuacjach kryzyso­wych. Przy ochronie banku, na przykład, głównym celem działań systemu ochrony jest zapewnienie bezpieczeństwa ludziom, którzy znaleźli się w obszarze działania napastni­ków, bez względu na to, jakie straty materialne może spowodować ich działanie.

Konflikty norm moralnych mogą przybierać różne formy. Przykładowo: ochrona zmechanizowanego konwoju, przewożącego między dwoma miastami kilka milionów złotych, zauważa wypadek drogowy. Czy należy udzielić poszkodowanym pomocy? Jeśli tak, to jakiej? Polskie prawodawstwo nie wymaga od obywateli udzielenia wszelkiej pomocy rannemu bez względu na okoliczności. Obowiązek taki spoczywa tylko na lekarzach. Wystarczy więc zabezpieczyć miejsce zdarzenia, ułożyć rannych w miejscu, w którym nie grozi im najechanie przez innych uczestników ruchu, udzielić pomocy przedlekarskiej oraz wezwać pogotowie i Policję.

7.6. Podejmowanie decyzji w sytuacjach konfliktowych

Konflikty międzyludzkie powstające na tle różnic w ocenie moralnej danego czynu są nieodłącznym składnikiem ludzkiego życia. Ludzie są różni, odmienne są ich sposoby postępowania, myślenia i odczuwania, dlatego nigdy nie da się konfliktów wyelimino­wać. Można natomiast nauczyć się trudnej sztuki ich rozwiązywania, wypracowywania wspólnych dróg przezwyciężania kryzysu.

Aby jednak móc tego dokonać, należy znać mechanizmy zniekształcające postrzega­nie własnych i cudzych zachowań, intencji lub stanowisk.

Pierwszy z tych mechanizmów można nazwać złudzeniem własnej szlachetności -w sytuacjach konfliktowych często wydaje się nam, że jesteśmy ofiarą złośliwie zaata­kowaną przez przeciwnika, którego racja i morale są wątpliwej jakości. Wydaje się też, że cała prawda i sprawiedliwość leży po naszej stronie, a przeciwnik tylko utrudnia rozwiązanie konfliktu.

Kolejny mechanizm zniekształcający nasze postrzeganie rzeczywistości dobrze opi­suje metafora biblijna: każdy z uczestników konfliktu ma tendencję do zauważania źdźbła trawy w oku przeciwnika, a niedostrzegania belki w swoim. Łatwiej dostrzec braki i uchy­bienia przeciwnika, będąc jednocześnie nieświadomym własnych niedoskonałości.

Następny mechanizm opiera się na stosowaniu podwójnej etyki - nawet wtedy gdy obie strony konfliktu są świadome popełniania takich samych uchybień czy wykroczeń

Etyka zawodowa pracownika ochrony 107

wobec siebie, istnieje wyraźna tendencja traktowania tego co robią przeciwnikowi za usprawiedliwione i godziwe, a tego co robi przeciwnik za nieusprawiedliwione i niegodziwe.

Ostatni mechanizm wypaczający istotę konfliktu polega na tym, że bardzo często każdy z partnerów skłonny jest do nadmiernie uproszczonego myślenia o szczegółach sytuacji konfliktowej, tak żeby potwierdzone zostało ogólne przeświadczenie o słuszności własnego postępowania i niesłuszności postępowania przeciwnika.

Rozwiązując konflikt, należy mieć świadomość istnienia powyższych mechanizmów.

Możliwie dokładne określenie, jakie są istotne elementy konfliktu, umożliwia zna­lezienie środków do skutecznego postępowania. Pożądane jest, aby partnerzy potrafili uzgodnić między sobą to, jak określą sytuację konfliktową. Systematyczne postępowanie zmierzające do określenia całości konfliktu obejmuje kilka etapów:

1. Określenie istniejącego problemu - wymaga uwzględnienia własnego postępowania,
   zachowania drugiej osoby oraz tego, co dzieje się w całej sytuacji. Ważne jest
   też zrozumienie podobieństw i różnic jakie istnieją między uczestnikami konfliktu,
   ponieważ w wielu sytuacjach różnice pozostają niejasne, a podobieństwa nieznane.

2. Określenie przyczyny konfliktu — zawsze istnieje możliwość, że i w przyszłości pojawi
   się podobny konflikt. Dlatego ważne jest zrozumienie czynników, które uruchamiają
   konflikt, bo panując nad nimi można konflikty ograniczyć lub nawet uniknąć ich
   w danej sprawie.

3. Poszukiwanie możliwych rozwiązań.

4. Wybór rozwiązania, które będzie wspólnie zaakceptowane. Decyzja ta powinna
   obejmować ocenę prawdopodobnych skutków każdego spośród możliwych rozwiązań
   oraz zrozumienie potrzeby współdziałania w następstwie przyjętego rozwiązania.

5. Wcielenie w życie przyjętych wspólnie rozwiązań.

6. Ocena, czy przyjęte postępowanie rzeczywiście rozwiązało problem. Jeśli nie udało
   się rozwiązać problemu, procedurę należy powtórzyć, cały czas świadomie analizując
   pobudki własnego działania.

7.7. Etyczne aspekty relacji pracownik ochrony - obywatel

Relacje między obywatelami a pracownikami ochrony uzależnione są w dużej mierze od postaw etycznych i profesjonalizmu osób pełniących odpowiedzialną funkcję społeczną.

Wymagania wprowadzone przez ustawę o ochronie osób i mienia z pewnością wyeliminują z rynku pracy osoby nieodpowiedzialne, nie reprezentujące odpowiedniego poziomu moralnego.

W relacjech z innymi członkami społeczności (w obrębie której funkcjonuje) pra­cownik ochrony powinien on przestrzegać zasad, wśród których najważniejsze to:

- nigdy nie nadużywać swojego stanowiska i wiedzy w sposób mogący zaszkodzić osobom postronnym i niewinnym. Szczególnie naganne jest wykorzystywanie do celów prywatnych informacji czy umiejętności zdobytych dla celów służbowych,

108 Blok ogólny

• swoją postawą budować zaufanie w społeczeństwie,

• dbać o wizerunek i dobro firmy, będąc dyskretnym i lojalnym, a wszelkie uwagi
  zgłaszać tylko do osób bezpośrednio zainteresowanych,

— dbać o dobre kontakty z lokalną administracją samorządową i państwową, gdyż to właśnie z tymi organami firmy ochrony będą miały najczęstszy kontakt,

• kreować dobry obraz pracownika ochrony w mass mediach, ponieważ nawet jeden
  niepochlebny artykuł w prasie może poważnie zaszkodzić firmie,

• przestrzegać norm dobrego wychowania,

W relacjach z indywidualnymi obywatelami pracownik ochrony musi zawsze zważać na takt, że jest to jego potencjalny klient, pracodawca czy osoba, z której pomocy może skorzystać przy realizacji swoich zadań.

Literatura

Opracowania

Bocheński J. M., Podręcznik mądrości lego świata, Kraków 1992.

Czerniakiewicz J. (red.). Wybrane zagadnienia etyki policji, Szczytno 1997.

Fisher R.. Ury W., Dochodząc do TAK, Warszawa 1991.

Hanausek T.. Prywatny detektyw, Warszawa-Poznań 1992.

Kant I., Uzasadnienie metafizyki moralności. Warszawa 1981.

Maclntyre A., Krótka historia etyki. Warszawa 1985.

Madrzycki T.. Osobowość jako system tworzący i realizujący plany, Gdańsk 1996.

Nowicki Z. T., Bank wobec przemocy. Warszawa 1997.

Ohuchowski K., Człowiek intencjonalny, Warszawa 1995.

Piasta L., Public relations. Warszawa 1996.

Pratley P., Etyka ii' biznesie. Warszawa 1998.

Radziejcwski R., Ochrona osób. Warszawa 1997.

Yardy P., Grosh P.. Etyka. Poznań 1995.

Józef Łobocki

8.

WYBRANE ZAGADNIENIA Z EKONOMII

8.1. Przedmiot i metoda ekonomii

Ekonomia jest nauką zajmującą się badaniem, w jaki sposób gospodarka i składa­jące się na nią podmioty gospodarujące wykorzystują ograniczone środki w procesach konsumpcji i produkcji.

Przedmiotem zainteresowań ekonomii są tylko te dobra, które występują w ograni­czonej ilości, co oznacza, że mają swoją cenę. Nazywamy je dobrami gospodarczymi, w przeciwieństwie do dóbr wolnych - występujących w nieograniczonych ilościach (brak ceny), np. woda w dużych akwenach, powietrze, słońce, wiatr.

Ekonomia dzieli się na dwie główne części: mikroekonomię i makroekonomię.

Mikroekonomia /ujmuje się badaniem procesów zachodzących na poszczególnych rynkach (np. telewizorów, pomidorów, stali, przewozów lotniczych), analizuje podstawo­we wielkości (popyt, podaż, cena) i zachodzące między nimi zależności oraz zachowania podmiotów działających na tych rynkach (producenci i konsumenci). Znajomość funkcjo­nowania poszczególnych rynków pomaga wytwórcom i nabywcom przewidywać sytuację rynkową na przyszłość oraz podejmować bieżące decyzje.

Makroekonomia zajmuje się funkcjonowaniem gospodarki jako systemu. Szczególne zainteresowanie poświęca takim problemom, jak: produkt narodowy brutto, konsumpcja, inwestycje, oszczędności, budżet państwa, ilość pieniądza w obiegu, inflacja, zatrudnie­nie, bezrobocie itp. Są to tak zwane agregaty, a wzajemne zależności i związki między nimi obrazują sposób funkcjonowania systemu gospodarczego.

Zagadnienia przypisane zarówno mikro-, jak też makroekonomii są przedmiotem za­interesowania ekonomistów, którzy poprzez lepsze poznanie budują dokładniejsze teorie, wykorzystywane następnie przez menadżerów i administrację publiczną w zarządzaniu gospodarką.

Sformułowanie odpowiedzi na ważne z punktu widzenia ekonomii pytania wymaga budowy modeli ekonomicznych. Konieczność posługiwania się modelami wynika przede wszystkim z braku możliwości stosowania eksperymentu w badaniach ekonomicznych.

l l O Blok ogólny

Model ekonomiczny jest to uproszczony obraz określonej rzeczywistości gospodar­czej bądź jej części, umożliwiający wyjaśnienie podstawowych zależności pomiędzy naj­ważniejszymi elementami. Złożoność życia gospodarczego sprawia, że czynników wza­jemnie na siebie oddziałujących jest bardzo dużo. W celu określenia, które z nich są najważniejsze w danej strukturze i z jaką siłą na siebie wpływają, eliminuje się mniej istotne oraz analizuje zależności pomiędzy tymi, które uznaje się za ważne. Ekonomia posługuje się modelem w celu sprawdzenia sformułowanych hipotez. Jeśli potwierdzą się określone zależności, model można wzbogacić o kolejne, coraz mniej istotne, ele­menty. Sformułowane w ten sposób twierdzenia często nazywane są prawami ekono­micznymi.

Udokumentowane zależności i twierdzenia oraz sformułowane prawa ekonomiczne, bez jakichkolwiek sądów i ocen ich praktycznego dla nas znaczenia, stanowią analizę pozytywną. Przykładem takiej analizy może być twierdzenie, że wzrost ceny zmniejsza popyt na dany produkt.

Analiza normatywna to system poglądów wartościujących, który pozwala na inter­pretację różnych faktów i zjawisk gospodarczych zgodnie z logiką, na jakiej się opie­ra. Ten rodzaj analizy wiąże się z odpowiedzią na pytanie: jak rozwiązać problem? bądź: co jest lepsze? Są to sposoby rozwiązania, ekspertyzy, rady bezstronne, ale nie­koniecznie do końca sprawdzone. Przykładem analizy normatywnej może być twier­dzenie, że rozwiązanie problemu bezrobocia może nastąpić poprzez rozwój własności państwowej.

8.2. System gospodarczy i podmioty gospodarcze

System gospodarki narodowej jest to sposób, w jaki są rozwiązywane problemy, które możemy zapisać w formie trzech pytań: co produkować? jak produkować? dla kogo produkować? Dla zdefiniowania systemu gospodarczego danego kraju potrzebujemy informacji: kto jest właścicielem zasobów oraz w jaki sposób podejmowane są decyzje w zakresie trzech wcześniej postawionych pytań. Odpowiedzi dotyczą tego co ma być produkowane, jakimi sposobami, przy użyciu jakich zasobów oraz w jaki sposób dzielić, koniu ile ma przypaść wspólnego dobra.

Obecnie w Polsce budowany jest system gospodarki rynkowej, w którym większość zasobów jest własnością prywatną. System rynkowy jest to taki system, w którym koor­dynacja działalności indywidualnych podmiotów (producenci i konsumenci) odbywa się za pośrednictwem rynku. Na rynku kształtują się ceny poszczególnych produktów i usług oraz relacje cen między produktami. Uczestnicy rynku (podmioty) wykorzystują system cen jako podstawowy parametr w swoich wyborach. Ceny wyznaczają kierunki i wiel­kość strumieni przepływu zasobów (praca, kapitał, ziemia) pomiędzy poszczególnymi podmiotami, gałęziami i działami gospodarki narodowej.

Dla lepszego zrozumienia funkcjonowania systemu rynkowego przedstawiamy uprosz­czony model gospodarki rynkowej (rys. 1). Z rysunku wynika, że mamy dwie grupy podmiotów: gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Gospodarstwa domowe sprzedają przedsiębiorstwom posiadane zasoby (pracę, ziemię, kapitał), w zamian za nie otrzymują

Wybrane zagadnienia z ekonomii

lii

zapłatę (płace, renty, zyski). Wycena zasobów dokonuje się na rynku zasobów i usług, ja­ko wynik relacji popytu i podaży. Przedsiębiorstwa natomiast sprzedają gospodarstwom domowym swoje dobra i usługi (konsumpcyjne i produkcyjne), w zamian otrzymują zapłatę w postaci cen ustalonych przez rynek dóbr konsumpcyjnych i kapitałowych.

zakup dóbr

sprzedaż

usług zasobów

zakup

usług

zasobów

otrzymywanie

dochodów

(place, renty,

zyski)

ponoszenie

kosztów

(place, renty,

procenty)

Rys. l. Model gospodarki rynkowej według M. Rekowskiego

Podmiotami gospodarki rynkowej są poszczególne jednostki organizacyjne, które po­dejmują samodzielne decyzje, kierując się maksymalizacją własnych korzyści i towarzy­szącym ryzykiem.

Największą liczebnie grupę stanowią gospodarstwa domowe. Z punktu widzenia gospodarki, gospodarstwa domowe są to ludzie wspólnie mieszkający i podejmujący decyzje dotyczące sposobu zarobkowania i wydawania pieniędzy.

Grupę przedsiębiorstw stanowią podmioty gospodarcze prowadzące na własny ra­chunek działalność produkcyjną bądź usługową w celach zarobkowych. Grupa ta jest pod każdym względem bardzo zróżnicowana. Będziemy tu zaliczali zarówno małe, często jednoosobowe, zakłady wytwórcze lub usługowe, różnej wielkości gospodarstwa rolne, przedsiębiorstwa własności indywidualnej, spółki (spółkę z ograniczoną odpowiedzial­nością i spółkę akcyjną), holdingi, banki komercyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fun­dusze i inne.

12

Blok ogólny

8.3. Rynek jako mechanizm gospodarczy

Rynek jako mechanizm gospodarczy stanowi układ, za pomocą którego ceny sterują rozdysponowaniem towarów i czynników produkcji.

Rynek możemy zdefiniować jako zespól warunków, które doprowadzają do kontaktu między kupującymi i sprzedającymi przy wymianie towarów i usług. Rynkiem zgodnie z podaną definicją może być plac targowy, rynek chleba na terenie miasta, rynek telewizorów w Polsce, giełda zbożowa w Londynie lub światowy rynek ropy naftowej. Z pojęciem rynku wiążą się trzy podstawowe wielkości: popyt, podaż i cena.

Popyt, a właściwie jego wielkość, jest to gotowość nabywców do zakupu określonej ilości danego dobra przy ustalonej cenie.

popyt Rys. 2. Zależność pomiędzy poziomem ceny a wielkością popytu

Z przebiegu krzywej D (rys. 2.) na wykresie wyraźnie widać, że spadek ceny wywoła wzrost wielkości popytu i odwrotnie.

Do czynników, które poza ceną wpływają na wielkość popytu, zaliczamy:

— dochody konsumentów,

- gusty i preferencje konsumentów,

• ceny innych towarów,

• liczbę konsumentów,

• oczekiwania co do przyszłych cen i dochodów.

Zmiana jednego lub kilku z wyliczonych czynników wywołuje wzrost lub spadek popytu przy danej cenie. Oznacza to przesunięcie krzywej popytu w górę lub w dół.

Podaż jest to ilość towaru, którą producenci skłonni są zaoferować przy danym poziomie ceny.

Przebieg krzywej S (rys. 3.) wskazuje, że wzrost ceny powoduje wzrost ilości podaży, natomiast spadek ceny wywołuje skutek odwrotny - spadek podaży (przesunięcie po krzywej S). Wzrost lub spadek wielkości podaży przy danej cenie (przesunięcie krzywej S w górę lub w dół) wywołują następujące czynniki:

• zmiana dostępności zasobów (zmiana kosztów zakupu materiałów potrzebnych do
  produkcji),

• technika jako sposób wytwarzania (najczęściej wzrost podaży - krzywa przesuwa
  się w dół),

Wybrane zagadnienia z ekonomii

113

podaż Rys. 3. Zależność pomiędzy poziomem ceny a wielkością podaży

• interwencja państwa (podatki, cło, embargo),

• zmiana opłacalności innych wyrobów (wytwarzanych przez producentów).
  Cena równowagi to taka cena, przy której rozmiary zapotrzebowania (popyt) równają

się ilości oferowanej (podaż). Przy tej cenie wszystkie wyprodukowane towary (Q) zostaną sprzedane (rys. 4.).

Q popyt/podaż Rys. 4. Cena równowagi

Ustalenie się ceny równowagi (P) w wyniku gry sił popytu i podaży umożliwia wolny rynek. Tak ustaloną cenę państwo może uznać za nie odpowiadającą interesom społecznym i wyznaczyć cenę minimalną bądź maksymalną. Jeśli państwo uzna, że interesy konsumentów są zagrożone, ustala cenę maksymalną (poniżej ceny równowagi). Przykładem może być niższa cena na chleb bądź niższy czynsz mieszkaniowy. W sytuacji gdy państwo uzna za zbyt niskie np. ceny rynkowe na zboże czy mleko, może wyznaczyć cenę minimalną (powyżej ceny równowagi). Interwencja państwa w zakresie poziomu ceny wywoła na rynku stan nierównowagi, w pierwszym przypadku niedobór podaży, w drugim jej nadwyżkę.

Negatywne skutki interwencji państwa w zakresie poziomu cen można zniwelować poprzez konkretne procesy realne, skierowane na wielkość podaży. W przypadku ustale­nia cen maksymalnych na dany produkt i wystąpienia niedoboru podaży, państwo może zamówić u producentów dodatkową produkcję bądź uruchomić import. Przy ustaleniu

l 14 Blok ogólny

cen minimalnych wywołujących nadwyżkę podaży, państwo może dokonać skupu inter­wencyjnego lub wyeksportować nadwyżkę za granicę.

Przedstawiona na rys. 2. zależność pomiędzy poziomem ceny a wielkością popytu jest typowa, a nachylenie krzywej zależy od charakteru produktu. W przypadku dóbr pierwszej potrzeby (podstawowe artykuły żywnościowe, odzież, obuwie) zmiana ceny wywołuje mniej niż proporcjonalne zmiany popytu. Zmiana ceny artykułów o charakterze luksusowym (samochód osobowy, wycieczki zagraniczne, rozrywki) wywoła procentowo znacznie większą zmianę popytu.

Podobne zależności, ale w tym samym kierunku, zachodzą pomiędzy zmianą poziomu dochodu i wielkości popytu. Wzrost dochodów wywoła procentowo mniejszy wzrost po­pytu na artykuły codziennego użytku, natomiast więcej niż proporcjonalnie wzrośnie po­pyt na artykuły luksusowe. W przypadku dóbr tak zwanych niższego rzędu (mąka, ziem­niaki, gorsze gatunki mięsa), wzrost dochodów może wywołać spadek popytu na te dobra.

8.4. Przedsiębiorstwo a rynek

Obserwując rynek łatwo zauważyć nierównomierność rozwoju poszczególnych branż - różna liczba podmiotów funkcjonujących na rynku. W przypadku produktów rolnych jest bardzo dużo producentów i jeszcze więcej konsumentów (zboże, pomidory, ziemnia­ki). Na rynku od/ieży funkcjonuje przynajmniej kilkudziesięciu liczących się dostawców. Proszki do prania produkowane są w Polsce przez cztery koncerny. Energię elektryczną czy wodę dla całego miasta dostarcza jeden dostawca. Z analizy poziomu cen na po­szczególnych rynkach łatwo wyciągnąć wniosek, że tam gdzie wytwórców i dostawców jest wielu, ceny są mało stabilne, raz rosną innym razem spadają. Natomiast na produkty dostarczane na rynek przez kilku a szczególnie przez jednego producenta, ceny są raczej stałe, z jednoznaczną tendencją wzrostu. W pierwszym przypadku mówimy, że cenodaw-cą jest rynek, to znaczy gra sił rynkowych wynikająca z odpowiedniego poziomu popytu i podaży. W drugim ceny ustala jedyny producent, czyli monopolista.

Rozważmy dwa skrajne przypadki organizacji rynku: wolną konkurencję i monopol jako przypadki modelowe. Realna struktura w poszczególnych branżach będzie bliższa bardziej jednemu bądź drugiemu modelowi. O wolnej konkurencji mówimy wtedy, gdy dany produkt wytwarza bardzo dużo producentów i ma na rynku wielu nabywców, tak że pojedynczy producent, jak też konsument nie ma wpływu na to, co dzieje się na rynku. Poszczególni producenci starają się wyprodukować jak najwięcej wyrobów, gdyż ich przychód jest iloczynem ceny i wielkości produkcji. Próbują też zmniejszyć koszty wytwarzania, wpływające bezpośrednio na wielkość zysku. Zysk w przedsiębiorstwie stanowi różnicę między przychodami i kosztami.

Wynikiem opisanych zachowań wytwórców na rynku wolnej konkurencji w długim okresie będzie wzrost produkcji, poprawa jej jakości, obniżka kosztów, co doprowadzi w efekcie do spadku ceny. Mankamentem takiego rynku będą wahania cenowe, okresy nadprodukcji czy krótkotrwałe niedobory.

Monopolem nazywamy taką sytuację rynkową, kiedy dany produkt dostarczany jest na rynek przez jednego dostawcę i produkt ten nie ma bliskich substytutów. Mówimy

Wybrane zagadnienia z ekonomii l 15

wówczas, że przedsiębiorstwo posiada siłę monopolową - może ustalać ceny w zależności od tego, jak przebiega krzywa popytu na ten produkt. Dostawca wody może podnieść cenę za l m³ dostarczony do naszych mieszkań, gdyż wie, że w inny sposób nie zaopatrzy­my się w wodę (odpada wariant chodzenia z wiadrem do hydrantu ulicznego). Podobnie jest z zakładem energetycznym, gdyż produkcja energii w domu przy pomocy agrega­tu będzie dla nas nieopłacalna. Reakcją konsumentów na wzrost cen będzie niewielki spadek zużycia, gdyż tego typu produkty są nieodzowne w naszym życiu codziennym.

Monopolista zwiększając cenę liczy się ze zmniejszonym popytem, ale i tak wie, że jego zysk przy wyższej cenie będzie większy. Natomiast obniżenie ceny (pozwalają na to koszty) wpłynęłoby na spadek zysku.

Pewną siłę monopolową (zdolność podnoszenia ceny ponad poziom rynkowy) będzie miał jedyny sklep na osiedlu bądź kawiarnia na rogu ulicy, jeśli nie ma innej w pobliżu. O tym, jaka to siła będzie świadczyć poziom cen na towary i usługi oferowane przez dostawców w stosunku do cen rynkowych. Jednak, jeśli dostawcy zbyt wysoko podniosą swoje ceny, konsumenci pójdą do konkurencji.

W stosunku do wolnej konkurencji produkcja w monopolu jest mniejsza, a ceny są wyższe. Wielkość, o jaką produkcja i ceny różnią się w monopolu w stosunku do relacji rynkowych (niekorzystnych dla konsumentów), stanowi społeczny koszt monopolu. Ze względu na niekorzystny wpływ monopolu na gospodarkę, państwo często sięga po ustawodawstwo antymonopolowe. W praktyce skuteczność tego typu działań jest niska.

8.5. Rynek kapitałowy

W gospodarce rynkowej wszystkie podmioty gospodarcze mogą prowadzić działal­ność inwestycyjną - zarówno firmy, gospodarstwa domowe, jak też państwo. Podmioty prowadzące bezpośrednią działalność inwestycyjną nie zawsze dysponują odpowiednią ilością kapitału. Inni, którzy nie są zainteresowani bezpośrednim inwestowaniem, a po­siadają kapitał, szukają atrakcyjnych sposobów jego zaangażowania. Przepływ kapitału pomiędzy tymi dwoma grupami organizują instytucje finansowe. Funkcje pośredniczące najczęściej pełnią: banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze powiernicze, giełda i domy maklerskie.

Cały proces przepływu pieniądza od jego posiadaczy do tych, którzy zgłaszają zapotrzebowanie na pieniądz, nazywamy rynkiem finansowym. Rynek finansowy dzieli się na pieniężny i kapitałowy.

Przedmiotem rynku pieniężnego jest kapitał o krótkim terminie zwrotu (do l roku), występują tu takie instrumenty finansowe, jak: weksle, czeki, bony skarbowe czy kredyty krótkoterminowe.

Rynek kapitałowy stanowią transakcje kapitałowe długoterminowe. Do najczęściej występujących instrumentów tego rynku należą: akcje, obligacje i kredyty długoter­minowe.

Akcje są to papiery wartościowe imienne bądź na okaziciela, których emisja pozwala na powstanie i wyposażenie spółki akcyjnej w kapitał akcyjny, a ewentualne, następne emisje umożliwiają powiększenie rozmiarów kapitału. Akcja daje prawo jej posiadaczowi

l 16 Blok ogólny

do udziału w zyskach spółki w części przeznaczonej do podziału. Wielkość zysku przypadającą na jedną akcję nazywamy dywidendą. Wysokość dywidendy jest zmienna i zależy od rozmiarów zysku oraz decyzji walnego zgromadzenia akcjonariuszy -najwyższego organu spółki — o podziale zysku. Dywidenda jest wypłacana tylko wtedy, kiedy spółka wygospodaruje zysk i zostanie on w części przeznaczony do podziału pomiędzy akcjonariuszy. Pozostała część idzie na rozwój spółki.

Akcja daje prawo akcjonariuszowi do współzarządzania spółką w formie podejmo­wanych uchwał walnego zgromadzenia. Dotychczasowi akcjonariusze, najczęściej na za­sadach uprzywilejowanych, mają prawo nabyć akcje z nowych emisji. W przypadku roz­wiązania spółki akcjonariuszowi jest wypłacana część pozostałego majątku przypadająca na jedną akcję. Część wyemitowanych przez spółkę akcji może być uprzywilejowana, dając akcjonariuszowi specjalne uprawnienia. Kodeks handlowy dopuszcza maksymalne uprzywilejowanie do pięciu głosów na jedną akcję.

Akcjonariusze zakupując akcje mogą liczyć na dwa rodzaje dochodów: z udziału w zyskach - dywidendę oraz różnicy kursów akcji (między ceną zakupu a ceną sprzedaży). Akcje uważane są za papiery wartościowe przynoszące wysokie zyski z ich posiadania, zakup ich wiąże się jednak z wysokim ryzykiem. W przypadku upadłości spółki akcyjnej w ostatniej kolejności zaspakajane są prawa akcjonariuszy, są więc oni w najmniej korzystnym położeniu.

Obligacje są definiowane jako długoterminowe zobowiązania dłużne z określonym terminem wykupu oraz ustalonymi z góry i okresowo wypłacanymi odsetkami.

O ile przy akcjach mieliśmy nabycie praw własności, to przy obligacjach mamy zaciągnięcie długu przez ich emitenta u nabywców. Obligacje w odróżnieniu od akcji zapewniają stały dochód. Inwestowanie w obligacje nie jest sposobem osiągania szcze­gólnie wysokich zysków, jest natomiast stosunkowo bezpiecznym sposobem lokowania kapitału.

Zarówno akcje, jak i obligacje są przedmiotem obrotu wtórnego, to oznacza, że można nimi obracać zarówno na giełdzie, jak i poza nią. Akcjonariusz może pozbyć się akcji danej spółki, a posiadacz obligacji może je spieniężyć, nie czekając do czasu, w którym cmitent zobowiązał sieje wykupić. Pozwala to inwestorom w sposób elastyczny zarządzać kapitałem, to znaczy tak go lokować, aby otrzymać maksymalny zysk przy założonym poziomie ryzyka.

Banki w systemie rynkowym odgrywają bardzo ważną rolę, są one pośrednikiem po­między tymi, którzy posiadają nadwyżki kapitału a tymi, którzy go potrzebują. Jest to tak zwana działalność depozytowo-kredytowa. Banki mogą występować w roli inwestora instytucjonalnego, mogą bezpośrednio lub pośrednio angażować kapitał w przedsięwzię­cia gospodarcze.

Ci posiadacze kapitału, których nie zadawalają odsetki od lokat proponowane przez bank, jak też zyski z obligacji, a którzy sami nie chcą bądź nie potrafią dokonywać opera­cji giełdowych, mogą inwestować w fundusze inwestycyjne lub powiernicze. Fundusze sprzedają jednostki uczestnictwa, a środki stąd uzyskane inwestują w papiery warto­ściowe, akcje, obligacje, bony skarbowe czy lokaty bankowe. Inwestując w różne aktywa (dywersyfikacja portfela inwestycyjnego) przy dobrej znajomości rynku, osiągają większe przyrosty posiadanego majątku. Wartość jego podzielona przez aktualną ilość sprzeda-

Wybrane zagadnienia z ekonomii l 17

nych jednostek uczestnictwa wyznacza ich cenę. Posiadacze jednostek uczestnictwa mogą je sprzedać w dowolnym czasie według aktualnej ceny.

Towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne są również jednym z waż­niejszych inwestorów w krajach rozwiniętych. Instytucje te dysponują dużymi zasobami kapitału (co wynika głównie z rozbieżności w czasie pomiędzy przyjęciem składki a wy­płatą odszkodowania), który inwestują przy zachowaniu zasady minimalizacji ryzyka.

W organizacji rynku kapitałowego ważną rolę pełni giełda papierów wartościowych. Instytucja ta, działając według stałych zasad, dopuszcza do obrotu, a następnie organizuje obrót wcześniej wyemitowanymi papierami wartościowymi. Dopuszczone do obrotu mogą być np. tylko jednorodne akcje, których emitent ma obowiązek udostępniać podstawowe informacje dotyczące spółki. Wyniki sesji giełdowych (kursy akcji) oraz wyniki ekonomiczne spółek podawane są do publicznej wiadomości.

W sensie makroekonomicznym giełda jest narzędziem rynkowej redystrybucji kapi­tału i w ten sposób pozytywnie oddziałuje na rozwój całej gospodarki.

Literatura

Opracowania

Begg D. i inni. Ekonomia, t. 2, Warszawa 1995.

Dach Z.. Mikroekonomia, Kraków 1995.

Duda S., Mamcarz H., Pakuła A.. Ekonomia, Lublin 1998.

Mickiewicz T., Wybór w gospodarce, Lublin 1996.

Samuelson W. F.. Marks S. G., Ekonomia menadżerska, Warszawa 1998.

Marek Żmigrodzki

9.

ORGANIZACJA ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ I SAMORZĄDOWEJ

9.1. Struktura organizacji państwa

W życiu każdego współczesnego państwa znaczną role odgrywa konstytucja, która stanowi akt o najwyższej mocy prawnej, określający podstawowe zasady ustroju politycz­nego i gospodarczego państwa, podmioty władzy w państwie i wzajemne relacje miedzy nimi. Przepisy ustawy zasadniczej dotyczą także: organów ochrony prawnej i kontroli, podstawowych praw i obowiązków obywateli, zasad prawa wyborczego, symboli pań­stwowych oraz zmiany konstytucji.

Polska ustawa zasadnicza została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe dnia 2 kwietnia 1997 roku. Zawiera ona katalog zasad ustrojowych o charakterze fundamen­talnym, na których opiera się organizacja państwa. Najważniejsze z tych zasad to: zasada republikańskiej formy rządów, zasada demokratycznego państwa prawnego, zasada pań­stwa opiekuńczego, zasada podziału władzy, zasada odrębności i niezależności sądów, zasada pluralizmu politycznego oraz zasada samorządności lokalnej.

9.1.1. Władza ustawodawcza

Organem państwa w zakresie władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament składający się z Sejmu i Senatu.

Sejm - izba niższa i Senat - izba wyższa zbierają się na wspólnych posiedzeniach, działając jako Zgromadzenie Narodowe. Do kompetencji Zgromadzenia Narodowego należą: przyjęcie ślubowania od nowo wybranego prezydenta, uznanie, że prezydent jest trwale niezdolny z powodu choroby do sprawowania urzędu; postawienie prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu oraz uchwalenie nowej Konstytucji RP.

l 20 ^B1°^k ogólny

Sejm - izba niższa parlamentu - składa się z 460 posłów, wybieranych w wybo­rach powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych. Wybory prze­prowadzane są w wiclomandatowych okręgach wyborczych. Podział mandatów między poszczególne ugrupowania następuje wprost proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez nic głosów. W podziale mandatów uczestniczą jedynie te listy wyborcze, na które pa­dło co najmniej 5% głosów w skali kraju. Listy koalicji wyborczych muszą uzyskać minimum 8%. Część mandatów jest proporcjonalnie dzielona między tzw. listy ogól­nopolskie wystawione przez poszczególne ugrupowania. Jednak, aby lista ogólnopolska mogła uczestniczyć w podziale mandatów, powiązane z nią listy okręgowe muszą otrzy­mać co najmniej 7% głosów w skali kraju. Czynne prawo wyborcze posiadają obywatele polscy, którzy w dniu głosowania mają ukończonych 18 lat (wyłączone są osoby ubezwła­snowolnione i pozbawione praw publicznych lub wyborczych). Bierne prawo wyborcze posiadają obywatele polscy, którzy ukończyli 21 lat oraz stale zamieszkują na terytorium RP od 5 lat i mają prawo wybierania.

Kadencja Sejmu trwa 4 lata. Izba może być jednak rozwiązana przed upływem tego terminu w rezultacie własnej uchwały podjętej większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów, bądź na skutek postanowienia prezydenta powziętego po zasięgnięciu opinii marszałków obu izb parlamentu.

Akty prawne powstające w Sejmie to: konstytucja, ustawy i uchwały.

Na strukturę organizacyjną Sejmu składają się:

• plenum Sejmu,

• marszałek i wicemarszałkowie (Prezydium Sejmu),

• Konwent Seniorów (członkowie Prezydium oraz przewodniczący lub wiceprzewod­
  niczący klubów parlamentarnych),

- komisje sejmowe (problemowe lub branżowe, stałe i nadzwyczajne).
Wśród kompetencji sejmu można wyróżnić:

1. ustrojodawcze - określa w aktach rangi konstytucyjnej podstawowe reguły porządku
   państwowego;

2. ustawodawcze — tworzy prawo o randze ustawowej; w formie ustaw tworzone są
   m.in.: ordynacja wyborcza, budżet państwa, rozstrzygane są kwestie politycznych
   praw i wolności obywateli oraz prawa i obowiązki wynikające ze stosunku pracy;
   inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom — grupa 15 posłów, komisji sejmowej,
   Prezydentowi, Senatowi i Radzie Ministrów. Procedura ustawodawcza odbywa się
   w trzech czytaniach i polega na wspólnym wypracowaniu projektu ustawy przez
   Sejm i Senat, a także zaakceptowaniu go przez Prezydenta;

3. kreacyjne - uczestniczy w powoływaniu rządu, wybiera albo powołuje: Trybunał
   Konstytucyjny, Trybunał Stanu, prezesa Najwyższej Izby Kontroli (wspólnie z Se­
   natem), prezesa Narodowego Banku Polskiego, swoich przedstawicieli w Krajowej
   Radzie Sądownictwa oraz w Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji;

4. kontrolne - są to zwłaszcza środki kontroli parlamentu wobec rządu, tj. coroczna
   dyskusja nad budżetem państwa, wotum nieufności, interpelacje i zapytania poselskie;
   istotną rolę w wykonywaniu funkcji kontrolnej wypełniają komisje sejmowe.

Senat tworzy stu senatorów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, taj­nych, bezpośrednich oraz większościowych (większość względna). Okręgiem wyborczym

Organizacja administracji państwowej i samoi/.adowej 121

jest całe województwo. Za wybranych uważa się dwóch kandydatów (w woj. stołecznym i katowickim trzech), którzy uzyskali najlepsze rezultaty w głosowaniu. Wprowadzona re­forma administracyjna w Polsce zdeterminowała także sposób kreowania Senatu. Czynne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom polskim, którzy w dniu głosowania ukończyli 18 lat, a bierne osobom posiadającym 21 lat, zamieszkującym na terytorium Polski co najmniej 5 lat i mającym prawo wybierania.

Kadencja Senatu trwa 4 lata. Rozwiązanie Sejmu przed upływem kadencji pociąga za sobą jednocześnie rozwiązanie Senatu.

Akty prawne wydawane przez Senat to uchwały.

Struktura izby wyższej przedstawia się analogicznie do struktury Sejmu, pozbawiona jest jednak Konwentu Seniorów.

Kompetencje Senatu:

1. prawodawcze - inicjatywa ustawodawcza, odrzucenie lub skorygowanie ustawy
   uchwalonej przez Sejm; Senat może w ciągu 30 dni ustawę przyjąć, wprowadzić
   do jej tekstu poprawki lub ją odrzucić;

2. kreacyjne - wraz z Sejmem wybiera prezesa Najwyższej Izby Kontroli oraz Rzecz­
   nika Praw Obywatelskich, a ponadto przedstawicieli w Krajowej Radzie Sądownictwa
   oraz Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji.

9.1.2. Władza wykonawcza

Władza wykonawcza w RP wykonywana jest przez prezydenta i Radę Ministrów.

Prezydenta wybiera się w wyborach powszechnych, równych i bezpośrednich w gło­sowaniu tajnym. Bierne prawo wyborcze posiada każdy obywatel polski, który ukoń­czył 35 lat i ma pełnię praw wyborczych do Sejmu. Wybory Prezydenta RP zarządza marszałek Sejmu. Prawo zgłaszania kandydatów przysługuje organizacjom politycznym, społecznym oraz wyborcom. Zgłoszenie powinno być poparte podpisami co najmniej 100 tyś. wyborców. Wybory są większościowe: za wybranego uważa się kandydata, któ­ry otrzyma więcej niż połowę ważnych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, w dwa tygodnie później przeprowadza się drugą turę, w której biorą udział dwaj kandydaci, którzy otrzymali największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu. Za wybranego uważa się kandydata, który otrzymał więcej ważnych głosów.

Kadencja urzędu prezydenta wynosi 5 lat; istnieje możliwość reelekcji.

Kompetencje prezydenta:

1. jako głowy państwa: występuje do Sejmu i Senatu z wnioskiem o powołanie i odwo­
   łanie prezesa NBP i pierwszego prezesa Sądu Najwyższego; powołuje prezesów Sądu
   Najwyższego; prezesa NSA i na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa wszystkich po­
   zostałych sędziów; nadaje stopnie wojskowe, tytuł naukowy profesora, powołuje 1/3
   składu Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji; nadaje obywatelstwo polskie, ordery
   i odznaczenia, korzysta z prawa łaski;

2. w stosunku do parlamentu: zarządza wybory do obu izb, zwołuje ich pierwsze
   posiedzenie po wyborach, wyznacza marszałków seniorów; rozwiązuje parlament
   fakultatywnie, gdy Sejm w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia mu projektu nie

122 Blok ogólny

uchwali budżetu państwa, gdy udzieli rządowi wotum nieufności nie powołując nowego premiera, gdy zawiodą wszystkie próby powołania oraz obligatoryjnie, jeżeli w efekcie niepowodzeń w utworzeniu rządu, za zgodą Sejmu rząd powołany przez prezydenta samodzielnie na okres 6 miesięcy nie uzyska w tym czasie wotum zaufania lub otrzyma wotum nieufności; podpisuje ustawy i ma związane z tym prawo weta; ma prawo zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie zgodności z konstytucją przekazanej mu do podpisu ustawy; wygłasza w parlamencie orędzia; ma prawo inicjatywy ustawodawczej;

3. wobec rządu: desygnuje osobę premiera, na którego wniosek powołuje cały gabinet
   i odbiera od niego przysięgę; ma wpływ na powoływanie ministrów: spraw zagra­
   nicznych, spraw wewnętrznych i obrony narodowej; zwołuje w sprawach szczególnej
   wagi posiedzenia rządu i przewodniczy im;

4. w dziedzinie stosunków zagranicznych: reprezentuje państwo polskie na zewnątrz;
   ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe; mianuje i odwołuje przedstawicieli
   pełnomocnych RP oraz przyjmuje listy uwierzytelniające od akredytowanych przy
   nim przedstawicieli innych państw; gdy Sejm nie obraduje, podejmuje postanowienie
   o stanie wojny;

5. w dziedzinie zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa: w razie
   zagrożenia państwa może wprowadzić stan wojenny na części lub całym terytorium
   RP oraz ogłosić częściową lub powszechną mobilizację; jest zwierzchnikiem sił
   zbrojnych; w porozumieniu z ministrem obrony narodowej lub na jego wniosek
   obsadza najwyższe stanowiska w siłach zbrojnych; w razie zagrożenia wewnętrznego
   bezpieczeństwa państwa lub klęski żywiołowej może wprowadzić na czas określony
   (do 3 miesięcy) stan wyjątkowy;

6. normatywne: wydaje rozporządzenia i zarządzenia kontrasygnowane przez prezesa
   Rady Ministrów lub właściwego ministra.

Prezydent RP nie ponosi odpowiedzialności politycznej. Ponosi odpowiedzialność konstytucyjną, co oznacza, że może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Try­bunałem Stanu na mocy uchwały Zgromadzenia Narodowego, podjętej na wniosek co najmniej 1/4 ogólnej liczby członków Zgromadzenia. Zgromadzenie Narodowe podejmu­je uchwałę większością 2/3 ogólnej liczby jego członków.

W skład rządu wchodzą: prezes Rady Ministrów (przewodniczący), wiceprezes Rady Ministrów, ministrowie, przewodniczący niektórych komisji i komitetów sprawujących funkcje naczelnych organów administracji państwowej.

Inicjatywa powołania rządu wychodzi od prezydenta, który powołuje go w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji rządu. Prezydent wyznacza premiera, a na jego wniosek Radę Ministrów w składzie zaproponowanym przez prezesa Rady Ministrów. Jeżeli Sejm bezwzględną większością głosów nie uchwali wotum zaufania rządowi powołanemu przez prezydenta, może w ciągu 21 dni taką samą większością sam wybrać rząd. Gdy to nie nastąpi, to prezydent w ciągu 14 dni powołuje nowy rząd. Rząd ten powinien otrzymać poparcie Sejmu zwykłą większością głosów. Gdy Sejm nie udzieli rządowi poparcia, może sam wybrać rząd taką samą większością. Gdyby te wszystkie próby nie dały rezultatu, to prezydent może rozwiązać parlament lub powołać na okres 6 miesięcy rząd przejściowy.

Organizacja administracji państwowej i samorządowej 123

Kompetencje rządu:

1. prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną RP oraz kieruje pracą administracji rzą­
   dowej. W szczególności zadania te polegają na: zapewnieniu wykonania ustaw, wy­
   dawaniu rozporządzeń w celu wykonania ustaw, podejmowaniu uchwał w zakresie
   wykonania jego kompetencji, kierowaniu i kontroli działalności wszystkich organów
   administracji państwowej, sporządzeniu projektu budżetu państwa i innych central­
   nych planów finansowych, nadzorowaniu samorządu, w tym samorządu terytorialnego
   oraz pod ogólnym kierownictwem prezydenta utrzymywaniu stosunków z innymi pań­
   stwami, organizacjami międzynarodowymi, a także na zapewnieniu bezpieczeństwa
   państwa;

2. Rada Ministrów może wydawać rozporządzenia wykonawcze i rozporządzenia z mocą
   ustawy, premier i poszczególni ministrowie tylko rozporządzenia wykonawcze;

3. rząd jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem. Sejm wyraża rządowi wotum
   nieufności. Z wnioskiem może wystąpić co najmniej 46 posłów (1/10 składu Sejmu).
   Wniosek może być poddany pod głosowanie w Sejmie po upływie 7 dni od daty
   jego zgłoszenia. Wotum nieufności wyrażane jest bezwzględną większością głosów.
   Występują dwa rodzaje wotum nieufności: zwyczajne i konstruktywne;

4. poszczególni ministrowie są także odpowiedzialni politycznie. Odpowiedzialność ta
   przejawia się w takim samym trybie, jak odpowiedzialność całego gabinetu. Osoby
   zasiadające w rządzie podlegają również odpowiedzialności konstytucyjnej.

9.2. Struktura organizacji samorządowej

Mocą przepisów ustawy o trójstopniowym podziale administracyjnym wprowadzono w Polsce trójstopniowy podział terytorialny państwa. Jednostkami zasadniczego podziału terytorialnego państwa stają się (od l stycznia 1999 roku) gminy, powiaty i województwa. Powstało szesnaście nowo utworzonych województw. Wraz z ich powstaniem przestają funkcjonować województwa dotychczasowe.

9,2.1. Samorząd powiatowy

Samorząd powiatowy został utworzony na mocy ustawy o samorządzie powiatowym. Powiat stanowi terenową jednostkę samorządu terytorialnego o takim samym charakterze jak gmina, ale o innych zadaniach. Stanowi on wyodrębniony związek lokalnego społe­czeństwa, powołany do samodzielnego wykonywania części zadań państwa (sprawowa­nia administracji publicznej) i wyposażony w materialne środki realizacji zadań. Powiat posiada osobowość prawną, co oznacza, że może być podmiotem praw majątkowych. Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Jego rola polega na uzupełnianiu gmin. Powiaty i gminy tworzą system realizacji cało­kształtu zadań publicznych o charakterze lokalnym w strukturach samorządowych. Źródeł kompensacji powiatu należy zatem upatrywać w administracji rządowej. To od niej po­wiat przejął zadania i kompetencje. W szczególności jego kompetencje obejmują sprawy

124 Blok ogólny

należące dotychczas do znoszonych urzędów administracji rejonowej oraz struktur rzą­dowej administracji specjalnej. Powiaty przejmują też część zadań przysługujących do tej pory wojewodzie. W rezultacie następuje decentralizacja zadań publicznych z admini­stracji rządowej na samorząd terytorialny, a zakres uprawnień samorządu ulega istotnemu rozszerzeniu.

Zadania powiatu obejmują następujące kategorie spraw.

1. ponadpaństwowa infrastruktura społeczna, w tym edukacja publiczna wychodząca
   poza obowiązek szkolny oraz ponadstandardowa opieka zdrowotna i pomoc społeczna
   (prowadzenie szpitali i domów opieki społecznej);

2. ponadpodstawowa infrastruktura techniczna, w tym m.in. ponadgminny lokalny trans­
   port publiczny oraz drogi publiczne o zasięgu ponadgminnym;

3. porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli w wymiarze ponadgminnym, w tym
   ochrona przeciwpożarowa i przeciwpowodziowa oraz nadzór budowlany;

4. ochrona środowiska i zagospodarowanie przestrzenne w wymiarze lokalnym ponad­
   gminnym, w tym gospodarka wodna i gospodarka nieruchomościami;

5. działalność organizatorska zmierzająca do rozwiązywania lokalnych problemów,
   w tym przeciwdziałanie bezrobociu, aktywizacja lokalnego rynku pracy, ochrona
   praw konsumenta, wspieranie osób niepełnosprawnych oraz promocja powiatu na
   zewnątrz.

W celu realizacji tych zadań powiat zostaje wyposażony w mienie, które stanowią własność i inne prawa majątkowe. Zarząd i ochrona tego mienia będą się odbywać na ana­logicznych zasadach jak w gminach. Realizując nałożone nań zadania powiat będzie mógł tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać umowy z innymi podmiotami. Może też realizować te zadania bezpośrednio, podejmując w tym celu działalność gospodarczą, ale wyłącznie w zakresie zadań o charakterze użyteczności publicznej. Tym samym usta­wodawca zakazuje powiatowi działalności komercyjnej nastawionej wyłącznie na zysk.

Zasadą jest przedstawicielski sposób sprawowania władzy w powiecie. Organy po­wiatu to: rada powiatu i zarząd powiatu. Ustawodawca przewiduje też stosowanie form demokracji bezpośredniej, które dotyczą wyboru władz oraz obejmują możliwości po­dejmowania rozstrzygnięć „w sprawach z zakresu właściwości powiatu". Oznacza to, że referendum może być zwołane w każdej sprawie pozostającej we właściwości organów powiatu.

Rada powiatu jest organem uchwałodawczym i kontrolnym. Rozstrzyga o najważniej­szych kwestiach powiatu. Do jej wyłącznej kompetencji należą zaś: stanowienie aktów prawa miejscowego, stanowienie statutu powiatu, uchwalanie budżetu powiatu, wybór i odwoływanie zarządu, stanowienie o kierunkach działalności zarządu, podejmowanie uchwał w najważniejszych sprawach majątkowych. Na czele rady stoi przewodniczący z jednym lub dwoma zastępcami. Rada może powoływać komisje stałe i doraźne do wykonywania określonych zadań. Obowiązkiem rady jest powołanie komisji rewizyjnej kontrolującej działalność zarządu oraz powiatowych jednostek organizacyjnych. Człon­ków komisji powiatowych można powoływać tylko spośród radnych. Sytuacja radnego w powiecie jest regulowana tak samo jak w gminie.

Zarząd powiatu stanowi jego organ wykonawczy. Do jego zadań zalicza się przede wszystkim przygotowywanie projektów i wykonywanie uchwał rady, gospodarowanie

Organizacja administracji państwowej i samorządowej 125

mieniem powiatu i wykonywanie budżetu. W skład zarządu wchodzi starosta jako jego przewodniczący oraz 3—5 członków, wybieranych niekoniecznie spośród radnych. Szcze­gólną rolę pełni w zarządzie starosta, który kierując bieżącymi sprawami powiatu, re­prezentuje go na zewnątrz i podejmując zadania za zarząd w stanie wyższej koniecz­ności, staje się w pewnym sensie drugim organem wykonawczym. Zarząd powiatu jest kontrolowany pr/.ez radę powiatu na podobnych zasadach, jak zarząd gminy przez ra­dę gminy.

Aparatem pomocniczym zarządu staje się powiatowa administracja zespolona skła­dająca się ze starostwa powiatowego, kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży oraz innych jednostek organizacyjnych powiatu.

Powiatowi przysługuje prawo stanowienia przepisów powszechnie obowiązujących na obszarze powiatu. Może to nastąpić tylko na podstawie konkretnego upoważnienia ustawowego.

Nadzór nad działalnością powiatu sprawują te same organy, co w przypadku nadzoru nad gminą. Są to: prezes Rady Ministrów, wojewoda, a w zakresie spraw finansowych regionalna izba obrachunkowa.

9.2.2. Samorząd wojewódzki

Województwo jest z jednej strony jednostką samorządu terytorialnego, z drugiej zaś jednostką zasadniczego podziału terytorialnego do wykonywania administracji państwo­wej w terenie i w związku z tym siedzibą organów administracji państwowej.

Województwo samorządowe jest trzecim szczeblem samorządu. Jest odrębną od gmi­ny i powiatu wspólnotą samorządową, a także odrębną osobą prawną z własnym ma­jątkiem, zdolną uczestniczyć w obrocie gospodarczym. Podobnie jak gmina i powiat, województwo działa we własnym imieniu, jest samodzielne, a samodzielność ta pod­lega ochronie sądowej. Wyróżnikiem województwa, podobnie jak w przypadku dwóch wspomnianych wspólnot, jest inny zakres zadań.

Ustawodawca definiuje województwo jako regionalną wspólnotę samorządową. Wy­nika z tego, że zadania województwa koncentrują się wokół funkcji o znaczeniu regio­nalnym. Ograniczają się one do kilku kategorii spraw:

1. kształtowania i utrzymania ładu przestrzennego,

2. pobudzania aktywności gospodarczej,

3. zachowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego,

1. utrzymania i rozbudowy infrastruktury technicznej i społecznej o znaczeniu woje­
   wódzkim.

Nałożone zadania województwo wykonuje przede wszystkim w formie programowa­nia rozwoju regionalnego i zaspokajania zbiorowych potrzeb społeczności regionalnej.

Gospodarka finansowa województwa jest kształtowana podobnie jak w gminie i po­wiecie. Jest ona realizowana samodzielnie, a jej podstawę stanowi budżet.

Podobnie jak w przypadku gminy i powiatu, ustawodawca przyjmuje, że mieszkańcy województwa podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (wybory lub refe­rendum) lub za pośrednictwem organów samorządu wojewódzkiego. Zasadą jest przed-

126 ^Blok ogólny

stawicielski system wykonywania władzy w województwie, ale może on być wyłączony na rzecz referendum w każdej ważnej dla województwa sprawie (podobnie jak w gminie). Z inicjatywą zwołania referendum może wystąpić sejmik wojewódzki lub 1/10 miesz­kańców uprawnionych do głosowania.

Organem stanowiącym i kontrolnym województwa jest sejmik wojewódzki. Do jego kompetencji należy:

• uchwalanie strategii rozwoju województwa oraz programów wojewódzkich,

• uchwalanie i kontrola budżetu,

• stanowienie aktów prawa miejscowego, w tym statutu województwa,

• powoływanie i odwoływanie organu wykonawczego,

• podejmowanie uchwał w ważniejszych sprawach majątkowych województwa.

Organizowanie pracy sejmiku i kierowanie jego posiedzeniami należy do przewodni­czącego sejmiku i jego 1-3 zastępców (nie mogą wchodzić w skład zarządu wojewódz­twa). Sejmik może powoływać komisje do wykonywania swoich zadań, a jego obowiąz­kiem jest powołanie komisji rewizyjnej w celu kontroli zarządu i wojewódzkich jednostek organizacyjnych. Funkcji radnego województwa nie można łączyć z mandatem radnego powiatu i gminy.

Zarząd województwa (5 osób) jest organem wykonawczym. Członkostwa w zarzą­dzie nie można łączyć z zatrudnieniem w administracji rządowej, z mandatem radnego gminy i powiatu ani z mandatem posła i senatora. Członkowie zarządu, z wyjątkiem marszałka, mogą pochodzić spoza grona radnych.

Zarząd wykonuje wszystkie zadania należące do samorządu województwa, nie za­strzeżone na rzecz innych organów - zasada domniemania kompetencji. W szczegól­ności zakres jego obowiązków obejmuje wykonywanie uchwał sejmiku, przygotowanie projektu i wykonanie budżetu województwa, gospodarowanie mieniem województwa oraz koordynacja i kontrola działalności wojewódzkich jednostek organizacyjnych.

Przewodniczącym zarządu jest marszałek województwa. Nie jest on jednocześnie przewodniczącym sejmiku wojewódzkiego. Marszałek organizuje pracę zarządu woje­wództwa i urzędu marszałkowskiego, kieruje bieżącymi sprawami województwa oraz reprezentuje je na zewnątrz. W stanach wyższej konieczności podejmuje zadania za za­rząd. Sytuacja tego podmiotu jest podobna do tej, w jakiej pozostaje wójt (burmistrz lub prezydent miasta) oraz starosta.

Podobnie jak w przypadku powiatu i gminy zarząd województwa wykonuje swoje zadania przy pomocy aparatu pomocniczego - urzędu marszałkowskiego i wojewódz­kich jednostek samorządowych. Szczególnym urzędnikiem jest skarbnik województwa -główny księgowy budżetu województwa. Jest on powoływany i odwoływany na wnio­sek marszałka województwa przez sejmik wojewódzki. Skarbnik uczestniczy w obradach i pracach obu organów samorządowych.

Nadzór nad działalnością samorządu wojewódzkiego jest podobny do modelu nadzoru nad działalnością gminy i powiatu. Jest on dokonywany przez te same organy, które sprawują nadzór nad gminą i powiatem.

Organizacja administracji państwowej i samorządowej 127

9.3. Rola państwa i samorządów w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego

9.3.1. Wymiar sprawiedliwości

Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są:

1) sądy - Sąd Najwyższy, sądy powszechne i sądy szczególne.

Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakre­sie orzekania. Sądownictwo powszechne obejmuje sądy rejonowe, sądy wojewódzkie i sądy apelacyjne. Sądy rejonowe są właściwe dla jednej lub kilku gmin, wojewódzkie dla każdego z województw, zaś sądy apelacyjne dla okręgów obejmujących po kilka województw. W ramach sądownictwa powszechnego wyodrębnione są sądy rodzinne, sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, sądownictwo gospodarcze oraz sąd antymono­polowy. Sądy rejonowe są sądami pierwszej instancji w większości rozpatrywanych spraw, sądy wojewódzkie są sądami odwoławczymi od decyzji sądów rejonowych oraz sądami pierwszej instancji w przekazanych im ustawowo sprawach. Sądy apela­cyjne są sądami odwoławczymi od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sądy wojewódzkie;

2) trybunały - Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.

Są to dwa sądy o szczególnym znaczeniu. W swoim orzecznictwie są niezależne od Sądu Najwyższego.

Trybunał Konstytucyjny jest powoływany przez Sejm na 9-letnią kadencję. W jego skład wchodzi 15 sędziów. Jego rola polega na orzekaniu o zgodności z konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych naczelnych oraz centralnych organów państwo­wych. Orzeczenia Trybunału są wiążące. Orzeczenia o niezgodności ustaw z kon­stytucją podlegają rozpatrzeniu przez Sejm. Uchwała Sejmu oddalająca orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego musi być podjęta większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

Trybunał Stanu jest także powoływany przez Sejm. Jego kadencja trwa 4 lata, a tworzy go 21 członków. Trybunał gwarantuje istnienie odpowiedzialności konstytucyjnej (prawnej) wysokich urzędników państwowych;

3. Krajowa Rada Sądownictwa - instytucja, która stoi na straży niezależności sądów
   oraz niezawisłości sędziów;

4. Naczelny Sąd Administracyjny. Praworządne państwo kontrolowane jest przez są­
   downictwo administracyjne. Naczelny Sąd Administracyjny działa od 1980 roku. Na
   jego czele stoi prezes powoływany i odwoływany przez prezydenta. Jest to jedyny sąd
   administracyjny w Polsce z siedzibą w Warszawie oraz ośrodkami zamiejscowymi.
   Do NSA mogą być zaskarżane decyzje i postanowienia administracyjne z powodu
   ich wydania bez podstawy prawnej, o ile została wyczerpana droga postępowania
   przed organami administracyjnymi. Sąd może wniesioną skargę oddalić, uchylić za­
   skarżoną decyzję w całości lub części albo stwierdzić jej nieważność lub niezgodność
   z prawem.

128 Blok ogólny

Konstytucja RP zawiera szereg zasad regulujących działalność organów sprawiedli­wości i mających na celu zagwarantowanie właściwego funkcjonowania tych instytucji. Do najważniejszych z nich należą: zasada odrębności i niezależności sądów, zasada dwu­instancyjności postępowania sądowego, zasada niezawisłości i nieusuwalności sędziów oraz zasada apolityczności sędziów.

9.3.2. Kontrola przestrzegania prawa

Organy kontroli przestrzegania prawa to: prokuratura, Rzecznik Praw Obywatelskich, Najwyższa Izba Kontroli oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Prokuratura ma na celu strzeżenie praworządności i czuwanie nad ściganiem przestępstw. Od 1990 roku została ona podporządkowana ministrowi sprawiedliwości jako Prokuratorowi Generalnemu. Prokuratorzy prowadzą albo nadzorują postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych oraz występują przed sądem jako oskarżyciele posiłkowi.

Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu na 4-letnią kadencję. Jest w swojej działalności niezawisły i niezależny od innych orga­nów. Odpowiada przed Sejmem. Rzecznik stoi na straży praw obywatelskich i wolności określonych w konstytucji i innych przepisach prawa. Nie jest organem rozstrzygającym, a jedynie wskazuje właściwym organom państwowym i instytucjom na konieczność pod­jęcia działań w związku z zagrożeniem lub naruszeniem praw i wolności obywatelskich. Podstawę prawną działań RPO stanowi konstytucja i ustawa o Rzeczniku Praw Obywa­telskich z 1987 roku.

Najwyższa Izba Kontroli powołana jest do kontroli działalności gospodarczej, finan­sowej, organizacyjno-administracyjnej organów administracji państwowej i podległych im jednostek.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa w radiu i telewizji oraz ma zapewniać otwarty i pluralistyczny charakter tych mediów.

9.3.3. Porządek publiczny na terenie gminy

Do ochrony porządku publicznego na terenie gminy może być utworzona samorzą­dowa umundurowana formacja - straż gminna. Podstawą prawną jej działalności jest ustawa o strażach gminnych. Według niej straż gminną może utworzyć rada gminy po zasięgnięciu opinii właściwego Komendanta Wojewódzkiego Policji. W gminach, w któ­rych przewodniczącym zarządu jest burmistrz, straż nosi nazwę straż miejska.

Straż gminna (miejska) jest jednostką organizacyjną gminy. Kieruje nią komendant powoływany i odwoływany przez zarząd gminy. Jego przełożonym jest wójt (burmistrz). Komendant wykonuje swoje zadania przy pomocy Komendy Straży. Nadzór nad dzia­łalnością straży sprawuje zarząd gminy, a w zakresie fachowym - komendant główny Policji poprzez właściwego terytorialnie komendanta wojewódzkiego.

Straż wykonuje zadania w zakresie ochrony porządku publicznego, w szczególności do zadań tych należy:

Organizacja administracji państwowej i samorządowej 129

• ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych,

• czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego,

• pomoc w usuwaniu awarii technicznych i skutków klęsk żywiołowych,

• współdziałanie / właściwymi podmiotami w zakresie ratowania zdrowia i życia,

• współdziałanie z Policją w zakresie zabezpieczenia miejsca przestępstwa, katastro­
  fy, ustalenia świadków zdarzenia, zapobiegania przestępczości,

• ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej,

• współdziałanie z organizatorami i innymi służbami w ochronie porządku publicz­
  nego podczas zgromadzeń i imprez publicznych,

• konwojowanie dokumentów lub wartości pieniężnych dla potrzeb gminy,

• informowanie społeczności lokalnej o stanie i rodzajach zagrożeń.

Strażnik wykonując wyżej wymienione zadania ma prawo do udzielania pouczeń, legitymowania osób, ujęcia osób stwarzających zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego, a także dla mienia i doprowadzenia ich do najbliższej jednostki Policji, nakładania grzywien, kierowania wniosków do kolegium do spraw wykroczeń, oskarżania przed kolegium i wnoszenia środków odwoławczych, dokonywania czynności sprawdzających, usuwania pojazdów i blokowania kół pojazdów w przypadkach określonych w przepisach

0 ruchu drogowym, wydawania poleceń, żądania niezbędnej pomocy od instytucji
państwowych i samorządowych.

Strażnik może stosować środki przymusu bezpośredniego wobec osób uniemożli­wiających wykonanie przez niego zadań określonych w ustawie. Straży wykonującej określone w ustawie zadania może być wydane pozwolenie na broń. Użycie broni może następować tylko w przypadkach wymienionych w ustawie (art. 18), pod warunkiem, że środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające.

Strażnik podczas wykonywania czynności służbowych jest obowiązany nosić umun­durowanie, legitymację służbową, znak identyfikacyjny oraz emblemat gminy. W czasie wykonywania zadań określonych w ustawie strażnik jest obowiązany przedstawić się imieniem i nazwiskiem, a ponadto na żądanie osoby, której czynności dotyczą, okazać legitymację służbową.

Strażnikiem może być osoba, która: posiada obywatelstwo polskie, ukończyła 21 lat, korzysta z pełni praw publicznych, posiada co najmniej wykształcenie średnie, cieszy się nienaganną opinią, jest sprawna pod względem fizycznym i psychicznym, nie była karana sądownie, ma uregulowany stosunek do służby wojskowej.

Do obowiązków strażnika należy: przestrzeganie prawa, rzetelne wykonywanie po­leceń przełożonych, poszanowanie powagi, honoru, godności obywatelskiej i własnej, zachowanie tajemnicy państwowej i służbowej, podejmowanie interwencji w sytuacja za­grożenia zdrowia i życia lub mienia, a także w przypadku naruszenia dóbr osobistych ludzi, zachowanie uprzejmości w kontaktach z obywatelami i współpracownikami, stałe podnoszenie kwalifikacji zawodowych, zachowywanie się z godnością w czasie pilicy

1 poza nią.

Strażnik, który w czasie wykonywania zadań przekroczył uprawnienia lub nie dopełnił obowiązku, naruszając w ten sposób dobra osobiste obywatela, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5. Strażnik, który wzorowo wykonuje swoje obowiązki, może uzyskać nagrodę, pochwałę, awans lub odznaczenie.

130 Blok ogólny

W trakcie trwania stosunku pracy strażnik nie może być członkiem partii politycznej, a także bez zezwolenia komendanta nie może podejmować innego zajęcia zarobkowego.

Literatura

Źródła

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, póz. 438).

Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o trójstopniowym podziale administracyjnym (Dz. U. Nr 96, póz. 603).

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. Nr 91, póz. 578).

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U. Nr 123, póz. 779).

Opracowania

Skrzydło W. (red.), Zary.s prawa konstytucyjnego, Lublin 1997.

Adam Taracha

10.

OCHRONA TAJEMNICY PAŃSTWOWEJ

I SŁUŻBOWEJ

10.1. Pojęcie tajemnicy państwowej

Tajemnicą państwową jest informacja niejawna określona w wykazie rodzajów in­formacji niejawnych (stanowi załącznik nr l do ustawy o ochronie informacji niejawnych z dnia 22 stycznia 1999 r.), której nieuprawnione ujawnienie może spowodować istotne zagrożenie dla podstawowych interesów Rzeczypospolitej Polskiej, a w szczególności dla niepodległości lub nienaruszalności terytorium, interesów obronności, bezpieczeń­stwa państwa i obywateli, albo narazić te interesy na co najmniej znaczną szkodę.

Zgodnie z art. 23 ustawy o ochronie informacji niejawnych informacje niejawne zakwalifikowane jako stanowiące tajemnicę państwową oznacza się:

1) klauzulą ściśle tajne w przypadku, gdy ich nieuprawnione ujawnienie mogłoby
spowodować istotne zagrożenie dla:

• niepodległości, nienaruszalności terytorium,

• polityki zagranicznej,

• stosunków międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej,

• interesów obronności, bezpieczeństwa państwa i obywateli,

• innych istotnych interesów państwa, które mogą być narażone na szkodę w wielkich
  rozmiarach;

2) klauzulą tajne w przypadku, gdy ich nieuprawnione ujawnienie mogłoby spowodować
zagrożenie dla międzynarodowej pozycji państwa, interesów obronności, bezpieczeń­
stwa państwa i obywateli, innych istotnych interesów państwa, albo narazić je na
znaczną szkodę.

Dołączony do ustawy załącznik nr l określa wykaz rodzajów informacji niejawnych stanowiących tajemnicę państwową. Wykaz ten podzielony jest na trzy części. W pierw­szej - liczącej 30 pozycji - wymienione są informacje niejawne, które oznaczone powinny

l 32 Blok ogólny

być klauzulą ściśle tajne. Są to między innymi: informacje dotyczące zagrożeń zewnętrz­nych bezpieczeństwa państwa o charakterze militarnym, plany i prognozowanie obronne oraz wynikające z nich decyzje i zadania; struktura, organizacja i funkcjonowanie systemu kierowania państwem oraz dowodzenia Siłami Zbrojnymi w czasie zagrożenia państwa i w czasie wojny; lokalizacja, wyposażenie, właściwości ochronne i organizacja obrony stanowisk kierowania państwem i stanowisk dowodzenia Siłami Zbrojnymi w czasie za­grożenia i wojny; centralny program mobilizacji gospodarki; szczegółowa struktura Sił Zbrojnych oraz okręgów wojskowych i rodzajów Sił Zbrojnych na czas wojny; planowa­nie, realizacja, wyniki badań naukowych i prac badawczo - rozwojowych o szczególnie ważnym znaczeniu dla obronności i bezpieczeństwa państwa; systemy łączności plano­wane, organizowane i utrzymywane przez służbę łączności podlegającą właściwym mini­strom do spraw wewnętrznych, administracji publicznej, Ministrowi Obrony Narodowej oraz Szefowi Urzędu Ochrony Państwa; organizacja, formy i metody pracy operacyj­nej organów, służb i instytucji państwowych uprawnionych do wykonywania czynności operacyjno - rozpoznawczych; szczegółowe kierunki pracy operacyjnej i zainteresowań służb ochrony państwa; informacje niejawne wymieniane przez Rzeczpospolitą Polską z Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego, Unią Europejską, Unią Zachodnioeuro­pejską oraz z innymi organizacjami i państwami, oznaczone klauzulą TOP SECRET lub równorzędną.

W części drugiej załącznika wymienione są informacje niejawne oznaczone klauzu­lą tajne ze względu na obronność i bezpieczeństwo państwa oraz porządek publiczny (40 pozycji). Stanowią ją m.in.: planowanie, rozmieszczenie rezerw państwowych; re­sortowe i wojewódzkie programy mobilizacji gospodarki; plany obrony cywilnej pań­stwa oraz plany obrony cywilnej województw; założenia systemu finansowego państwa w czasie podwyższonej gotowości obronnej i wojny; szczegółowa struktura Sił Zbroj­nych oraz okręgów wojskowych i rodzajów Sił Zbrojnych; wojskowe mapy specjal­ne i fotodokumenty przedstawiające obiekty inżynieryjnej rozbudowy terenu progno­zowanych rejonów i kierunków działań wojennych; informacje dotyczące przygotowa­nia, organizacji oraz wykorzystania transportu kolejowego, drogowego i wodnego oraz ochrony obiektów komunikacyjnych w czasie podwyższonej gotowości obronnej państwa i wojny.

W części trzeciej załącznika (liczącej 26 pozycji) wymieniono informacje niejawne oznaczone klauzulą tajne ze względu na ważny interes państwa, są to m.in.: materiały dla Rady Ministrów dotyczące potencjału strategicznego państwa oraz strategicznych zamó­wień rządowych i ich realizacji; system zabezpieczenia wartości pieniężnych w bankach państwowych i w przedsiębiorstwach produkujących znaki pieniężne; informacje o orga­nizacji i zabezpieczeniu transportów wartości pieniężnych przekraczających równowar­tość kwoty 500 tyś. EURO organizowanych przez banki państwowe oraz przedsiębiorstwa produkujące znaki pieniężne; plany, zasady i systemy organizacji ochrony oraz zabez­pieczenia banków państwowych; informacje niejawne wymieniane przez Rzeczpospolitą Polską z Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego, Unią Europejską oraz z innymi organizacjami międzynarodowymi i państwami, oznaczone klauzulą SECRET lub rów­norzędną.

Ustawa wprowadza także okresy ochrony informacji, których długość zależy od kategorii tajemnicy. Informacje niejawne stanowiące tajemnicę państwową podlegają

Ochrona tajemnicy państwowej i służbowej 133

ochronie przez okres 50 lat od daty ich wytworzenia. Bez względu na upływ czasu pozostają chronione:

/

1) dane identyfikujące funkcjonariuszy i żołnierzy służb ochrony państwa wykonujących

czynności operacyjno-rozpoznawcze,

2. dane identyfikujące osoby, które udzieliły pomocy w zakresie czynności operacyjno-
   rozpoznawczych organom, służbom i instytucjom państwowym uprawnionym do ich
   wykonywania,

3. informacje niejawne uzyskane od innych państw lub organizacji międzynarodowych,
   jeżeli taki był warunek ich udostępnienia.

Rada Ministrów w drodze rozporządzenia może określić, które spośród informacji niejawnych oznaczonych klauzulą tajne przestały stanowić tajemnicę państwową, jeżeli od ich powstania upłynęło co najmniej 20 lat (nie dotyczy to informacji chronionych bez względu na upływ czasu).

10.2. Pojęcie tajemnicy służbowej

Tajemnicą służbową jest informacja niejawna nie będąca tajemnicą państwową, uzyskana w związku z czynnościami służbowymi albo wykonywaniem prac zleconych, której nieuprawnione ujawnienie mogłoby narazić na szkodę interes państwa, interes publiczny lub prawnie chroniony interes obywateli albo jednostki organizacyjnej.

Informacje niejawne zaklasyfikowane jako stanowiące tajemnicę służbową oznacza się klauzylą:

1. poufne - w przypadku, gdy ich nieuprawnione ujawnienie powodowałoby szkodę dla
   interesów państwa, interesu publicznego lub prawnie chronionego interesu obywateli;

2. zastrzeżone - w przypadku, gdy ich nieuprawnione ujawnienie mogłoby spowodować
   szkodę dla prawnie chronionych interesów obywateli oraz jednostki organizacyjnej.

Pojęcie tajemnicy służbowej nie jest, w odróżnieniu od pojęcia tajemnicy państwowej, doprecyzowane żadnymi taksatywnie wyliczonymi przypadkami. W związku z tym okre­ślenie zakresu tajemnicy służbowej może sprawić poważne problemy. Należy pamiętać, że obecnie poza tajemnicą służbową występują także takie pojęcia, jak tajemnica przed­siębiorstwa, tajemnica bankowa i rożne rodzaje tajemnicy zawodowej, których zakresy pojęciowe krzyżują się z zakresem tajemnicy służbowej.

Informacje niejawne stanowiące tajemnicę służbową podlegają ochronie w sposób określony ustawą przez:

• 5 lat, gdy są oznaczone klauzulą poufne,

• 2 lata, gdy oznaczone są klauzulą zastrzeżone, o ile osoba dokonująca klasyfikacji
  nie określi terminu krótszego.

134 Blok ogólny

10.3. Zasady postępowania z dokumentami zawierającymi tajemnicę państwową i służbową

Ustawa kompleksowo reguluje ochronę informacji stanowiących tajemnicę państwową i służbową, poczynając od określenia zakresu kompetencyjnego organów odpowiedzial­nych za ochronę tych informacji, poprzez określenie zasad procedury sprawdzającej osoby dopuszczone do tajemnicy państwowej i służbowej, aż do określenia środków fizycznej i technicznej ochrony informacji niejawnych oraz zasad prowadzenia kancelarii tajnych i kontroli obiegu dokumentów.

Kancelarie tajne, kontrola dokumentów. Jednostka organizacyjna, w której są wy­twarzane, przetwarzane, przekazywane lub przechowywane dokumenty niejawne ozna­czone klauzulą poufne lub stanowiące tajemnicę państwową ma obowiązek zorganizowa­nia tajnej kancelarii. Stanowi ona wyodrębnioną komórkę podległą bezpośrednio pełno­mocnikowi ochrony, odpowiedzialną za właściwe rejestrowanie, przechowywanie, obieg i wydawanie takich dokumentów uprawnionym osobom. Kancelaria tajna powinna być zorganizowana w wyodrębnionym pomieszczeniu zabezpieczonym zgodnie z przepisami

0 środkach ochrony fizycznej informacji niejawnych i musi być obsługiwana przez pra­
cowników pionu ochrony. Organizacja pracy kancelarii tajnej musi, w każdych okoliczno­
ściach, zapewnić możliwość ustalenia, gdzie znajduje się poufny dokument pozostający
w dyspozycji jednostki organizacyjnej. Dokumenty oznaczone klauzulami: ściśle tajne

1 tajne mogą być wydawane poza kancelarię tajną jedynie w przypadku, gdy odbiorca za­
pewnia warunki ochrony takich dokumentów przed nieuprawnionym ujawnieniem. Fakt
zapoznania się przez osobę uprawnioną z dokumentem oznaczonym klauzulą ściśle tajne
podlega odnotowaniu w karcie zapoznania się z tym dokumentem.

Środki ochrony fizycznej i technicznej informacji niejawnych. Na jednostkach organizacyjnych, w których materiały zawierające informacje niejawne są wytwarzane, przetwarzane, przekazywane lub przechowywane ciąży obowiązek stosowania środków ochrony fizycznej w celu uniemożliwienia osobom nieupoważnionym dostępu do takich informacji. Zakres stosowania środków ochrony fizycznej musi odpowiadać klauzuli tajności i ilości informacji niejawnych, liczbie oraz poziomowi dostępu do takich informacji zatrudnionych lub pełniących służbę osób. Musi uwzględniać wskazania służb ochrony państwa dotyczące w szczególności ochrony przed zagrożeniami ze strony obcych służb specjalnych, także w stosunku do państwa sojuszniczego. W celu zapewnienia ochrony fizycznej należy w szczególności:

1. wydzielić części obiektów zwane strefami bezpieczeństwa, które poddane są szcze­
   gólnej kontroli wejść i wyjść oraz kontroli przebywania;

2. wydzielić wokół stref bezpieczeństwa strefy administracyjne służące do kontroli osób
   lub pojazdów;

3. wprowadzić system przepustek lub inny system określający uprawnienia do wejścia,
   przebywania i wyjścia ze strefy bezpieczeństwa, a także przechowywania kluczy
   do pomieszczeń chronionych, szaf pancernych i innych pojemników służących do
   przechowywania informacji niejawnych stanowiących tajemnicę państwową;

4. zapewnić kontrolę stref bezpieczeństwa i stref administracyjnych nadzorowanych
   przez przeszkolonych zgodnie z ustawą pracowników pionu ochrony;

Ochrona tajemnicy państwowej i służbowej 135

5) stosować certyfikowane wyposażenie i urządzenia służące ochronie informacji nie­jawnych, takich jak sejfy, zamki, szyby, kraty, drzwi, urządzenia i systemy antywła-maniowe, systemy alarmowe oraz urządzenia zabezpieczające przed podsłuchem lub podglądem.

Systemy i sieci telekomunikacyjne służące do wytwarzania, przechowywania, prze­twarzania lub przekazywania informacji niejawnych stanowiących tajemnicę państwo­wą podlegają szczególnej ochronie przed nieuprawnionym ujawnieniem tych informacji, a także przed możliwością przypadkowego lub świadomego narażenia ich bezpieczeń­stwa. Przekazywanie tych informacji za pośrednictwem systemów i sieci telekomunika­cyjnych może nastąpić pod warunkiem zastosowania kryptologicznych metod i środków ochrony dopuszczonych do eksploatacji na podstawie szczególnych wymagań bezpieczeń­stwa. Szczególne wymagania bezpieczeństwa opracowuje i przekazuje służbom ochrony państwa kierownik jednostki organizacyjnej, który jest także odpowiedzialny za eksplo­atację i bezpieczeństwo systemu lub sieci teleinformacyjnej. Jeżeli dotyczą one informacji stanowiących tajemnicę państwową, są w każdym przypadku indywidualnie zatwierdzane przez służby ochrony państwa w terminie 30 dni od dnia ich przekazania. Gdy zawierają tajemnicę służbową, powinny być przedstawione służbom ochrony państwa. Niewniesie-nie przez te służby zastrzeżeń w terminie 30 dni od daty ich przedstawienia, uprawnia do uruchomienia systemu lub sieci teleinformatycznej.

Postępowanie sprawdzające osoby dopuszczonej do informacji niejawnych. Z pew­nością najbardziej widoczną nowością ustawy jest wprowadzenie procedury sprawdzania osoby dopuszczonej do tajemnicy państwowej i służbowej. Postępowania sprawdzającego nie przeprowadza się wobec osób pełniących urzędy: Prezydenta RP, Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu. Postępowanie sprawdzające na wniosek Marszałka Sejmu lub Sena­tu prowadzone będzie wobec tych posłów i senatorów, których obowiązki parlamentarne wymagają dostępu do informacji niejawnych określonych klauzulą ściśle tajne. Postępo­wania sprawdzającego nie przeprowadza się wobec osób zajmujących stanowiska: Prezesa Rady Ministrów i członka Rady Ministrów, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Pre­zesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, Prezesa Narodowego Banku Polskiego, Prezesa NIK-u, Rzecznika Praw Obywatelskich, General­nego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, Rzecznika Interesu Publicznego, członków Rady Polityki Pieniężnej, członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz Szefów Kancelarii: Prezydenta RP, Sejmu, Senatu i Prezesa Rady Ministrów. W stosunku do kandydatów na te stanowiska postępowanie sprawdzające przeprowadza właściwa służba ochrony państwa na wniosek: Marszałka Sejmu, Marszałka .Senatu lub innego organu uprawnionego do powołania na te stanowiska.

Szczegółowość postępowania sprawdzającego zależy od rodzaju informacji, do której osoba ma być dopuszczona. Występują trzy rodzaje postępowania:

1. zwykłe - przy stanowiskach i pracach związanych z dostępem do informacji stano­
   wiących tajemnicę służbową,

2. poszerzone - przy stanowiskach i pracach związanych z dostępem do informacji
   niejawnych oznaczonych klauzulą tajne,

3. specjalne - przy stanowiskach i pracach związanych z dostępem do informacji
   niejawnych oznaczonych klauzulą ściśle tajne.

136 Blok ogólny

Natomiast zasady postępowania sprawdzającego są takie same (niezależnie od tego kto je prowadzi i o jakim stopniu szczegółowości). Postępowanie to ma na celu ustalenie czy osoba sprawdzana daje rękojmię zachowania tajemnicy. W jego toku ustala się, czy istnieją wątpliwości co do:

1. lojalności osoby sprawdzanej wobec Rzeczypospolitej Polskiej,

2. jej wiarygodności, a zwłaszcza, czy osoba ta ukryła lub świadomie niezgodnie
   z prawdą podała w postępowaniu sprawdzającym informacje mające znaczenie dla
   ochrony informacji niejawnych lub występują związane z tą osobą okoliczności
   powodujące ryzyko jej podatności na szantaż lub wywieranie presji,

3. przestrzegania porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej,

4. możliwości werbunku lub kontaktu z obcymi służbami specjalnymi sprawdzanej
   osoby, a zwłaszcza obawy o wywieranie w tym celu presji. W toku postępowania
   sprawdzającego poszerzonego i specjalnego ustala się, czy nie istnieją wątpliwości:

1. związane z wyraźną różnicą między poziomem życia osoby sprawdzanej a uzy­
   skiwanymi przez nią dochodami,

2. związane z ewentualnymi informacjami o chorobie psychicznej lub innych zakłó­
   ceniach czynności psychicznych, uzależnienia od alkoholu lub narkotyków.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 11, póz. 95). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 lutego 1999 r. w sprawie organizacji kancelarii tajnych (Dz. U. Nr 18.

póz. 156). Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 lutego 1999 r. w sprawie szczegółowego trybu prowadzenia

przez służby ochrony państwa kontroli w zakresie ochrony informacji niejawnych stanowiących tajemnice

państwową (Dz. U. Nr 18. póz. 160). Rozporządzenie Ministrów Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Obrony Narodowej z dnia 26 lutego

1999 r. w sprawie sposobu oznaczania materiałów, w tym klauzulami tajności oraz sposobu umieszczenia

kluzui na tych materiałach (Dz. U. Nr 18, póz. 167). Rozporządzenie Ministrów Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Obrony Narodowej z dnia 26 lutego

1999 r. w sprawie trybu i sposobu przyjmowania, przewożenia, wydawania i ochrony materiałów (Dz. U.

Nr 18, póz. 168).

Piotr Witkowski

11.

POJĘCIE TERRORYZMU. CELE I METODY DZIAŁAŃ TERRORYSTYCZNYCH

11.1. Terroryzm - początki i jego rozwój

Pojęcie terroryzm wywodzi się od łacińskiego pojęcia terror, które oznacza strach, trwogę, przerażenie, a także różne akty gwałtu i przemocy powodujące uczucie strachu.

Przez pojęcie terroru należy rozumieć pewien szczególny sposób sprawowania władzy, oparty na stosowaniu surowych represji wobec faktycznych lub domniemanych przeciwników, w celu utrzymania się przy władzy.

Terroryzm zaś to stosowanie aktów gwałtu i przemocy przez pojedyncze osoby lub organizacje, działające w konspiracji, przeciwko istniejącemu porządkowi ustanowionemu przez państwo.

Można zatem przyjąć, że terror od terroryzmu różni stosunek do władzy i status społeczno-prawny podmiotów.

Terroryzm to stosowanie przemocy przez osoby działające w konspiracji przeciwko określonej sytuacji społecznej, ekonomicznej lub politycznej w celu jej zmiany. Zazwy­czaj jest więc walką z władzą i o władzę.

A. Pawłowski definiuje terroryzm jako taktykę działania politycznie zaangażowanych osób, polegającą na stosowaniu spektakularnych środków fizycznych przeciwko osobistym i rzeczowym prawom drugich osób, w celu zwrócenia na siebie i swoje idee uwagi publicznej bądź w zamiarze wywołania takiej grozy, aby osoby trzecie poczuły się zmuszone do zachowania odpowiadającego celom terrorystów.

T. Hanausek określa terroryzm jako planowaną, zorganizowaną i zazwyczaj uzasad­nioną ideologicznie działalność osób lub grup, mającą na celu wymuszenie od władz państwowych, społeczeństwa lub poszczególnych osób określonych świadczeń, zachowań czy postaw. Jest ona realizowana w przestępczych formach, obliczonych na wywołanie szerokiego i maksymalnie zastraszającego rozgłosu w opinii publicznej. Definicję tę autor odnosi głównie do terroryzmu w Europie od połowy lat 60-tych.

138 Blok ogólny

Terrory/m współczesny nie jest zjawiskiem nowym, a jego geneza sięga roku 1090. Wtedy to Hassun Ben Sabbah, założyciel tajnego stowarzyszenia asasinów w Persji, uczynił z terroryzmu metodę rządzenia i podboju. Był prawdopodobnie pierwszym człowiekiem, stojącym na c/ele takiego stowarzyszenia, którego członkowie byli ślepo posłuszni swemu panu i zabijali na każdy jego rozkaz.

Od tego czasu formy i metody terroryzmu rozwijały się wraz z nadchodzącym postępem technicznym i reorganizacją społeczeństwa.

Nowym etapem w rozwoju terroru i terroryzmu był okres Rewolucji Francuskiej. Od okresu dyktatury Jakobinów, którzy są niejako twórcami nowożytnego terroru, przez cały XIX wiek, terroryzm traktowano w sensie politycznym - jako utrzymanie się przy władzy za pomocą przemocy i strachu.

W latach 70-tych XIX wieku pojęcie to zaczęło obejmować rewolucyjny ruch rosyjski, który za pomocą aktów terrorystycznych starał się walczyć z caratem. Synonimem tej działalności stało się istniejące w latach 1870-1887 narodnictwo rosyjskie. Główną organizacją narodników był początkowo związek Ziemia i Wola, potem Czarny Podział i wreszcie Wola Ludu, z Komitetem Wykonawczym na czele. Do najsławniejszych ataków narodników należy zaliczyć m.in. zasztyletowanie barona Gustawa Heykinga w Kijowie w 1887 r., zamach na generała Trepowa oraz zabójstwo cara Aleksandra II w 1881 r.

W historii wśród najsłynniejszych zamachów terrorystycznych należy wymienić: zabójstwo francuskiego prezydenta Carnota w 1884 r., dokonane przez włoskiego anarchistę, zastrzelenie króla włoskiego Humberta w 1900 r., zamordowanie prezydenta USA - McKinleya w 1901 r., przeprowadzenie zamachu na króla Jugosławii Aleksandra i ministra Barthou w 1934 r.

Postęp techniczny zwiększył możliwości dokonywania aktów terrorystycznych. Roz­wój komunikacji lądowej, morskiej i lotniczej sprawił, że coraz częściej przedmiotem ataków terrorystycznych zaczęły stawać się autobusy, pociągi, statki i samoloty. Pierwsze porwanie samolotu miało miejsce w 1930 r., kiedy to kilku peruwiańskich rewolucjoni­stów opanowało cywilny statek powietrzny, chcąc nielegalnie przekroczyć granicę Peru. Od tego momentu, a szczególnie od końca lat 60-tych, rozpoczęła się fala zamachów na wymienione wyżej środki lokomocji, która z niewielkimi przerwami utrzymuje się do chwili obecnej.

A. Pawłowski klasyfikuje terroryzm w oparciu o następujące kryteria:

1. stery życia społecznego zagrożone akcją terrorystyczną. Wyróżnić tu można terro­
   ryzm indywidualny (tzn. skierowany przeciwko konkretnej osobie) i terroryzm eko­
   nomiczny (skierowany przeciwko określonym obiektom);

2. taktyki działania sprawców. Według tego kryterium terroryzm nie zależy od strategii,
   ale od taktyki działania, co prowadzi do wyróżnienia terroru represyjnego, deiensyw-
   nego i ofensywnego;

3. cele bliskiego zasięgu, wytyczone w założeniach programowych organizacji terro­
   rystycznych. Kryterium to wynika z wyodrębnienia trzech rodzajów działań terrory­
   stycznych:

a) obliczonych na własną skuteczność (tzw. terroryzm sprawczy bezpośredni -charakterystyczny np. dla FLN),

Pojęcie terroryzmu. Cele i metody działań terrorystycznych 139

2. zmierzających do wymuszenia zmiany kursu w polityce, lecz bez zamiaru wzięcia
   odpowiedzialności za losy kraju (tzw. terroryzm sprawczy pośredni - stosowany
   przez ETA lub OAS),

3. mających stać się detonatorem buntu mas (tzw. propaganda przez czyn);

4) zobiektywizowana ocena zamierzeń strategicznych danej organizacji lub ruchu, któ­rego część składową stanowi ta organizacja. Tu mieści się terroryzm organizacji rewolucyjnych, separatystycznych oraz reakcyjnych. Powyższe rozróżnienie ma walor poznawczy, pozwala bowiem na wyodrębnienie

i pogrupowanie odmian terroryzmu według najważniejszych, wspólnych cech. Jego wadą

jest natomiast to, że pomija istotny rodzaj terroryzmu, jakim jest terroryzm państwowy. Wady tej unika podział terroryzmu, zaproponowany w 1982 r. przez A. P. Schmida

i J. de Grała. Autorzy ci wyróżniają trzy postacie terroryzmu:

1. terroryzm polityczny,

2. terroryzm przestępczy (terroryzm niepolityczny),

3. terroryzm patologiczny (terroryzm niepolityczny).

W różnych odmianach terroryzmu politycznego, największą rolę odgrywa terro­ryzm państwowy, którego cechą jest fakt, że jego podmiotem sprawczym jest państwo (w praktyce organizacje państwowe), które dopuszczają się aktów przemocy przeciw innemu państwu. Jest on brutalną formą agresji lub ingerencji jednego państwa w we­wnętrzne sprawy innych państw. Jawne jego przypadki przybierają w praktyce formę ataków lotniczych na wybrane obiekty, ataków komandosów, napaści na obiekty przygra­niczne, na samoloty i statki lub polegają na demonstracji sił w pobliżu danego państwa przez manewry wojskowe lub inną specjalną koncentrację sił militarnych. Terroryzm państwowy jako przejaw wrogiego działania poza stanem wojny ma zazwyczaj na celu zmuszenie innego państwa do uległości, rezygnacji ze swych suwerennych praw i do podporządkowania go własnym interesom.

Terroryzm przestępczy polega na dopuszczeniu się aktów przemocy w celu osiągnię­cia korzyści majątkowej lub osobistej. Takimi typowymi aktami przemocy są: kidnaping, napady rabunkowe i branie zakładników (np. pracowników rabowanego banku).

Przykładem zwykłej techniki terrorystycznej, która została zastosowana przez quasi-terrorystów jest branie zakładników. Ofiary autentycznie terrorystycznej akcji stają się z woli porywaczy czynnikiem przetargowym, służącym zmuszeniu władz do przyjęcia żądań terrorystów. Ta sytuacja jest następnie wykorzystywana do powiadomienia opinii publicznej tak, jak odpowiada to terrorystom.

Terroryzm patologiczny - określenie to obejmuje zamachy terrorystyczne podej­mowane przez osoby o zmniejszonej poczytalności lub wręcz psychopatów. Dotyczy to w szczególności porywaczy samolotów, których badania osobowości wykazują, że sto­sunkowo duży ich odsetek cierpi na zaburzenia psychiczne.

Odmienną postać stanowi terroryzm międzynarodowy. Podmiotem terroryzmu mię­dzynarodowego mogą być osoby pojedyncze, grupy osób lub formacje terrorystycz­ne. Umiędzynarodowienie zamachów terrorystycznych stało się obecnie nieodłączną cechą eskalacji terroryzmu i tzw. strategii napięcia. Narastanie terroryzmu między­narodowego ma w wielu przypadkach bezpośredni związek z koordynacją działal­ności poszczególnych ugrupowań terrorystycznych. Towarzyszy temu zjawisko mię-

140 Blok ogólny

dzynarodowych powiązań tych grup, które osiągnęły znaczne rozmiary, zwłaszcza w dziedzinie organizowania baz terrorystycznych, kryjówek dla członków ruchu oraz szkolenia. Świadczy to o bardzo dobrym przygotowaniu do działalności terrorys­tycznej.

Akty terrorystyczne o charakterze międzynarodowym to:

1. akty gwałtu dokonane lub usiłowano, wyrażające się w zabójstwach, uszkodzeniach
   ciała, uprowadzeniach, szantażach i groźbach w stosunku do oficjalnych przedsta­
   wicieli państw (członków ich rodzin), pełniących określone funkcje w dziedzinach:
   politycznej, ekonomicznej, technicznej, transportowej, handlowej i kulturalnej w sto­
   sunkach międzynarodowych,

2. zagarnięcie, zniszczenie lub uszkodzenie mienia niezbędnego do realizacji stosunków
   między państwami w wymienionych wyżej dziedzinach,

3. akty gwałtu powodujące zakłócenia w międzynarodowej łączności pocztowej, tele­
   graficznej, telefonicznej, radiowej i telewizyjnej,

4. akty gwałtu dokonane w transporcie powietrznym, wodnym, kolejowym i autobuso­
   wym, powodujące skutki o zasięgu międzynarodowym,

Terroryzm międzynarodowy można dzielić według różnych kryteriów. P. Wilkinson dzieli go według kryterium sprawcy, na:

1. terror państwa reżimu - występujący we wszystkich okresach historycznych. Nie
   wymaga stosowania żadnej technologii, chociaż nowoczesne totalitarne państwa są
   skłonne do wykorzystania nowej techniki kontroli informacji do narzucenia woli
   całej, pozostałej populacji. Działalność płk Kadafiego i Ayatollaha Chomeiniego jest
   przykładem takiego zachowania;

2. terroryzm frakcyjny - który ma miejsce wtedy, gdy podejmowany jest przez
   sprawców działających w imieniu państwa dla realizacji szeroko zakrojonych celów
   i motywów. Głównymi sprawcami tej odmiany terroryzmu międzynarodowego są:

1. ekstremiści narodowi, autonomiści, separatyści, żądający, by ich główny cel
   (państwo) zachowywał się zgodnie z ich oczekiwaniami (IRA, ETA, Tamilskie
   Tygrysy w Sri Lance),

2. ideologiczni terroryści, których celem jest zamiana natury istniejącego polityczne­
   go, społecznego i ekonomicznego systemu (ekstremistyczne Skrzydło Czerwonych
   Brygad, Akcja Bezpośrednia (Direct Action), RAF (frakcja czerwonej armii),

3. emigracyjne grupy terrorystyczne, ukształtowane i zorganizowane w rodzinnych
   stronach w celu stworzenia możliwości wykorzystania ich za granicą (np. Ameri­
   can Sccret Anny lor the Liberation ot" Armenia tzw. ASALA, Croation Terrorist),

4. Issue Group Terror i sm (wynikowe, rezultatywne) - dążące bardziej do zmian
   w specyficznej polityce bloku politycznego niż do zrewolucjonizowania otwartego
   politycznego systemu (Animal Liberation Front w Wielkiej Brytanii, Animal
   Rights Grow-up and Antiabortion Bombers w USA),

c) religijne ekstremistyczne grupy - dążące do narzucenia swej własnej fanatycznej wiary w religię, której są wyznawcami i płynący z niej religijny porządek (The Shiite Fundamentalists Islamie Jihad).

Pojęcie terroryzmu. Cele i metody działań terrorystycznych 141

11.2. Zabezpieczenia karnoprawne przy zwalczaniu terroryzmu w Polsce i na świecie

11.2.1. Terroryzm i akt terrorystyczny w polskim prawie karnym

Kwalifikacja prawna terroryzmu i aktu terrorystycznego a przepisy części ogólnej kodeksu karnego - art. 65 kk mówi, że popełnienie przestępstwa przez osobę działającą w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu przestępstwo prowadzi do nadzwyczajnego obostrzenia kary.

Struktura organizacyjna zorganizowanej grupy, do której przynależy sprawca, nie musi mieć cech trwałości. O członkostwie w grupie decyduje poczucie przynależności do niej, bez względu na pełnioną w niej funkcję. Warto zauważyć, że celem takiej grupy niekoniecznie musi być popełnianie wielu przestępstw, wystarczy zorganizowanie się osób dla popełnienia pojedynczego aktu terrorystycznego.

Kwalifikacja prawna terroryzmu i aktu terrorystycznego a przepisy części szczególnej kodeksu karnego:

1. czyny popełnione na przedpolu aktu terrorystycznego, które pełnią rolę przygoto­
   wawczą w stosunku do aktu terrorystycznego, określają następujące artykuły kodeksu
   karnego: 121 § l i §2, 171 § l, S 2i §3, 258 § l, §2~i §3, 263 §2;

2. czyny prowadzące do zastraszania lub terroru. Są to te typy rodzajowe przestępstw,
   które opisują zachowania narażające na niebezpieczeństwo zniszczenia lub uszkodze­
   nia pozostającego pod ochroną prawa dobra oraz zachowania naruszające te dobra.
   Kwestie te regulują następujące artykuły kodeksu karnego: 128 kk § l, 134, 135 § l,
   148 § l, §2 i §3, 163 8 l, §2 i §3, 164 § l i §2, 165 § l, §2, §3 i §4, art. 166 § l,
   § 2 i § 3, 167 § l i § 2, 252 § l, § 2, § 3 i § 4;

3. czyny popełniane we współdziałaniu ze sprawcą aktu terrorystycznego po jego
   dokonaniu. Udzielenie sprawcom aktu terrorystycznego jakiejkolwiek pomocy po
   jego dokonaniu w celu uniknięcia odpowiedzialności karnej przewiduje kodeks karny
   w art. 291-294 kk (paserstwo) oraz w art. 239 kk (poplecznictwo).

Instytucje prawa karnego procesowego służące potrzebom przeciwdziałania ter­roryzmowi i aktom terrorystycznym. Nie ulega wątpliwości, że charakter przestępczości terrorystycznej - o którym decyduje waga popełnianych przestępstw, silne poczucie przy­należności do związku terrorystycznego, dopuszczanie się przestępstw na tzw. przedpolu aktu terrorystycznego - zmusza do nieustannego poszukiwania normatywnych środków, których celem byłoby zwiększenie efektywności jej przeciwdziałania. Pojawia się za­tem pytanie, czy i w jakim zakresie poszczególne instytucje polskiego prawa karnego procesowego wymagają modyfikacji umożliwiających realizację tego celu.

Internowanie - jest jednym ze środków prawnoprocesowych, służących przeciwdzia­łaniu terroryzmowi. Pozostaje w gestii prokuratora, a polega na przymusowym zatrzyma­niu cudzoziemca w strzeżonym ośrodku, do czasu wykonania decyzji o jego wydaleniu.

Zatrzymanie - uregulowane jest w art. 244 kpk.

Tymczasowe aresztowanie - jest jednym ze środków zapobiegawczych, uregulowa­nych w rozdziale 28 kpk.

142 Blok ogólny

Przeszukanie - uregulowane jest w rozdziale 25 kpk. Wydaje się, że przeszukanie w formie przewidzianej przez polskie ustawodawstwo jest wystarczające dla zabezpiecze­nia dowodów przez organy ścigania w stosunku do każdej kategorii przestępstw, w tym związanych z terroryzmem.

Kontrola ruchu telekomunikacyjnego i pocztowego - kwestię tę reguluje kodeks postępowania karnego, ustawa o Policji i ustawa o Urzędzie Ochrony Państwa. Art. 237 § 3 kpk enumeratywnie wylicza możliwość kontroli i utrwalania treści rozmów telefo­nicznych. Wydaje się, iż po ewentualnym uzupełnieniu pkt. 14 art. 237 § 3 kpk o związek terrorystyczny (zorganizowanej grupy przestępczej) i ustanowieniu kontroli niezawisłego organu nad przestrzeganiem formalnych wymogów dopuszczalności wymienionych tam przesłanek, obowiązujące przepisy zdadzą egzamin w zwalczaniu terroryzmu.

Świadek koronny - instytucja ta uregulowana jest w ustawie o świadku koronnym, art. 1-4 i 9-11. Wydaje się, że jeśli chodzi o zwalczanie terroryzmu, to ww. przepisy należałoby uzupełnić dwoma postulatami: 1) rozszerzyć zakres przedmiotowy tej insty­tucji o sprawcę aktu terrorystycznego (tego nie ma w art. 1); 2) uwzględniając fakt, że organizacje terrorystyczne mają często swoje siedziby w wielu miejscach w kraju i za granicą, konieczne jest stworzenie programu ochrony świadka koronnego, przewidują­cego możliwość zmiany jego danych osobowych, zapewniających pomoc odpowiednich organów państwa w uzyskaniu zatrudnienia, mieszkania itp.

Świadek incognito - instytucję tę przewiduje kpk w art. 184 § 1. Obecne ujęcie świadka incognito nie wymaga uzupełnień i niewątpliwie może skutecznie przeciwdziałać przejawom terroryzmu.

Informatorzy - użycie tego środka nie jest normowane w kodeksie postępowania karnego czy w kodeksie karnym. Można go stosować w oparciu o: art. 22 ust. l ustawy o policji, arl. 13 ust. l ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa oraz art. 9b ust. l ustawy o Straży Granicznej.

Użycie tego środka do walki z terroryzmem wydaje się być niezbędne. Infiltracja śro­dowiska, w którym osoby należące do związków terrorystycznych przebywają, pracują lub się szkolą, daje dużą możliwość zapobiegania aktom przemocy. Z drugiej strony her­metyczność tych środowisk, towarzysząca ich poczynaniom zmowa milczenia powodują istotne utrudnienia prowadzonych w związku z ich aktywnością śledztw.

W ww. ustawach występują również inne środki, które mogą zostać wykorzystywane w walce z terroryzmem, np. tajny agent policji, zakup kontrolowany, kontrolowane przyjęcie lub wręczenie korzyści majątkowej czy niejawnie nadzorowana dostawa.

Reasumując, odpowiedzialność za akty terroryzmu w polskim prawie karnym nie może ograniczać się wyłącznie do odpowiedzialności za zewnętrzne przejawy terroryzmu pod postacią aktów terrorystycznych. Powinna dotyczyć zarówno czynów popełnionych na przedpolu aktu terrorystycznego, jak również aktów terrorystycznych, łącząc w tym ostatnim przypadku w jeden typ rodzajowy przestępstwa, zachowania często oderwane od siebie, stanowiące jednak środek do realizacji celów terroryzmu. Wydaje się, że obecnie obowiązujące przepisy odpowiednio wykorzystywane, stanowią dostateczny oręż w walce z terroryzmem.

Pojęcie terroryzmu. Cele i metody działań terrorystycznych 143

11.2.2. Terroryzm i akt terrorystyczny w prawie międzynarodowym

W trakcie konferencji naukowych podejmowane były wielokrotne próby uchwyce­nia specyfiki terroryzmu i aktu terrorystycznego. W czasie pierwszej konferencji w La Paź 1919 r. i drugiej w Brukseli w 1926 r. (pod auspicjami Międzynarodowego Sto­warzyszenia Prawa Karnego) analizowano kwestie zwiększenia efektywności zwalcza­nia terroryzmu. Chciano to osiągnąć poprzez uznanie terroryzmu międzynarodowego za przestępstwo iuris gentium, co pozwoliłoby na stosowanie represji karnej, niezależnie od miejsca popełnienia tego przestępstwa. Przyjęto również próby sformułowania defi­nicji terroryzmu międzynarodowego, uznając, że czynem takim może być każdy czyn bezprawny, polegający na pogwałceniu porządku międzynarodowego. Podobnie do za­gadnienia terroryzmu ustosunkowano się na pierwszej konferencji poświęconej unifikacji prawa karnego, która odbyła się w Warszawie w 1927 r. Również na kolejnych konferen­cjach w Brukseli (1930 r.), w Paryżu (1931), w Madrycie (1935), w Kopenhadze (1935) uczestnicy zgodni byli co do tego, że akty terroryzmu podlegać powinny kompetencji jurysdykcji uniwersalnej.

Po II wojnie światowej przedstawiciele nauki dążyli do możliwie szerokiego określe­nia zespołu czynów, które w pewnych warunkach mogłyby być uznane za specyficzne dla terrorystów. Ważną rolę w tym względzie odegrała konferencja Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa (ILA) w Brukseli, w 1980 r., podczas której opracowano Projekt konwencji dotyczącej kontroli prawnej międzynarodowego terroryzmu.

Artykuł l §2 (a) tegoż projektu określa międzynarodowe przestępstwo terrory­styczne jako „każdy poważny akt przemocy lub groźby jej użycia przez osoby działające indywidualnie lub wspólnie z innymi osobami skierowany przeciwko:

1. osobom podlegającym ochronie międzynarodowej (tzn. członkom misji dyplomatycz­
   nych, konsularnych lub specjalnych, członkom organizacji międzynarodowych mają­
   cym status dyplomatyczny lub inny, zagranicznym urzędnikom lub osobom zapro­
   szonym do danego państwa w charakterze gości oficjalnych),

2. organizacjom (rządowym i pozarządowym, mającym na celu rozwój współpracy
   międzynarodowej z wyłączeniem działalności handlowej),

3. miejscom (tzn. siedzibom misji dyplomatycznych, konsularnych i specjalnych; rezy­
   dencjom członków takich misji; siedzibom organizacji podlegających ochronie mię­
   dzynarodowej; miejscom, w których odbywają się konferencje międzynarodowe, kon­
   gresy, konwenty, wydarzenia sportowe lub inne zgromadzenia; budynkom, których
   zniszczenie zagrozić może bezpieczeństwu publicznemu na terenie jednego lub wie­
   lu państw),

4. systemowi transportowemu (w tym urządzeniom z nim związanym),

5. systemowi komunikacyjnemu (w tym kablom podmorskim, urządzeniom komunikacji
   telefonicznej, radiowej, telewizyjnej i satelitarnej o międzynarodowym znaczeniu),

6. członkom społeczności, w celu ich zastraszenia, zranienia lub pozbawienia życia".
   Powyższe działania, aby mogły być uznane za akty międzynarodowego terroryzmu,

muszą być zdatne do:

- spowodowania zakłócenia działalności ww. organizacji, systemów transportowych lub łącznościowych,

144 Bl°k ogólny

• utraty, obniżenia zdolności użytkowych lub uszkodzenia miejsc lub przedmiotów,

• wymuszenia na danym państwie ustępstw.

Zaliczamy do nich także działania podjęte w celu pogorszenia przyjaznych stosunków międzypaństwowych lub między obywatelami różnych państw.

Spośród organizacji międzynarodowych dwie z nich mają szczególnie duże praktyczne znaczenie w przeciwdziałaniu terroryzmowi - Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO) oraz Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO).

Organizacje te podejmują wysiłki mające na celu umocnienie bezpieczeństwa mię­dzynarodowego transportu powietrznego i morskiego. Fakt ten powoduje, iż zapadłe tam ustalenia dotyczą głównie środków, jakie powinny być wdrożone dla ochrony pasażerów i załóg.

Rezolucje ONZ dotyczące problemu terroryzmu odnoszą się do trzech grup zagad­nień:

1) dopuszczalności czynów opartych na przemocy w zależności od kontekstu politycz­
nego w jakim były one dokonywane.

Najważniejsze znaczenie dla tej kwestii miała rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 9 grudnia 1985 r. (po uprowadzeniu statku Achille Lauro). Potępiono w niej akty terroryzmu, z wyłączeniem tych zjawisk, które wynikają z kolonializmu lub np. ruchu narodowowyzwoleńczego. Akty terroryzmu, według tej rezolucji, to wszelkie czyny, metody i praktyki terrorystyczne, gdziekolwiek i przez kogokolwiek byłyby stosowane, łącznie z tymi, które narażają na niebezpieczeństwo przyjacielskie stosunki miedzy państwami i ich bezpieczeństwo. W rezolucji tej nawoływano także do podjęcia środków w celu szybkiego ł ostatecznego wyeliminowania problemu międzynarodowego terroryzmu, przez dostosowanie wewnętrznego ustawodawstwa do treści postanowień istniejących konwencji antyterrorystycznych oraz do zatrzymania, wymierzenia kary lub ekstradycji terrorystów, a także unikania wszelkich okoliczności mogących utrudnić wprowadzenie odpowiednich środków prawnych dla zapewnienia ich stosowania zgodnie z tymi konwencjami;

2) kwestii związanych z próbami konstruowania definicji terroryzmu i przyczyn jego
występowania.

Podstawowe znaczenie dla zdefiniowania terroryzmu ma aneks do rezolucji ZO ONZ 49/60 z dnia 9 grudnia 1994 r. Z punktu I tegoż aneksu wynika, że terroryzm tworzą czyny, metody i praktyki będące ciężkim naruszeniem celów i zasad Narodów Zjed­noczonych, mogące stanowić groźbę dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zagrożenie dla przyjaznych stosunków między państwami, utrudnianie międzynaro­dowej współpracy, a także czyny, metody i praktyki podjęte w celu zniszczenia praw człowieka, podstawowych wolności i demokratycznych podstaw społeczeństwa. Ich cechą jest przestępczość i brak uzasadnienia, dlatego muszą być ukarane;

3) pojmowania aktów terroryzmu w kategorii zbrodni międzynarodowej.

Mimo różnych przedsięwzięć ONZ w tym kierunku, wydaje się, że nie istnieje potrzeba kreacji przestępstwa aktu terrorystycznego jako zbrodni międzynarodowej, bowiem jest on przedmiotem konwencji międzynarodowych lub wewnętrznego prawa karnego.

Pojęcie terroryzmu. Cele i metody działań terrorystycznych 145

Czyny, które mogą być uznawane za terrorystyczne w świetle wybranych umów międzynarodowych:

1. piractwo - stanowi przedmiot regulacji Konwencji genewskiej O morzu pelnym z dnia
   29 kwietnia 1958 r. (arl. 15),

2. uprowadzenie samolotu - zamachy na środki komunikacji powietrznej są jednym
   z najbardziej spektakularnych przejawów aktów terrorystycznych na świecie. Wyra­
   zem międzynarodowej reakcji na te czyny są przyjęte konwencje:

1. Konwencja O zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkiem powietrznym -
   sporządzona w Hadze dnia 16 grudnia 1970 r.,

2. Konwencja O zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpie­
   czeństwu lotnictwa cywilnego - sporządzona w Montrealu dnia 23 września
   1971 r.,

3. Konwencja Europejska O zwalczaniu terroryzmu - sporządzona w Strasburgu dnia
   27 stycznia 1977 r.,

3) uprowadzenie statku wodnego — uregulowane jest w Konwencji rzymskiej W sprawie
prz.eciwdziatania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej
z dnia l O marca I988r.

11.3. Motywy działań terrorystycznych

Poznanie zjawiska terroryzmu wymaga zrozumienia sposobu myślenia terrorystów, celów taktycznych poszczególnych aktów terrorystycznych, a w konsekwencji całej strategii terroryzmu.

Cele taktyczne działania są zwykle widoczne od razu, natomiast szersze cele strate­giczne wynikają z wyboru takiej, czy innej taktyki lub obiektu zamachu.

B. Jenkins wyróżnia następujące cele działalności terrorystycznej:

1. uzyskanie określonych ustępstw lub korzyści, np. wypłacenie okupu, zwolnienie
   więźniów czy publikacja orędzia terrorystów;

2. najzwyklejsza reklama - terroryści chcą zwrócić uwagę świata na sprawę, o którą
   walczą;

3. sianie niepokoju i zamętu, demoralizacja społeczeństwa i załamanie istniejącego
   ustroju. Takie cele są typowe dla terroryzmu pseudorewolucyjnego, nihilistycznego
   czy anarchistycznego;

4. rozmyślne wywołanie represji, odwetu i eskalacji przemocy ze strony rządu. W ten
   sposób rząd tracąc stopniowo na popularności może się doprowadzić do upadku;

5. wymuszenie lojalności i posłuchu. Wówczas stosowany jest terror zwany państwo­
   wym, oficjalnym lub zinstytucjonalizowaną przemocą',

6. ustalenie winnych i ich ukaranie - terroryści czasami ogłaszają, że ofiary lub obiekty
   ich ataku były w różny sposób winne czegoś lub też coś symbolizowały, co terroryści
   uważają za przewinę.

146 Blok ogólny

Terroryści nie pragną zagarnąć jakiegoś terytorium lub je utrzymać, lub fizycznie zniszczyć przeciwnika. Chociaż mogą zabijać osoby zupełnie przypadkowe z naszego punktu widzenia i chociaż mogą stwarzać zagrożenie dla wielu osób jednocześnie, to celem ich nigdy nie jest ludobójstwo.

Terroryzm jest formą przemocy demonstrowaną dla ludzi obserwujących. Strach jest podstawowym, zamierzonym, a nic ubocznym produktem działań terrorystycznych. Ten właśnie fakt odróżnia akty terrorystyczne od przestępstw kryminalnych popełnianych przy użyciu przemocy, jak np. napady rabunkowe, kidnaping dla uzyskania okupu, branie za­kładników jako osłony przed policją, które mogą zastraszać, ale nie są aktami terroryzmu. Stronę widowiskową normalnego aktu terrorystycznego stanowi samo działanie lub jego skutek w postaci strzałów, eksplozji bomby, ofiar w ludziach itp.

Z uwagi na zróżnicowane formy działania terrorystów, trudno wskazać uniwersalne i niezawodne kryterium odróżnienia aktów terroryzmu od przestępstw kryminalnych. Można to próbować czynić w oparciu o elementy z reguły właściwe tylko terroryzmowi, a raczej niespotykane przy przestępstwach kryminalnych:

Akt terrorystyczny jest zjawiskiem szerszym, występujące w nim naruszenia prawa są tylko technicznymi środkami czy formami działań, zmierzającymi do szerzej zakreślo­nych celów.

Poprzedzające go procesy motywacyjne, jak i postawione przed nimi cele, wystę­pują kilkuwarstwowe. Terrorysta może np. dokonać napadu rabunkowego, aby zdobyć fundusze na następne akcje.

Zamachy terrorystyczne cechuje pewna teatralność obliczona na szeroki rozgłos oraz szerzenie się w społeczeństwie atmosfery lęku i niepewności. Skłonienie opinii publicznej do wywarcia wpływu na polityków, żeby ci ulegli żądaniom terrorystów.

Terroryści działają zwykle w oparciu o ideologię, która często jest mętna, chaotyczna stanowiąca zlepek różnych przekonań. Ideologia tego rodzaju istnieje jednak w każdym przypadku jako określona całość, mająca stanowić uzasadnienie terroryzmu.

11.4. Przykładowe działania sprawców zamachów terrorystycznych

Odbicie ambasady polskiej w Bernie przez STERN - szwajcarską grupę anty­terrorystyczną

Czterej Polacy: F. Kruszyk, K. Wasilewski, M. Plewiński i M. Michalski byli członkami organizacji pod nazwą Powstańcza Armia Krajowa (PAK) i przebywali poza granicami kraju. Postanowili dokonać zamachu na ambasadę polską w Bernie i wystąpić z określonymi żądaniami. W drodze do Berna zatrzymali się w Zurichu, gdzie zakupili broń (strzelby myśliwskie o kalibrze 12 wraz z amunicją, atrapę pistoletu maszynowego Skorpion wz. 61 i cztery bagnety) oraz maski przeciwgazowe i cztery komplety umundurowania maskującego typu moro.

Po przybyciu do Berna, przeprowadzili rozpoznanie zewnętrzne, jak i wewnętrzne ambasady polskiej, a następnie opracowali szczegółowy plan akcji.

6 września 1982 r. ok. godziny 10.00 F. Kruszyk udając interesanta wszedł do budynku ambasady, po chwili za nim wdarli się trzej pozostali jego kompani. Grożąc

Pojęcie terroryzmu. Cele i metody działań terrorystycznych 147

natychmiastowym użyciem broni, sterroryzowali wszystkich dwunastu pracowników ambasady i jednego interesanta. Rozkazali położyć się im na podłodze, twarzą do dołu, rozłożyć ręce, nie poruszać się i nie rozmawiać. W międzyczasie przebrali się w mundury maskujące, założyli maski przeciwgazowe i przeszukali pomieszczenia ambasady. Zakładnikom oświadczyli, że od tej chwili są oni w rękach Powstańczej Armii Krajowej.

Wkrótce przedstawili swoje ultimatum, w którym zażądali przywrócenia w Polsce stanu sprzed 12 grudnia 1981 r. W razie odmowy spełnienia tego warunku w ciągu 48 godzin, zagrozili wysadzeniem się w powietrze wraz z zakładnikami, przy użyciu 26 kg materiału wybuchowego (groźba ta, jak się później okazało, nie była realna, gdyż nie posiadali oni ze sobą takiego materiału wybuchowego).

Budynek ambasady i jego otoczenie wzięła pod obserwację policja kantonu berneń­skiego. Nastąpiła blokada telefonów, a łączność terrorystów ze. światem zewnętrznym była pod stałą kontrolą jednostek specjalnych. Zamachowcy mogli jedynie obserwować działania władz za pomocą odbiornika radiowo-telewizyjnego.

Liczba osób zatrzymanych w ambasadzie zaczęła maleć. Po wypuszczeniu kilku kobiet i samouwolnieniu się jednego z pracowników (wyskoczył z drugiego piętra budynku), w chwili rozpoczęcia akcji uwalniającej w rękach terrorystów pozostawało tylko pięciu mężczyzn.

W tym samym czasie w Polsce powołano specjalny zespół złożony z przedstawicieli różnych resortów, na czele którego stanął Józef Wiejacz - Wiceminister Spraw Zagra­nicznych. Złożył on stronie szwajcarskiej propozycję wysłania do Berna polskiej grupy antyterrorystycznej w celu rozwiązania zaistniałej sytuacji. Propozycję tę odrzucono, stwierdzając, że miejscowe jednostki specjalne są równie dobrze wyszkolone i zdolne do wykonania wszelkich zadań.

Wraz z rozwojem sytuacji, a przede wszystkim z upływem czasu, ultimatum terrory­stów zaczęło zmieniać swój charakter. Za uwolnienie przetrzymywanych osób zażądali okupu w wysokości trzech milionów franków szwajcarskich, który miał być wypłacony do godziny 10.00 dnia 10 września 1982 r. Z tego również po pewnym czasie wycofali się, pragnąc już tylko bezkarnego opuszczenia Szwajcarii i bezpiecznego udania się do Chin lub Albanii. Wszystkie ich żądania zostały odrzucone przez władze Szwajcarii, któ­re po uzyskaniu zgody rządu polskiego postanowiły ten problem rozwiązać przy pomocy berneńskiej brygady antyterrorystycznej - STERN.

Termin akcji wyznaczono na godzinę 10.40 w dniu 9 września 1982 r., czyli na 24 godziny przed upływem drugiego ultimatum. Wykorzystując narzucony przez policję sposób dostarczania żywności do ambasady, przeprowadzono akcję w następujący sposób: o godzinie 10.40 przed budynkiem zatrzymuje się biały mikrobus, zaś z tyłu ambasady - bojowy wóz policyjny z załogą. Minutę później, jak zwykle, z mikrobusu wysiada urzędnik policyjny i niesie w skrzynce śniadanie. Tym razem jednak w obudowie skrzynki zainstalowano obezwładniający ładunek wybuchowy o działaniu ogłuszająco--oślepiająco-łzawiącym, w który wmontowano zdalnie uruchamiany detonator. Urzędnik zostawia pakunek pod zamkniętymi drzwiami ambasady i wolnym krokiem odchodzi. O godzinie 10.42 i 35 sekund dwóch terrorystów otwiera drzwi. W tym momencie następuje detonacja, wskutek czego obaj zostają wepchnięci do środka budynku, a drzwi wylatują z zawiasów. Daje to sygnał do rozpoczęcia ataku. Ośmiu antyterrorystów wbiega

148 Blok ogólny

do ambasady od frontu, dwunastu zaś od tyłu. Następuje krótka walka z zamachowcami, po czym zostają oni obezwładnieni i z rękami podniesionymi do góry wyprowadzeni do przygotowanych transporterów. Niebawem uwolnieni zostają przetrzymywani zakładnicy. Akcja kończy się o godzinie 10.43 i 5 sekund, a więc 30 sekund od chwili jej roz­poczęcia.

Uwolnienie 30 uprowadzonych dzieci z autobusu - akcja GIGN (francuskiej grupy antyterrorystycznej) w Dżibuti

Dżibuti to niewielki port nad Zatoką Tadżura. Stał się on areną niezwykłych wyda­rzeń, kiedy to 3 lutego 1976 czterech terrorystów z Frontu Wyzwolenia Somalii Francu­skiej porwało jadący do szkoły autobus, którego pasażerami było 30 dzieci. Porywacze za uwolnienie dzieci zażądali wypuszczenia na wolność swoich, przebywających w wię­zieniach towarzyszy, a w przypadku odmowy spełnienia tego warunku zagrozili, że po­derżną dzieciom gardła. Postanowili, że autobus uda się w pobliże granicy z Somalią, gdzie będą mogli liczyć na wsparcie somalijskiego posterunku granicznego. Z teryto­rium Somalii dołączyło do nich jeszcze dwóch osobników - razem było więc sześciu terrorystów.

Żądania porywaczy postawiły w stan gotowości bojowej miejscowy garnizon. Po­stanowiono również o zaistniałej sytuacji zawiadomić odpowiednie władze w Paryżu, które w odpowiedzi przysłały do Dżibuti 9 strzelców wyborowych z GIGN (Oddział Interwencyjny Żandarmerii Narodowej) oraz kilku komandosów z Drugiego Pułku Spa­dochronowego Francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Przygotowaniem akcji miał zająć się porucznik Prouteau.

Analizując stan rzeczy Prouteau doszedł do wniosku, że odbicie zakładników nie będzie zadaniem łatwym. Autobus z dziećmi stał w szczerym polu, na terenie płaskim, gdzie nie było żadnego drzewa ani krzewu, a za nim znajdował się somalijski posterunek graniczny, którego załoga sprzyjała porywaczom i mogła w razie czego wesprzeć ich ogniem. Atak frontalny czy też skryte podejście musiał więc odrzucić. Pozostało mu wymyślenie innej koncepcji. Rozglądając się, dostrzegł w odległości 200 metrów od autobusu niewielki nasyp ziemny i kilka większych kamieni. Już wiedział. Należy z tego miejsca przygotować akcję, wykorzystując umiejętności strzelców wyborowych. Jedyną szansa była więc taktyka jednego strzału. Snajperzy zajęli miejsca i przydzielono im odpowiednio ponumerowane cele (każdy terrorysta był pod obserwacją co najmniej jednego snajpera). Chodziło o to, żeby strzały oddać równocześnie i trafić zafnachowców, tak aby nie zranić dzieci. Dzieci stanowiły kolejne utrudnienie w przeprowadzeniu akcji. Ich nadpobudliwość, ciągłe poruszanie się uniemożliwiały rozpoczęcie akcji. Dopiero po przekazaniu posiłku dla dzieci, zawierającego środki uspokajające i lekko nasenne nadeszła odpowiednia chwila do ataku. Po dziesięciu godzinach oczekiwania o godzinie 15.47 pada komenda: Ognia! Czterech porywaczy wewnątrz autobusu ginie natychmiast, piąty stojący obok samochodu również zostaje po chwili wyeliminowany, pozostaje szósty, który zniknął z pola widzenia. Komandosi biegną w kierunku autobusu, jednak zostają zatrzymani ogniem z posterunku granicznego. Niebawem likwidują jego załogę i dobiegają do wchodzącego właśnie do samochodu szóstego porywacza. Zanim jednak go zlikwidują, zdąży on zabić jedną małą dziewczynkę.

Bilans akcji w Dżibuti to zero strat własnych, zginęło 6 porywaczy, 10 Somalijczyków z posterunku granicznego i jedna mała dziewczynka.

Pojęcie terroryzmu. Cele i metody działań terrorystycznych 149

Akcja GSG-9 (niemieckiej grupy antyterrorystycznej) w Mogadiszu

13 października 1977 r. samolot niemieckich linii lotniczych Lufthansa odbywał nor­malny kurs rejsowy. Na jego pokładzie znajdowało się 95 pasażerów, wśród których 4 osoby narodowości palestyńskiej okazały się porywaczami (2 mężczyzn i 2 kobiety). Sterroryzowały one pilotów i zażądały, w zamian za uwolnienie pasażerów oraz puszcze­nie wolno ich samych, wypuszczenia z więzień swoich rodaków. Samolot z terrorystami na pokładzie lądował w różnych portach lotniczych, aż w końcu dotarł do Mogadiszu -stolicy Somalii. Z tego miejsca porywacze prowadzili negocjacje z niemieckimi wła­dzami i w tym miejscu GSG-9 przygotowywał się do akcji. Zanim jednak doszło do szturmu, zamachowcy zabili jednego z pilotów.

17 października 1977 r. grupa uderzeniowa GSG-9 wylądowała na lotnisku w Mo­gadiszu. Przy pomocy żołnierzy somalijskich otoczono lotnisko i odcięto terrorystom jakikolwiek kontakt z ewentualnymi wspólnikami czy przedstawicielami mediów. Akcję przygotowywano bardzo starannie. Przeprowadzono dokładne rozpoznanie terenu i obiek­tu szturmu, wyznaczono stanowiska ogniowe snajperom oraz kierunki podejścia do sa­molotu sekcjom bezpośrednio nacierającym. Porywaczy uspokojono przekazując im fał­szywą wiadomość o spełnieniu stawianych warunków. Około północy, gdy już wszyscy byli na stanowiskach, postanowiono rozpocząć szturm. Dla odwrócenia uwagi terrory­stów, wywołano uzgodnioną wcześniej, przed dziobem samolotu strzelaninę pomiędzy somalijskimi żołnierzami. Porywacze zgromadzili się na przodzie samolotu, można więc było dokonać ataku od strony kadłuba i ogona. Komandosi sforsowali boczne oraz tylne drzwi i natychmiast wyeliminowali jedną z porywaczek, drugą natomiast ciężko ranili. Niebawem doszli do kabiny pilotów, gdzie po krótkiej walce zastrzelono pozostałych dwóch zamachowców. Akcję zakończono 12 minut po północy, a jej bilans był taki, że zabito troje porywaczy, jedną porywaczkę ciężko raniono, ocalono wszystkich zakładni­ków, a tylko dwóch antyterrorystów poniosło obrażenia.

Literatura

Źródła

Konwencja z dnia 29 kwietnia 1958 r. - O morzu petnym, Genewa.

Konwencja z dnia 16 grudnia 1970 r. - O zwalczaniu bezprawnego zawladnięcia statkiem powietrznym, Haga (Dz. U. Nr 25, póz. 181, /, 1972 r.).

Konwencja z dnia 23 września 1971 r. - O zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego. Montreal (Dz. U. Nr 8, póz. 31, z 1976 r.).

Konwencja Europejska z Unia 27 stycznia 1977 r. - O zwalczaniu terroryzmu, Strasburg (Dz. U. Nr 117, póz. 557, z 1996 r.).

Konwencja z dnia 10 marca 1988 r. - W sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeń­stwu żeglugi morskiej. Rzym (Dz. U. Nr 129, póz. 635, z 1994 r.).

Konwencje międzynarodowe dotyczące zwalczania terroryzmu ratyfikowane przez Polskę

Opracowania

Aleksandrowie^ T. R., Państwo jako podmiot aktu terrorystycznego o charakterze międzynarodowym. Zeszyty Naukowe Akademii Spraw We\\iiftrznvch. nr 48/87.

150 Blok ogólny

Bazylow L., Dzieje Rosji, Warszawa 1977.

Bernard A., Strategia terroryzmu, Warszawa 1978.

Domarańczyk Z.. Terroryzm, Warszawa 1979.

Galicki Z.. Bezprawiu' zawładnięcie statkiem powietrznym. Sprawy Międzynarodowe, nr 8/70.

Indccki K., Prawo karne wobec terrorvzniu i aktu terrorystycznego. Łódź 1998.

Kochański S., Brygady antyterrorystyczne. Operacje uzbrojenie. Warszawa 1992.

Piątkowski P.. Terroryzm: nowe wezwanie dla bezpieczeństwa. Departament Bezpieczeństwa Narodowego

Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1996. Rajzer S., Terroryzm. Warszawa 1997. Wierzhicki B., Terroryzm międzynarodowy - pojęcie, źródla, zwalczanie. Zeszyty Naukowe Akademii Spraw

Wewnętrznych, nr 20/78.

Blok prawny

Hanna Boniecka

1.

WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWA CYWILNEGO

1.1. Osoba fizyczna - pojęcie, zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

W prawie cywilnym wyodrębnia się dwa rodzaje podmiotów: osoby fizyczne i osoby prawne.

Osobą fizyczną jest człowiek od chwili urodzenia do chwili śmierci.

Każdy człowiek od chwili urodzenia posiada zdolność prawną, tj. zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność ta ma charakter trwały, tzn. że nie można człowieka jej pozbawić.

Przepisy przyznają też zdolność prawną dziecku poczętemu. Nabywa ono prawa i zobowiązania majątkowe pod warunkiem jednak, że urodzi się żywe. Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed momentem urodzenia. Ponadto dziecko już poczęte, w chwili otwarcia spadku, może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.

Zdolność prawna oznacza więc, że każdy, nawet dziecko, może być np. właścicielem gospodarstwa rolnego czy samochodu. Może te rzeczy sprzedać lub wydzierżawić. Ważność tych czynności zależeć będzie od tego, czy osoba ich dokonująca posiada zdolność do czynności prawnych.

Pojęcie zdolności do czynności prawnych należy odróżnić od zdolności prawnej. Jest to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań poprzez własne działania za pomocą czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych można uzyskać w określonym momencie życia, ale także utracić ją na skutek pewnych zdarzeń.

Przepisy kodeksu cywilnego przewidują trzy sytuacje dla osób fizycznych w odnie­sieniu do czynności prawnych:

1) pełna zdolność - mają ją osoby, które ukończyły 18 rok życia i nie są ubezwła­snowolnione, a także osoby małoletnie (kobiety od 16 roku życia), które zawarły

154 Blok prawny

związek małżeński. Mogą one nabywać prawa i zaciągać zobowiązania przez własne oświadczenia woli;

2. ograniczona zdolność - mają ją osoby, które ukończyły lat 13 lub są pełnoletnie,
   lecz zostały częściowo ubezwłasnowolnione; a także osoby, dla których ustanowiono
   doradcę tymczasowego w toczącym się postępowaniu o ubezwłasnowolnienie. Mogą
   one w sposób ważny i skuteczny dokonywać tych czynności jedynie za zgodą
   przedstawiciela ustawowego, np. rodziców, a często przy ich reprezentacji. Nie
   dotyczy to jednak sytuacji związanych z drobnymi umowami życia codziennego,
   np. kupno zeszytu czy biletu do kina oraz sytuacji związanych z dysponowaniem
   własnym zarobkiem czy rzeczami oddanymi do swobodnego użytkowania;

3. brak zdolności - dotyczy on osób poniżej 13 roku życia lub całkowicie ubezwła­
   snowolnionych. Nie mogą one samodzielnie zawierać żadnych umów, chyba że jest
   to umowa w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego i nie pociąga za sobą
   rażącego pokrzywdzenia tej osoby. Osoby takie reprezentowane są przez rodziców
   bądź opiekunów prawnych.

O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd w sytuacji, gdy z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych (np. pijaństwo, narkomania) dana osoba nie może kierować swoim postępowaniem.

W zależności od sytuacji sąd może orzec ubezwłasnowolnienie całkowite (w stosunku do osoby, która ukończyła 13 lat) — wówczas osoba w ten sposób ubezwłasnowolniona nie będzie miała zdolności do czynności prawnych - lub częściowe (w stosunku do osoby pełnoletniej) - wówczas zdolność la będzie ograniczona.

W pierwszym przypadku osobę taką będzie reprezentował opiekun prawny, w dru­gim - kurator.

Fakt ustania zdolności prawnej, przysługującej każdemu człowiekowi od chwili urodzenia do chwili śmierci, musi wynikać z aktu zgonu wystawionego przez urząd stanu cywilnego lub też z orzeczenia sądu o uznaniu osoby za zmarłą. Ta druga sytuacja znajduje zastosowanie w przypadku, gdy nastąpiło zaginięcie osoby, o której nie wiadomo czy żyje i stan ten jest długotrwały.

Rozwiązanie takie pozwala regulować sytuację prawną osób trzecich, przede wszyst­kim bliskich tej osoby.

Kodeks cywilny przewiduje, że można uznać zaginionego za zmarłego, jeżeli upłynę­ło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył. Gdyby jednak w chwili uznania za zmarłego ukończył lat siedemdziesiąt -wystarczy upływ pięciu lat.

Uznanie za zmarłego nie może także nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby dwadzieścia trzy lala.

1.2. Osoba prawna - pojęcie, zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych

Osoba prawna jest tworem organizacyjnym, który może samodzielnie występować w obrocie prawnym (chociaż oczywiście jest powoływana przez człowieka, czyli osobę

Wybrane zagadnienia prawa cywilnego j 55

fizyczną), wyposażonym przez normę prawną w dwa przymioty: zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.

Osoby prawne zyskują osobowość prawną (tzn. mogą występować w obrocie praw­nym) z chwilą wpisania do rejestru prowadzonego we właściwym sądzie, np. przedsię­biorstwa państwowe, związki zawodowe, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Osoby prawne mogą zatem uzyskać osobowość prawną:

• z mocy przepisu szczególnego - z zasady z momentem wejścia w życie danego
  aktu normatywnego, np. NBP, jednostki organizacyjne Kościoła,

• z chwilą zgłoszenia do ewidencji, np. partie polityczne,

• z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu o zarejestrowaniu, np. stowa­
  rzyszeniu.

Specyficznym rodzajem osoby prawnej nie wymagającym rejestracji jest Skarb Państwa. Reprezentuje on państwo jako właściciela mienia wojskowego, Policji, urzędów administracji, szkolnictwa i lecznictwa państwowego w stosunkach cywilnoprawnych.

Ze względu na sposób utworzenia danej osoby prawnej wyróżniamy:

1. system aktów organów państwowych — osoba prawna powstaje na mocy wydanego
   przez właściwy organ państwowy, np. ustawy,

2. system koncesyjny — osoba prawna powstaje z inicjatywy jej założycieli po uzyskaniu
   zgody (koncesji) właściwego organu państwa,

3. system normatywny - do powstania osoby prawnej konieczne jest wyłącznie spełnie­
   nie warunków określonych w ustawie.

Osoby prawne można podzielić ze względu na różne kryteria. I tak ze względu na udział osób fizycznych w strukturach osoby prawnej możemy je podzielić na:

1. osoby prawne typu korporacyjnego - gdzie substratem są ludzie,

1. osoby prawne typu fundacyjnego — gdzie substratem jest celowo zorganizowany
   majątek.

Z uwagi na charakter stosunków własnościowych osoby prawne dzielimy na:

1. państwowe,

2. komunalne,

3. niepaństwowe.

Na pojęcie osoby prawnej składają się następujące elementy:

• element ludzki, np. udziałowcy spółki, załoga przedsiębiorstwa,

• cel, np. gospodarczy czy społeczny wynikający ze statutu bądź przepisów prawa,

• element organizacyjny, tj. struktura organizacyjna, określenie organów i ich kom­
  petencji.

Reasumując, osobę prawną można zdefiniować jako zorganizowanie się osób fizycz­nych i majątku w celu osiągnięcia określonego celu gospodarczego bądź społecznego.

Sposób tego zorganizowania decyduje, z jakim rodzajem osoby prawnej mamy do czynienia, czy będzie to np. spółka prawa handlowego (akcyjna, z ograniczoną odpowie­dzialnością), przedsiębiorstwo państwowe, spółdzielnia, stowarzyszenie czy fundacja.

Osoba prawna może zakończyć swój byt na skutek różnych zdarzeń prawnych:

- wydania aktu organu państwowego mającego na celu zakończenie bytu osoby
prawnej, np. decyzja o likwidacji przedsiębiorstwa państwowego,

15f> Blok prawny

• ogłoszenia upadłości,

• osiągnięcia celu, dla którego dana osoba prawna została powołana,

• podjęcia takiej decyzji przez właściwy organ osoby prawnej,

• upływu czasu, na jaki osoba prawna została powołana.

; Ustanie osoby prawnej poprzedza zazwyczaj postępowanie likwidacyjne; dopiero po jego zakończeniu i wykreśleniu z rejestru osób prawnych dana osoba prawna przestaje istnieć.

Osobie prawnej od chwili jej powstania przysługuje zdolność prawna. Kształtuje się ona w podobny sposób, co zdolność prawna osób fizycznych, chociaż istnieją pewne ograniczenia wynikające z samej istoty osób prawnych jako podmiotów prawa cywilnego, np. osoby prawne nie mogą być z zasady podmiotem praw z zakresu prawa rodzinnego (władza rodzicielska, etc.).

Od chwili powstania osobie prawnej przysługuje również zdolność do czynności praw­nych. Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób określony w ustawie i wydanym na jej podstawie statucie. Jeżeli osoba prawna nie posiada organów powołanych do dzia­łania, sąd ustanawia dla niej kuratora.

Funkcję organów osoby prawnej pełnią osoby fizyczne, które mogą występować jednoosobowo (np. prezes spółki akcyjnej) lub łącznie (np. dwóch członków zarządu stowarzyszenia). Skutki prawne działania tych osób realizują się bezpośrednio dla danej osoby prawnej, tak że działanie tych osób uważa się za działanie samej osoby prawnej.

1.3. Oświadczenie woli i wady oświadczenia woli

Oświadczeniem woli człowieka jest uzewnętrzniony zamiar wywołania określonego skutku prawnego, którym jest powstanie, ustanie lub zmiana istniejącego stosunku prawnego. Na oświadczenie woli składa się zatem akt woli i jego uzewnętrznienie. Zachowanie się osoby fizycznej może być uznane za przejaw woli tylko wtedy, gdy jest na tyle zrozumiałe, by - choćby w drodze wykładni - można było ustalić jego sens; ponadto musi być złożone na serio i nie pod przymusem (swobodne). Oświadczenie woli może być uzewnętrznione w rozmaitej formie (gestem, ustnie, pisemnie).

W procesie podejmowania i przejawiania woli mogą pojawić się pewne nieprawidło­wości, które powodują, że przejaw woli nie jest zgodny z wolą wewnętrzną. Mówimy wówczas o wadach oświadczenia woli.

Kodeks cywilny wyróżnia cztery wady oświadczenia woli:

1. Brak świadomości lub swobody - jeżeli składający oświadczenie woli z jakichkolwiek
   powodów znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie
   decyzji lub wyrażenie woli (np. z powodu choroby psychicznej, wysokiej gorączki,
   głodu narkotycznego) oświadczenie takie będzie nieważne.

2. Pozorność - nieważne będzie oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej
   zgodą dla pozoru, tzn. obie strony są zgodne, że czynność nie ma wywoływać
   żadnych skutków prawnych (np. oświadczenia złożone dla żartu). Jeżeli natomiast
   pod pozorną czynnością prawną ukryta jest inna czynność, będzie ona ważna (np.

Wybrane zagadnienia prawa cywilnego 157

ktoś dla pozoru użycza mieszkania, a w rzeczywistości pobiera czynsz - ukryta pod pozorem użyczenia taktyczna umowa najmu będzie ważna).

3. Błąd - polega na tym, że osoba składająca oświadczenie woli miała mylne wy­
obrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy lub treści złożonego oświadczenia (np. ktoś
zawiera umowę o reprezentowanie go przed sądem błędnie sądząc, że druga strona
umowy jest do takich czynności uprawniona, w umowie strona omyłkowo wpisała
inną kwotę należności). W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić
się od skutków swojego oświadczenia woli. Jeżeli jednak było ono złożone innej
osobie, uchylenie to jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy to ona błąd wywołała lub
gdy o błędzie wiedziała (np. sprzedawca w toku negocjacji zorientował się, o jaki typ
sprzętu komputerowego chodzi, jednak nie uprzedził, że nabywany towar nie posiada
oczekiwanych parametrów).

Błąd jest wadą oświadczenia woli tylko wówczas, gdy jest istotny, tzn. uzasadniający przypuszczenia, że gdyby składający oświadczenie nie był w błędzie, nie złożyłby oświadczenia tej treści. Nadto musi on być obiektywnie istotny, tzn. taki, że żaden człowiek znający prawdziwy stan rzeczy, nie złożyłby oświadczenia tej treści. Ograniczenie to nic znajduje zastosowania w przypadku, gdy błąd został podstępnie wywołany przez drugą stronę (aby uchylić się od skutków oświadczenia woli, błąd nie musi być istotny).

4. Groźba - jest to wada oświadczenia woli polegająca na tym, że złożono je pod
przymusem. Chodzi jednak tylko o groźbę bezprawną, np. groźba pobicia, ujawnienie
pewnych faktów z życia danej osoby (szantaż). Aby powoływać się na tę wadę
oświadczenia woli, groźba musi być poważna, tzn. składający oświadczenie woli może
się obawiać, iż jemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub
majątkowe.

Złożenie innej osobie oświadczenia woli obarczonego wadą w postaci błędu czy groźby powoduje tzw. względną nieważność czynności prawnej, tzn. będzie ona ważna, a unieważnić ją można dopiero przez wyraźne uchylenie się od jej skutków przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Uprawnienie to jednak wygasa z upływem roku od wykrycia błędu - w razie błędu lub z upływem roku od chwili ustania stanu zagrożenia - w razie groźby.

1.4. Pojęcie zobowiązania

Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnika) określonego zachowania się (świadczenia), zaś dłużnik powinien to świadczenie spełnić.

Z definicji tej wynika, że podmiotem uprawnionym w stosunku prawnym zwanym zobowiązaniem będzie wierzyciel, a podmiotem zobowiązanym - dłużnik. Przedmiotem zobowiązania będzie świadczenie, czyli określone zachowanie dłużnika, którego może domagać się wierzyciel. Treścią zobowiązania będą uprawnienia wierzyciela i odpowia­dające im obowiązki dłużnika. Uprawnienie to nazywamy wierzytelnością, a obowiązek -długiem.

158 Blok prawny

Istnieje wiele rodzajów zobowiązań.

Jednym z nich są zobowiązania solidarne. To, ezy zobowiązanie jest solidarne, wynikać musi wyraźnie z przepisu prawa lub umowy. Wyróżniają się one tym, że po stronie dłużnika lub wierzyciela występuje więcej niż jedna osoba, przy czym spełnienie świadczenia lub przyjęcie świadczenia przez jedną z nich - zwalnia pozostałe. Jeżeli więcej niż jedna osoba występuje po stronie dłużnika, mówimy o solidarności dłużników. Oznacza ona, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych, np. w przypadku zobowiązania wekslowego jego wystawca i poręczyciel są zobowiązani solidarnie względem posiadacza weksla, który może dochodzić spełnienia świadczenia tylko od jednego z nich.

Jeżeli więcej niż jedna osoba występuje po stronie wierzyciela, mówimy o solidar­ności wierzycieli. Polega ona na tym, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa wzglę­dem pozostałych, np. zobowiązanie z tytułu pożyczki udzielonej przez małżonków wygasa w razie jej zwrotu do rąk tylko jednego z nich.

Źródłem powstania zobowiązań mogą być:

• umowy i inne czynności prawne,

• czyny niedozwolone i niektóre czyny dozwolone,

• akty administracyjne,

• bezpodstawne wzbogacenie.

W praktyce najczęściej jako źródła zobowiązań występują umowy i czyny niedozwo­lone.

1.5. Pojęcie umowy. Formy i skutki zawarcia umowy

Umowa jest dwustronną czynnością prawną, której skutkiem może być powstanie, ustanie lub zmiana istniejącego już stosunku prawnego.

Umowa z reguły zostaje zawarta przez zgodne oświadczenie woli dwóch stron (po każdej ze stron może występować więcej niż jedna osoba) - jedna z nich jest zobowiązana do spełnienia określonego w umowie świadczenia (wierzyciel), a druga (dłużnik) uprawniona do domagania się jego spełnienia. Każda ze stron ma określone prawa i obowiązki. Najczęstszymi umowami występującymi w obrocie prawnym są umowy wzajemne, tzn. każda ze stron jest jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem. Na przykład w umowie najmu wynajmujący jako wierzyciel ma prawo domagać się czynszu, a jako dłużnik ma obowiązek udostępnić lokal o umówionym standardzie, najemca zaś jako dłużnik ma obowiązek uiszczać czynsz, a jako wierzyciel ma prawo domagać się wydania lokalu.

Prawo cywilne stoi na gruncie swobody zawierania umów. Oznacza ona, że strony decydują o tym, czy umowę w ogóle zawierać i jaka ma być jej treść.

Zasada ta nie jest jednak nieograniczona. Nie będą więc ważne umowy sprzeczne z obowiązującym prawem (np. zobowiązujące jedną ze stron do popełnienia przestęp­stwa), czy też zasadami współżycia społecznego.

Wybrane zagadnienia prawa cywilnego 159

Umowy mogą być zawierane w formie ustnej i pisemnej bądź w formie aktu notarial­nego. Zależy to generalnie od woli stron. W odniesieniu do niektórych umów przepisy wymagają, że dla ich ważności niezbędna jest forma aktu notarialnego, np. umowa zo­bowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości, umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, bądź forma pisemna - np. ustanowienie zastawu. Oznacza to, że niezachowanie tej formy skutkuje nieważnością umowy.

W przypadkach, gdy przepisy nie wymagają zachowania określonej formy umowy dla jej ważności, należy pamiętać, że niezachowanie formy pisemnej przy czynności prawnej (umowie), o której przepisy mówią, że „powinna być stwierdzona pismem" spowoduje, że nie będzie można dochodzić przed sądem istnienia takiej umowy poprzez powoływanie świadków lub zeznania stron. Chyba że sąd uzna, iż istnieją szczególne okoliczności bądź istnieje dokument uprawdopodobniający fakt zawarcia umowy, ewentualnie druga strona na takie dowody (z przesłuchania świadków) wyrazi zgodę.

Pamiętać warto, że do takich umów należą m.in. te, w których wartość świadczenia przenosi 2000 i więcej złotych.

Zawarcie umowy pociąga za sobą obowiązek jej wykonania. Wykonanie to powinno być zgodne z treścią umowy.

W myśl zasady pacta sunt scrvanda (umów należy dotrzymywać) zmiana okolicz­ności między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem nie powinna mieć wpływu na wykonanie umowy. Ewentualne modyfikacje mogą mieć miejsce za zgodą obu stron. Jednakże, jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia by­łoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony przy zawieraniu umowy nie przewidywały, sąd może po rozważeniu inte­resów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. A w przy­padku zobowiązań, w których od chwili powstania zobowiązania jest suma pieniężna --w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, sąd może zmienić jego wysokość lub sposób spełnienia świadczenia, choćby były inaczej określone w umowie lub orzeczeniu.

Przy wykonywaniu umów obowiązują określone w kodeksie cywilnym zasady:

• spełnienia świadczenia w całości — dłużnik powinien spełnić świadczenie w cało­
  ści, chociaż w razie spełnienia świadczenia częściowego wierzyciel nie może odmówić
  jego przyjęcia, chyba że naruszałoby to jego uzasadniony interes;

• należytej jakości świadczenia — jeżeli przedmiotem świadczenia są rzeczy ozna­
  czone co do gatunku, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości;

• realnego wykonania umowy - dłużnik winien świadczyć to, co wynika z umowy,
  przedmiot świadczenia może być zmieniony jedynie za zgodą wierzyciela;

• osobistego świadczenia przez dłużnika - dotyczy tylko przypadków, gdy wynika
  to z treści umowy lub właściwości świadczenia;

• należytej staranności - chodzi o staranność ogólnie wymaganą w stosunkach
  danego rodzaju.

W kwestii miejsca wykonania umowy kodeks cywilny stanowi, że jeśli z umowy stron nie wynika nic innego, miejscem jej wykonania jest siedziba dłużnika, chyba że chodzi o dług pieniężny, wówczas to dłużnik winien przesłać pieniądze wierzycielowi.

Czas wykonania umowy powinien wynikać z umowy, w innym wypadku zobowiąza­nie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika przez wierzyciela.

l 60 Blok prawny

W razie niewykonania lub nienależytego wykonania umowy na dłużniku spoezywa obowiązek naprawienia szkody, jaką w związku z tym poniósł wierzyciel.

Obowiązek odszkodowania spoczywa na dłużniku także w sytuacji, gdy nastąpiła zwłoka w spełnieniu świadczenia. Jeżeli zaś charakter świadczenia był tego rodzaju, że zwłoka spowodowała utratę jego znaczenia (np. uszycie sukni ślubnej już po terminie ślubu), wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i nadto żądać odszkodowania.

Gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do gatunku, w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nabyć je na jego koszt.

Jeżeli zobowiązanie dłużnika polegało na czynieniu czegoś (np. na obowiązku postawienia płotu) lub zaniechaniu pewnych działań, wierzyciel może żądać upoważnienia przez sąd do wykonania tej czynności na koszt dłużnika lub usunięcia na jego koszt wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił. Jest to tzw. wykonanie zastępcze na koszt dłużnika.

1.6. Pojęcie odpowiedzialności cywilnej. Odpowiedzialność cywilna pracownika ochrony. Odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych

Odpowiedzialność jest to konieczność ponoszenia konsekwencji zachowania swojego lub innych osób.

W odniesieniu do prawa będzie to obowiązek ponoszenia pewnych niekorzystnych skutków takiego zachowania przewidzianych przez przepisy prawa. W zależności od gałęzi prawa będzie to odpowiedzialność karna lub szeroko rozumiana odpowiedzialność cywilna.

Prawo karne jako formę odpowiedzialności wyróżnia karę pozbawienia wolności, ograniczenia wolności, karę grzywny, pozbawienia pewnych uprawnień (np. praw pu­blicznych, wykonywania zawodu, prawa jazdy).

Prawo cywilne natomiast odpowiedzialność tę sprowadza wyłącznie do odpowiedzial­ności majątkowej. Jej dotkliwość odbija się na mieniu osoby z tego tytułu odpowiedzial­nej.

Wyróżniane są trzy rodzaje odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie cywilnym:

1. deliktowa - gdy między poszkodowanym a podmiotem odpowiedzialnym za szkodę
   nie ma stosunku zobowiązaniowego lub szkoda została wyrządzona poza istniejącym
   stosunkiem zobowiązaniowym,

2. kontraktowa - gdy szkoda powstaje poprzez niewykonanie lub nienależyte wykonanie
   umowy,

3. gwarancyjno-repartycyjna- gdy dany podmiot przyjmuje na siebie odpowiedzialność
   za szkodę wyrządzona przez inne osoby, np. odpowiedzialność ubezpieczyciela.

Reasumując, odpowiedzialność cywilna sprowadza się do obowiązku odszkodowania. Do tego, aby powstała odpowiedzialność cywilna, niezbędne są trzy przesłanki:

• szkoda,

• fakt, który tę szkodę spowodował,

Wybrane zagadnienia prawa cywilnego 161

- związek przyczynowy między szkodą a faktem, który ją spowodował (odpowie­
dzialność ponosi się za typowe następstwo faktu).

W obrębie szkody majątkowej należy wyróżnić szkodę na osobie i szkodę na mieniu.

Szkodą na mieniu będzie uszczerbek dotykający bezpośrednio majątku poszkodowa­nego (np. zniszczenie jego rzeczy), zaś szkodą na osobie uszczerbek dotyczący bezpo­średnio osoby poszkodowanej, lecz wymierny finansowo (np. związany z uszkodzeniem ciała, a wyrażający się w kosztach leczenia, utracie zarobków).

Na pojęcie szkody majątkowej składają się dwa elementy:

• rzeczywisty uszczerbek w mieniu osoby poszkodowanej (wywołany np. utratą lub
  uszkodzeniem rzeczy),

• utracony zysk, czyli korzyść, jaką poszkodowany osiągnąłby, gdyby szkody nie
  wyrządzono.

Na przykład - wskutek uszkodzenia samochodu kierowca nie zrealizował wcześniej umówionego kursu. Sprawca szkody będzie zobowiązany do wyrównania strat związa­nych z naprawą samochodu i utratą spodziewanego zysku.

Szkoda niemajątkowa z kolei to np. trudne niekiedy do wymierzenia straty moralne, związane z bólem lub cierpieniem wywołanym rozstrojem zdrowia czy uszkodzeniem ciała. Odszkodowanie za tego rodzaju szkodę nazywa się zadośćuczynieniem.

Generalnie w ustawie regulującej kwestię odpowiedzialności cywilnej, tj. w kodeksie cywilnym, przyjmuje się, że odszkodowanie powinno odpowiadać pełnej wysokości szkody.

Faktem, który spowodował szkodę może być niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Wówczas mamy do czynienia z odpowiedzialnością kontraktową.

Prawa i obowiązki stron wynikały z łączącej je umowy, ale ich niewykonanie względnie niewłaściwe lub nieterminowe wykonanie przez jedną ze stron wywołało szkodę drugiej.

Obowiązek określonego świadczenia przemienia się w obowiązek odszkodowania. Z tego rodzaju odpowiedzialnością w odniesieniu do pracowników ochrony będą miały do czynienia osoby uprawnione do zawierania umów w zakresie ochrony osób i mienia. Takimi zaś będą osoby, które uzyskały odpowiednią koncesję i prowadzą działalność gospodarczą w tym zakresie. Osoby te odpowiadają także za działania innych osób, z pomocą których zobowiązanie wykonują (art. 474 kc).

W przypadku odpowiedzialności kontraktowej ten, kto domaga się odszkodowania, powinien udowodnić jedynie, że poniósł szkodę z powodu niewykonania lub nienależy­tego wykonania zobowiązania.

Nie musi udowadniać, że szkoda powstała z winy dłużnika. To dłużnik, chcąc się zwolnić od odpowiedzialności, sam musi udowodnić, że winy nie poncfsi, że przy wy­konywaniu zobowiązania dołożył należytej staranności, np. jako firma ochroniarska przy zabezpieczeniu imprezy masowej zapewnił we właściwym czasie i miejscu odpowied­nią liczbę pracowników ochrony, właściwie oznaczonych, wyposażonych, ustawionych w odpowiednich miejscach, właściwie wykonujących swoje obowiązki. Ogólne zasa­dy wykonywania obowiązków w tym zakresie określają przepisy kodeksu cywilnego, a szczegółowe - przepisy ustawy o ochronie osób i mienia.

Natomiast źródłem drugiego z wymienionych wyżej rodzajów odpowiedzialności cy­wilnej, tj. odpowiedzialności deliktowej, jest czyn niedozwolony. Pojęcie czynu niedo-

162 Blok prawny

zwolonego w prawie cywilnym ma bardzo szerokie znaczenie. Obejmuje ono działania i zaniechania człowieka zabronione przez prawo, ale także nie będące bezprawiem, obej­muje konieczność wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez inne osoby niż dłużnik, prze/ zwierzęta czy rzeczy. Generalnie dłużnik ponosi tę odpowiedzialność za zawinione działania, ale nie zawsze. W tym wypadku jednak to osoba domagająca się odszkodowa­nia musi wykazać winę lub inne okoliczności uzasadniające odpowiedzialność dłużnika. Wyróżnić można następujące rodzaje czynów niedozwolonych:

• wyrządzenie szkody w wyniku użycia sił przyrody (jest to odpowiedzialność
  prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody -
  art. 435 kc),

• wyrządzenie szkody w związku z ruchem mechanicznych środków komunikacji
  (jest to odpowiedzialność posiadacza pojazdu — art. 436 kc),

• wyrządzenie szkody przez zwierzęta i rzeczy (jest to odpowiedzialność tego, kto
  zwierzę chowa lub się nim posługuje za wyrządzone przez nie szkody także i w wypadku,
  gdy zwierzę zbłąkało się lub uciekło - art. 431 kc oraz odpowiedzialność zajmującego
  pomieszczenie za szkody związane z wylaniem, wypadnięciem lub wyrzuceniem przed­
  miotu z zajmowanego pomieszczenia - art. 433 kc, czy posiadacza budowli za szkody
  związane z zawaleniem się budowli lub oderwaniem jej części - art. 434 kc),

• czyny funkcjonariuszy państwowych (jest to odpowiedzialność Skarbu Państwa -
  art. 417 kc),

— czyny własne,

- czyny osób trzecich (czyny cudze).

W zakresie problematyki odpowiedzialności pracownika ochrony, istotne znaczenie będą miały ostatnie dwa rodzaje czynów niedozwolonych. Zasadę odpowiedzialności za czyny własne reguluje art. 415 kc, który stanowi, że kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę obowiązany jest do jej naprawienia. Wina w tym rozumieniu obejmuje zarówno winę umyślną (sprawca chciał wyrządzić szkodę), jak i nieumyślną (sprawca nie chciał wyrządzić szkody, ale powinien liczyć się z taką możliwością). Odpowiedzialność tę ponosić może zarówno osoba prowadząca firmę ochroniarską, jak i jej pracownik. Nie ma katalogu czynów, które podlegałyby takiej odpowiedzialności. Może to być zarówno szkoda spowodowana nadużyciem uprawnień przez pracownika ochrony, gdy żądanie jej naprawienia skierowane jest bezpośrednio do niego, jak i zawarcie umowy przez osobę, która nie miała koncesji na tego rodzaju działalność. Ten rodzaj odpowiedzialności także może wynikać z naruszenia wymogów ustawy o ochronie osób i mienia.

Odpowiedzialność za cudze czyny obejmuje kilka sytuacji:

• odpowiedzialność za czyny osób podlegających pieczy (dzieci, niepoczytalnych),
  jest to tzw. wina w nadzorze - art. 427 kc,

• odpowiedzialność za czyny osób, którym powierzono dokonanie czynności, jest to
  tzw. wina w wyborze - art. 429 kc,

• odpowiedzialność za czyny podwładnych, jest to tzw. odpowiedzialność zwierzch­
  nika - art. 430 kc. Ponosić ją będą w omawianym zakresie osoby prowadzące firmy
  ochroniarskie lub kierujące zespołem pracowników w ramach wykonywania czynności.
  W szczególności dotyczy to odpowiedzialności zwierzchnika. Jest to odpowiedzialność
  na zasadzie ryzyka i nie zależy od jego winy. Artykuł 430 kc stanowi, że „kto na własny
  rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności

Wybrane zagadnienia prawa cywilnego 163

podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności."

Ten stosunek prawny ma miejsce przede wszystkim między pracodawcą a pracow­nikiem. Obok pracodawcy za szkodę odpowiadał będzie również podwładny. Dlatego w każdym przypadku, a w szczególności w przypadku firm ochroniarskich, gdzie pra­cownicy mają dość specyficzne uprawnienia, przekroczenie których może spowodować naruszenie dóbr osobistych, ich selekcja powinna być prowadzona szczególnie wnikliwie pod kątem predyspozycji nie tylko fizycznych, ale moralnych oraz psychicznych.

Kodeks cywilny przewiduje też wypadki, gdy mimo wyrządzenia szkody czynem nie­dozwolonym, nie ponosi się odpowiedzialności. Są to szkody spowodowane działaniem siły wyższej, działaniem w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności albo przy stosowaniu dozwolonej prawem samopomocy. Odpowiedzialności nie będą ponosiły tak­że osoby, którym ze względu na wiek (do 13 lat) lub stan psychiczny (niepoczytalność) winy przypisać nie można.

Wykazanie więc, że w ramach wykonywania obowiązków osoby ochraniającej zacho­dziła którakolwiek z czterech pierwszych okoliczności, zwalnia od odpowiedzialności.

1.7. Umowa o dzieło

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia.

Przykładem umowy o dzieło może być np. umowa o uszycie garnituru, wyremonto­wanie domu, naprawę samochodu, napisanie podręcznika.

Cechą charakterystyczną umowy o dzieło jest to, że jej istota sprowadza się do osiągnięcia konkretnego rezultatu (liczy się efekt), a nie sposobu jej wykonania (samej pracy). W zasadzie zamawiającego nie interesuje sposób wykonania dzieła, tj. w jaki sposób wykonywano poszczególne czynności, nie interesuje go też czas pracy, np. czy czynności wykonywano w dzień czy w nocy, jaka była ich kolejność. Dla zamawiającego liczy się efekt końcowy i właściwie za ten efekt końcowy odpowiada wykonawca.

W umowie o dzieło zamawiający jest zobowiązany do wypłaty wynagrodzenia i od­bioru dzieła. Jeżeli strony w umowie nie określiły wynagrodzenia, w razie wątpliwości przyjmującemu zamówienie przysługuje wynagrodzenie przyjęte zwykle za dzieło tego rodzaju. Strony mogą ustalić wynagrodzenie ryczałtowe lub kosztorysowe.

Wynagrodzenie ryczałtowe jest z góry określone, zaś kosztorysowe sporządza się na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów.

Skutkiem ustalenia wynagrodzenia w sposób ryczałtowy jest niemożność żądania przez przyjmującego zamówienie jego podwyższenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru i kosztów prac. Wyjątkowo, jeżeli nastąpiła zmiana stosunków, której nie można było przewidzieć, wskutek czego wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.

Przy wynagrodzeniu kosztorysowym można domagać się zmiany wynagrodzenia.

164 Blok prawny

Jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były objęte kosztorysem, możliwość taka (podwyższenia wynagrodzenia) zależy od tego, kto sporządził kosztorys. Jeżeli sporządził go zamawiający - przyjmujący zamówienie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli przyjmujący zamówienie -wówczas żądanie to jest uzasadnione tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności, nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych.

Przyjmujący zamówienie ponosi odpowiedzialność - z tytułu rękojmi - za wady dzieła jak sprzedawca. Odpowiedzialność ta obejmuje wykonanie dzieła niezgodnie z treścią umowy, jak i wady dzieła. Zamawiający może żądać usunięcia wad oznaczając odpowiedni termin z zagrożeniem, że po jego bezskutecznym upływie nie przyjmie naprawy. Gdy wady nie dadzą się usunąć - zamawiający może odstąpić od umowy, jeżeli wady są istotne, gdy nie są istotne - może żądać obniżenia wynagrodzenia. Zamawiający może przy zachowaniu pewnych warunków wyznaczyć termin do usunięcia wad, domagać się obniżenia ceny lub odstąpić od umowy.

Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmujące­go, rozwiązuje się wskutek jego śmierci lub niezdolności do pracy.

1.8. Umowa zlecenia

Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności dla dającego zlecenie. Czynność ta może być czynnością prawną lub taktyczną. W braku odmiennej umowy - zlecenie obejmuje umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie.

Przepisy o zleceniu znajdują zastosowanie do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami.

Przykładem umowy zlecenia będzie umowa o wygłoszenie odczytu, o opiekę nad dzieckiem, o ochronę obiektu, o reprezentowanie przez adwokata przed sądem itp.

W umowie zlecenia, w przeciwieństwie do umowy o dzieło, cechą charakterystyczną jest zobowiązanie przyjmującego zlecenie do dołożenia należytej staranności, a nie do osiągnięcia określonego rezultatu, np. prowadzący wykład zobowiązany jest do starannego przygotowania się do niego, wygłoszenia w określonym czasie i miejscu, w sposób przystępny i klarowny, nie będzie on natomiast odpowiadał za efekt, tj. czy wszyscy studenci rozumieją jego treść.

Przyjmujący zlecenie powinien powierzone mu czynności wykonać osobiście. Jeżeli powierza je osobie trzeciej, powinien niezwłocznie powiadomić dającego zlecenie.

Za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie, chyba że czynność miała być wykonana nieodpłatnie.

Przyjmujący zlecenie powinien informować zleceniodawcę o wykonywanych czyn­nościach.

Zlecenie wygasa z chwilą śmierci przyjmującego zlecenie, natomiast nie wygasa z chwilą śmierci zlecającego. O wypowiedzeniu umowy decydują wówczas spadkobiercy.

Wybrane zagadnienia prawa cywilnego 165

1.9. Instytucja spółki cywilnej

Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego w oznaczony sposób.

Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie.

Na majątek spółki cywilnej składają się wkłady wniesione przez poszczególnych wspólników. Istnieje domniemanie, że wkłady te mają jednakową wartość. Wkład może polegać na świadczeniu usług (np. prowadzenie księgowości), na wniesieniu do spółki własności lub innych praw (np. praw patentowych, prawa du lokalu).

Spółka cywilna, w odróżnieniu od spółek prawa handlowego, np. spółki akcyjnej czy spółki z o.o., nic ma osobowości prawnej. Nie może być więc właścicielem majątku do niej wniesionego. Właścicielami majątku spółki cywilnej są jej wspólnicy. Wspólnik nie może jednak w czasie trwania spółki rozporządzać swoim udziałem - jest to tzw. współwłasność łączna. Nic może się on także domagać w czasie trwania spółki podziału wspólnego majątku wspólników.

Dopiero po rozwiązaniu spółki współwłasność łączna przekształca się na współwła­sność ułamkową i wówczas, po podziale majątku, każdy ze wspólników jest swobodnym dysponentem swojego udziału.

Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania (długi) spółki jest solidarna. Oznacza to, że wierzyciel może żądać zaspokojenia swojego roszczenia w całości lub w części od wszystkich wspólników, od kilku z nich lub od każdego z osobna. Spełnienie świadczenia przez jednego ze wspólników zwalnia pozostałych.

Za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadają nie tylko majątkiem wspólnym, ale majątkiem własnym każdego z nich.

Każdy ze wspólników jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki oraz do jej reprezentowania. Sprawy te powinny się mieścić w zakresie zwykłych czynności spółki. Jednak sprzeciw w tej kwestii choćby jednego ze wspólników powoduje, że do dalszego prowadzenia sprawy potrzebna jest uchwała pozostałych wspólników. Uchwała nie jest konieczna, gdy sprawa dotyczy czynności nagłej, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty.

Każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i zobowiązany do równego pokrywania strat spółki, bez względu na rodzaj i wartość wkładu, chyba że coś innego wynika z umowy spółki. Wspólnika można zwolnić od udziału w stratach, ale nie można go pozbawić udziału w zyskach.

Wspólnik może żądać podziału i wypłaty zysków dopiero po rozwiązaniu spółki. Jeżeli jednak spółka została zawarta na czas dłuższy, wspólnicy mogą żądać podziału i wypłaty zysków z końcem każdego roku obrachunkowego.

Wspólnik może wystąpić ze spółki wypowiadając swój udział - na trzy miesiące naprzód przed końcem okresu obrachunkowego, jeżeli spółka została zawarta na czas nie oznaczony.

Spółka ulega rozwiązaniu, gdy osiągnęła cel, dla którego była powołana, gdy upłynął okres, na jaki została zawarta. Jeżeli mimo zaistnienia tych okoliczności, spółka funkcjonuje nadal za zgodą wszystkich wspólników, uważa się, że przedłużono jej istnienie na czas nie oznaczony.

166 Blok prawny

Rozwiązanie spółki w każdym czasie może nastąpić na podstawie jednomyślnej uchwały wspólników. Ponadto z niektórych powodów każdy ze wspólników może żądać rozwiązania spółki przez sąd.

1.10. Własność i posiadanie oraz ich ochrona prawna

1.10.1. Własność i jej ochrona prawna

Własność polega na uprawnieniu właściciela do korzystania z rzeczy, do pobierania z niej pożytków i rozporządzania rzeczą - z wyłączeniem innych osób.

Właściciel rzeczy musi jednak znosić pewne ograniczenia swego prawa wynikające z przepisów prawa czy zasad współżycia społecznego (np. jako właściciel zwierzęcia nie może znęcać się nad nim). Z drugiej zaś strony prawo chroni własność. Prawo własności jest prawem podmiotowym bezwzględnym, tzn. że nikt nie może naruszać prawa właściciela do korzystania i swobodnego rozporządzania rzeczą.

W celu ochrony własności kodeks cywilny daje właścicielowi możliwość występo­wania z roszczeniem przeciwko każdemu, kto prawo to narusza.

W przypadku pozbawienia właściciela jego rzeczy, może on żądać wydania rzeczy -jest to roszczenie windykacyjne. Właściciel korzysta z niego np. w przypadku, gdy umowa najmu wygasła, a najemca nie chce opuścić lokalu. Wówczas może wystąpić o eksmisję.

W razie gdy forma naruszenia własności jest inna niż pozbawienie właściciela jego rzeczy, może on występować z roszczeniem negatoryjnym - o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i zaniechanie naruszeń.

Roszczenie to będzie uzasadnione w przypadku, gdy naruszenie polega np. na systematycznym przechodzeniu osoby nieuprawnionej przez cudzy grunt.

1.10.2. Posiadanie i jego ochrona prawna

Posiadanie nie jest prawem, ale stanem faktycznym, polegającym na władaniu rzeczą własną lub cudzą, władaniem wykonywanym dla siebie, a nie za kogoś innego.

Posiadacz może władać rzeczą jak właściciel - wówczas mówimy o posiadaniu samoistnym.

Jeżeli włada rzeczą jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca czy osoba mająca inne prawo związane z władztwem nad rzeczą - wówczas mówimy, że jest on posiadaczem zależnym.

Od posiadania należy odróżnić pojęcie dzierżenia. Dzierżycielem będzie ten, kto faktycznie włada rzeczą za kogo innego, np. pracownik, któremu powierzono obsługę maszyny i jest ona w jego taktycznym władaniu, czy osoba, która sprawuje pieczę nad bagażem w przechowalni bagażu.

Posiadanie korzysta z ochrony prawnej.

Wybrane zagadnienia prawu cywilnego l 67

Kodeks cywilny stanowi, że nic wolno naruszać samowolnie posiadania, choćby posiadacz był w złej wierze. Wynika z tego, że prawo chroni zarówno posiadacza w dobrej wierze (osobę, która ma względem rzeczy określone prawo), jak i posiadacza w złej wierze (osobę, która prawa do rzeczy nic ma).

Utrata posiadania polega na pozbawieniu posiadacza faktycznego władztwa nad rzeczą. W takiej sytuacji posiadacz może własnym działaniem chronić swoje posiadanie stosując obronę konieczną lub samopomoc, lub też może chronić je występując na drogę sądową z roszczeniem posesoryjnym. Roszczenie to można wytoczyć zarówno przeciwko temu, kto samowolnie naruszył posiadanie, jak i przeciwko temu, na czyją korzyść naruszenie nastąpiło. Polega ono na żądaniu przywrócenia stanu poprzedniego i zaniechania naruszeń. Nie zależy, co wyżej zaznaczono, od dobrej wiary posiadacza ani od zgodności posiadania ze stanem prawnym.

W razie zaistnienia przed sądem sporu związanego z naruszeniem posiadania, badaniu sądowemu podlegać będzie jedynie ostatni stan posiadania i takt jego naruszenia. Jednakże w razie istnienia prawomocnego orzeczenia sądu stwierdzającego, że stan jaki powstał wskutek naruszenia posiadania jest zgodny z prawem, powództwo o naruszenie posiadania będzie podlegało oddaleniu.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114. póz. 740).

Opracowania

Czachórski W., Prawo zobowiązań w zarysie. Warszawa 1968.

Filipiak T. A., Mojak J.. Nazar M.. Niezhecka E., Zarys prawa cywilnego i rodzinnego, Lublin 1995.

Siuda W.. Elementy prawa d/a ekonomistów, Poznań 1994.

Winiarz. J. (red.). Kodeks cywilny z komentarzem. Warszawa 1989.

Maciej Szwarczyk

2.

WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWA KARNEGO MATERIALNEGO I PRAWA WYKROCZEŃ

2.1. Wybrane wiadomości z części ogólnej prawa karnego

2.1.1. Pojęcie i przedmiot prawa karnego

Prawo karne materialne to dziedzina prawa określająca, jakie zachowania (czyny) człowieka uznane są za zabronione, jakie kary i środki karne grożą za ich popełnienie oraz jakie są zasady odpowiedzialności za takie czyny.

Przedmiotem zainteresowania prawa karnego jest określenie katalogu czynów za­bronionych, które uznane zostają za takie, ze względu na swój społecznie szkodliwy charakter. Prawo karne wskazuje też, jakie kary i inne środki karne mogą być orzekane względem sprawców przestępstw. Formułuje tzw. zasady odpowiedzialności karnej, czyli pewne reguły, na podstawie których dochodzi do pociągnięcia sprawcy do odpowiedzial­ności karnej.

2.7.2. Źródła i podział prawa karnego

Katalog powszechnie obowiązujących źródeł prawa w Rzeczypospolitej Polskiej zawarty jest w art. 87.1. Konstytucji RP. Zgodnie z tym przepisem źródłami prawa są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

Źródłem prawa karnego w Polsce może być tylko ustawa. Zgodnie z treścią art. l § l kodeksu karnego, odpowiedzialności karnej może podlegać tylko ten, „kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia".

Ustawą, która stanowi podstawowy trzon prawa karnego, jest kodeks karny uchwalony przez Sejm w dniu 6 czerwca 1997 roku, który po vacatio legis wszedł w życie l września 1998 roku. Kodeks karny nie stanowi jednak wyłącznego źródła prawa karnego. Przepisy

170 Blok prawny

karne zawarte są bowiem w szeregu ustaw dodatkowych (szczególnych), tworzących tzw. pozakodeksowe prawo karne. Jest to cały zbiór ustaw regulujących różne dziedziny życia. Przekroczenie niektórych reguł postępowania zawartych w tych ustawach zagrożone jest przez przepisy o charakterze prawnokarnym.

Źródeł prawa karnego nic stanowią: orzecznictwo sądowe, poglądy przedstawicieli nauki czy zwyczaj.

Prawo karne w znaczeniu szerokim (sensu largo) obejmuje, obok prawa karnego materialnego, także prawo karne procesowe (postępowanie karne, proces karny) oraz prawo karne wykonawcze.

Prawo karne procesowe jest dziedziną prawa regulującą postępowanie w sprawach

0 przestępstwa zmierzające do wykrycia sprawcy przestępstwa i jego osądzenia. Jest to
zespół norm określających między innymi: zasady procesu karnego, przesłanki jego do­
puszczalności, uprawnienia i obowiązki uczestników postępowania, rodzaje rozstrzygnięć
zapadających w trakcie procesu karnego oraz sposoby ich zaskarżania. Uregulowania
dotyczące procesu karnego zawarte są w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku - kodeks
postępowania karnego.

Prawo karne wykonawcze to zespół norm regulujących sposób wykonywania kar

1 środków karnych orzeczonych w procesie karnym, na podstawie przepisów prawa
karnego materialnego. Formułuje ono również uprawnienia osób skazanych, jak i określa
właściwość organów biorących udział w wykonaniu orzeczonych kar i innych środków.
Jego unormowania zawarte są w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku — kodeks karny
wykonawczy.

Uzupełnieniem prawa karnego w pewnym sensie jest prawo wykroczeń. Chociaż nie określa ono przestępstw, to reguluje wybrane zasady odpowiedzialności za czyny zabronione, jakimi są wykroczenia, pod groźbą kary. W polskim systemie prawa karnego wykroczenia nie są zaliczane do kategorii przestępstw, co wyraźnie wynika z art. 7 § l kk, zgodnie z którym przestępstwo jest albo zbrodnią, albo występkiem. Niemniej jednak wykroczenia stanowią inne niż przestępstwa czyny karalne.

Prawo wykroczeń unormowane jest w kodeksie wykroczeń z 20 maja 1971 roku. Postępowanie w sprawach o wykroczenia zawarte jest w kodeksie postępowania w spra­wach o wykroczenia oraz ustawie o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń. Postępowanie w sprawach o wykroczenia w pierwszej instancji toczy się przed kolegiami do spraw wykroczeń, które działają przy sądach rejonowych.

2.7.3. Definicja przestępstwa i wykroczenia. Konsekwencje prawnomaterialne i procesowe

Polski kodeks karny nie podaje expressis verbis definicji przestępstwa. Formułowana jest ona na podstawie kilku przepisów kodeksu karnego.

Przestępstwo to czyn człowieka zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary, zawiniony, społecznie szkodliwy w stopniu większym niż znikomy.

Przestępstwo może być wyłącznie czynem człowieka. Pod pojęciem czynu w prawie karnym należy rozumieć świadome, tj. zależne od woli człowieka, jego zewnętrzne zacho-

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 171

wanie. Może ono przyjąć postać działania bądź zaniechania. Czyn sprawcy popełniony jest w formie działania, gdy przybiera on postać ruchu (zespołu ruchów) w określonym kierunku, jest zachowaniem aktywnym, np. czynna napaść na funkcjonariusza publiczne­go (art. 223 kk), zgwałcenie (arl. 197 § l kk), udział w bójce (art. 158 § l kk). Z czynem w postaci zaniechania będziemy mieli do czynienia wówczas, gdy sprawca powstrzyma się od zrealizowania ciążącego na nim obowiązku określonego zachowania, tj. gdy nie zachowa się w sposób aktywny. Przykładem przestępstw z zaniechania są: nieudzielenie pomocy osobie znajdującej się w niebezpieczeństwie (art. 162 kk), niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 kk), uchylanie się od łożenia na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby - niealimentacja (art. 209 § l kk).

Kolejnym elementem wymienianym w definicji przestępstwa jest bezprawność. Aby uznać czyn człowieka za bezprawny, tj. sprzeczny z prawem, musi on być w sposób wyraźny zabroniony przez ustawę poprzez wprowadzenie ustawowego opisu zabronio­nego zachowania, np. zabijania, zmuszania, przywłaszczania. Fakt, iż jakieś zachowanie człowieka jest sprzeczne z prawem oznacza, że narusza ono zakaz lub nakaz określonego zachowania zawartego w przepisach prawnokarnych. Zachowanie się w sposób bezpraw­ny pociąga za sobą zagrożenie karą.

Konsekwencją bezprawności zachowania jest jego karalność, czyli zagrożenie karą. Każde przestępstwo jako czyn zabroniony jest zagrożone karą. Rodzaje kar określone są w art. 32 kk i są nimi:

• grzywna,

• ograniczenie wolności,

• pozbawienie wolności,

• 25 lat pozbawienia wolności,

• dożywotnie pozbawienie wolności.

Prawo karne, obok kar, przewiduje również możliwość stosowania wobec sprawcy tzw. środków karnych określonych w art. 39 kk (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmio­tów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości).

Przestępstwo jest zawsze czynem zawinionym. Inaczej mówiąc, wina stanowi nie­zbędny element przestępstwa. Zgodnie z art. l § 3 kk „nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w chwili czynu". Z przepisu tego wynika, że aby można było sprawcę pociągnąć do odpowiedzialności karnej, nie wystarczy stwierdzenie, że zachował się on w sposób opisany w przepisie prawa karnego, ale konieczne staje się jeszcze przypisanie mu winy.

Wina jest tą cechą, która pozwala odróżnić pojęcie przestępstwa od czynu zabro­nionego. Zgodnie bowiem z treścią art. 115 § l, czyn zabroniony to zachowanie o zna­mionach określonych w ustawie karnej. Czyn taki, aby stał się przestępstwem, musi być zawiniony (art. l § 3 kk).

Według art. l §2 kk „nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma". Przepis ten wskazuje, że dla uznania jakiegoś czynu za prze­stępny, konieczne staje się stwierdzenie, że posiada on cechę społecznej szkodliwości. Społeczna szkodliwość jest tą właściwością przestępstwa, która pozwala odróżnić go od

172 Blok prawny

innych czynów, które tej cechy nie posiadają. Kodeks karny w art. 115 §2 wskazuje, jakie elementy pozwalają wyznaczyć stopień społecznej szkodliwości czynu.

Wykroczenie jest zaliczane do kategorii czynów zabronionych innych niż przestęp­stwa. Zgodnie z art. 7 § l kk przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem. Wykroczenia są więc czynami zabronionymi, których społeczna szkodliwość jest mniejsza niż zniko­ma. Na podstawie przepisów kodeksu wykroczeń możemy stwierdzić, że wykroczenie to czyn zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany, zawiniony, społecznie szkodliwy.

Takie określenie wykroczenia pozwala odróżnić je od przestępstwa z uwagi na kata­log kar, jakie grożą za wykroczenie. Kara aresztu i kara nagany nie występuje w kodeksie karnym jako zagrożenie za przestępstwo. Natomiast kara grzywny i ograniczenia wol­ności mogą być orzekane za popełnienie przestępstwa, jednak w innym rozmiarze. Kara grzywny orzekana jest w sposób kwotowy (maksymalnie 5000 zł), zaś kara ograniczenia wolności do l miesiąca (co stanowi minimalną granicę tej kary, jaka grozi za przestęp­stwo, art. 34 kk).

2.1.4. Podział przestępstw na zbrodnie i występki

Przestępstwa możemy dzielić według różnych kryteriów. Podstawowym podziałem wynikającym z art. 7 § l kk jest podział przestępstw na zbrodnie i występki, który przeprowadzony jest w oparciu o wysokość zagrożenia karą i stopień społecznej szko­dliwości.

Zbrodnia to czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą (art. 7 § 2 kk). Zgodnie z tym przepisem, dolną granicę kary za zbrodnie stanowi zagrożenie pozbawieniem wolności od lat 3. Natomiast górną granicą kary pozbawienia wolności, w myśl art. 37 kk, jest 15 lat. Pod pojęciem kary surowszej należy rozumieć karę 25 lat pozbawienia wolności albo karę dożywotniego pozbawienia wolności.

Występek to czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc (art. 7 § 3 kk). Przepis ten, w zakresie wysokości poszczególnych rodzajów kar jakie grożą za występek, odnosi się tylko do ich dolnej granicy, górna natomiast wynika z przepisów regulujących poszczególne kary. I tak:

• kara grzywny może być orzekana od 10 do 360 stawek dziennych, zaś stawka
  dzienna nie może być niższa od 10 zł, ani przekraczać 2000 zł (art. 33 § l i 3 kk);

• kara ograniczenia wolności może trwać najkrócej jeden miesiąc, najdłużej 12
  miesięcy (art. 34 ij l kk);

• kara pozbawienia wolności według art. 37 kk może być orzekana od jednego
  miesiąca do 15 lat.

Przedstawiony wyżej podział przestępstw jest jednym z podstawowych, jakie wystę­pują w prawie karnym.

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 173

2.7.5. Zasady odpowiedzialności karnej

Przez zasady odpowiedzialności karnej zwykło rozumieć się w prawie karnym pewne reguły, od których uzależnione jest pociągnięcie sprawcy czynu zabronionego do odpowiedzialności karnej. Zawarte są one przede wszystkim w rozdziale I kodeksu karnego, ale część z nich znajduje się także w innych przepisach. Rozdział I określa podstawowe zasady, od których zależy odpowiedzialność karna. Podstawowe znaczenie w prawie karnym mają:

1. zasady gwarancyjne prawa karnego, takie jak: nie ma przestępstwa bez ustawy karnej
   (nulluin crimen sine legę), nie ma przestępstwa bez winy (nullum crimen sine culpa)',

1. zasada terytorialności;

2. określenie, kiedy czyn zabroniony popełniony jest umyślnie bądź nieumyślnie;

3. określenie granicy wieku odpowiedzialności karnej.

Zasady gwarancyjne prawa karnego są istotne z punktu widzenia obywateli, gdyż wskazują w sposób wyraźny, jaki jest zakres dozwolonych zachowań. Zgodnie z zasadą nie ma przestępstwa bez ustawy, każdy typ przestępstwa musi być zapisany w ustawie karnej w postaci określonego nakazu bądź zakazu postępowania. Dzięki temu można łatwo dowiedzieć się, jakie czyny są uznane za przestępstwa.

Druga z tych zasad nakłada obowiązek udowodnienia winy każdemu sprawcy prze­stępstwa. Zgodnie bowiem /. art. l § 2 kk wina stanowi niezbędny składnik przestępstwa i jednocześnie przesłankę, od której uzależniona jest odpowiedzialność karna. Brak moż­liwości przypisania sprawcy winy w czasie czynu będzie stanowić jedną z okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną.

Wreszcie stwierdzenie umyślności bądź nieumyślności popełnienia czynu przez sprawcę decydować będzie o przypisaniu mu jednej z form winy.

Zasada terytorialności wynika z art. 5 kk. Określa ona regułę, zgodnie z którą polska ustawa karna ma zastosowanie do wszystkich sprawców, którzy popełnili czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Polska jest stroną, stanowi inaczej. Konsekwencją tej zasady jest to, że polskie ustawodawstwo karne będzie miało zastosowanie do wszystkich sprawców czynów zabronionych, bez względu na ich obywatelstwo, tj. obywateli polskich, cudzoziemców i bezpaństwowców, o ile popełnili oni przestępstwo na terytorium RP.

Art. 9 § l i 2 kk określa kiedy czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, a kiedy nieumyślnie. Zgodnie z art. 9 § l kk czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar go popełnić, to jest chce go popełnić bądź przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, wyraża na niego zgodę. Podstawowym i niezbędnym składnikiem winy umyślnej jest zamiar popełnienia przestępstwa. Pojęcie zamiaru ozna­cza w prawie karnym pewne nastawienie psychiczne sprawcy do czynu zabronionego, który ma popełnić. To nastawienie cechuje się tym, że sprawca ukierunkowuje swoje zachowanie na osiągnięcie określonego celu przestępnego, np. na dokonanie kradzieży, zabójstwa, rozboju. Zamiar motywuje sprawcę do realizacji powziętego przez siebie celu.

W prawie karnym zwykło wyróżniać się dwie postacie zamiaru:

- zamiar bezpośredni,

174 Blok prawny

- zamiar ewentualny.

Zamiar bezpośredni ma miejsce wówczas, gdy sprawca chce popełnić czyn zabro­niony. Inaczej mówiąc, wola sprawcy nastawiona jest na realizację znamion określonego czynu zabronionego. Sprawca ma świadomość tego, że jego zachowanie wypełnia zna­miona czynu zabronionego.

Z zamiarem ewentualnym mamy do czynienia, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje, nie chce go popełnić, ale godzi się na jego popełnienie. Cechą różniącą zamiar ewentualny od zamiaru bezpośredniego jest więc to, że wola sprawcy nastawiona jest nie na chęć lecz na godzenie się z możliwością popełnienia czynu zabronionego.

Według art. 9 § 2 kk czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie miał zamiaru jego popełnienia, a popełnia go na skutek niezachowania ostrożności wy­maganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

W prawie karnym wyróżnia się dwie formy nieumyślności: lekkomyślność i niedbal­stwo.

Z lekkomyślnością mamy do czynienia wówczas, gdy sprawca naruszając zasady ostrożności w sposób świadomy przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale przypuszcza, że go uniknie. Zarzucając sprawcy tę formę winy, czyni mu się zarzut z tego, że mając świadomość nieostrożnego zachowania nie podjął kroków do jego korekty.

Niedbalstwo polega na tym, że sprawca narusza reguły ostrożności, jakie wymagane są w danej sytuacji, a przy tym możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje, chociaż mógł ją przewidzieć. Niedbalstwo cechuje się brakiem świadomości ze strony sprawcy tego, że swoim zachowaniem narusza reguły ostrożności oraz brakiem przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego.

Należy również zwrócić uwagę na art. 8 kk, który zawiera ważną zasadę charakte­ryzującą stronę podmiotową zbrodni i występków. Zgodnie z tym przepisem zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek można popełnić także nieumyślnie, o ile usta­wa tak stanowi.

Zgodnie z definicją przestępstwa, jego podmiotem (sprawcą) może być tylko czło­wiek. Aby człowiek mógł być podmiotem odpowiedzialności karnej, musi spełniać okre­ślone w prawie karnym warunki. Zalicza się do nich osiągnięcie określonej granicy wieku oraz poczytalność, tj. zdolność do rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swo­im postępowaniem. Brak poczytalności sprawcy (niepoczytalność) w czasie czynu jest okolicznością wyłączającą winę (art. 31 § l kk).

Granicę wieku, od której rozpoczyna się odpowiedzialność karna, określa kodeks w art. 10 § 1. Zgodnie z tym przepisem przyjmuje się, że jest nią ukończenie 17 lat. Osoba, która osiągnęła ten wiek, traktowana jest w świetle prawa karnego jak osoba dorosła. Osoby, które dopuszczają się czynów zabronionych przed ukończeniem 17 roku życia określa się w prawie karnym jako nieletnie. Zasadniczo nie ponoszą one odpowiedzialności karnej. Stosuje się do nich środki przewidziane w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Kodeks karny zawiera wyjątek od zasady, że granicą odpowiedzialności karnej jest ukończenie 17 roku życia. Art. 10 §2 kk przewiduje sytuację, kiedy odpowiedzialności

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 175

karnej może podlegać nieletni po ukończeniu 15 roku życia. Możliwe to jest, gdy popeini on określone w tym przepisie przestępstwa, takie jak: zamach na życie prezydenta RP (art. 134 kk), zabójstwo lub zabójstwo kwalifikowane (art. 148 § l, 2 lub 3 kk), ciężki uszczerbek zdrowia (art. 156 § l lub 3 kk), sprowadzenie niebezpieczeństwa powszech­nego (art. 163 § l lub 3 kk), porwanie samolotu lub statku (art. 166 kk), spowodowanie katastrofy w komunikacji (art. 173 § l lub 3 kk), zgwałcenie zbiorowe lub ze szczegól­nym okrucieństwem (art. 197 § 3 kk), wzięcie zakładników (art. 252 § l lub 2 kk), rozbój (art. 280 kk). Ponadto, za pociągnięciem nieletniego do odpowiedzialności karnej prze­mawiać mają okoliczności sprawy, stopień jego rozwoju, właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza bezskuteczność stosowanych poprzednio środków wychowawczych lub poprawczych.

2.1.6. Okoliczności wytaczające odpowiedzialność karną

Podstawowymi przesłankami, od których zależy odpowiedzialność karna, jest stwier­dzenie, że czyn człowieka jest bezprawny, tj. sprzeczny z obowiązującą normą prawa karnego oraz zawiniony. Prawo karne przewiduje pewne sytuacje, kiedy czyn człowie­ka, pomimo że realizuje znamiona czynu zabronionego, nie stanowi przestępstwa. Może być to wynikiem niemożności przypisania sprawcy winy bądź też brakiem bezprawności w zachowaniu sprawcy.

Okoliczności wyłączające przestępczość czynu ustawodawca zawarł w rozdziale III kodeksu karnego. W prawie karnym przyjęło się je dzielić na:

1. okoliczności wyłączające winę, czyli takie sytuacje, kiedy sprawcy nie można
   przypisać winy. Zalicza się do nich: niepoczytalność (art. 31 kk), usprawiedliwiony
   błąd co do bezprawności czynu lub okoliczności uchylającej odpowiedzialność
   (art. 29-30 kk), nieletniość;

2. okoliczności wyłączające bezprawność czynu (określane inaczej jako kontratypy),
   czyli takie, przy zaistnieniu których zniesiona zostaje bezprawność czynu posiada­
   jącego ustawowe znamiona przestępstwa, jest to wynikiem braku szkodliwości lub
   niecelowości jego karania. Ponadto przyjmuje się w prawie karnym, że istota kontra-
   typów sprowadza się do kolizji dóbr prawnie chronionych, gdy dla ratowania jednego
   z nich, trzeba poświęcić inne. Do najważniejszych kontratypów kodeksowych zali­
   cza się: obronę konieczną (art. 25 kk), stan wyższej konieczności (art. 26 § l kk),
   czy ryzyko nowatorstwa (art. 27 kk). Istnieje jeszcze szereg tzw. kontratypów poza­
   kodeksowych (np. ryzyko sportowe, karcenie małoletnich, zgoda pokrzywdzonego,
   działanie w granicach praw i obowiązków).

Niepoczytalność określona została w art. 31 § l kodeksu. Przepis ten wskazuje na przyczyny stanu niepoczytalności i ich konsekwencje wynikające z psychiki sprawcy. Przyczyny niepoczytalności to: choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe oraz inne zakłócenie czynności psychicznych. W wyniku wystąpienia którejś z tych przyczyn sprawca nie może rozpoznać znaczenia swojego czynu bądź pokierować swoim postępowaniem. Ważne jest, że czynniki powyższe muszą wystąpić w czasie czynu, tj. w chwili kiedy sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany.

176 K\ok prawny

Niemożność rozpoznania znaczenia swojego czynu oznacza, że sprawca nie uświadamia sobie możliwych skutków swojego działania (np. że naciśnięcie spustu w pistolecie może spowodować oddanie strzału i śmierć człowieka).

Brak możliwości pokierowania swoim postępowaniem oznacza niemożność odpo­wiedniego zachowania się przez sprawcę, pomimo że rozpoznaje on naganność swojego postępowania (np. popełnienie czynu zabronionego w stanie głodu narkotycznego).

Konsekwencją prawnokarną niepoczytalności jest to, że sprawca nie popełnia prze­stępstwa (art. 31 § l kk.) z powodu braku możliwości przypisania sprawcy winy, mimo że obiektywnie czyn taki jest sprzeczny z prawem karnym. Wobec takiej osoby nie można orzec kary. Jedynie, gdy zachodzą ku temu przesłanki z art. 94 kk, można zastosować środki zabezpieczające.

Art. 31 8 2 kk przewiduje tzw. poczytalność ograniczoną, której istota sprowadza się do tego, że w czasie czynu zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem przez sprawcę jest w znacznym stopniu ograniczona. Stan taki nie wyłącza jednak winy, lecz powoduje jej umniejszenie. Sprawca działający w stanie poczytalności ograniczonej popełnia przestępstwo. Sąd może orzec względem niego karę, ale jeśli stwierdzone zostanie, że stopień ograniczenia poczytalności sprawcy był znaczny, wtedy może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Nieletniość jako okoliczność wyłączająca winę jest wynikiem założenia, że osoby nieletnie nie osiągnęły jeszcze takiego poziomu rozwoju społecznego, intelektualnego i emocjonalnego, aby można było przypisać im winę. Dlatego też polskie prawo karne wiąże pełną zdolność do zawinienia z określoną granicą wieku, którą jest ukończenie 17 roku życia (art. 10 § l kk).

Obrona konieczna uregulowana jest w art. 25 § l kk. Zgodnie z tym przepisem nie popełnia przestępstwa ten, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Przepis ten wskazuje na istotę tego kontratypu. Dla pełniejszego określenia tego przepisu należy dodać, że odparcie zamachu powinno obywać się przy użyciu środków, które są do tego konieczne oraz w sposób współmierny do niebezpieczeństwa zamachu.

W prawie karnym wyróżnia się następujące warunki, które muszą zaistnieć, aby konkretne zachowanie można było uznać za podjęte w obronie koniecznej:

1. zamach na dobro prawnie chronione,

2. bezprawność zamachu,

3. bezpośredniość zamachu,

4. rzeczywistość zamachu,

5. odparcie zamachu, które musi nastąpić w granicach konieczności i w .sposób współ­
   mierny do niebezpieczeństwa zamachu.

Zamach jest zawsze zachowaniem człowieka stwarzającym niebezpieczeństwo dla dobra prawnie chronionego. Niebezpieczeństwo to może doprowadzić do zniszczenia lub uszkodzenia dobra, na które skierowany jest zamach. Z faktu, że jest on zachowaniem się człowieka wynika, iż może przybrać postać działania lub zaniechania. Nie jest konieczne, aby zamach był zawiniony. Dlatego pochodzić on może od osoby niepoczytalnej lub nieletniej.

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 177

Bezprawność zamachu oznacza, że czyn osoby, od której zamach pochodzi, musi być sprzeczny z prawem. Z tego wynika, że zamach pochodzić może wyłącznie od człowieka, ponieważ tylko on może zachować się w sposób niezgodny z prawem. Bezprawność nie oznacza, że ma to być czyn przestępczy. Może to być czyn, który narusza przepisy innych dziedzin prawa, np. prawa cywilnego (naruszenie posiadania rzeczy).

Bezpośredniość zamachu to kolejny warunek wyznaczający dopuszczalność stosowa­nia obrony koniecznej. Wynika z niego, że działania obronne mogą być podjęte w takim czasie, w którym zachowanie napastnika zagraża dobru prawnie chronionemu. Nie ozna­cza to, że można stosować obronę konieczną tylko wówczas, gdy zamach się już rozpoczął lub doszło do naruszenia dobra. Bezpośredniość zamachu można przyjmować już wte­dy, kiedy w konkretnej sytuacji, z zachowania napastnika wynika, że przystępuje on do zaatakowania dobra chronionego. Można więc stwierdzić, iż momentem początkowym zamachu jest powstanie niebezpieczeństwa, zaś koniec wyznacza chwila jego ustania. Długość zamachu wyznacza czas jego trwania, tzn. trwa on tak długo, jak długo istnieje zagrożenie dla dobra prawnego.

Zamach musi być rzeczywisty, tzn. stwarzający w danym momencie obiektywne zagrożenie dla dobra chronionego prawem. Inaczej mówiąc, musi istnieć możliwość spostrzeżenia zamachu przez obiektywnego obserwatora.

Działanie w obronie koniecznej polega na odpieraniu zamachu. Aby było to działanie legalne, musi spełniać pewne warunki. Działania obronne polegają na tym, że broniący, naruszając dobra napastnika, sam realizuje znamiona czynu zabronionego. Należy podkreślić, iż obrona skierowana ma być wyłącznie przeciwko napastnikowi. Jeżeli doszłoby do naruszenia dóbr osoby trzeciej, nie mieściłyby się one w granicach kontratypu. Istotnym elementem obrony koniecznej jest to, że ma być ona działaniem świadomym i celowym, motywowanym odparciem zamachu kosztem dobra napastnika. Obrona konieczna ma charakter samoistny. Oznacza to, że odpieranie zamachu kosztem dobra napastnika jest dopuszczalne zawsze, kiedy mamy do czynienia z zamachem, nawet wtedy, gdy zaatakowany miał inną możliwość uniknięcia zamachu, np. miał możliwość ucieczki czy mógł uzyskać pomoc od odpowiednich organów. Art. 25 § l kk nie formułuje wyraźnej zasady proporcjonalności pomiędzy dobrem zaatakowanym a poświęcanym. Ważne jest jednak, aby pomiędzy tymi dobrami nie zachodziła nadmierna dysproporcja. Prowadziłoby to bowiem do zaprzeczenia istoty obrony koniecznej.

Obrona konieczna wiąże się z użyciem przez broniącego się takich środków i sposo­bów obrony (w sensie technicznym), które będą w konkretnej sytuacji wystarczające do odparcia zamachu. Nie oznacza to jednak, że odpierający zamach ma zastosować sposób i środek obrony identyczny czy zbliżony do tego, którym posługuje się atakujący. Cho­dzi o to, aby zastosowany środek gwarantował odparcie zamachu przy jak najmniejszym uszczerbku dla napastnika. Inaczej mówiąc obrona musi być współmierna do niebez­pieczeństwa zamachu (zasada współmierności obrony). Przekroczenie tej zasady będzie wyłączało obronę konieczną, gdyż dojdzie do przekroczenia jej granic. W takiej sytuacji czyn przekraczającego granice obrony koniecznej stanie się bezprawny.

Sąd Najwyższy dopuszcza powoływanie się na obronę koniecz.ią także w pewnych sytuacjach związanych bójką. Jeśli mianowicie któryś z uczestników zaprzestanie w bójce udziału i wystąpi z niej z takim zamiarem, może powołać się na obronę konieczną wówczas, gdy zostanie ponownie zaatakowany. Na gruncie poprzedniego stanu prawnego

12'

178 Blok prawny

przyjmowano, że działał w obronie koniecznej ten, kto przystępował do bójki w celu jej zakończenia, np. przez rozdzielenie bijących się, zabranie im narzędzi. Przyczyną było podjęcie tych działań dla przywrócenia spokoju publicznego.

Nie można stosować obrony koniecznej wobec czynności podejmowanych przez funkcjonariuszy publicznych, jeżeli wykonywane są przez nich w granicach ich uprawnień i obowiązków (znajduje to oparcie w kontratypie działania na podstawie uprawnień służbowych). Jeżeli działania funkcjonariusza publicznego nie będą miały podstawy prawnej lub stanowić będą nadużycie prawa, wówczas jego czyn stanie się bezprawny. Pozwoli to na powołanie się na obronę konieczną, np. stosowanie niedozwolonych środków przymusu przez policjanta, niszczenie cennych przedmiotów.

Przekroczenie granic obrony koniecznej (eksces) może wystąpić wówczas, gdy stanie się ona nadmierna bądź niewspółmierna w stosunku do zamachu.

Konsekwencją przekroczenia granie obrony koniecznej jest to, że czyn broniącego się staje się bezprawny, a tym samym karalny. Jednakże kodeks przewiduje możliwość zastosowania przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia.

Art. 25 § 3 kk zawiera ponadto nową obligatoryjną podstawę odstąpienia od wy­mierzenia kary w przypadku przekroczenia granie obrony koniecznej. Możliwe jest to w sytuacji, gdy przekroczenie było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami zamachu. W praktyce stwierdzenie powyższych okoliczności będzie po­wodowało trudności. Przeżycia psychiczne, takie jak: strach czy wzburzenie, towarzyszą z reguły okolicznościom zamachu, dlatego też sąd orzekający będzie musiał dokładnie oceniać ich wystąpienie w każdej konkretnej sprawie, uwzględniając właściwości psy­chiki sprawcy.

Ujęcie stanu wyższej konieczności w obecnym kodeksie karnym ma podwójny charakter. Wynika to z faktu, że jest on ujmowany raz jako kontratyp (art. 26 § l kk), a raz jako okoliczność wyłączająca winę. Rozróżnienie powyższe przeprowadzone jest w oparciu o kryterium proporcji dóbr, jaka zachodzi pomiędzy dobrem ratowanym i poświęconym.

Istota stanu wyższej konieczności polega na poświęceniu jednego dobra prawnie chronionego w celu ratowania drugiego dobra, któremu grozi bezpośrednie i rzeczywiste niebezpieczeństwo. Można wskazać następujące znamiona stanu wyższej konieczności:

1. niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu oraz jego elementy;

1. podjęcie działania w celu uchylenia niebezpieczeństwa, którego nie można było
   inaczej uniknąć.

Niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu jest elementem wyznaczającym stan wyższej konieczności. Pojęcie to zakresowo jest szersze od pojęcia zamachu, występu­jącego przy obronie koniecznej. Niebezpieczeństwo jest pewną istniejącą obiektywnie sytuacją, która może spowodować zniszczenie bądź uszkodzenie dobra prawnie chronio­nego. Źródłem niebezpieczeństwa może być zarówno bezprawne zachowanie człowieka (w postaci zamachu na dobro prawne), jak i działanie sił przyrody, np. pożar, powódź czy atak zwierzęcia.

Bezpośredniość niebezpieczeństwa należy rozumieć podobnie jak bezpośredniość zamachu przy obronie koniecznej. Oznacza to, że musi być ono aktualne, w danej

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 179

chwili ma grozić natychmiastowym zniszczeniem lub uszkodzeniem dobra. Wszelka zaś zwłoka w jego uchyleniu spowodowałaby zwiększenie rozmiaru grożącej szkody. Niebezpieczeństwo ma być rzeczywiste. Wynika z tego, że musi ono istnieć w sposób obiektywny, możliwy do stwierdzenia.

Jeśli chodzi o zakres dóbr chronionych, to kodeks nie przewiduje w tym względzie ograniczeń, wskazując tylko, że może to być jakiekolwiek dobro chronione prawem.

Działania podejmowane dla uchylenia niebezpieczeństwa muszą spełniać pewne warunki, od których uzależniona jest możliwość powołania się na ten kontratyp.

Przede wszystkim działanie sprawcy, polegające na poświęceniu jednego dobra dla ratowania innego, musi mieć charakter celowy. Wynika z tego, że sprawca musi działać w sposób umyślny dla ratowania dobra. Wyraźnie wskazuje na to treść art. 26 § l kk.

Zachowanie osoby działającej w stanie wyższej konieczności, jak zostało wspomnia­ne, polega na naruszeniu dobra innej osoby. Dlatego też, aby instytucja ta nie była nadużywana, prawo karne formułuje pewne zasady, których przestrzeganie wyznacza charakter działań zmierzających do uchylenia niebezpieczeństwa. Są to:

1. zasada subsydiarności,

2. zasada proporcjonalności dóbr,

3. zasada wyłączenia.

Zasada subsydiarności zawiera się w sformułowaniu użytym w art. 26 § l kk: jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć. Inaczej mówiąc, działania podjęte w stanie wyższej konieczności mają być jedynym możliwym sposobem ratowania dobra przed grożącym mu niebezpieczeństwem. Jeżeli istnieje choćby jedna inna możliwość uniknięcia niebezpieczeństwa (np. ucieczka), nie można powoływać się na stan wyższej konieczności. Z zasady lej wynika również wymóg wyboru takiego sposobu ratowania zagrożonego dobra, który spowoduje jak najmniejsze szkody.

Przy stanie wyższej konieczności ważne jest zachowanie zasady proporcjonalności pomiędzy dobrem ratowanym i poświęconym. Art. 26 § l kk wskazuje na proporcje między tymi dobrami. Z przepisu tego wynika, że dobro poświęcone przedstawiać ma wartość niższą od ratowanego. Wystąpienie takiej relacji będzie decydowało o tym, że stan wyższej konieczności będzie uchylał bezprawność czynu (inaczej będzie kon-tratypem).

Ogólnie można wskazać trzy możliwe relacje pomiędzy dobrami:

• dobro ratowane może mieć wartość większą od dobra poświęconego,

• dobra te mogą być wartości równej,

• dobro ratowane może mieć wartość mniejszą od dobra poświęconego.

W pierwszej sytuacji działanie w stanie wyższej konieczności będzie legalne, przy założeniu, że wystąpią pozostałe warunki. Będziemy mieli wówczas do czynienia ze stanem wyższej konieczności stanowiącym kontratyp. W pozostałych dwóch sytuacjach stan wyższej konieczności traktowany jest jako okoliczność wyłączająca winę - z powodu działania przez sprawcę w anormalnej sytuacji motywacyjnej.

Gdy dobro poświęcone będzie miało wartość większą od ratowanego, dojdzie do przekroczenia granic stanu wyższej konieczności. Ważne jest także, aby przy wartościo­waniu poszczególnych dóbr posługiwać się kryteriami obiektywnymi, a nie subiektyw­nymi. Należy stosować taki system wartościowania, który jest przyjmowany powszechnie

l 80 Blok prawny

w społeczeństwie (np. życie stanowi wartość większą od mienia, życie jednego człowieka ma mniejszą wartość, gdy poświęca się go dla ratowania życia wielu osób).

Zasada wyłączenia jest określona przez art. 26 § 4 kk. Jej istota polega na tym, że na stań wyższej konieczności uchylający winę nie mogą powoływać się te osoby, które mają szczególny obowiązek chronienia dobra, nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste. Przepis ten odnosi się miedzy innymi do funkcjonariuszy Policji, straży pożarnej, straży bankowej, ratowników, lekarzy. Takie określenie tej zasady przez kodeks powoduje, że osoby te mogą powoływać się na stan wyższej konieczności, uchylający bezprawność czynu (w sytuacji kiedy poświęcają dobro mniejszej wartości). Z tego wynika, że na stan wyższej konieczności może powołać się np. osoba przewożąca pieniądze, kiedy poświęca je dla ratowania własnego życia. Działanie takie będzie legalne i społecznie opłacalne.

Art. 26 § 5 kk zawiera instytucję określaną mianem kolizji obowiązków. Przepis ten rozciąga stosowanie stanu wyższej konieczności na takie sytuacje, gdy sprawca ma do zrealizowania kilka obowiązków, których niewykonanie może narazić go na odpowiedzialność karną. Przyjęto zasadę, że w takim przypadku wystarczy zrealizować jeden z obowiązków, aby można było powołać się na stan wyższej konieczności.

Kodeks karny nie określa przypadków przekroczenia granic stanu wyższej koniecz­ności. Przyjmuje się, że ma to miejsce, gdy dojdzie do naruszenia istotnych zasad, które muszą być spełnione dla uznania go za kontratyp bądź okoliczność uchylającą winę. Zaliczyć do nich możemy zasadę subsydiarności, proporcjonalności dóbr i zasadę bez­pośredniości.

W takiej sytuacji czyn sprawcy stanie się bezprawny bądź zawiniony, a sprawca może zostać ukarany. Z uwagi jednak na działanie w szczególnych warunkach motywa­cyjnych, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

2.1.7. Formy popełnienia przestępstwa

Sformułowanie /bnny popełnienia przestępstwa jest używane przez kodeks karny dla oznaczenia tytułu rozdziału II. Reguluje on dwie formy popełnienia przestępstwa: formy stadialnc (art. 13—17 kk) oraz formy zjawiskowe (art. 18—23 kk).

1. Formy stadialne określa się jako tzw. przedmiotowe rozszerzenie karalności na
   zachowania inne niż te, które tradycyjnie nazywamy dokonaniem przestępstwa,
   tj. pełną realizacją znamion typu czynu zabronionego. Te inne zachowania obejmują
   etapy przed dokonaniem przestępstwa, takie jak: przygotowanie do popełnienia
   przestępstwa (arl. 16 kk) oraz etap poprzedzający bezpośrednio jego dokonanie,
   którym jest usiłowanie (art. 13 § l kk).

2. Formy zjawiskowe stanowią natomiast tzw. rozszerzenie podmiotowe karalności
   w tym sensie, że odpowiedzialności karnej podlegać może nie tylko sprawca przestęp­
   stwa, ale także inne osoby współdziałające w jego popełnieniu. To współdziałanie
   może przybrać postać współsprawstwa, sprawstwa kierowniczego, sprawstwa pole­
   cającego (art. 18 § l kk), podżegania (art. 18 §2 kk) albo pomocnictwa (art. 18
   § 3 kk).

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 181

Dokonanie jest najpełniejszą postacią realizacji przestępstwa. Polega ono na tym, że sprawca swoim zachowaniem wypełnia wszystkie znamiona przedmiotowe określonego typu czynu zabronionego.

Usiłowanie to stadium przestępstwa bezpośrednio poprzedzające dokonanie. Zgodnie z art. 13 § l kk, usiłowanie polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu zabronionego i swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego popełnienia, które jednak nie następuje. Elementy definiujące usiłowanie to:

• zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania,

• podjęte z zamiarem popełnienia czynu zabronionego,

• brak dokonania.

Istotnym składnikiem usiłowania jest zamiar popełnienia przestępstwa. Należy go rozumieć zgodnie z treścią art. 9 § l kk jako zamiar bezpośredni lub zamiar ewentualny. Wynika z tego, że usiłowanie może dotyczyć wyłącznie przestępstw umyślnych.

Zachowanie sprawcy, jako kolejny składnik usiłowania oznacza, że jest ono do­puszczalne w formie działania i zaniechania. Ponadto swoim zachowaniem sprawca ma bezpośrednio zmierzać ku dokonaniu. Należy wiązać je z podjęciem przez niego ta­kich działań, które stanowią ostatnią czynność zmierzającą do realizacji celu, jakim jest popełnienie przestępstwa.

Brak dokonania jest tym, co pozwala odróżnić usiłowanie od dokonania. Jego istota polega na tym, że sprawca, z pewnych przyczyn, nie wypełnia wszystkich znamion przestępstwa.

Usiłowanie jest karalnym stadium popełnienia przestępstwa. Sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach przewidzianych dla danego typu przestępstwa.

Przygotowanie zdefiniowane jest w art. 16 kk. Poprzedza ono usiłowanie. Jest to celowe działanie sprawcy, które ma stworzyć warunki do podjęcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania.

W prawie karnym wyróżnia się dwie formy przygotowania:

1. Formę rzeczową (przygotowanie w znaczeniu ścisłym), która polega na uzyskaniu,
   przysposobieniu środków do popełnienia przestępstwa, zbieraniu informacji, sporzą­
   dzaniu planu działania. Nie są to wszystkie przykłady tej formy przygotowania, po­
   nieważ przepis wymienia je przykładowo. Inne zachowania sprawcy podejmowane
   w wyżej wskazanym celu mogą być również uznane za przygotowanie.

2. Wejście w porozumienie (forma personalna) jest drugą postacią przygotowania.
   Chodzi tu o wejście w porozumienie z inną osobą lub osobami, celem którego ma
   być wspólne popełnienie przestępstwa.

Przygotowanie jest karalne tylko wówczas, gdy ustawa wyraźnie tak stanowi (np.

art. 127 §2 kk, art. 168 kk, 176 kk, 270 §3 kk).

Art. 18 S l kk daje podstawę do wyróżnienia czterech form sprawstwa:

1. sprawstwo indywidualne (pojedyncze, jednosprawstwo) polegające na tym, że
   sprawca „wykonuje czyn zabroniony sam". Inaczej mówiąc, sprawcą pojedynczym
   jest osoba, która osobiście realizuje znamiona określonego czyr.u zabronionego;

2. współsprawstwo zachodzi wówczas, gdy co najmniej dwie osoby, działając w oparciu
   o zawarte porozumienie, wspólnie popełniają czyn zabroniony. Niezbędnym elemen­
   tem współsprawstwa są więc porozumienie i wspólna realizacja znamion czynu

l 82 Blok prawny

zabronionego. Porozumienie może być zawarte w sposób wyraźny lub dorozumia-ny. Jego zawarcie może nastąpić przed popełnieniem lub w trakcie realizacji czy­nu zabronionego. Odpowiedzialność karna współsprawców oparta jest na zasadzie indywidualizacji winy (art. 20 kk). Zgodnie z nią każda osoba, popełniająca prze­stępstwo w konfiguracji wieloosobowej, odpowiada w granicach swej umyślności lub nieumyślności. Oznacza to, że w sytuacji ekscesu jednego ze współsprawców, pozo­stali współsprawcy odpowiadają za przestępstwo umówione, a nie za eksces;

3. sprawstwo kierownicze polega na kierowaniu wykonaniem czynu zabronionego
   przez inną osobę. Przyjmuje się, że zachodzi ono wówczas, gdy osoba kierująca
   realizacją czynu zabronionego przez inną osobę ma możliwość faktycznego pano­
   wania nad przebiegiem całej bezprawnej akcji. Od decyzji sprawcy kierowniczego
   zależy rozpoczęcie, prowadzenie i ewentualne przerwanie przestępstwa;

4. sprawstwo polecające zachodzi, gdy jedna osoba poleca wykonanie czynu zabronio­
   nego, wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie. Istotą tej postaci sprawstwa
   jest istnienie taktycznego stosunku zależności, jaki zachodzi pomiędzy wydającym
   polecenie popełnienia czynu zabronionego a osobą, która ten czyn wykonuje. Po­
   lecenie takie może być wydane w dowolnej formie. Ważne jest tylko to, aby jego
   odbiorca zrozumiał je i podporządkował się jego treści.

Obok omówionych postaci sprawstwa do form zjawiskowych popełnienia przestępstwa zaliczamy podżeganie (art. 18 § 2 kk) i pomocnictwo (art. 18 § 3 kk). W polskim prawie karnym przyjmuje się, że podżegacz i pomocnik nie uczestniczą w cudzym przestępstwie, lecz popełniają własne.

Podżeganie, zgodnie z treścią art. 18 § 2 kk, polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego. Może być ono popełnione tylko z zamiarem bezpośred­nim, na co wskazuje użyty w przepisie zwrot chcąc. Formy nakłaniania mogą przybrać postać wszelkich działań, których celem ma być wzbudzenie u osoby podżeganej zamiaru popełnienia czynu zabronionego. Jest ono możliwe w formie namowy, groźby, obietnicy korzyści itp. Podżeganie ponadto musi być skierowane do konkretnej osoby lub grupy osób, a nie do bfiżej nieokreślonego podmiotu.

Pomocnictwo polega na ułatwianiu innej osobie popełnienia czynu zabronionego. Ułatwianie to może przybrać różną postać. Art. 18 §3 kk wskazuje na następujące czynności: dostarczenie narzędzi, środka przewozu, udzielenie rady, wskazówek lub informacji. Wynika z tego, że może być ono udzielone bądź w formie słownej, bądź czynem. Jeśli chodzi o stronę podmiotową pomocnictwa, to popełnić je można w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym.

Podżegacz i pomocnik odpowiadają w granicach zagrożenia, jakie przewidziane jest za popełnienie danego przestępstwa. Ponadto, odpowiedzialność ich jest niezależna od tego, czy sprawca główny ponosi odpowiedzialność, czy też nie (art. 19 § l kk).

2.1.8. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu

Ta grupa przestępstw uregulowana została w rozdziale XIX kodeksu karnego. Wspól­nym przedmiotem tych przepisów jest ochrona życia i zdrowia człowieka przed czynami skierowanymi przeciwko tym dobrom.

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń l 83

Wyróżniamy następujące przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu:

1. Zabójstwo zwykłe (art. 148 § l kk), morderstwo (art. 148 §2 kk), zabójstwo
w afekcie (art. 148 §4 kk).

Zabójstwo polega na umyślnym pozbawieniu życia człowieka. Podstawowy typ tego przestępstwa określa art. 148 § l kk, typ kwalifikowany (morderstwo) opisany jest w art. 148 §2 kk. Wyróżnienie tego przestępstwa nastąpiło przez wskazanie szczególnych sposobów jego popełnienia bądź okoliczności, w jakich nastąpiło. Kodeks wskazuje, że może być ono popełnione: ze szczególnym okrucieństwem; w związku z wzięciem zakładnika; w związku ze zgwałceniem albo rozbojem; w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie oraz przy użyciu broni palnej lub materiałów wybuchowych. Takie samo zagrożenie karą jak za morderstwo przewidziane jest za zabicie jednym czynem więcej niż jednej osoby lub gdy sprawca był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo (art. 148 §3 kk). Zabójstwem typu uprzywilejowanego jest tradycyjnie określane tzw. zabójstwo w afek­cie (art. 148 S 4 kk). Charakteryzuje się ono tym, że sprawca działa w szczególnym stanie psychicznym, który kodeks określa jako „stan silnego wzburzenia usprawiedli­wionego okolicznościami". Mogą to być różnego rodzaju stany psychiczne, tj. gniew, podniecenie, odruch protestu.

Czyny przewidziane w art. 148 § l, 2 i 3 kk stanowią zbrodnię, zaś czyn z art. 148 §4 kk jest występkiem. Mogą one być popełnione umyślnie w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym.

2. Dzieciobójstwo (art. 149 kk) stanowi występek, polegający na umyślnym pozbawie­
   niu przez matkę życia noworodka, wywołane przeżyciami związanymi z porodem,
   zniekształceniem dziecka lub trudną sytuacją osobistą. Przestępstwo to jest uprzywile­
   jowanym typem zabójstwa i ma charakter przestępstwa umyślnego i indywidualnego.

3. Zabójstwo na żądanie (eutanazja art. 150 § l kk) jest występkiem stanowiącym
   uprzywilejowany typ zabójstwa, polegającego na świadomym pozbawieniu życia, któ­
   re następuje pod wpływem żądania ofiary i współczucia dla niej (te dwie przesłanki
   muszą wystąpić razem). Można je popełnić przez działanie lub zaniechanie.

4. Namowa do samobójstwa lub pomoc w jego dokonaniu (art. 151 kk) - czyn ten
   polega na doprowadzeniu do zamachu samobójczego człowieka poprzez namowę lub
   udzielenie pomocy. Jest to występek, który dokonany jest z chwilą popełnienia sa­
   mobójstwa przez ofiarę.

5. Przerwanie ciąży (aborcja) za zgodą kobiety (art. 152 kk), przerwanie ciąży bez
   zgody kobiety (art. 153 kk), śmierć kobiety jako następstwo aborcji (art. 154 kk) -
   przepisy te regulują kwestie związane z odpowiedzialnością karną za dokonanie abor­
   cji oraz spowodowanie skutku śmiertelnego, który jest następstwem dokonania takie­
   go zabiegu.

6. Nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 kk) - przestępstwo to może być wyni­
   kiem nieostrożnego zachowania się przez sprawcę, skutkiem czego jest śmierć czło­
   wieka. Różni się ono od zabójstwa umyślnego rodzajem winy. Strona podmiotowa
   tego przestępstwa polega bowiem na nieumyślności w postaci lekkomyślności lub
   niedbalstwa.

l 84 Blok prawny

7. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu regulowane jest w art. 156-157 kk. Uszczer­
bek na zdrowiu oznacza naruszenie czynności narządów ciała oraz spowodowanie roz­
stroju zdrowia. Kodeks przewiduje trzy rodzaje tego przestępstwa: ciężki (art. 156 kk),
średni (art. 157 § l kk) i lekki uszczerbek na zdrowiu (art. 157 §2 kk). Są to prze­
stępstwa umyślne, chociaż przepisy kodeksu przewidują także nieumyślne postacie
tego przestępstwa (art. 156 § 2 kk i art. 157 §3 kk).

Ciężki uszczerbek polega na:

• pozbawieniu człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia;

• innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej choro­
  by realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej lub znacznej
  trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub
  zniekształcenia ciała.

Średni uszczerbek obejmuje pozostałe sytuacje naruszenia czynności narządu ciała lub spowodowania rozstroju zdrowia, które nic wchodzą w zakres określony w art. 156 § l kk. Lekki uszczerbek ciała obejmuje te wszystkie sytuacje, gdy naruszenie czyn­ności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwały krócej niż 7 dni. Naruszenie czynności narządu ciała oznacza spowodowanie zmian w organie ciała, zakłócających jego normalne działanie. Rozstrój zdrowia natomiast polega na spo­wodowaniu zmian o charakterze chorobowym. Ściganie tego typu przestępstw zasad­niczo odbywa się z oskarżenia publicznego. Przy lekkim uszkodzeniu ciała ściganie odbywa się na podstawie oskarżenia prywatnego.

8. Udział w bójce lub pobiciu uregulowany jest w dworna przepisami. Art. 158 kk prze­
widuje przestępstwo udziału w niebezpiecznej bójce lub pobiciu, natomiast art. 159 kk
penalizuje użycie w bójce niebezpiecznego narzędzia.

Przez udział w bójce rozumie się starcie między co najmniej trzema osobami, z któ­rych każda występuje w podwójnej roli, tzn. strony atakującej i broniącej się. Pobicie natomiast polega na czynnej napaści co najmniej dwóch osób na jedną lub więcej osób. Pobicie charakteryzuje się wyraźnym podziałem ról uczestników bójki na stronę atakującą i broniącą się.

Art. 158 § l kk określa przestępstwo udziału w umyślnej bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego lub średniego uszczerbku na zdrowiu. W § 2 i 3 tego artykułu zawarte są kwalifi­kowane typy przestępstw udziału w bójce lub pobiciu ze względu na spowodowanie określonych następstw, tj. ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (§2) bądź spowodowanie śmierci (§ 3).

Odrębnym typem przestępstwa jest udział w bójce lub pobiciu połączony z posłu­giwaniem się bronią palną, nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem. Przy tym przestępstwie wystarczy samo użycie takich przedmiotów, aby ponosić odpowie­dzialność karną. Przedmiot niebezpieczny to taki, który z uwagi na swe właściwości, stwarza niebezpieczeństwo uszkodzenia ciała bądź śmierci człowieka.

9. Narażenie na niebezpieczeństwo (art. 160 kk). Przestępstwo to polega na narażeniu
człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku
na zdrowiu. Odpowiedzialności karnej podlega się nie w momencie spowodowania
wskazanego w tym przepisie skutku, lecz już z momentem stworzenia pewnego sta-

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 185

nu zagrożenia wystąpienia któregoś z nich. Kwalifikowany typ tego przestępstwa ma miejsce, gdy dopuszcza się go osoba mająca obowiązek opieki nad osobą narażoną (art. 160 §2 kk).

10. Narażenie innej osoby na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub za­
kaźną (art. 161 kk). W artykule tym przewidziano dwa typy przestępstw. W § l
penalizowane jest zachowanie polegające na narażeniu innej osoby na zarażenie wi­
rusem HIV, zaś w § 2 na zarażenie chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą
nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu. Jest to przestępstwo indywidualne, któ­
rego sprawcą może być tylko osoba dotknięta jedną ze wskazanych w tym przepisie
chorób. Ściganie następuje na wniosek osoby pokrzywdzonej.

11. Nieudzielenie pomocy w niebezpieczeństwie (art. 162 kk). Jest to przestępstwo,
które można popełnić przez zaniechanie. Przepis ten nakłada obowiązek udzielenia
pomocy osobie znajdującej się w bezpośrednim niebezpieczeństwie, które zagraża
życiu bądź zdrowiu tej osoby. Każdy więc, kto jest świadkiem zdarzenia, w którym
innej osobie zagraża takie niebezpieczeństwo, ma prawny obowiązek udzielenia po­
mocy. Przepis ten określa również, kiedy obowiązek taki nie powstaje. Ma to miejsce,
gdy udzielenie pomocy wiązałoby się z ryzykiem śmierci lub ciężkim uszczerbkiem
na zdrowiu, gdy wymagane jest poddanie się zabiegowi lekarskiemu, albo gdy moż­
liwe jest udzielenie niezwłocznej pomocy ze strony instytucji lub osoby powołanej
do udzielenia takiej pomocy. Jest to przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia pu-
bficznego.

2.1.9. Przestępstwa przeciwko wolności

Przedmiotem ochrony przepisów zamieszczonych w tym rozdziale jest wolność w róż­nych jej odmianach: wolność zmiany miejsc pobytu, wolność w znaczeniu psychicznym. Przestępstwa przeciwko wolności sklasyfikowane są w rozdziale XXIII kodeksu karnego i obejmują następujące typy przestępstw:

1. Pozbawienie człowieka wolności (art. 189 kk); przepis ten chroni wolność w znacze­
   niu fizycznym, rozumianą jako możność wolnego poruszania się, swobodnej zmiany
   miejsca pobytu. Istota tego typu przestępstwa sprowadza się do stworzenia takie­
   go stanu, który uniemożliwia pokrzywdzonemu swobodną zmianę miejsca pobytu.
   Chodzi tu o tzw. bezprawne pozbawienie wolności, a więc takie, które nie znajduje
   usprawiedliwienia w podstawie prawnej. W art. 189 § 2 kk przewidziany jest typ kwa­
   lifikowany przestępstwa z uwagi na czas pozbawienia wolności (dłuższy niż 7 dni)
   oraz na szczególne udręczenie pokrzywdzonego.

2. Groźba karalna (art. 190 kk); istota tego typu przestępstwa polega na grożeniu in­
   nej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę albo szkodę osoby najbliższej.
   Groźba popełnienia wykroczenia nie jest więc wystarczająca do poniesienia odpo­
   wiedzialności karnej. Dobrem chronionym jest tu wolność w znaczeniu psychicznym,
   rozumiana jako wolność od strachu. Istotne znaczenie dla odpowiedzialności karnej
   ma spowodowanie przez sprawcę skutku polegającego na wzbudzeniu u osoby po­
   krzywdzonej uzasadnionej obawy, że groźba zostanie spełniona. Pojęcie osoby naj-

l 86 Blok prawny

bliższej jest zdefiniowane w art. 115 § 11 kk. Przestępstwo to ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego.

3. Zmuszanie (arl. 191 kk); przestępstwo to polega na stosowaniu przez sprawcę prze­
   mocy lub groźby bezprawnej wobec innej osoby w celu zmuszenia jej do określonego
   działania, zaniechania lub znoszenia. Przepis ten chroni wolność człowieka, tak aby
   mógł zachować się zgodnie ze swoją wolą. Przemoc polega na bezpośrednim oddzia­
   ływaniu na człowieka z użyciem siły fizycznej. Może to być również oddziaływanie
   na rzecz, w celu zmuszenia innej osoby do odpowiedniego zachowania się. Groź­
   ba bezprawna jest zdefiniowana w art. 115 § 12 kk. Przestępstwo to ma charakter
   formalny. Szczególną jego postacią, określoną w art. 191 §2 kk, jest posłużenie się
   zmuszaniem w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności. Jest to kwalifikowany typ
   tego przestępstwa.

4. Zabieg leczniczy bez zgody pacjenta (art. 192 kk); jest to przestępstwo, którym
   sprawca narusza wolność człowieka do decydowania o poddaniu się zabiegowi lecz­
   niczemu. Sposób uzyskania zgody pacjenta na przeprowadzenie zabiegu leczniczego
   określa ustawa o zawodzie lekarza. Przestępstwo to ścigane jest na wniosek pokrzyw­
   dzonego.

5. Naruszenie miru domowego (art. 193 kk); przepis ten chroni mir domowy, tj. pewien
   zakres wolności do korzystania z domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia czy
   ogrodzonego terenu. Zachowanie się sprawcy może mieć podwójny charakter. Polegać
   może na wdarciu się do obiektu (działanie) albo na nieopuszczaniu go, pomimo
   żądania osoby do tego uprawnionej (zaniechanie). Wdarcie się może przybrać postać
   każdego sposobu przedostania się do wnętrza pomieszczenia, nie tylko przy użyciu
   przemocy, ale np. przez otwarte okno. Z nieopuszczaniem mamy do czynienia
   wówczas, gdy sprawca legalnie znalazł się w danym miejscu, ale nie opuszcza go
   po tym, jak stał się osobą niepożądaną, pomimo wezwań osoby uprawnionej do
   lokalu. Przestępstwo to jest umyślne, może być popełnione wyłącznie w zamiarze
   bezpośrednim.

2.1.10. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej

Przestępstwa skierowane przeciwko dobrom wskazanym w tytule zdefiniowane są w rozdziale XXVII kodeksu. Obejmują on następujące typy przestępstw:

I. Zniesławienie (art. 212 kk); przedmiotem przestępstwa zniesławienia jest dobre imię osoby, grupy osób, instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej. Polega ono na pomawianiu o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Przepis ma zastosowanie tylko do zniesławienia osób żyjących. Nie stanowi zniesławienia wypowiedź będąca krytyką, np. artystyczną czy literacką. Z kwalifikowaną formą zniesławienia mamy do czynienia, jeżeli dopuszczono się jej za pomocą środków masowego komunikowania się, np. telewizji, radia czy prasy.

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 187

W art. 212 §3 przewidziana jest możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz pokrzyw­dzonego, PCK lub cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego. Ściganie tego przestępstwa odbywa się z oskarżenia prywatnego.

Art. 213 kk przewiduje wyłączenie zniesławienia, jeżeli zarzut uczyniony niepublicz-nie lub publicznie okazał się prawdziwy. Mamy tu do czynienia z określeniem granic dozwolonej krytyki, wyłączającej bezprawność zniesławienia.

2. Zniewaga z uwagi na formę zarzutu (art. 214 kk); przepis ten zawiera zasadę,
   według której, jeżeli brak przestępstwa zniesławienia nastąpił na skutek zaistnienia
   okoliczności zawartych w art. 213 kk, nie wyłącza to odpowiedzialności za zniewagę
   (art. 216 kk), gdy forma podniesienia zarzutu była nieodpowiednia do jego treści,
   np. zawierała obelgi. Art. 215 przewiduje możliwość podania wyroku skazującego
   do publicznej wiadomości, jeżeli wniosek taki złoży pokrzywdzony.

3. Zniewaga (art. 216 kk); jest to przestępstwo skierowane przeciwko godności osobi­
   stej człowieka. Znieważenie oznacza pewne zachowanie będące wyrazem pogardy dla
   człowieka, które może przybrać postać epitetu słownego, obelgi itp. Przepis określa
   sposób dokonania zniewagi, która może być dokonana w obecności osoby zniewa­
   żonej publicznie lub być podjęta z zamiarem, aby zniewaga dotarła do adresata.
   Przewidziany jest także typ kwalifikowany zniewagi, jeżeli do jej popełnienia użyto
   środków masowego komunikowania. Zniewaga to przestępstwo formalne i umyślne.
   W razie skazania sprawcy za typ kwalifikowany sąd ma możliwość orzeczenia na­
   wiązki. Ściganie tego przestępstwa odbywa się z oskarżenia prywatnego.

4. Naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 kk); czyn ten może polegać na ude­
   rzeniu bądź innym zachowaniu, które powoduje oddziaływanie na ciało człowieka,
   np. oblanie płynem, oplucie, uderzenie dłonią. Naruszenie nietykalności cielesnej nie
   wiąże się z naruszeniem ciągłości skóry. Art. 217 §2 przewiduje możliwość odstą­
   pienia od wymierzenia kary, jeżeli naruszenie nietykalności było wywołane wyzy­
   wającym się zachowaniem pokrzywdzonego, albo gdy pokrzywdzony odpowiedział
   naruszeniem nietykalności cielesnej.

2.1.11. Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową

W rozdziale XXVIII stypizowane zostały czyny, stanowiące naruszenie praw pracow­nika z zakresu stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych. W rozdziale tym wskazano następujące typy przestępstw:

1. Naruszenie praw pracownika (art. 218 kk); przepis ten przewiduje przestępstwo po­legające na naruszaniu praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpie­czenia społecznego. Podstawą odpowiedzialności karnej za ten typ przestępstwa jest tylko takie naruszanie praw pracowniczych, które charakteryzuje się uporczywością (długotrwałe, uporczywe) lub złośliwością (podejmowane ze złośliwością nastawio­ną na dokuczenie pracownikowi). Sprawcą tego przestępstwa może być tylko taka osoba, która w zakładzie pracy jest odpowiedzialna za sprawy związane z zatrudnie­niem i ubezpieczeniem społecznym. Jej czyn może polegać np. na odmowie wypłaty

l 88 Blok prawny

wynagrodzenia, odmawianiu udzielenia urlopu, nieregularnym płaceniu składek na ube/.pieczenie społeczne.

W § 2 przewidziana jest odpowiedzialność za odmowę ponownego przyjęcia do pracy w sytuacji, gdy orzekł o tym właściwy organ (najczęściej sąd pracy).

2. Naruszanie przepisów prawa o ubezpieczeniach społecznych (art. 219 kk); prze­
   stępstwo stypizowanc w tym przepisie polega na niezgłaszaniu lub zgłaszaniu nie­
   prawdziwych danych do organu ubezpieczenia społecznego, który ma wpływ na pra­
   wo do świadczeń społecznych. Takie zachowanie sprawcy może podlegać karze nawet
   wówczas, gdy odbywa się za zgodą samego zainteresowanego. Podmiotem przestęp­
   stwa może być pracodawca albo inna osoba odpowiedzialna za wykonywanie takich
   czynności.

3. Narażenie pracownika na niebezpieczeństwo (art. 220 kk); przepis ten penalizuje
   zachowanie polegające na niedopełnieniu obowiązku w zakresie zapewnienia warun­
   ków pracy odpowiadających wymogom przepisów bhp, w wyniku czego dochodzi
   do bezpośredniego narażenia utraty życia pracownika lub ciężkiego uszczerbku na
   zdrowiu. Sprawcą tego przestępstwa może być tylko osoba odpowiedzialna w zakła­
   dzie pracy za przestrzeganie przepisów bhp. Dla zaistnienia tego przestępstwa nie
   jest konieczne wystąpienie któregoś ze wskazanych skutków. Dla ponoszenia odpo­
   wiedzialności wystarczające będzie stwierdzenie stanu narażenia pracownika na takie
   zagrożenie. W § 2 tego przepisu przewidziana została także odpowiedzialność za
   nieumyślne popełnienie tego przestępstwa.

4. Niezawiadomienie o wypadku przy pracy (art. 221 kk); przestępstwo to polega na
   zaniechaniu zawiadomienia właściwych organów o wypadku przy pracy lub choro­
   bie zawodowej albo nieprzedstawieniu wymaganych dokumentów. Podmiotem tego
   przestępstwa może być tylko osoba, na której ciąży obowiązek dokonania takiego
   zawiadomienia.

2.1.12. Przestępstwa przeciwko dzialalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego

\. Naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego (art. 222 kk); czyn przestępczy wskazany w tym przepisie polega na naruszeniu nietykalności cie­lesnej funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. Pojęcie naruszenie nietykal­ności cielesnej należy interpretować w sposób, w jaki posługuje się nim ustawodaw­ca w art. 217 kk (por. przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej). Określenie funkcjonariusza publicznego zawiera art. 115 § 13 kk. Według tego przepisu w ramy pojęcia wchodzą między innymi następujące osoby: Prezydent RP, posłowie, sena­torowie, radni, sędziowie, komornicy, pracownicy administracji rządowej. Z takiej samej ochrony jak funkcjonariusz publiczny korzystają „osoby przybrane do pomo­cy". Mogą to być osoby oficjalnie skierowane do jej udzielenia, jak też takie, które udzielają jej na prośbę funkcjonariusza lub samorzutnie. Ważne dla bytu przestępstwa jest, aby naruszenie nietykalności cielesnej nastąpiło w określonych okolicznościach,

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń l 89

tj. podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych przez funkcjonariu­sza publicznego, np. podczas legitymowania przez funkcjonariusza Policji. Art. 222 §2 kk przewiduje możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, a na­wet odstąpienia od jej wymierzenia, jeżeli czyn wywołało niewłaściwe zachowanie się funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej, np. nadużycie uprawnień, poniżenie, obelga. Czyn powyższy można popełnić umyślnie w postaci zamiaru bez­pośredniego, tj. sprawca musi mieć świadomość, że przedmiotem jego działania jest funkcjonariusz publiczny.

2. Czynna napaść na funkcjonariusza publicznego (art. 223 kk); jest to kwalifiko­
   wany typ przestępstwa w stosunku do przestępstwa przewidzianego w art. 222 kk.
   Czynna napaść stanowi poważniejszą formę ataku na funkcjonariusza publicznego.
   Typ kwalifikowany jest konsekwencją przyjęcia, że sprawca napaści ma działać wspól­
   nie i w porozumieniu z innymi osobami, albo używał broni palnej, noża lub innego
   podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego. Jest to prze­
   stępstwo formalne, dla zaistnienia którego nie jest konieczne wystąpienie skutku;
   od strony podmiotowej charakteryzuje się umyślnością w postaci zamiaru bezpo­
   średniego.

3. Wywieranie wpływu na czynności urzędowe organów lub funkcjonariuszy pu­
   blicznych (art. 224 kk). Art. 224 § l kk wskazuje przestępstwo polegające na wywie­
   raniu wpływu na czynności urzędowe organu administracji rządowej, innego organu
   państwowego lub samorządu terytorialnego. Wpływ ten osiągany jest przez stosowa­
   nie przemocy lub groźby bezprawnej.

Przemoc należy rozumieć jako stosowanie siły fizycznej bądź podejmowanie czynno­ści, które mają zakłócić funkcjonowanie wymienionych w przepisie organów. Znacze­nie groźby bezprawnej wyjaśnia art. 115 § 12 kk; przedmiotem ochrony tego przepisu jest swoboda działania organów państwowych w zakresie ich urzędowania. Art. 224 § 2 kk przewiduje przestępstwo zmuszania funkcjonariusza publicznego (osobę do pomocy mu przybraną) do przedsięwzięcia lub zaniechania czynności służ­bowej. Zmuszanie jest dokonywane przy użyciu przemocy lub groźby bezprawnej. Czyn przestępczy polegać ma na tzw. czynnym oporze przeciwko czynnościom funk­cjonariusza. Stosowanie tzw. oporu biernego nie wypełnia znamion tego przestępstwa. Jeżeli opór skierowany jest przeciwko funkcjonariuszowi, który przekracza swoje uprawnienia lub działa sprzecznie z prawem, mieści się to w granicach obrony ko­niecznej.

W § 3 tego artykułu przewidziano trzeci typ przestępstwa, uzależnionego od następ­stwa czynu z § 2, którym jest ciężki lub średni uszczerbek ciała bądź naruszenie czynności ciała albo rozstrój zdrowia powyżej 7 dni.

4. Udaremnianie lub utrudnianie kontroli (art. 225 kk); czyn przestępczy wskazany
w tym przepisie polega na udaremnianiu lub utrudnianiu kontroli osobie uprawnio­
nej (lub przybranej do pomocy) w zakresie ochrony środowiska lub inspekcji pracy.
Czynności powyższe mogą być podejmowane w każdy sposób, celem którego jest ich
utrudnianie lub udaremnianie. Utrudnianie ma na celu przeszkadzanie lub opóźnie­
nie ich przeprowadzenia, zaś udaremnianie ma doprowadzić do takiej sytuacji, aby
kontrola nie doszła do skutku.

190 Blok prawny

5. Znieważenie funkcjonariusza (art. 226 kk); przepis ten przewiduje karalność w za­
   istnieniu dwóch sytuacji. Pierwsza, określona w § l, polega na znieważeniu funkcjona­
   riusza lub osoby do pomocy mu przybranej podczas lub w związku z pełnieniem obo­
   wiązków służbowych. Znieważenie należy rozumieć w takim znaczeniu, jak podaje to
   art. 216 kk - jest to przestępstwo umyślne, sprawca musi działać z zamiarem zniewa­
   żenia. Drugą sytuację określa S 3, który wprowadza przestępstwo zniewagi lub poni­
   żenia konstytucyjnego organu RP. Organami tymi są według Konstytucji: Sejm, Senat,
   Prezydent, Rada Ministrów. Warunkiem odpowiedzialności jest, aby zniewaga lub po­
   niżenie miały charakter publiczny, tj. dostępny dla bliżej nie określonej grupy osób.

6. Przywłaszczenie funkcji publicznej (art. 227 kk); przestępstwo to polega na wyko­
   nywaniu czynności związanych z kompetencjami funkcjonariusza publicznego przez
   osobę nieuprawnioną, albo przy wykorzystaniu błędnego przekonania innych osób co
   do pełnienia przez nią takiej funkcji (np. zatrzymywanie i kontrola pojazdów przez
   osobę nie będącą funkcjonariuszem policji). Sprawcą tego przestępstwa może być
   każda osoba nie mająca uprawnień do tego, aby podawać się za funkcjonariusza pu­
   blicznego. Przestępstwo to może być popełnione tylko przy koniecznym uczestnictwie
   innej osoby, wobec której sprawca powołuje się na pełnione przez siebie funkcje lub
   wykorzystuje wprowadzenie jej w błąd.

7. Łapownictwo bierne (sprzedajność) i łapownictwo czynne (przekupstwo);
   Łapownictwo bierne określa art. 228 kk. Przestępstwo to może popełnić osoba peł­
   niąca funkcję publiczną (przestępstwo indywidualne). Krąg możliwych sprawców jest
   więc szerszy od tych, które wchodzą w zakres po]ęc\a funkcjonariusz publiczny. Oso­
   ba pełniąca funkcję publiczną charakteryzuje się tym, że wykonuje zadania w sferze
   publicznej, polegające na podejmowaniu różnego rodzaju decyzji administracyjnych,
   zarządzających, o charakterze finansowym. Przestępstwo to polega na przyjęciu ko­
   rzyści majątkowej lub osobistej albo ich obietnicy, albo też na żądaniu takiej korzyści.
   Istotne jest, iż musi mieć to związek z pełnieniem funkcji publicznej. Korzyść ma­
   jątkowa to określona wartość o charakterze majątkowym, dająca wyrazić się w pie­
   niądzu; korzyść osobista natomiast to wszelkie dobra, które nie dają się przeliczyć
   na pieniądze, ale mające znaczenie dla przyjmującego.

Omawiany przepis przewiduje również kwalifikowane postacie sprzedajności polega­jące na:

• przyjęciu korzyści lub jej obietnicy w związku z naruszeniem przepisów prawa
  (art. 228 § 3 kk),

• uzależnienie wykonania czynności służbowej od otrzymania korzyści majątkowej
  (art. 228 § 4 kk),

• przyjęciu korzyści majątkowej znacznej wartości lub jej obietnicy (art. 228 § 5 kk).
  W § 2 przewidziany został natomiast typ uprzywilejowany w postaci wypadku mniej­
  szej wagi.

Łapownictwo czynne, tzw. przekupstwo, penalizuje art. 229 kk. Istota tego przestęp­stwa polega na wręczeniu osobie pełniącej funkcję publiczną korzyści majątkowej lub osobistej albo obietnicy ich wręczenia. W odróżnieniu od sprzedajności jest to prze­stępstwo powszechne, tzn. że jego sprawcą może być każdy, kto wręczy lub obieca taką korzyść. Kwalifikowane odmiany tego przestępstwa maja miejsce, gdy:

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 191

• wręczenie korzyści lub obietnica jej udzielenia związana jest z naruszeniem obo­
  wiązku służbowego, albo po to, by osoba przekupywana naruszyła te obowiązki
  (art. 229 § 3 kk);

• wręczana korzyść majątkowa lub obietnica jej udzielenia dotyczy znacznej wartości
  (art. 229 §4 kk).

Powyższe przestępstwo będzie dokonane z momentem, gdy oświadczenie o gotowości udzielenia korzyści dotrze do osoby pełniącej funkcję publiczną.

8. Płatna protekcja (art. 230 kk); czyn zabroniony przez ten przepis polega na podjęciu
   się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w instytucji państwowej lub samorządu teryto­
   rialnego poprzez powołanie się na posiadane wpływy w tych instytucjach. W zamian
   za załatwienie sprawy sprawca ma otrzymać korzyść majątkową lub osobistą. Dobrem
   chronionym jest prawidłowe i bezstronne funkcjonowanie organów administracji pań­
   stwowej lub samorządowej. Dla ponoszenia odpowiedzialności przez sprawcę nie jest
   konieczne, aby posiadał on faktycznie wpływy w tych instytucjach. Nie jest rów­
   nież ważne, w jaki sposób będzie on pośredniczył w załatwieniu sprawy, a także
   rzeczywiste odniesienie korzyści.

9. Nadużycie władzy (art. 231 kk); jest to przestępstwo indywidualne, którego sprawcą
   może być tylko funkcjonariusz publiczny. Jego czyn polegać ma na przekroczeniu
   uprawnień lub niedopełnieniu obowiązków, przez co działać ma na szkodę interesu
   publicznego lub prywatnego.

Prawa i obowiązki funkcjonariuszy publicznych określone są w różnych źródłach; mo­gą to być akty normatywne, regulaminy, przepisy służbowe. Przekroczenie uprawnień polega na podjęciu takich czynności, które nie mieszczą się w zakresie działania funk­cjonariusza publicznego, zaś niedopełnienie obowiązku ma miejsce wówczas, gdy funkcjonariusz nienależycie wykonuje czynności, do których sprawca jest powołany. W § 2 przewidziano kwalifikowany typ przestępstwa, gdzie znamieniem kwalifiku­jącym jest działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej. W § 3 natomiast zawarty jest nieumyślny typ tego przestępstwa.

2.1.13. Przestępstwa przeciwko ochronie informacji

Dobrem chronionym przez przepisy zawarte w rozdziale XXXIII jest pełna ochrona informacji, których ujawnienie mogłoby spowodować ujemne konsekwencje.

1. Ujawnienie tajemnicy państwowej (art. 265 kk); przepis ten przewiduje dwa przestępcze zachowania, które skierowane są na naruszenie tajemnicy państwowej. W art. 265 § l kk penalizowane jest ujawnienie albo wykorzystanie (wbrew przepi­som) informacji stanowiących tajemnicę państwową. Pojęcie tajemnicy państwowej wyjaśnia art. 2 pkt l ustawy o ochronie informacji niejawnych z 1999 roku. Według tego przepisu tajemnicą państwową jest informacja niejawna określona w wykazie rodzajów informacji niejawnych, stanowiącym załącznik nr l, której nieuprawnione ujawnienie może spowodować istotne zagrożenie dla podstawowych interesów Rze­czypospolitej Polskiej, a w szczególności dla niepodległości lub nienaruszalności terytorium, interesów obronności, bezpieczeństwa państwa i obywateli, albo narazić

192 Blok prawny

te interesy na co najmniej znaczną szkodę. Czyn sprawcy polegać ma na ujawnianiu wiadomości, które stanowią tajemnicę państwową. Ujawnianie może nastąpić w każ­dy sposób, który pozwala przekazać informacje osobie nieuprawnionej, np. pisemnie, ustnie, przy pomocy rysunku itp.

Wykorzystanie informacji stanowiących tajemnicę państwową polega na uczynieniu użytku z takich informacji, wbrew przepisom ustawy, która określa sposoby ich wykorzystywania w sposób legalny.

W § 2 zawarty jest kwalifikowany typ tego przestępstwa zachodzący wówczas, gdy informacja stanowiąca tajemnicę państwową została ujawniona osobie działającej w imieniu albo na rzecz podmiotu zagranicznego. Natomiast w § 3 penalizowane jest nieumyślne ujawnienie tajemnicy państwowej. Sprawcą tego przestępstwa może być tylko osoba, która zapoznała się z tajemnicą w związku z pełnieniem funkcji publicznej lub otrzymanym upoważnieniem.

2. Ujawnienie tajemnicy służbowej lub zawodowej (art. 266 kk); przepis ten penalizuje
ujawnienie dwóch rodzajów tajemnicy służbowej lub zawodowej. Tajemnica służbowa
zdefiniowana jest w ustawie o ochronie informacji niejawnych art. 2 pkt 2 jako infor­
macja niejawna nie będąca tajemnicą państwową, uzyskana w związku z czynnościa­
mi służbowymi albo wykonywaniem prac zleconych, której nieuprawnione ujawnienie
mogłoby narazić na szkodę interes państwa, interes publiczny lub prawnie chroniony
interes obywateli albo jednostki organizacyjnej.

Jeśli chodzi o tajemnicy zawodową, to możemy określić ją jako wszelką informację, z którą ktoś zapoznał się w związku z wykonywaną funkcją, pracą, działalnością (np. tajemnica adwokacka, lekarska, dziennikarska). Zachowanie przestępcze polegać ma na ujawnieniu wskazanych w przepisie informacji, tj. przekazaniu ich do wiadomości innych osób. Sprawcą tego przestępstwa może być każdy, kto zapoznał się z takimi informacjami (§ 1) bądź funkcjonariusz publiczny (§2). Przestępstwo określone w § l ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego.

3. Naruszenie tajemnicy korespondencji (art. 267 kk); przepis ten chroni każdy ro­
dzaj korespondencji jako formę porozumiewania się między ludźmi, np. listowną,
telefoniczną, ustną, telegraficzną itp. Czyn przestępny polega na uzyskaniu infor­
macji poprzez otwarcie zamkniętego pisma, podłączenie się do przewodu służące­
go do ich przekazywania, przełamanie elektronicznego, magnetycznego lub inne­
go zabezpieczenia przez osobę do tego nie uprawnioną. Wyliczenie sposobów na­
ruszenia tajemnicy korespondencji zawarte w tym przepisie ma charakter wyczer­
pujący.

W § 2 penalizowane jest zakładanie urządzeń podsłuchowych, wizualnych lub innych specjalnych przyrządów, w celu uzyskania informacji, do której uzyskania sprawca nic jest uprawniony. Czynem przestępczym jest również przekazywanie uzyskanych (w wyżej przedstawiony sposób) informacji innej osobie. Przestępstwo uważa się za dokonane, gdy sprawca dopuści się jednego z określonych w przepisie zachowań. Ści­ganie przestępstw zawartych w tym przepisie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

4. Udaremnianie lub utrudnianie korzystania z informacji (art. 268 kk); przepis ten
penalizuje zachowanie polegające na niszczeniu, uszkodzeniu, usunięciu lub zmianie
zapisu istotnej informacji, jak również udaremnianie lub utrudnianie osobie upraw-

Wybrane zagadnienia prawu karnego materialnego i prawa wykroczeń 193

nionej zapoznania się z informacją. Chodzi tu nie o każdą informację, lecz mającą istotne znaczenia dla osoby, do której jest adresowana. Zapis tej informacji może być dokonany na różnych nośnikach: magnetycznym, dźwiękowym, wizualnym. Jeżeli opisane działanie przestępcze skierowane jest przeciwko komputerowemu nośniko­wi informacji, będziemy mieli do czynienia z kwalifikowanym typem przestępstwa. Odpowiedzialność za typ kwalifikowany przestępstwa będzie mogła mieć miejsce tak­że, gdy czyn sprawcy wyrządzi znaczną szkodę majątkową. Pojęcie znacznej szkody majątkowej wyjaśnia art. l 15 S 7 kk. Ściganie powyższych przestępstw odbywa się z oskarżenia prywatnego.

5. Uniemożliwienie korzystania z zapisu o szczególnym znaczeniu (art. 269 kk); czyn zabroniony w tym przepisie, podobnie jak przewidziany w art. 268 kk, pole­ga na niszczeniu, uszkadzaniu, usuwaniu lub zmienianiu zapisów na komputerowym nośniku informacji. Wyróżnienie tego typu przestępstwa dokonano z uwagi na rangę informacji, która poddawana jest wymienionym czynnościom. Mają to być bowiem informacje o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa w komu­nikacji, funkcjonowania administracji rządowej lub samorządowej albo innego organu państwowego.

Przepis ten penalizuje również czyn, polegający na zakłócaniu lub uniemożliwianiu automatycznego gromadzenia lub przekazywania informacji o szczególnym znacze­niu (§2).

2.1.14. Przestępstwa i wykroczenia przeciwko mieniu

Rozdział XXXV kodeksu karnego obejmuje uregulowania, których zadaniem jest ochrona mienia. Pod tym pojęciem, zgodnie z art. 44 kc, rozumiemy własność i inne prawa majątkowe. Zadaniem przepisów zamieszczonych w tym rozdziale jest więc ochrona szeroko rozumianego prawa własności rzeczy.

l. Kradzież zwykła i kradzież z włamaniem (art. 278 i 279 kk).

Kradzież (arl. 278 kk) jest jednym z najczęściej popełnianych przestępstw przeciwko mieniu. Istota kradzieży polega na zabraniu cudzej rzeczy ruchomej w celu przy­właszczenia. Rzecz, która jest przedmiotem zaboru, musi być rzeczą cudzą, tj. musi być własnością innej osoby bądź znajdować się w jej posiadaniu; nie może ona na­leżeć do sprawcy. Rzecz będąca przedmiotem kradzieży musi być rzeczą ruchomą, tj. taką, która posiada wartość materialną dającą wyrazić się w pieniądzu, pod wzglę­dem właściwości fizycznych dająca się przenosić. Zgodnie z art. 115 § 9 kk rzeczą ruchomą jest również pieniądz lub inny środek płatniczy oraz dokument uprawnia­jący do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce. Działanie spraw­cy polega na zaborze rzeczy, co należy rozumieć jako możliwość wyjęcia jej spod władztwa innej osoby i objęcia we własne posiadanie. Przestępstwo kradzieży jest dokonane z chwilą nastąpienia skutku polegającego na objęciu posiadaniem zagar­niętej rzeczy. Strona podmiotowa tego przestępstwa charakteryzuje się umyślnością w postaci zamiaru bezpośredniego. Przy czym celem działania sprawcy jest cel przy-

194 Blok prawny

wlaszczenia, tj. zamiar włączenia zagarniętej rzeczy do swego majątku i władania nią jak właściciel.

Według § 2, takiej samej karze jak za kradzież podlega czyn polegający na uzyska­niu bez zgody osoby uprawnionej cudzego programu komputerowego. Celem takiego działania sprawcy ma być osiągnięcie korzyści majątkowej. Przedmiotem kradzieży mogą być również energia lub karta uprawniająca do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego (S5). W §3 arl. 278 kk przewidziano uprzywilejowany typ kradzieży, zagrożony łagodniejszą karą, w sytuacji gdy stanowi ona wypadek mniejszej wagi. Ocena, czy czyn stanowi wypadek mniejszej wagi, dokonywana jest na podstawie okoliczności dotyczących wartości przedmiotu zaboru czy okoliczności zmniejszają­cych winę sprawcy.

Jeżeli wartość skradzionego mienia nie przewyższa 250 zł, czyn nie stanowi prze­stępstwa, lecz wykroczenie z art. 119 kw, przy założeniu, że brak jest wyłączeń, o których mowa w art. 130 kw (gdy przedmiotem kradzieży jest broń, amunicja, materiały lub przyrządy wybuchowe; gdy sprawca dopuścił się kradzieży z włama­niem; albo gdy używa gwałtu na osobie, grozi natychmiastowym jego użyciem, aby utrzymać się w posiadaniu zabranego mienia, albo gdy sprawca doprowadza innego człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności przy zaborze mienia w celu przywłaszczenia).

Zasadniczo jest to przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, w przypadku jednak gdy kradzieży dokonano na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego (§ 4).

Kradzież z wtamaniem (art. 279 kk) stanowi kwalifikowany typ kradzieży - z uwagi na sposób jej popełnienia. Przestępstwo to polega na zaborze cudzej rzeczy ruchomej, po uprzednim usunięciu zabezpieczenia pomieszczenia, w którym rzecz jest przecho­wywana. Włamanie może polegać m.in. na: wyłamaniu drzwi, przecięciu kłódki, usunięciu szyby, otworzeniu drzwi podrobionym kluczem, zerwaniu plomb. Każde zachowanie się sprawcy, który pokonuje przeszkodę chroniącą cudzą rzecz, może być uznane za włamanie. Przestępstwo to jest dokonane z momentem zaboru rze­czy, a nie pokonania przeszkody. Od strony podmiotowej wymagana jest po stronie sprawcy umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego.

2. Rozbój (art. 280 kk); przestępstwo to ma charakter złożony, ponieważ działanie sprawcy jest wymierzone przeciwko osobie i przeciwko mieniu. Jego istota polega na zabraniu cudzej rzeczy ruchomej przy zastosowaniu przez sprawcę szczególnego sposobu postępowania, który może przybrać postać:

• użycia przemocy wobec osoby,

• groźby natychmiastowego jej użycia,

• doprowadzenia człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności.

Użycie przemocy wobec osoby należy rozumieć jako zastosowanie bezpośredniego fizycznego oddziaływania na człowieka, prowadzącego do pozbawienia możliwości zastosowania przez niego oporu lub przeciwstawienia się zaborowi rzeczy. Może ono polegać np. na wykręcaniu rąk, trzymaniu, duszeniu. Takie działanie sprawcy stwarza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia osoby, która jest przedmiotem rozboju. Groźba natychmiastowego użycia gwałtu oznacza istnienie takiego zachowania się

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 195

sprawcy, które może przerodzić się w rzeczywisty gwałt na osobie. Może to być groźba słowna lub inne zachowanie się sprawcy, które wzbudza w pokrzywdzonym obawę, że zostanie natychmiast spełniona. Groźba taka ma na celu przełamanie oporu pokrzywdzonego, aby wydał on rzecz.

Doprowadzenie do stanu nieprzytomności lub bezbronności to taka sytuacja, gdy pokrzywdzony nie jest w stanie przeciwdziałać zaborowi rzeczy. Nieprzytomność może być wynikiem np. upojenia alkoholowego, narkotykowego, zaś bezbronność jest konsekwencją np. związania, zamknięcia w jakimś pomieszczeniu. Przestępstwo rozboju ma charakter materialny, co oznacza, iż jest dokonane z chwilą, gdy sprawca uzyska władztwo nad rzeczą. Sprawca musi działać umyślnie z zamiarem bezpośrednim.

W § 2 zawarty jest kwalifikowany typ przestępstwa rozboju, stanowiący zbrodnię. Ma on miejsce wówczas, gdy sprawca posługuje się bronią palną, nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo gdy działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub też wspólnie z inną osobą, która posługuje się wskazanymi przedmiotami lub sposobem.

3. Kradzież rozbójnicza (art. 281 kk); jest to kwalifikowany typ kradzieży, którego
   istota polega na tym, iż sprawca używa przemocy lub grozi natychmiastowym jej
   użyciem albo doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, aby
   utrzymać się w posiadaniu zabranej rzeczy. Istota tego przestępstwa sprowadza się
   do zastosowania określonych w przepisie sposobów postępowania, aby utrzymać się
   w posiadaniu ukradzionej rzeczy. Działanie sprawcy musi mieć miejsce bezpośrednio
   po dokonaniu kradzieży, co oznacza, iż musi istnieć związek czasowy pomiędzy
   popełnieniem kradzieży a kradzieżą rozbójniczą.

4. Wymuszenie rozbójnicze (art. 282 kk); przestępstwo to polega na zmuszeniu innej
   osoby do rozporządzenia mieniem własnym lub innej osoby. Środkiem prowadzą­
   cym do takiego rozporządzenia jest zastosowanie przez sprawcę przemocy, groźby
   zamachu na życie lub zdrowie albo gwałtownego zamachu na mienie. Celem dzia­
   łania sprawcy jest osiągnięcie korzyści majątkowej. Czyn ten, podobnie jak rozbój,
   skierowany jest przeciwko mieniu i jednocześnie przeciwko osobie. Rozporządzenie
   mieniem polegać może na wydaniu sprawcy pieniędzy, przedmiotów wartościowych,
   podpisania niekorzystnej dla pokrzywdzonego umowy.

5. Art. 283 kk jest przepisem wspólnym dla przestępstw: kradzieży z włamaniem,
   rozboju kradzieży rozbójniczej albo wymuszenia rozbójniczego. Przewiduje on dla
   wymienionych przestępstw przypadek mniejszej wagi, tj. uprzywilejowany typ tych
   przestępstw.

6. Przywłaszczenie (art. 284 kk); istota przywłaszczenia polega na bezprawnym włącze­
   niu cudzej rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego do własnego majątku, z zamia­
   rem władania nimi jak właściciel. Różnica pomiędzy kradzieżą a przywłaszczeniem
   sprowadza się do tego, że przy przestępstwie przywłaszczenia brak jest elementu
   zaboru, bowiem rzecz znalazła się w posiadaniu sprawcy w sposób legalny, np. zo­
   stała mu pożyczona, doręczona, użyczona. Kwalifikowaną postacią przywłaszczenia
   jest sprzeniewierzenie (§ 2), charakteryzujące się tym, iż sprawca przywłaszcza so­
   bie powierzoną mu rzecz ruchomą, np. oddaną mu na przechowanie, w komis. Przy

196 Blok prawny

przywłaszczeniu przewidziany jest również wypadek mniejszej wagi, stanowiący typ uprzywilejowany przywłaszczenia, gdy doszło do przywłaszczenia rzeczy znalezio­nej (§ 3). Przestępstwo to może być popełnione wyłącznie z zamiarem bezpośrednim. W przypadku popełnienia go na szkodę osoby najbliższej ściganie następuje na wnio­sek pokrzywdzonego.

7. Podłączenie się do cudzego aparatu telefonicznego (art. 285 kk); jest to nowy typ
   przestępstwa, wprowadzony przez kodeks karny z 1997 roku. Polega ono na włą­
   czeniu się do urządzenia telekomunikacyjnego i uruchomieniu na cudzy rachunek
   impulsów telefonicznych. Włączenie się może nastąpić w różny sposób, np. przez
   podłączenie się do przewodu telekomunikacyjnego, centrali telefonicznej. Dla zaist­
   nienia przestępstwa konieczne jest uruchomienie impulsów telefonicznych na cudzy
   rachunek. Nic stanowi przestępstwa korzystanie z aparatu telefonicznego wbrew woli
   jego właściciela.

8. Oszustwo (art. 286 kk); istota oszustwa polega na doprowadzeniu innej osoby do
   niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem poprzez:

• wprowadzenie w błąd,

• wyzyskanie błędu albo niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego
  działania.

Wprowadzenie w bląd ma miejsce wówczas, gdy sprawca wytwarza w świadomości pokrzywdzonego mylny obraz rzeczywistości, np. sprzedaje mu obrączkę z tombaku jako złotą.

Wyzyskanie błędu polega na skorzystaniu przez sprawcę z faktu, że pokrzywdzo­ny działa w błędzie, w którego wywołaniu sprawca nie brał udziału. Trzeci sposób popełnienia oszustwa ma miejsce wówczas, gdy sprawca wykorzystuje stałe lub prze­mijające zakłócenie świadomości ofiary, wywołane np. chorobą. Pojęcie mienia, użyte w przepisie, należy rozumieć szeroko jako mienie własne i innych osób. Przestępstwo może być popełnione umyślnie, z zamiarem kierunkowym (sprawca działa w celu). Takiej samej karze jak za oszustwo podlega ten sprawca, który żąda korzyści mająt­kowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy - § 2 (np. sprawca kradzieży samochodu dzwoni do właściciela z żądaniem zapłaty określonej kwoty pieniężnej za jego zwrot). W § 3 zawarty jest typ uprzywilejowany stanowiący wypadek mniejszej wagi.

9. Oszustwo komputerowe (art. 287 kk); jest to odmiana oszustwa, w którym zachowa­
nie się sprawcy, działającego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia
innej osobie szkody, polega na;

• wpływaniu na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przesyłanie in­
  formacji,

• zmianie, usunięciu albo wprowadzeniu nowego zapisu na komputerowym nośniku
  informacji.

Jest to nowy typ regulacji, którego zadaniem jest wyeliminowanie manipulacji w dzia­łaniu systemów komputerowych.

K). Niszczenie lub uszkodzenie rzeczy (art. 288 kk); przepis ten penalizuje zachowanie polegające na niszczeniu, uszkodzeniu cudzej rzeczy albo uczynieniu jej niezdatną do użytku. Uxz.kodze.nie polega na dokonaniu takiej zmiany rzeczy, że nie może ona

Wybrane zagadnienia prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń 197

służyć celom, dla których była przeznaczona. Zniszczenie prowadzi do pełnego unice­stwienia rzeczy, zaś uczynienie rzeczy niezdatną do użytku, powoduje, że wyłączone zostaje normalne posługiwanie się nią. Jest to przestępstwo umyślne. Gdy wartość zniszczonej, uszkodzonej lub uczynionej przez sprawcę niezdatną do użytku rzeczy nie przekracza 250 zł, czyn sprawcy stanowi wykroczenie z. art. 124 kw. l 1. Porwanie pojazdu mechanicznego (art. 289 kk); istota przestępstwa sprowadza się do tego, że czyn sprawcy polega na zaborze cudzego pojazdu mechanicznego w celu jego krótkotrwałego użycia. Przestępstwo to różni się od kradzieży tym, że sprawca nic zamierza włączać zagarniętego pojazdu do swojego majątku w celu nieograni­czonego nim rozporządzania. Pojazdem mechanicznym jest taki pojazd drogowy lub szynowy, który napędzany jest przy pomocy umieszczonego w nim silnika. W § 2 i 3 przewidziane zostały kwalifikowane typy tego przestępstwa, których wystąpienie uzależnione jesl od działania sprawcy, które może polegać na:

• pokonaniu zabezpieczenia pojazdu przed użyciem go przez osobę nieuprawnioną;
  albo gdy sprawca działał przy użyciu przemocy, groźby jej użycia albo doprowa­
  dził człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności (rozbójnicze porwanie
  pojazdu).

• przedmiotem zaboru jest pojazd stanowiący mienie znacznej wartości,

• sprawca porzuca pojazd w stanie uszkodzonym lub w takich okolicznościach, że
  zachodzi niebezpieczeństwo utraty, uszkodzenia pojazdu, jego części lub zawartości.
  Przestępstwo to ścigane jest z urzędu. W przypadku, gdy pokrzywdzonym jest osoba
  najbliższa, ściganie odbywa się na wniosek pokrzywdzonego.

12. Kradzież leśna (art. 290 kk); jest to przestępstwo polegające na wyrębie drzewa
w lesie w celu przywłaszczenia albo kradzieży drzewa powalonego. Wyrąb oznacza
każdy sposób prowadzący do oderwania drzewa od podłoża, np. przez jego ścię­
cie, wyrwanie z korzeniami czy wykopanie. Miejscem popełnienia przestępstwa ma
być las. W przypadku skazania sprawcy za to przestępstwo, sąd obligatoryjnie orze­
ka nawiązkę w wysokości podwójnej wartości drzewa. Jest ona orzekana na rzecz
pokrzywdzonego.

Jeżeli wartość skradzionego w lesie drzewa nic przekracza 75 zł, to czyn sprawcy stanowi wykroczenie z arl. 120 kw.

13. Paserstwo umyślne i nieumyślne (art. 291 i 292 kk); paserstwo umyślne zachodzi
wówczas, gdy sprawca działając umyślnie wykonuje następujące czynności:

• nabywa rzeczy pochodzące z przestępstwa (uzyskane za pomocą czynu zabro­
  nionego),

• pomaga w ich zbyciu,

• przyjmuje rzecz pochodzącą z. przestępstwa,

• pomaga w ukryciu takiej rzeczy.

Jeżeli wystąpi choćby jedno z wymienionych zachowań, przestępstwo uważa się za popełnione. Sprawca musi działać z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym, czyli chcieć lub co najmniej godzić się na takie zachowanie.

Jeśli chodzi o paserstwo nieumyślne, to od strony zachowania się polega ono na podejmowaniu przez sprawcę takich samych czynności, co przy czynie umyślnym. Różnica polega na innej stronie podmiotowej; sprawca nie działa bowiem z zamia-

198 Blok prawny

rem popełnienia lego przestępstwa, lecz popełnia przestępstwo nieumyślnie. Wynika to /, użytego w przepisie y.wrolu „powinien i może przypuszczać", że rzecz pochodzi /. pr/estępslwa. Z kwalifikowaną postacią paserstwa nieumyślnego mamy do czynie­nia, gdy rzec/ pochodząca z, przestępstwa jest znacznej wartości (§2). Zgodnie z arl. 293 kk przepisy o paserstwie mają zastosowanie w sytuacji, gdy przed­miotem paserstwa jest program komputerowy.

14. W arl. 294 kk ustawodawca dokonał zbiorczego określenia typów kwalifikowanych
    dla niektórych przestępstw, zawartych w tym rozdziale kodeksu. Wyróżnienie takie
    przeprowadzone zostało w oparciu o kryterium znacznej wartości mienia lub dobro
    o szczególnym znaczeniu dla kultury. Przepis ten ma zastosowanie do: kradzieży,
    przywłaszczenia, nadużycia telefonu, oszustwa, oszustwa komputerowego, niszczenia
    rzeczy i paserstwa umyślnego.

15. W arl. 295 kk uregulowana tu została, w sposób szczególny, kwestia czynnego żalu,
    dotyczącego przestępstw przeciwko mieniu. Zaistnienie jego warunków (dobrowol­
    ne naprawienie szkody w całości, zwrócenie pojazdu lub rzeczy mającej szczególne
    znaczenie dla kultury w stanic nieuszkodzonym) może skutkować nadzwyczajnym
    złagodzeniem kary albo odstąpieniem od jej wymierzenia.

Obok omówionych już wykroczeń przeciwko mieniu należy wymienić pozostałe prze­widziane w kodeksie wykroczeń. Są to:

• trzecie wyłudzenie przejazdu koleją lub innym środkiem lokomocji, pomimo dwu­
  krotnego nicuiszczcnia kary pieniężnej (art. 121 kw);

• wyłudzenie pożywienia, napoju w zakładzie żywienia zbiorowego, przejazdu środ­
  kiem lokomocji należącym do przedsiębiorstwa nie dysponującego karami pienięż­
  nymi (arl. 121 § 2 kw);

• paserstwo (umyślne i nieumyślne) mienia pochodzącego z kradzieży lub przywłasz­
  czenia, gdy jego wartość nie przekracza 250 zł (art. 122 kw);

• kradzież z ogrodu nieznacznej ilości owoców, warzyw lub kwiatów o wartości do
  250 zł (art. 123 kw);

• niezawiadomienie w ciągu 14 dni Policji lub innego organu państwowego o zna­
  lezieniu cudzej rzeczy albo przybłąkaniu się cudzego zwierzęcia (art. 125 kw);

• kradzież, przywłaszczenie umyślne zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy
  przedstawiającej wartość niemajątkową (art. 126 kw);

• samowolne użycie cudzej rzeczy ruchomej (art. 127 kw);

• urządzanie gry hazardowej, użyczenie do niej środków lub pomieszczenia, w celu
  osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 128 kw);

• wyrabianie, posiadanie, nabywanie wytrychów, jeżeli nie są one potrzebne zawodo­
  wo, dostarczanie ich takiej osobie, wyrabianie, posiadanie lub nabywanie kluczy do
  cudzego domu, mieszkania lub innego pomieszczenia albo schowka bez zezwolenia
  osoby uprawnionej lub organu administracji (art. 129 kw).

2.1.15. Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu

W rozdziale XXXVI stypizowane zostały przestępstwa, które godzą w szeroko rozumiany obról gospodarczy, naruszając jego podstawową zasadę, jaką jest pewność obrotu gospodarczego.

Wybrane zagadnienia prawa karnego malerialnego i prawa wykroczeń 199

1. Nadużycie zaufania (art. 296 kk); przestępstwo to polega na godzeniu w interesy ma­
jątkowe następujących podmiotów: osoby fizycznej, prawnej, jednostki organizacyjnej
nie posiadającej osobowości prawnej. Czyn sprawcy polega na nadużyciu udzielonych
mu uprawnień lub niedopełnieniu ciążącego na nim obowiązku, przez co wyrządza on
znaczną szkodę majątkową. Sprawcą tego przestępstwa może być tylko osoba zobo­
wiązana do prowadzenia spraw majątkowych wymienionych podmiotów, na podstawie
przepisu prawnego, decyzji właściwego organu lub umowy.

Zachowanie się sprawcy może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Określenie

skutku przestępczego w postaci znacznej szkody majątkowej wyjaśnia art. 115 §7

i 5 kk, według którego szkoda laka przekracza dwustukrotną wysokość najniższego

wynagrodzenia.

Przepis ten przewiduje typy kwalifikowane:

• w § 2, gdy sprawca przestępstwa określonego w § l działa w celu osiągnięcia
  korzyści majątkowej;

• w § 3, gdy sprawca przestępstwa z § l lub 2 wyrządza szkodę majątkową w wielkich
  rozmiarach, tj. przekraczającą lysiąckrotność najniższego miesięcznego wynagrodze­
  nia (art. 115 S 7 i 6 kk);

• w §4 natomiast określone zostało przestępstwo niegospodarności, stanowiące
  nieumyślną odmianę czynu wskazanego w § l.

Art. 296 § 5 kk przewiduje swoistą odmianę czynnego żalu w przypadku, gdy sprawca dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę przed wszczęciem postępowania karnego.

2. Oszustwo kredytowe (art. 297 kk); czyn przestępczy określony w tym przepisie
polega na przedkładaniu fałszywych lub stwierdzających nieprawdę dokumentów
albo nierzetelnych pisemnych oświadczeń dotyczących okoliczności mających istotne
znaczenie dla uzyskania kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej, dotacji,
subwencji lub zamówienia publicznego. Sprawca tego przestępstwa ma działać w celu
uzyskania wspomnianych świadczeń dla siebie lub innej osoby.

Odmianą tego przestępstwa, przewidzianą w S 2, jest czyn polegający na zaniecha­niu powiadomienia właściwego organu (instytucji) o powstaniu okoliczności, które mogą mieć wpływ na wstrzymanie lub ograniczenie wysokości udzielonego kre­dytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej, dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego.

Stronę podmiotową czynu zawartego w § l charakteryzuje zamiar bezpośredni, zaś z 32 obie postacie umyślności.

3. Oszustwo ubezpieczeniowe (art. 298 kk); celem tego przepisu jest ochrona firm
ubezpieczeniowych przed bezprawnym uzyskaniem sumy ubezpieczenia. Zachowanie
się sprawcy polegać ma na spowodowaniu zdarzenia, które będzie stanowiło podsta­
wę do wypłaty odszkodowania. Motywem działania ma być uzyskanie odszkodowania
np. poprzez umyślne spalenie hurtowni z towarem w celu uzyskania odszkodowania
z ubezpieczenia. Strona podmiotowa wymaga działania umyślnego w zamiarze bezpo­
średnim. § 2 przewiduje bezkarność takiego czynu, jeżeli sprawca przed wszczęciem
postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania.

2()() Blok prawny

4. Pranie brudnych pieniędzy (art. 299 kk); działanie przestępcze polega na podej­
   mowaniu czynności, celem których jest ukrycie prawdziwego źródła pochodzenia
   pieniędzy bądź ich właściciela poprzez wprowadzenie ich do legalnego obroty fi­
   nansowego. Regułą jest, że środki finansowe będące przedmiotem prania, pocho­
   dzą ze źródeł przestępczych. Jeśli chodzi o określenie czynu przestępnego, to jest
   ono złożone. Polega ono na wskazanych w przepisie sposobach postępowania z pie­
   niędzmi (innymi wartościami), np. na ich przyjmowaniu, przekazywaniu lub wy­
   wożeniu za granicę, przenoszeniu ich własności lub posiadania, bądź podejmowa­
   niu innych czynności, które mogą udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie
   ich przestępczego pochodzenia lub miejsca umieszczenia. Przedmiotem działania
   sprawcy mogą być m.in. środki płatnicze, papiery wartościowe, prawa majątkowe,
   mienie, korzyści pochodzące z popełnienia przestępstwa. W § 2 przewidziane zo­
   stało przestępstwo prania brudnych pieniędzy popełnione przy współdziałaniu pra­
   cownika banku, instytucji finansowej lub kredytowej. Przestępcze zachowanie się
   ma polegać na nieprzestrzeganiu zasad dokonywania obrotu bezgotówkowego, przyj­
   mowaniu pieniędzy w gotówce. Przestępstwo, określone w ij 3, ma charakter indy­
   widualny i polega na zaniechaniu niezwłocznego zawiadomienia w przewidzianej
   prawem formie, że pieniądze pochodzą ze źródła przestępnego. Podmiotem tego
   przestępstwa może być osoba odpowiedzialna w banku, instytucji finansowej lub
   kredylowcj za informowanie zarządu lub organu nadzoru finansowego o przepro­
   wadzeniu takiej operacji. Karze podlegać może również osoba, która wbrew obo­
   wiązkowi nie wyznacza osoby uprawnionej do przyjmowania informacji o opera­
   cjach finansowych lub osoby uprawnionej do udzielania takiej informacji (§4). §5
   i 6 przewidują kwalifikowane lypy tego przestępstwa z uwagi na działanie w po­
   rozumieniu z innymi osobami lub w związku z osiągnięciem znacznej korzyści
   majątkowej.

5. Udaremnianie Inh uszczuplanie zaspokojenia wierzycieli (art. 300 kk); zadaniem
   lego przepisu jest ochrona wierzycieli przed naruszeniem ich interesu ze strony nie­
   uczciwych dłużników, którzy udaremniają lub uszczuplają możliwość zaspokojenia
   swojego wierzyciela poprzez usunięcie, ukrycie, zbycie, darowanie, zniszczenie, rze­
   czywiste lub pozorne obciążenie swojego majątku (§ 1). Jeżeli opisane wyżej czyny
   skierowane są w stosunku do mienia zajętego lub zagrożonego zajęciem, a sprawca
   działa w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwo­
   wego, przestępstwo lakic stanowi typ kwalifikowany (S 2). Przestępstwem jest również
   wyrządzenie szkody wierzycielowi czynem opisanym w § 1.

6. Doprowadzenie do upadłości luh niewypłacalności (art. 301 kk); przepis ten ochra­
   nia wierzycieli przed działaniami dłużnika, polegającymi na przeniesieniu składni­
   ków majątku na nowo utworzoną jednostkę gospodarczą, w celu udaremnienia lub
   ograniczenia w ten sposób zaspokojenia ich należności. W §2 spenalizowane zostało
   umyślne bankructwo, polegające na świadomym doprowadzeniu do upadłości lub nie­
   wypłacalności przez sprawcę, który jest dłużnikiem kilku wierzycieli. §3 natomiast
   penalizujc tzw. lekkomyślne bankructwo, które zachodzi wówczas, gdy sprawca trwo­
   ni części składowe majątku, zaciąga zobowiązania lub zawiera transakcje oczywiście
   sprzeczne z zasadami gospodarowania. Czynności te przepis wymienia przykładowo,

Wybrane zagadnienia praxva karnego materialnego i prawa wykroe/eń 201

na co wskazuje zwrot w .szczególności. Sprawcą tych przestępstw może być osoba będąca dłużnikiem kilku osób.

7. Bezprawne faworyzowanie niektórych wierzycieli (art. 302 kk); czyn przestępczy
   opisany w tym przepisie polega na tym, że dłużnik spłaca lub zabezpiecza tylko nie­
   których wierzycieli, wyrządzając przy tym szkodę pozostałym. Dla bytu przestępstwa
   dłużnik musi znajdować się w sytuacji zagrożenia niewypłacalności lub upadłości
   (S l). § 2 określa przestępstwo polegające na przekupstwie wierzyciela. Zachodzi ono
   wówczas, gdy sprawca udziela wierzycielowi korzyści majątkowej lub jej obietnicy za
   działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym
   lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości. Wierzyciel, który przyjmuje taką ko­
   rzyść na szkodę innych wierzycieli, bądź korzyści takiej żąda, również podlega karze
   na podstawie art. 302 S 3 kk.

8. Nierzetelne prowadzenie dokumentacji (art. 303 kk); przestępstwo to zachodzi, gdy
   sprawca wyrządza szkodę majątkową (osobie fizycznej, prawnej, jednostce organiza­
   cyjnej nic mającej osobowości prawnej) poprzez nicprowadzenie dokumentacji dzia­
   łalności gospodarczej albo prowadzi ją w sposób nierzetelny lub niezgodny z praw­
   dą. Zachowanie się sprawcy może przybrać postać niszczenia, usunięcia, ukrycia,
   przerobienia lub podrobienia dokumentów związanych z prowadzeniem działalności
   gospodarczej (§ 1). Jeżeli sprawca takiego przestępstwa doprowadza do powstania
   znacznej szkody majątkowej, może ponosić odpowiedzialność za typ kwalifikowany
   (§2). W przypadku mniejszej wagi sprawca ponosi łagodniejszą odpowiedzialność
   z uwagi na typ kwalifikowany (S 3).

9. Lichwa (art. 304 kk); czyn sprawcy polega na wyzyskaniu przymusowego położe­
   nia innej osoby (fizycznej, prawnej, jednostki organizacyjnej nie mającej osobowo­
   ści prawnej) poprzez zawarcie z nią umowy, która nakłada na tę osobę obowiązek
   świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym. Przymusowe położe­
   nie oznacza sytuację, w której pokrzywdzony zmuszony jest zawrzeć krzywdzącą go
   umowę. Położenie to sprawia, że zawarcie takiej umowy staje się niezbędne dla popra­
   wy sytuacji lub zapobieżenia szkodzie. Sprawca musi działać z pełną świadomością
   przymusowego położenia pokrzywdzonego i wykorzystać ją dla celu przestępnego.

K). Udaremnienie przetargu (art. 305 kk); zadaniem tego przepisu jest ochrona przetar­gu publicznego. Przestępstwo powyższe zachodzi, gdy sprawca udaremnia lub utrud­nia przetarg publiczny albo też wchodzi w porozumienie z inną osobą, celem którego jest działanie na szkodę osoby, na rzecz której przetarg jest dokonywany. Jest to prze­stępstwo kierunkowe; celem działania sprawcy jest osiągnięcie korzyści majątkowej. W § 2 przewidziane zostało również przestępstwo związane z przetargiem. W tym typie przestępstwa zabronione działanie sprawcy polega na rozpowszechnianiu in­formacji lub przemilczeniu okoliczności, które mają istotne znaczenie dla zawarcia umowy będącej przedmiotem przetargu albo wejścia w porozumienie z inną osobą, przez co działa na szkodę właściciela mienia albo osoby (instytucji), na której rzecz przetarg jest dokonywany. Informacje powyższe muszą być nieprawdziwe.

II. Usuwanie lub fałszowanie oznaczeń towaru (arl. 306 kk); przepis ten penalizuje czyny polegające na usuwaniu, podrabianiu lub przerabianiu znaków identyfikacyj­nych towarów, daty produkcji lub daty przydatności towaru lub urządzenia. Chroni

202 Blok prawny

on szeroko rozumiany interes odbiorców towarów oraz prawidłowość i wiarygodność ich oznaczenia

12. Art. 307 przewiduje możliwość modyfikowania sankcji karnej poprzez nadzwy­
    czajne jej złagodzenie lub odstąpienie od jej wymierzenia, gdy sprawcy przestępstw
    zawartych w arl. 296, 299-305 dobrowolnie naprawili szkodę. Jeżeli szkoda została
    naprawiona w części, możliwe jest zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary.

13. W art. 308 kk przewidziano odpowiedzialność karną dłużnika lub wierzyciela oso­
    by, która zajmuje się sprawami majątkowymi innej wskazanej w przepisie osoby za
    przestępstwa zawarte w tym rozdziale.

14. Art. 309 kk określa sytuacje polegającą na możliwości podwyższenia grzywny, wy­
    mierzanej obok kary pozbawienia wolności. Przepis ten przewiduje wyjątkowe pod­
    wyższenie grzywny do 2000 stawek dziennych. Dotyczy to przestępstw z art. 296 § 3,
    297 § l lub 299 kk.

Literatura

Źródła

Ustawa / dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr XX, po/.. 553).

Ustawa /. dnia 6 c/erwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (D/.. U. Nr 89, póz. 555).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, póz. 557).

Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, póz. 114, z późn. zm).

Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 12, póz. l 16,

z późn. /.m).

Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń (Dz. U. Nr 12, póz. 118. z późn. zm). Ustawa z dnia 26 października 19X2 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, póz. 228,

z późn. zm). Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 11, póz. 95).

Opracowania

Gardocki L., Prawo kanie. Warszawa 1998. Góral R.. Kodeks karny. Praktyczny komentarz. Warszawa, 1998. Marek A., Prawo karne w pytaniach i odpowiedziach, Toruń I99X. Murek A., Prawo karni'. Zagadnienia teorii i praktyki. Warszawa 1997.

Zbigniew Gosk

3.

WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWA KARNEGO

PROCESOWEGO

3.1. Podmioty procesu karnego

Prawo karne procesowe jesl dziedziną prawa określającą reguły postępowania orga­nów państwowych w procesie karnym. Postępowanie to, zwane procesem karnym, jest prawnie uregulowaną działalnością, zmierzająca do wykrycia i ustalenia czynu przestęp­nego i jego sprawcy oraz do osądzenia go za ten czyn i ewentualnego wykonania kary czy zastosowania innych środków reakcji karnej.

Proces karny ukształtowany jest w oparciu o generalne zasady: prawdy materialnej, swobodnej oceny dowodów, obiektywizmu, bezpośredniości, skargowości, postępowania z urzędu, legalizmu, domniemania niewinności, jawności, koncentracji, równouprawnie­nia stron i kontradyktoryjności. Dwie ostatnie zasady wiążą się ściśle z faktem istnienia w procesie karnym stron procesowych.

Strona to występujący w odpowiedniej roli procesowej podmiot interesów uwikła­nych w spór procesowy.

Strony procesowe można podzielić na dwie zasadnicze grupy:

1. czynną, tj. tę która żąda przeprowadzenia procesu i roztrzygnięcia w przedmiocie
   odpowiedzialności. Do lej grupy zaliczymy więc oskarżyciela publicznego, posiłko­
   wego, prywatnego oraz powoda cywilnego;

2. bierną, tj. osobę przeciwko której jest skierowane żądanie strony czynnej. Do tej
   grupy zaliczamy: podejrzanego, oskarżonego.

Oskarżycielem publicznym jest ten podmiot (organ państwowy), który działając we własnym imieniu wnosi do sądu, a następnie popiera przed nim wniesione oskarżenie. Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator. Prokuraturę sta­nowią: l) prokuratura rejonowa,

2()4 Blok prawny

2. prokuratura wojewód/ka,

3. prokuratura apelacyjna,

2. Prokuratura Krajowa,

4. Prokurator Generalny.

Podstawowym /.udaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokurator jest zobowiązany do ścigania wszystkich prze­stępstw, które ustawa określa jako ścigane z urzędu. Może także wnosić oskarżenie w sprawach przeznaczonych do ścigania z oskarżenia prywatnego, jeśli wymaga tego interes społeczny. Podstawowym zadaniem oskarżyciela publicznego jest doprowadzenie do sprawiedliwego ukarania osoby winnej popełnienia przestępstwa. Jego zadaniem jest także udowodnienie winy oskarżonemu.

Pokrzywdzony w toku postępowania przygtowawczego występuje z mocy ustawy na prawach strony postępowania karnego. Znaczy to, że nie wymaga się przedłożenia żadnego dokumenty czy oświadczenia, żeby pokrzywdzony mógł korzystać z praw strony postępowania karnego. Do jego podstawowych uprawnień należy:

— prawo do składania wniosków dowodowych,

- prawo składania oświadczeń w każdej sprawie mającej znaczenie dla toczącego się procesu,

— prawo do bycia obecnym podczas wszystkich jawnych czynności (np. zakaz
obecności podczas przesłuchania świadka anonimowego).

W charakterze oskarżyciela posiłkowego najczęściej występuje pokrzywdzony. Po­krzywdzonym jest osoba fizyczna lub pruwna, której dobro prawne zostało bezpośred­nio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo; instytucja państwowa, sumorządowa lub społeczna, nawet jeśli nic ma osobowości prawnej, a także zakład ubezpieczeń społecz­nych - w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestęp­stwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

3.7.7. Uprawnienia pokrzywdzonego

Jeśli pokrzywdzony chce wystąpić na rozprawie w charakterze oskarżyciela posił­kowego musi nie później niż do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego złożyć od­powiednie oświadczenie na rozprawie głównej. Arl. 55 kpk przewiduje nową instytucję, nieznaną przez kpk z 1969 roku. Jeśli prokurator wydał postanowienie o odmowie wsz­częcia postępowania lub jego umorzeniu, to pokrzywdzonemu przysługuje prawo zaskar­żenia zażaleniem tych decyzji procesowych. Zażalenie zgodnie z art. 330 kpk rozpoznaje sąd. Może on uchylić postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania. Równocześnie sąd wskazuje powody, które spowodowały uchylenie posta­nowienia, przy czym wskazania te są dla prokuratora wiążące w tym sensie, że musi on odpowiednio uzupełnić materiał dowodowy, wykonać oznaczone czynności. Jeśli po ich wykonaniu prokurator nadal nie znajduje podstaw do wszczęcia postępowania przygoto­wawczego lub wniesienia aktu oskarżenia, może on wydać ponownie postanowienie o od­mowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania. Wówczas pokrzywdzony, nie zgadzając

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 205

się z takim załatwieniem sprawy, jest uprawniony do wniesienia kolejnego zażalenia, któ­re rozpatruje już jednak wyłącznie prokurator nadrzędny nad tym, który wydał zaskar­żone postanowienie. W przypadku utrzymania w mocy zaskarżonego postanowienia, po­krzywdzonemu przysługuje na podstawie art. 55 kpk prawo do wniesienia aktu oskarżenia do sądu w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego w terminie miesiąca od dnia otrzymania postanowienia prokuratora. Nie do przecenienia w takich sprawach będzie rola prywatnego detektywa wspomagającego pokrzywdzonego w zbieraniu dowo­dów popełnienia przestępstwa. W zakresie sporządzenia aktu oskarżenia w takiej sprawie obowiązuje przymus adwokacki. Jedynie wyjątkowo, gdy pokrzywdzonym jest instytucja państwowa lub społeczna, akt oskarżenia może być sporządzony przez radcę prawnego.

Pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie w spra­wach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Jeśli pokrzywdzonych jednym przestępstwem jest kilku, to ci, którzy nie wnieśli aktu oskarżenia, mogą aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania. Pokrzywdzony występując jako oskarżyciel prywatny jest oskarżycielem głównym. Jeśli jednak prokurator uznając, że istnieje interes społeczny w tym, żeby przyłączyć się do postępowania, sam wniesie akt oskarżenia lub wstąpi do już toczącego się postępowania, to postępowanie karne zmienia swój tryb na postępowanie zwyczajne z postępowania z oskarżenia prywatnego, a oskarżyciel prywatny z mocy prawa staje się oskarżycielem posiłkowym (art. 60 § 2 kpk). Jeśli prokurator odstąpi od oskarżenia to pokrzywdzony powraca do swoich praw jako oskarżyciel prywatny. W przypadku, gdy to prokurator zainicjował postępowanie sądowe o przestępstwo ścigane z oskarżenia pry­watnego, to po jego odstąpieniu w ciągu 14 dni od daty powiadomienia o tym fakcie, pokrzywdzony musi złożyć oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie prokuratora jako prywatne albo może wnieść nowe, własne oskarżenie. Jeśli pokrzywdzony nie wykona jednej z tych czynności w terminie, sąd umarza postępowanie z uwagi na brak skargi uprawnionego oskarżyciela (arl. 17 § l pkt 9 kpk).

W przypadku śmierci oskarżyciela prywatnego osoba uprawniona musi wstąpić w prawa zmarłego oskarżyciela prywatnego w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci. W przeciwnym wypadku sąd umarza postępowanie.

Zgodnie z art. 62 kpk pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowe­go na rozprawie głównej wytoczyć przeciwko oskarżonemu powództwo cywilne z powo­du wywołania szkody popełnionym przestępstwem. Wówczas powództwo cywilne rozpa­trywane jest w toku postępowania karnego przez sąd karny. Powództwo cywilne o odszko­dowanie z tytułu wyrządzonej przestępstwem szkody może również wytoczyć prokurator lub też może się on przyłączyć do wniesionego już przez poszkodowanego powództwa. Prokurator ocenia zasadność wniesienia powództwa lub przyłączenia się do już wniesio­nego powództwa przez pryzmat istnienia interesu społecznego. Sąd odmawia przyjęcia powództwa cywilnego w przypadku, gdy:

1. z mocy przepisu szczególnego przyjęcie jest niedopuszczalne,

2. nie ma ono bezpośredniego związku z zarzutem zawartym w oskarżeniu,

3. zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,

4. jest ono już przedmiotem innego postępowania lub co do niego już prawomocnie
   orzeczono,

2()6 Blok prawny

5) po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją społeczną lub z osobą, która nic występuje w charakterze oskarżonego. W przypadku, gdyby sąd przyjął powództwo, a następnie w toku rozprawy okazałoby się, że zachodzi jedna z podanych okoliczności, to sąd pozostawia powództwo cywilne bez rozpoznania.

3.1.2. Podejrzany

Podejrzanym (art. 71 § l kpk) jest osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Z podejrzanym mamy do czynienia jedynie w toku postępowania przygotowawczego. Podejrzany staje się oskarżonym po wniesieniu przeciwko niemu aktu oskarżenia do sądu. Przysługują mu podobne prawa jak oskarżonemu.

3.1.3. Oskarżony

Oskarżonym (art. 71 § 2 kpk) jest osoba przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Podstawowym prawem oskarżonego jest prawo do obrony (art. 6 kpk). Można wyróżnić dwa aspekty prawa do obrony:

1. materialny - tj. prawo do prowadzenia samodzielnie obrony przez oskarżonego,

2. formalny - polegający na prawie do przybrania sobie obrońcy, tj. osoby, która na
   podstawie ustawy z dnia 26 maja 1982 roku - Prawo o adwokaturze, jest uprawniona
   do wykonywania czynności obrońcy.

Nie wolno oskarżonego zmuszać do dostarczenia dowodu na swoją niewinność, lub dowodzącego winę. Przyznanie się oskarżonego do popełnienia przestępstwa o które jest oskarżany nie zwalnia organu procesowego z obowiązku dowodzenia jego winy także innymi środkami dowodowymi poza wyjaśnieniami samego oskarżonego. Należy jednak zauważyć, że zgodnie z treścią art. 388 kpk, w przypadku przyznania się oskarżonego do winy w sposób nie budzący wątpliwości, sąd jest uprawniony do przeprowadzenia postę­powania dowodowego jedynie częściowo. Oskarżony, który jest tymczasowo aresztowany, ma prawo do swobodnego porozumiewania się ze swoim obrońcą, tzn. bez obecności in­nych osób. Dotyczy to zarówno kontaktu osobistego, jak i kontaktu korespondencyjnego. W przypadku, gdy prokurator uznaje to za niezbędne, podczas spotkań oskarżonego ze swoim obrońcą może być obecna osoba upoważniona przez prokuratora lub on sam. Podobne ograniczenia mogą dotknąć korespondencji oskarżonego tymczasowo areszto­wanego. Te ograniczenia w swobodnym kontakcie oskarżonego ze swoim obrońcą nie mogą trwać lub być wprowadzone po upływie 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania. Oskarżony może w toku postępowania składać oświadczenia dotyczące przeprowadza­nych dowodów, składać wnioski dowodowe, składać wyjaśnienia dotyczące prowadzonej sprawy, uczestniczyć w czynnościach dowodowych, chyba że jego udział jest wyraźnie zakazany przez ustawę. Oskarżony musi mieć obrońcę, gdy:

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 207

1. jest nieletni,

2. jest gtuchy, niemy lub niewidomy,

3. zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności,

4. nie włada językiem polskim,

5. w przypadku uznania przez sąd, że zachodzą okoliczności utrudniające obronę,

6. w postępowaniu przed sądem wojewódzkim jako sądem pierwszej instancji, jeśli
   oskarżonemu zarzucono popełnienie zbrodni lub pozbawiono wolności.

Oskarżony ma obowiązek do poddania się oględzinom zewnętrznym ciała oraz ba­daniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała. Można więc od oskarżonego pobierać odciski palców, fotografować, a także okazać go w celach rozpoznawczych in­nym osobom. Oskarżony ma także obowiązek poddania się badaniom psychologicznym, psychiatrycznym, oraz innym połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele. Nie­dopuszczalne są zabiegi chirurgiczne. Przeprowadzane zabiegi muszą być wykonywane przez osoby uprawnione do przeprowadzania zabiegów medycznych oraz nie mogą one zagrażać zdrowiu oskarżonego. Ich przeprowadzenie musi być nieodzowne. Szczególne znaczenie w aspekcie dowodowym ma zabieg pobrania krwi i wydzielin organizmu.

Oskarżony może mieć obrońcę albo z wyboru, albo wyznaczonego z urzędu. Gdy zachodzi któryś z przypadków obligatoryjnej obrony, a oskarżony nie ma obrońcy, sąd wyznacza mu tego obrońcę z urzędu. Jeśli w pozostałych przypadkach oskarżony nie ma obrońcy, może zwrócić się do sądu o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Oskarżony musi przy tym wykazać, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

3.1.4. Obrońca

Obrońcą może być wyłącznie osoba uprawniona do tego na podstawie ustawy Prawo o adwokaturze. Obrońca może być wyznaczony zarówno przez samego oskarżonego lub przez inną osobę, a także przez sąd, jeśli oskarżony żąda obrońcy z urzędu. Obrońca jest uprawniony do działania w całym postępowaniu, także po uprawomocnieniu się orzeczenia. W swoich działaniach ma kierować się nade wszystko interesem oskarżonego, który udzielił mu pełnomocnictwa. Obrońca jest uprawniony do obrony więcej niż jednego oskarżonego pod warunkiem, że ich interesy nie są ze sobą sprzeczne. Jeśli taka sprzeczność zostanie stwierdzona przez sąd, to jest on zobowiązany do wyznaczenia terminu do powołania dodatkowego obrońcy dla oskarżonego o sprzecznych interesach z innym oskarżonym, bronionym przez tego samego obrońcę.

3.1.5. Przedstawiciel społeczny

Mimo szeregu prób likwidacji instytucji przedstawiciela społecznego, nowy kodeks postępowania karnego przewiduje jej istnienie. Do czasu rozpoczęcia przewodu sądowe­go przedstawiciel organizacji społecznej, uznając że zachodzi potrzeba ochrony interesu

208 Blok prawny

społecznego lub ważny interes indywidualny, objęty statutowymi zadaniami tej organiza­cji, jak np. ochrona wolności i praw człowieka może zgłosić swój udział w postępowaniu. Organizacja dokonując zgłoszenia swojego udziału wskazuje osobę, która będzie ją re-pre/entowała. Sąd dokonuje oceny zasadności dopuszczenia przedstawiciela społecznego do udziału w postępowaniu, kierując się interesem wymiaru sprawiedliwości i decyduje o dopuszczeniu bądź niedopuszczeniu określonej organizacji do udziału w postępowaniu.

3.2. Czynności procesowe

Cały proces karny składa się z tzw. faktów procesowych, którymi są jakiekolwiek względnie zwarte i samodzielne ogniwa w ruchu procesowym, z którymi to prawo łączy skutki procesowe. Fakty procesowe można podzielić na dwie grupy: zdarzenia i czynności procesowe.

Zdarzeniami procesowymi nazywamy takie zaszłości w świecie zewnętrznym, które nic wykazują jakichkolwiek cech zachowania się człowieka, ale wywołują skutki przewidziane przez prawo procesowe.

Przez czynność procesową należy rozumieć określone przez prawo zachowanie uczestnika postępowania wywołujące przewidziane przez prawo skutki. Doktryna wyróż­nia szereg różnego rodzaju podziałów czynności procesowych. Między innymi czynności procesowe dzielone są na: proste, tj. takie, które polegają na pojedynczym zachowaniu się określonego podmiotu oraz złożone, a więc takie, w których przejawiają się indy­widualne zachowania kilku podmiotów, jak np. zeznania świadków. W czynności takiej muszą uczestniczyć co najmniej dwa podmioty: przesłuchujący i przesłuchiwany świa­dek. Inny podział czynności procesowych to podział na czynności: kognicyjne, zwane także rozpoznawczymi, których celem jest zbadanie i roztrzygnięcie określonych kwestii w procesie oraz egzekucyjne, zwane też wykonawczymi, które zmierzają do wykonania wcześniej wydanych decyzji procesowych. Z uwagi na sposób komunikowania wykonania czynności procesowej czynności można podzielić na ekspresywne, zwane też wyraźny­mi, tj. takie, w których wola wyrażana jest przez ustne lub pisemne oświadczenie oraz konkludentne, zwane także dorozumianymi, charakteryzujące się tym, że wola uczest­nika postępowania komunikowana jest jedynie poprzez samo taktyczne zachowanie. Na przykład niestawienie się oskarżyciela prywatnego na posiedzeniu pojednawczym po­przedzającym rozprawę jest uznawane za konkludentne wyrażenie woli w postaci chęci odstąpienia od popierania wniesionego aktu oskarżenia i każdorazowo skutkować powin­no umorzeniem postępowania (art. 491 § l kpk). Czynność konkludentna może wywołać zamierzone skutki prawne, jeśli spełnione są następujące warunki:

1. samo zachowanie się uczestnika procesu w sposób klarowny musi uzewnętrzniać jego
   wolę,

2. strona musi wykazać, że zrozumiała konkludentne oświadczenie woli organu proce­
   sowego do której to skierowano owo oświadczenie,

3. czynnością konkludentna nie można zastępować pewnego rodzaju kategorii czynności
   procesowych, a mianowicie:

- decyzji od której przysługuje środek zaskarżenia,

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 209

• decyzji w przedmiocie środków przymusu,

• decyzji przesuwających proces do następnego etapu procesu,

• środków zaskarżenia.

Z uwagi na liczbę podmiotów, która musi wziąć udział w czynności procesowej, można mówić o czynnościach indywidualnych, tj. wykonywanych przez jedną osobę, jak np. złożenie wniosku dowodowego oraz czynnościach zbiorczych, tj. takich, w których biorą udział co najmniej dwie osoby, jak np. konfrontacja.

Z uwagi na możliwość odwołania wykonanej czynności procesowej można dokonać podziału na czynności odwolaliie, co jest zasadą, oraz czynności nieodwołalne, gdy np. wymaga się zgody jakiegoś podmiotu do wycofania się z wykonanej czynności procesowej.

Z uwagi na treść i charakter, czynności procesowe dzieli się na:

1. czynności faktyczne polegające na spowodowaniu pewnych zmian w świecie zewnętrz­
   nym,

2. spostrzeżenia procesowe polegające na przyjęciu do świadomości odpowiednich
   faktów i zjawisk w procesie,

3) oświadczenia procesowe.

Czynności procesowe można również podzielić na: rzeczowe, zwane także realny­mi, jak np. przeszukanie odzieży osoby oraz oświadczenia. Wyróżniane są trzy rodzaje oświadczeń: woli, wiedzy, jak np. protokół oględzin zwłok, akty przesłuchania. Oświad­czenia wiedzy są to uzewnętrznione treści psychiczne uczestnika procesu o charakterze informacyjnym. Do tej grupy oświadczeń można zaliczyć oświadczenia dowodowe (wy­jaśnienia, zeznania), przytoczenia procesowe, sprawozdania procesowe, zawiadomienia oraz argumentacje. Oświadczenia woli mogą wystąpić w postaci oświadczeń postulują­cych, np. akt oskarżenia wyrażający chęć strony do wszczęcia postępowania sądowego i ukaranie sprawcy czynu przestępnego, wniosków dowodowych oraz oświadczeń impe-ratywnych, które są decyzjami będącymi przejawem woli organu kierującego procesem. Te ostatnie mają charakter wiążący dla uczestników procesu. Oświadczenia impera-tywne, zwane także władczymi, można podzielić na polecenia i decyzje procesowe. Te ostatnie zaś na zarządzenia, nakazy oraz orzeczenia. Orzeczenia z kolei można podzielić na postanowienia i wyroki. Przez decyzję rozumieć należy imperatywne rozstrzygnię­cie zagadnienia prawnego w procesie. Poleceniem jest indywidualne, imperatywne roz­strzygnięcie zagadnienia prawnego. Zarządzenia oznaczają decyzje o charakterze mniej ważnym niż orzeczenia. Są one wydawane w drobnych kwestiach porządkowych lub po­siłkowych, nie wymagających chociażby wydania postanowienia. Orzeczeniem jest de­cyzja imperatywna rozstrzygająca istotne kwestie w procesie. Postanowienie wydaje się wtedy, gdy ustawa nie nakazuje załatwienia sprawy wyrokiem, lecz stwierdza jedynie, że w danej sprawie wydaje się orzeczenie. Wyrok zaś to orzeczenie sądu rozstrzygają­ce o zasadniczym przedmiocie procesu, wydawane wyłącznie przez sądy w sytuacjach, w których ustawa wymaga takiego sposobu zakończenia sprawy. Z pojęciem czynności procesowych ściśle wiąże się zagadnienie ich dopuszczalności i ważności.

Czynność prawna, żeby wywołać zamierzone skutki musi być ważna i dopuszczalna. Generalnie można stwierdzić, że dopuszczalne są te wszystkie czynności, które są wyraź­nie dozwolone przez prawo, a także te, których ustawa nie zakazuje, jeśli równocześnie

21() Blok prawny

nie naruszają one praw stron postępowania i zasad polskiego procesu karnego. Czynność procesowa jest ważna, jeśli odpowiada przepisom prawa procesowego przede wszyst­kim co do: czasu, miejsca oraz, sposobu jej wykonania. Naruszenie przepisów prawa procesowego dotyczących sposobu wykonania czynności procesowej może skutkować:

— niedopuszczalnością,

• wadliwością.

• bezskutecznością,

• bezzasadnością.

— nieważnością.

Z niedopuszczalnością mamy do czynienia, gdy zostaje przeprowadzona czynność mimo braku warunków do jej przeprowadzenia określonych w przepisach prawa proce­sowego. Niedopuszczalność może się pojawić z dwóch przyczyn:

— czynność wykonana jest wyraźnie przez prawo zakazana, np. powództwo cywilne
w postępowaniu sądowym w sprawach o wykroczenie (art. 509 §6 kpk)

- czynność procesowa jest co prawda generalnie dozwolona, ale z uwagi na pojawie­
nie się pewnych okoliczności, tzw. przeszkód procesowych, nie może być przeprowadzona
w danym momencie.

Wadliwość może wystąpić w formie względnej lub bezwzględnej. Wadliwość względ­na będzie powodowała nieskuteczność wykonanej czynności procesowej tylko wtedy, gdy ta okoliczność zostanie podniesiona przez stronę w środku odwoławczym. Wadliwość ta może np. polegać na obrazie prawa materialnego. Okoliczność wywołująca wadliwość bezwzględną jest każdorazowo brana pod uwagę przez organ procesowy niezależnie od podniesionych zarzutów w środku odwoławczym. Wadliwość może być wywołana bądź to przez crror procedendi (błąd co do przepisów procesowych), tzn. taki błąd, który ma wpływ na treść czynności procesowej, a który pojawił się w toku postępowania oraz crror dccedendi, tj. taki błąd, który pojawił się przy podejmowaniu już samej decyzji i to ona, a nie czynności wykonane w toku postępowania, ją poprzedzające okazały się wadliwe.

Czynności wadliwe mogą być konwalidowane. Przez konwalidację należy rozumieć usuwanie wad czynności procesowych i całego postępowania przed wydaniem orzeczenia kończącego proces. Konwalidacja może być przeprowadzona z mocy przepisu ustawy lub też z inicjatywy organów procesowych lub stron postępowania. W przypadku wywołania stanu nieodwracalnego wadliwą czynnością procesową nie jest możliwa jej konwalidacja.

Uzdrowienie wadliwej czynności procesowej może także nastąpić przez konwersję czynności procesowej. Przez konwersję czynności należy rozumieć dokonanie przemiany wadliwej czynności w inną czynność i osiągnięcie innego skutku przez tę wyłonioną z wadliwej czynności czynność. Ta nowa czynność jest czynnością pozbawioną wad.

Bezskuteczność może być wywołana przez niedopełnienie określonych w ustawie obowiązków bądź z powodu niespełnienia przez strony przesłanek czynności procesowej. Nie chodzi tu o taktyczną niemożność wykonania określonej czynności, ale o bezsku­teczność prawną. W przypadku, gdy czynność prawna obciążona jest bezskutecznością, nie będzie ona mogła wywołać zamierzonych skutków prawnych.

Z bezzasadnością mamy z nią do czynienia, gdy czynność procesowa nie zgadza się ze stanem Taktycznym i prawnym sprawy. Ocena samej zasadności wykonania czynności

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 2 l l

procesowej winna być oceną merytoryczną. Bezzasadność może być rozważana jedynie w aspekcie oświadczeń procesowych.

Kodeks postępowania karnego w art. 101 § l podaje katalog okoliczności powodu­jących nieważność czynności procesowych. Nieważność czynności procesowej zacho­dzi z mocy samego prawa, tzn. pojawienie się jednej z okoliczności wymienionych we wspomnianym artykule automatycznie sprawia, że czynność procesowa jest nieważ­na. Nie ma znaczenia aktywność strony w wykazaniu nieważności orzeczenia z uwagi na to, że sąd ma obowiązek sprawdzania tej okoliczności z urzędu. Orzeczenie sądu stwierdzające nieważność ma charakter jedynie deklaratoryjny, tzn. że nie kreuje no­wego stanu prawnego w postaci nieważności czynności procesowej, lecz jedynie po­twierdza wcześniej zaistniałą już okoliczność. Nieważność dotyczy wyłącznie orzeczeń. Mimo tego, że ustawa wyraźnie nie przesądza tej kwestii, to większość przedstawi­cieli doktryny stwierdziła, że dotyczy to wyłącznie orzeczeń sądowych, tj. wyroków i postanowień. Niektórzy naukowcy uważają, że należy zawęzić zakres przedmiotowy nieważności do wszystkich wyroków sądowych oraz niektórych postanowień. Postano­wienia wydawane w drobnych porządkowych sprawach nie powinny być uznawane za nieważne. Jest to pogląd już zupełnie pozbawiony podstawy merytorycznej (tj. w tekście ustawy).

Ustawa stwierdza, że orzeczenie jest nieważne, gdy:

1. oskarżony nie podlegał orzecznictwu polskich sądów karnych. Należy zwrócić uwagę,
   że chodzi tu o orzeczenie w sprawie mimo zaistnienia negatywnej przesłanki
   procesowej określonej w art. 17 S l pkt. 8. Może ona mieć miejsce, gdy sąd wyda
   orzeczenie w stosunku do osoby, która korzysta z immunitetu;

2. w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona do orzekania bądź podlega­
   jąca wyłączeniu na podstawie art. 40 § l pkt. 1-3 lub 6 oraz §2 i 3. Chodzi o takie
   sytuacje, w których orzeczenie zostało wydane przez osobę w ogóle nieuprawnioną
   do orzekania na podstawie ustawy o ustroju sądów powszechnych. W art. 40 § l kpk
   podano katalog sytuacji, w których sędzia jest wyłączony od orzekania z mocy prawa.
   Instytucja wyłączenia sędziego z mocy prawa zwana jest potocznie iudex inhabilis.
   Nie wszystkie przypadki, w których orzekał, sędzia wyłączny z mocy prawa od orze­
   kania, powodują nieważność postępowania. Ustawodawca uznał, że orzeczenie jest
   nieważne, jeśli w sprawie orzekał:

1. sędzia, którego sprawa dotyczy bezpośrednio,

2. który był małżonkiem strony, pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika
   lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych
   osób,

3. jest krewnym, powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia
   pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych powyżej albo jest związany z jedną
   z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

4. brał udział w niższej instancji w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał
   zaskarżone zarządzenie;

3) zostało wydane pomimo to, że inne postępowanie karne co do tego samego czynu
tej samej osoby zostało już prawomocnie ukończone;

212 Blok prawny

4. or/.eczono karę lub środek karny nie znane ustawie. Chodzi o takie sytuacje, gdy
   orzeczono taki rodzaj kary, który w ogóle ustawa nie przewiduje. Na przykład
   nieważnym będzie wyrok orzekający karę odcięcia dłoni (kara mutalacyjna);

5. zapadło z naruszeniem zasady większości głosów lub nie zostało podpisane przez
   którąkolwiek z osób nie biorących udziału w jego wydaniu;

6. sąd orzekł w składzie nie znanym ustawie. Chodzi więc o sytuacje, gdy sąd orzekał
   w składzie w ogóle nie przewidzianym przez ustawę do rozpatrywania jakiejkolwiek
   sprawy, a nie o sytuacje, gdy orzekał sąd lepiej lub gorzej obsadzony. Znaczy to,
   że sąd orzeka w składzie liczniejszym niż ustawowo przewidziany dla danego trybu
   postępowania, lub w składzie mniej licznym niż ustawowo przewidywany dla danej
   sprawy;

7. zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie. Nie
   chodzi więc o błędy pisarskie, czy też przejęzyczenia, lecz o takie wyrażenie woli
   przez sąd. które zawiera rozbieżności co do określenia winy lub wymierzenia kary
   oskarżonemu;

S) zachodzi inna, co najmniej równie poważna obraza prawa. Ustawodawca pozostawił orzecznictwu sądów możliwość taktycznego rozszerzenia katalogu przypadków nie­ważności. Jako przykład takiej okoliczności można podać przypadek orzekania przez sędziego chorego psychicznie.

Nieważność jest stwierdzana na posiedzeniu przez sąd apelacyjny z inicjatywy organu postępowania lub też z urzędu. W przypadku postępowania o nieważność orzeczenia sądu apelacyjnego oraz Sądu Najwyższego orzeka Sąd Najwyższy. Gdy postępowanie dotyczy orzeczenia wydanego przez Sąd Najwyższy orzeka w składzie 7 sędziów Sąd Najwyższy.

Czynność procesowa żeby wywołać zamierzone skutki prawne musi być wykonana w określonym czasie. Najistotniejszym podziałem terminów procesowych, tj. okresów czasu w których czynność procesowa może lub powinna być wykonana lub po upływie którego można wykonać określoną czynność, jest podział na terminy: stanowcze i nie-stanowcz.e. Terminy stanowcze dzieli się najczęściej na trzy grupy: zawite, prekluzyjne i tzw. inne terminy stanowcze. Natomiast w grupę terminów niestanowczych wyodrębnia się terminy inslrukcyjne i porządkowe.

Terminy zawite to takie terminy, których bezskuteczny upływ powoduje, że czynność procesowa dla której termin był oznaczony wykonana po jego upływie jest czynnością bezskuteczną. Cechą charakterystyczną tych terminów jest ich możliwość przywrócenia. Zgodnie z treścią art. 126 § l kpk, jeśli niedotrzymanie terminu zawitego nastąpiło z przyczyn od strony niezależnych strona może złożyć wniosek o jego przywrócenie. Musi to zrobić w zawitym terminie 7 dni od daty ustania przeszkody, która uniemożliwiła stronie dotrzymanie terminu zawitego wyznaczonego do przeprowadzenia czynności. Musi także równocześnie dopełnić czynności która miała być wykonana. Przywrócić termin zawity może ten organ procesowy przed którym czynność miała być wykonana. Organ uznając zasadność wniosku wydaje postanowienie przywracające termin zawity. Terminami zawitymi są terminy do wnoszenia środków zaskarżenia oraz te, które za takie uznaje ustawa.

Upływ terminu prekluzyjnego wywołuje takie same skutki, jak terminu zawitego. Cechą charakterystyczną tego terminu jest jego nieprzywracalność w przypadku bezsku-

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 21 3

tecznego upływu. Innymi terminami stanowczymi są takie terminy, których bezskuteczny upływ co prawda nic powoduje bezskuteczności czynności procesowej, ale wywołuje inne skutki procesowe (np. ari. 402 § 3 kpk).

3.3. Postępowanie przygotowawcze

Proces karny generalnie można podzielić na trzy fazy: postępowanie przygotowawcze, postępowańie sądowe i postępowanie wykonawcze. W niniejszej pracy omówiona zostanie pokrótce w zasadzie jedynie pierwsza jego faza.

3.3.7. Wszczęcie procesu karnego

Celem postępowania przygotowawczego jest:

1. ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo;

2. wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy;

3. zebranie danych dotyczących tożsamości oskarżonego, jego wieku, stosunków rodzin­
   nych, majątkowych, wykształcenia, zawodu oraz źródeł dochodu, informacji dotyczą­
   cych ewentualnych poprzednich skazań. Ustawodawca w art. 214 §2 kpk określił
   przypadki, w których zawodowy kurator sądowy ma obowiązek przeprowadzić wy­
   wiad środowiskowy. Obowiązek ten pojawia się, gdy:

• oskarżony w chwili popełnienia zbrodni, o której popełnienie jest oskarżony, nie
  ukończył 21 roku życia,

• gdy istnieje uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego,

• w sprawie o umyślne przestępstwo przeciwko życiu;

4. wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie rozmiarów szkody wywołanej
   popełnionym przestępstwem;

5. zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów.

Ponadto postępowanie przygotowawcze ma też aspekt profilaktyczny. Należy w jego toku dążyć do ustalenia okoliczności, stanów sprzyjających popełnianiu danego rodzaju przestępstw.

Postępowanie przygotowawcze można podzielić na dwie zasadnicze fazy. Pierwsza nosi nazwę: in rcm (w sprawie), zaś druga in personom (przeciwko osobie).

3.3.2. Faza in rem

Zgodnie z treścią arl. 303 kpk, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa organ procesowy ma obowiązek wydania postanowienia o wszczęciu postę­powania przygotowawczego (dochodzenia lub śledztwa). Bodźcem do wydania tej decyzji procesowej jest bądź to zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa bądź to informacja własna organu o tym fakcie (działanie z urzędu).

2 | 4 Blok prawny

3.3.3. Społeczny i prawny obowiązek powiadomienia o fakcie przestępstwa

Ustawodawca określił w art. 304 kpk dwojakiego rodzaju obowiązki zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa - tj. prawny i społeczny.

Obowiązek społeczny /.uwiadomienia o takcie popełnienia przestępstwa ma każdy człowiek, a wiec nie tylko obywatel polski, ale także obcokrajowiec. Jeśli ktoś dowie się

0 popełnieniu przestępstwu ściganego z urzędu (np. o zabójstwie, rozboju), to winien udać
się do prokuratora lub na Policję i poinformować o tym fakcie. Specyfika społecznego
obowiązku polega na tym, że jeśli ktoś, kto powcźmie wiadomość o fakcie popełnienia
przestępstwa, nie wypełni ciążącego na nim społecznego obowiązku, nie może ponieść
z tego tytułu żadnej odpowiedzialności karnej.

Obowiązek prawny zawiadomienia o fakcie popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu spoczywa na instytucjach państwowych, samorządowych, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu takiego przestępstwa. Są one zobligowa­ne do poinformowania o tym fakcie prokuratora lub Policję. Na organach państwowych

1 samorządowych ciąży także obowiązek przedsięwzięcia niezbędnych czynności do czasu
przybycia Policji lub prokuratora. Te niezbędne czynności mają przede wszystkim polegać
na zabezpieczeniu miejsca zdarzenia, tak aby nie dopuścić do zatarcia, zniekształcenia
śladów i innych dowodów popełnienia przestępstwa. Obowiązek prawny zmusza wymie­
nione wyżej podmioty do złożenia doniesienia. W przypadku niewykonania ciążącego
obowiązku, osoby odpowiedzialne za niezłożenie doniesienia o fakcie popełnienia prze­
stępstwa ściganego z urzędu mogą ponieść odpowiedzialność karną.

Organ procesowy po otrzymaniu doniesienia o fakcie popełnienia przestępstwa lub po otr/.ymaniu informacji z innego źródła zobowiązany jest wydać postanowienie o wszczę­ciu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodze­nia). Organem uprawnionym do wydania postanowienia o wszczęciu dochodzenia jest Policja. Postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania wydaje pro­kurator. Jeśli takie postanowienie wyda Policja, to wymaga ono jeszcze zatwierdzenia przez prokuratora. O fakcie wszczęcia, odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowa­nia prokurator zobowiązany jest poinformować składającego doniesienie o popełnieniu przestępstwa.

W przypadku, gdy na podstawie samego doniesienia organ procesowy nie jest w stanie podjąć decyzji co do zasadności wszczęcia lub odmowy wszczęcia postę­powania przygotowawczego, można zażądać uzupełnienia zawiadomienia o przestęp­stwie lub też dokonać sprawdzenia własnymi siłami podanych w zawiadomieniu fak­tów. Organ procesowy może oznaczyć konkretny termin wnoszącemu zawiadomie­nie do jego uzupełnienia. Czynności wykonywane przez organ przyjmujący zawiado­mienie o przestępstwie noszą nazwę czynności sprawdzających (art. 307 § l kpk). Po wykonaniu tych czynności, najpóźniej w terminie 30 dni od otrzymania zawia­domienia, organ procesowy musi podjąć decyzję o wszczęciu lub odmowie wszczę­cia postępowania przygotowawczego. Należy jednak zauważyć, że termin ten ma je­dynie charakter instrukcyjny, zatem jego przekroczenie nie powoduje nieskuteczności czynności procesowej. W ramach wykonywanych czynności sprawdzających występu-

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 215

ją pewne ograniczenia dowodowe (art. 307 S 2 kpk), jak np. zakaz zasięgania opinii biegłego.

W sytuacji, gdy zachodzi zagrożenie utraty, zniekształcenia lub zniszczenia dowodów prokurator lub Policja mogą przeprowadzić tzw. dochodzenie w niezbędnym zakresie (art. 308 kpk). Cechą charakterystyczną tego dochodzenia jest to, że nie wymaga ono wydania postanowienia o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa.

W ramach tego dochodzenia, w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów przestępstwa, można przede wszystkim:

1. dokonać oględzin (w razie potrzeby z udziałem biegłych),

2. przeprowadzić przeszukanie,

3. przeprowadzić oględziny zewnętrzne ciała,

4. przeprowadzić badania nie połączone z naruszeniem integralności ciała, w szcze­
   gólności pobrać odciski zarówno palców rąk, jak też i nóg, fotografować, a także
   przeprowadzić okazanie celem rozpoznania od podejrzanego,

5. pobrać próbę krwi i wydzielin organizmu od podejrzanego,

6. przeprowadzić inne czynności procesowe w ramach zabezpieczania śladów przestęp­
   stwa wyraźnie nie zakazane przez ustawę.

Jeśli w danej sprawie prowadzenie śledztwa jest obligatoryjne, po przeprowadzeniu czynności zabezpieczających ślady przestępstwa organ przeprowadzający czynności jest zobowiązany do niezwłocznego przekazania sprawy prokuratorowi.

Śledztwo obligatoryjnie prowadzi się w sprawach o zbrodnie, o występki określone w art. 309 § l pkt 2 kpk oraz o inne występki, które ustawa zastrzega do właściwości sądu wojewódzkiego, a także wówczas, gdy podejrzanym jest funkcjonariusz Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej bądź urzędu podatkowego, izby podatkowej lub też urzędu celnego. Ponadto śledztwo może być prowadzone, gdy tak zdecyduje prokurator ze względu na wagę lub zawiłość sprawy. Dochodzenie zaś prowadzi się we wszystkich pozostałych sprawach. Śledztwo powinno być zakończone w ciągu 3 miesięcy. Przy czym może być przedłużone do roku, a nawet na dalszy czas oznaczony, jeśli tak zdecyduje Prokurator Generalny. Dochodzenie winno być zakończone w ciągu miesiąca, a w każdym razie czas jego trwania nie może przekroczyć 6 miesięcy. Śledztwo prowadzi prokurator. Dochodzenie zwykle prowadzi Policja, chyba, że prokurator zdecyduje, że to on będzie je prowadził. Prokurator może powierzyć Policji przeprowadzenie w całości lub w określonym zakresie śledztwa lub prowadzonego przez siebie dochodzenia. Jeśli prokurator nie powierza Policji postępowania przygotowawczego, to może zlecić Policji dokonanie tylko niektórych czynności. Uprawnienia Policji przysługują także organom Straży Granicznej, Urzędu Ochrony Państwa, urzędom skarbowym, izbom skarbowym oraz urzędom celnym.

3.3.4. Faza in personam

Rozpoczyna się z chwilą wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów konkret­nej osobie. Jego głównym celem jest udowodnienie, że określona osoba (tj. podejrzany)

2 | 6 Blok prawny

dopuściła się zarzucanego jej przestępstwa. Niemniej, mimo wytypowania prawdopodob­nego sprawcy czynu przestępnego, organ procesowy nic może zrezygnować z prowadze­nia czynności mających na celu odnalezienie potencjalnego innego sprawcy przestępstwa będącego przedmiotem postępowania.

Z mocy ustawy w toku postępowania przygotowawczego pokrzywdzony i podejrzany są stronami. Z tego tytułu przysługują im różnego rodzaju prawa. Prokurator również występuje na prawach strony w przypadku czynności sądowych występujących w toku postępowania przygotowawczego.

Artykuł 243 kpk przewiduje instytucję ujęcia. Każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeśli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości. Prawo to przysługuje każdemu, tzn. nic tylko obywatelowi polskiemu, ale także obcokrajowcowi. Ustawodawca dodatkowo wprowadził powinność niezwłocznego oddania ujętego w ręce Policji. Nic chodzi więc o natychmiastowe przekazanie, lecz o przekazanie w najbliższym możliwym terminie nic wywołującym zagrożenia dla osoby, która ujęła sprawcę czynu przestępnego.

W toku postępowania przygotowawczego może się tak zdarzyć, że pierwotne zarzuty postawione podejrzanemu nic są właściwe i wymagają bądź to rozszerzenia, zawęże­nia lub w ogóle generalnej zmiany. Wówczas organ procesowy jest zobowiązany do niezwłocznego wydania nowego postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Te postano­wienie należy niezwłocznie podejrzanemu ogłosić i przesłuchać go na nowe, zarzucone okoliczności.

3.4. Środki dowodowe

W toku postępowania przygotowawczego przeprowadza się szereg różnego rodzaju dowodów. Dowód jest pojęciem wieloznacznym. Najczęściej pod tym pojęciem rozumie się źródło dowodowe, środek dowodowy, takt dowodowy, czynność procesową, sposób przeprowadzenia określonej czynności oraz wynik myślenia osoby przeprowadzającej określony wywód. Jak więc łatwo zauważyć, kontekst w jakim użyto słowa dowód ma decydujące znaczenie dla określenia jego sensu. Niemniej dla ogólnego zrozumienia sen­su tego pojęcia przez dowód należy rozumieć każde zjawisko, które zawiera określoną wartość informacyjną umożliwiającą odtworzenie zdarzenia przestępnego. Ściśle związa­ne z pojęciem dowodu jest pojęcie prawa dowodowego. Należy przez nie rozumieć zespół czynności poznawczych zmierzających do zrekonstruowania obrazu zdarzenia przeszłe­go a istotnego dla rozstrzygnięć procesowych. Szczególne znaczenie dla prawidłowości przeprowadzenia postępowania karnego ma pojęcie źródła i środka dowodowego. Środek dowodowy jest to wszystko, co stanowi informację, na podstawie której organ procesowy może wyrobić sobie pogląd o jakimś stanie rzeczy, np. zeznania świadka, wyjaśnienia oskarżonego. Uzyskiwany jest on ze źródła dowodowego, które należy rozumieć jako wszystko to, co dostarcza środka dowodowego. Może nim być osoba lub rzecz, w której zawarta jest określona treść informacyjna przydatna dla ustalenia istotnych okoliczności w sprawie.

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 217

Ze względu na rodzaj źródła dowodowego można je podzielić na osobowe oraz rzeczowe.

Z uwagi na treść środka dowodowego można je podzielić na:

• pojęciowe, tj. takie, które wyrażają pewną treść pojęciową, jak np. zeznania
  świadków,

• zmysłowe, tj. uzyskiwane na podstawie zmysłowej percepcji osób przeprowadza­
  jących dowód.

Dowody można również podzielić na pierwotne i wtórne. Kryterium podziału jest lu liczba ogniw, jakie występują między organem procesowym, a poznawaną rzeczywistością w zwią/.ku z którą toczy się proces karny. Gdy występuje tylko jedno ogniwo między poznawaną rzeczywistością a organem procesowym, mamy do czynienia z dowodem pierwotnym, gdy ogniw jest więcej, mamy do czynienia z dowodem wtórnym, zwanym także pochodnym.

Z uwagi na formalizm w rejestracji dowodów dzieli się je na:

- ścisłe, tj. takie, które wymagają zwiększonego zakresu formalizmu, dokonania,
przeprowadzenia dowodu w określonej przez prawo karne procesowe formie. Zwykle
przeprowadzenie takich dowodów wymaga formy protokołu.

- swobodne, które nie są rejestrowane w formie protokołu, lecz zwykle wystarcza
notatka urzędowa.

Inne podziały to:

1. pozytywne - potwierdzające jakąś tezę i negatywne - zaprzeczające jakiejś tezie,

2. nazwane - imiennie wymienione w kpk i nienazwane — nie wymienione w kpk,

3. przypadkowe - tzw. naturalne i z przeznaczenia - źródła były tworzone w procesie
   karnym w celu udowodnienia pewnej okoliczności,

4. obciążające - tj. takie, które udowadniają zasadność wniesionego oskarżenia i od­
   ciążające - tj. takie, które zaprzeczają tezom wniesionego oskarżenia.

Istotną kwestią jest rozróżnienie dwóch pojęć: obowiązku dowodowego i ciężaru do­wodowego (onus probandi). Obowiązek dowodowy spoczywa na organach procesowych i sprowadza się do obowiązku pełnego i dokładnego ustalenia przebiegu zdarzeń będą­cych przedmiotem procesu karnego. Ciężar dowodowy zaś to pewnego rodzaju konstruk­cja procesowa wskazująca na to, która strona procesowa ponosi konsekwencje prawne nieudowodnicnia określonych faktów będących przedmiotem dowodu.

Przedmiotem dowodzenia jest to wszystko, co podlega udowodnieniu i wykazaniu w procesie karnym. Każda okoliczność faktyczna może być przedmiotem dowodzenia, o ile ma ona znaczenie dla sprawy. W procesie dowodzenia bardzo istotną rolę odgrywają domniemania. Można je podzielić na dwie zasadnicze grupy:

1. domniemania prawne - tzw. praesumptione iuri.s,

2. domniemania faktyczne - tzw. praesumptiones facti.

Domniemania prawne muszą wprost wynikać z przepisu ustawy. Stanowią one normy prawne. Występują wówczas, gdy prawo z jednym faktem, który jest określany mianem podstawy domniemania, wiąże istnienie innego faktu, zwanego następnikiem domniemania.

Polskie prawo karne procesowe zna następujące domniemania prawne:

2 I 8 Blok prawny

1. praesumptio boni viri - czyli domniemanie niewinności oskarżonego, zwana także
   konstrukcją prawdy tymczasowej;

2. res iudicata pro \'crtitatc habetur - domniemanie wiarygodności prawomocnych orze­
   czeń sądowych, obalalnc wyłącznie w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia
   (kasacja, wznowienie postępowania) lub poprzez stwierdzenie nieważności;

3. określone w art. 491 § l kpk, a polegające na tym, że niestawiennictwo oskarżyciela
   prywatnego na posiedzenie pojednawcze bez usprawiedliwionej przyczyny uważa się
   za złożenie konkludcntnic oświadczenia o odstąpieniu od popierania wniesionego
   aktu oskarżenia;

4. domniemania stosowane w egzekucji oraz w zabezpieczeniu kar majątkowych, kosz­
   tów sądowych i roszczeń o naprawienie szkody.

Domniemania prawne dzieli się na znoszące przeciwdowód, czyli takie, w stosunku do których można przeprowadzić dowód prawniczy i na nie znoszące przeciwdowodu, czyli takie, wobec których nic można prowadzić przeciwdowodu.

Domniemania faktyczne są natomiast pewnego rodzaju wnioskowaniami. Na pod­stawie jakiegoś ustalonego faktu uznaje się, uwzględniając zasady logiki, wiedzę i do­świadczenie życiowe, że zaistniały też inne okoliczności.

W procesie dowodzenia obowiązują pewnego rodzaju ograniczenia, które potocznie określa się mianem zakazów dowodowych. Polegają one na wyłączeniu z mocy ustawy dowodzenia określonej tezy dowodowej lub też prowadzenia dowodzenia za pomocą określonych środków dowodowych.

Zakazy dowodowe można podzielić na dwie grupy:

1) bezwzględne zakazy dowodowe - polegające na generalnym zakazie dowodzenia pew­
nej okoliczności za pomocą jakichkolwiek środków dowodowych, jak np. tajemnica
narady i głosowania nad wyrokiem - art. 108 S l kpk;

2) niezupełne zakazy dowodowe - można o nich mówić, gdy ustawa wprowadza ogra­
niczenia w zakresie korzystania z poszczególnych dowodów, co jednak nie wyklucza
możliwości dowodzenia określonej tezy za pomocą innych środków dowodowych.
Kodeks postępowania karnego zna następujące rodzaje źródeł dowodowych i odpo­
wiednio uzyskiwanych z nich środków dowodowych:

1. oskarżony (podejrzany) - wyjaśnienia,

2. świadek - zeznania,

3. biegły - opinia biegłego,

4. dokument - treść dokumentu,

5. dowód rzeczowy — właściwość dowodu rzeczowego,

6. eksperyment procesowy - wyniki eksperymentu procesowego.

3.4.1. Wyjaśnienia

Każda wypowiedź oskarżonego, która zawiera oświadczenie wiedzy dostarczające wiadomości o okolicznościach taktycznych rozstrzyganej sprawy bez względu na to, czy ma ona miejsce w postępowaniu przygotowawczym, czy też w dalszych jego stadiach,

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 219

nosi nazwę wyjaśnień. Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia. Nie można go jednak zmuszać do składania wyjaśnień. Jest on uprawniony do odmowy składania wyjaśnień w ogóle lub odmowy odpowiedzi jedynie na poszczególne pytania. Organ procesowy powinien poinformować oskarżonego o przysługujących mu prawach. Ustawodawca w art. 176 § l kpk wprowadził możliwość składania wyjaśnień przez oskarżonego na piśmie. Organ procesowy może jednak nie zgodzić się na taką formę złożenia wyjaśnień. Podstawowym sposobem złożenia wyjaśnień jest wypowiedzenie się oskarżonego przed przesłuchującym organem procesowym zarejestrowane w formie protokołu.

3.4.2. Świadek anonimowy

Jeśli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia zdrowia, wolności lub mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niegx> najbliższej, dane osobowe świadka mogą zostać zachowane w tajemnicy. Decyduje o tym w drodze postanowienia sąd lub prokurator. Tajemnica danych osobowych świadka rozciąga się nie tylko na jego dane personalne, ale także na te informacje, które pozwalają na ustalenie jego tożsamości. Świadek anonimowy nie pojawia się na rozprawie. Odczytuje się jedynie jego zeznania. Dane dotyczące tożsamości pozostają nieznane oskarżonemu i jego obrońcy. Natomiast prokurator i sąd je znają.

3.4.3. Świadek koronny

' W przypadku sprawy o popełnienie przestępstw określonych w następujących artyku­łach kodeksu karnego jest możliwe zastosowanie instytucji świadka koronnego: art. 134, 148 § 1-3, 163 § l i §3, 164 § l, 165 § l i §3, 171 § l, 173 § l i §3, 204 §4, 233, 252 § 1-3, 253, 263 § l i § 3, 280-282, 299 § 1-6, 310 § l, 2 i § 4, 115 § 5 i § 7 oraz określo­nych w art. 21 i 23 ustawy z 1993 roku o oznakowaniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy, powodujących znaczne uszczuplenie należności Skarbu Państwa, wytwarzania, przetwarzania i obrotu środkami odurzającymi lub substancjami psychotropowymi. Po­nadto instytucja ma także zastosowanie w przypadku przestępstwa działania w zorgani­zowanej grupie lub związku mającym na celu popełnienie przestępstw, w tym również tych o charakterze zbrojnym. Świadkiem koronnym jest w istocie podejrzany o popeł­nienie przestępstwa, który za pewne koncesje procesowe godzi się złożyć obciążające innych przestępców zeznania. Różni się tym od świadka anonimowego, że występuje na sprawie tak jak świadek zwyczajny. Może natomiast po zakończeniu sprawy korzystać ze specjalnego programu ochrony świadka.

3.4.4. Biegły

Jeśli w toku postępowania wystąpią okoliczności mające istotne znaczenie dla roz­strzygnięcie sprawy, które wymagają wiadomości specjalnych można powołać biegłego

220 Blok prawny

w celu sporządzenia opinii. Opinia biegłego składana jest w formie ustnej lub pisemnej. Biegłych dzieli się na dwie grupy:

1. stałych biegłych sądowych - tj. takich, którzy zostali powołani w tym charakterze,
   złożyli przyrzeczenie i są wpisani na listę biegłych prowadzoną przez prezesów sądów
   wojewódzkich;

2. ad noc - powoływanych do sporządzenia opinii tylko w jakiejś pojedynczej, kon­
   kretnej sprawie. Przyrzeczenia są odbierane od nich każdorazowo przed wydaniem
   opinii.

Jeśli opinia jest niepełna, niejasna, zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie organ procesowy może wezwać biegłych do jej uzupełnienia lub powołać nowych biegłych w celu sporządzenia nowej opinii. W celu ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego należy powołać co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów. Jeśli oskarżony złoży wobec biegłego lub lekarza oświadczenie, które dotyczy zarzucanego mu czynu, to nie może ono być wykorzystane jako dowód w sprawie.

3.4.5. Dokument

Kodeks karny określa dokument jako każdy przedmiot lub zapis na komputerowym nośniku informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. Dokumentem jest więc wszystko to. co przyjmuje formę pisemną czy raczej graficzną, zwiera określony przekaz intelektualny, zawiera określenie wystawcy dokumentu (ewentualnie jest go pozbawiona — anonimy). Nie ma natomiast znaczenia podłoże, na którym jest on wystawiony. Należy zwrócić uwagę, że taśma filmowa lub magnetofonowa stanowi samoistny dowód. Informacje przekazywane są za pomocą zapisu dźwięku lub obrazu. Zwrócić też trzeba uwagę, że sama taśma może podlegać badaniu pod kątem jej autentyczności czy prób preparowania. Podobnie traktowany jest dowód z fotografii. Dowód z dokumentu przeprowadza się poprzez odczytanie lub oględziny.

3.4.6. Dowód rzeczowy

Jest nim każdy przedmiot, którego cechy mogą dostarczyć informacji dla toczącego się procesu karnego. Za dowód rzeczowy uważa się także miejsce popełnienia prze­stępstwa. Sposobem przeprowadzenia dowodu rzeczowego są jego oględziny. Kodeks przewiduje trzy rodzaje oględzin: osób, miejsca oraz rzeczy.

Oględziny osób to oględziny ciała osoby żyjącej. Ich celem jest odnalezienie na ciele pokrzywdzonego lub sprawcy przestępstwa śladów, na których podstawie będzie można ustalić istotne dla sprawy okoliczności. W przypadku, gdy oględziny mogą wywołać uczucie wstydu, winna je przeprowadzić osoba tej samej płci.

Oględziny miejsca mogą obejmować zarówno przestrzeń otwartą, jak i zamknięte pomieszczenia. Celem oględzin miejsca zdarzenia jest zebranie dowodów świadczących

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego 22 l

o fakcie popełnienia przestępstwa oraz sposobie jego popełnienia. Co prawda kpk nie dokonuje wyróżnienia, ale wydaje się zasadnym wskazanie na specjalny sposób przeprowadzenia oględzin w formie wizji lokalnej. Jest ona przeprowadzana w celu uzupełnienia wcześniej uzyskanych informacji na temat miejsca zdarzenia oraz stworzenia obrazu zdarzenia możliwie najbardziej oddającego realia zdarzenia przestępnego, które jest przedmiotem postępowania.

Oględziny rzeczy służą poznaniu cech fizycznych badanego przedmiotu. Bada się takie jego cechy, jak autentyczność, wiek etc.

3.4.7. Eksperyment procesowy

Jeśli pojawi się konieczność sprawdzenia okoliczności, które mają istotne znaczenie dla sprawy, można przeprowadzić eksperyment procesowy. Jego istota polega na wy­tworzeniu przez przeprowadzającego eksperyment sztucznej sytuacji odpowiadającej tej, która istniała w chwili dokonania przestępstwa. Sytuacja ta jest tworzona w oparciu o po­siadane dowody na określonym etapie postępowania karnego. Organ procesowy za jego pomocą dąży do sprawdzenia możliwości wystąpienia określonych taktów lub zjawisk lub też zbadania możliwości spostrzeżenia określonych zdarzeń w opisanych przez świadków lub podejrzanych okolicznościach.

3.4.8. Świadek - pojęcie, prawa i obowiązki świadka

Ustawa zna dwie różne definicje świadka. Znajdują się one w art. 40 § l pkt. 4 kpk.

Świadek w znaczeniu materialnym to każda osoba, która chociażby we fragmencie postrzegała przebieg zdarzenia przestępnego. Natomiast świadek w znaczeniu formalnym to każda osoba, która została wezwana w tym charakterze przez organ procesowy.

Każda osoba wezwana w charakterze świadka jest zobowiązana stawić się przed organem procesowym w oznaczonym czasie i miejscu i złożyć zgodne z prawdą zeznania. W przypadku niestawiennictwa na wezwanie, świadek może być ukarany karą pieniężną w wysokości nie przekraczającej najniższego miesięcznego wynagrodzenia. Jeśli, mimo nałożenia tej kary, świadek w dalszym ciągu nie stawia się na wezwanie organu procesowego, organ procesowy może zarządzić przymusowe doprowadzenie świadka. Świadek, który stawił się przed organem procesowym i odmówił złożenia zeznania, może być ukarany wyżej wspomnianą karą pieniężną, a jeśli to okaże się niewystarczające, może być ukarany aresztowaniem na czas nie przekraczający 30 dni. Aresztowanie stosuje sąd rejonowy na wniosek prokuratora. Gdy takie zachowanie świadka wywołało dodatkowe koszty postępowania, może on być nimi obciążony. W przypadku złożenia fałszywych zeznań, świadek może odpowiadać za popełnienie przestępstwa określonego w art. 233 § l kk.

Konkludując można stwierdzić, że do obowiązków świadka należą:

• stawienie się na każde wezwanie organu procesowego,

• złożenie zeznania,

• obowiązek mówienia prawdy i niezatajanie prawdy.

222 Blok prawny

Są pewne dodatkowe ograniczenia co do przesłuchiwania świadków. Są to tzw. zakazy w korzystaniu ze świadka jako środka dowodowego. Nie wolno przesłuchiwać w charakterze świadka następujących osób:

1. obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub
   prowadząc sprawę. Zakaz nie obejmuje więc przesłuchania adwokata, który był
   pełnomocnikiem jakiejś osoby, w charakterze świadka co do okoliczności związanych
   z wykonywanymi czynnościami;

2. duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi — należy pamiętać,
   że chodzi tu o duchownych religii uznanych przez Polskę i do tego takich, w których
   występuje instytucja spowiedzi. Mimo porzucenia czynności duchownego tajemnica
   spowiedzi nadal obowiązuje duchownego, a zatem zakaz również wciąż obowiązuje;

3. osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy państwowej. Można przesłuchiwać takie
   osoby co do tych faktów dopiero po zwolnieniu od zachowania tajemnicy przez
   uprawniony organ przełożony. Sąd bądź prokurator mogą zwrócić się do właściwego
   naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka od zachowania
   tajemnicy. Nie dotyczy to postępowania przed Trybunałem Stanu, gdyż z mocy
   ustawy osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy państwowej zwolnione są od
   jej zachowania;

4. osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej
   z wykonywaniem zawodu lub pełnieniem funkcji. Mogą one składać zeznania dopie­
   ro po zwolnieniu ich od zachowania tajemnicy przez prokuratora lub sąd. Szczególne
   ograniczenie dotyczy osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy adwokackiej, le­
   karskiej lub dziennikarskiej. Mogą być one zwolnione od zachowania tajemnicy tylko
   wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a dana okoliczność
   nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. Przy czym zwolnienie dziennika­
   rza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających
   identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji bądź innego materiału
   o tym charakterze, a także identyfikację osób udzielających informacji opublikowa­
   nych lub przekazanych do opublikowania, jeśli osoby te zastrzegły nieujawnianie tych
   danych. Nic dotyczy to sytuacji popełnienia przestępstwa z art. 240 § l kk;

5. osoby najbliższej dla oskarżonego, jeśli odmówi składania zeznań;

6. osoby, która w innej toczącej się sprawie, jest oskarżona o współudział w przestęp­
   stwie objętym postępowaniem, w którym występuje w charakterze świadka;

7. świadka, który odmawia odpowiedzi na zadane pytanie, jeśli mogłoby to narazić jego
   lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub wykroczenie.

Osoba wezwana w charakterze świadka pozostająca z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym może zostać, na swoją prośbę, zwolniona od składania zeznań lub tylko udzielić odpowiedzi na poszczególne pytania. Jeśli osoba uprawniona do odmowy składnia zeznań lub zwolniona przez organ procesowy z uwagi na jej szczególnie bliski stosunek osobisty do oskarżonego, która złożyła już zeznania nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznawania przed sądem pierwszej instancji, zechce skorzystać z przysługującej jej praw i odmówi składania zeznań, to poprzednio złożonych nie wolno odczytywać ani odtwarzać.

Wybrane zagadnieniu prawa karnego procesowego 223

Świadek jest zobowiązany do złożenia przyrzeczenia. Niezależnie od tego organ pro­cesowy ma obowiązek poinformować świadka o obowiązku mówienia prawdy i o odpo­wiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Nie wolno przyjmować przyrze­czenia od następujących kategorii osób:

1. tych, które nie ukończyły 17 lat;

1. gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że świadek z powodu zaburzeń psychicznych
   nic zdaje sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia;

2. gdy świadek jest podejrzanym w sprawie o popełnienie przestępstwa będącego przed­
   miotem postępowania lub pozostającym w ścisłym związku czynem stanowiącym
   przedmiot postępowania lub gdy został za to przestępstwo skazany;

2. gdy był prawomocnie skazany za składanie fałszywych zeznań lub oskarżeń.

W toku przesłuchania świadka nie wolno zadawać pytań sugerujących odpowiedź. Or­gan procesowy ma także obowiązek uchylenia pytania nieistotnego. Niedopuszczalnym jest używanie przymusu lub groźby bezprawnej w celu wpłynięcia na wypowiedź osoby przesłuchiwanej. Nie wolno także stosować hipnozy, środków chemicznych lub technicz­nych wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przeprowadzanym przesłu­chaniem. Nic wolno więc używać wariografu, zwanego też wykrywaczem kłamstw.

W celu wyjaśnienia sprzeczności między oświadczeniami osób przesłuchiwanych może być przeprowadzona konfrontacja. Osobie przesłuchiwanej może być też okazana inna osoba celem rozpoznania. W grupie osób okazywanych nie może być mniej niż cztery osoby.

Obok świadka zwyczajnego należy zwrócić uwagę na dwie inne kategorie świadka. W art. 184 kpk określono instytucję świadka anonimowego, zaś w ustawie z 25 czerwca 1997 roku o świadku koronnym - instytucję świadka koronnego.

3.4.9. Sposoby zakończenia postępowania przygotowawczego

Jeśli wyczerpano wszystkie możliwości dowodowe, to w zależności od wyników postępowania, należy je albo umorzyć, albo wnieść do sądu oskarżenie. Jeśli istnieją podstawy do zamknięcia postępowania przygotowawczego, to organ procesowy zawiada­mia podejrzanego i jego obrońcę o terminie końcowego zaznajomienia się z materiała­mi ukończonego postępowania przygotowawczego. Minimalny termin do zapoznania się z materiałami ukończonego dochodzenia lub śledztwa wynosi 7 dni od zawiadomienia podejrzanego i jego obrońcy o prawie do zapoznawania się z materiałami ukończonego postępowania. Jeśli w ciągu 3 dni od daty zaznajomienia nie zostały złożone wnioski o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia, organ procesowy wydaje postanowienie o za­mknięciu postępowania przygotowawczego.

Jeśli postępowanie przygotowawcze nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, prokurator wydaje lub zatwierdza postanowienie o umorzeniu postępowa­nia. W przypadku, gdy podejrzany dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepo­czytalności lub gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma oraz gdy stwierdzono, że

224 Blok prawny

zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy po uprawomocnieniu się postanowie­nia o umorzeniu postępowania, prokurator występuje do sądu z wnioskiem o orzeczenie tytułem środka zabezpieczającego w przepadku przedmiotów. W przypadku, gdy podej­rzany dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności i istnieją podstawy do zastosowania środków zabezpieczających, wówczas prokurator kieruje sprawę do sądu z wnioskiem o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających.

W przypadku, gdy postępowanie przygotowawcze dostarczy dowodów na popełnienie czynu zabronionego przez podejrzanego po zamknięciu postępowania przygotowawczego, w terminie 14 dni prokurator wnosi do sądu akt oskarżenia. Inicjuje to następny etap postępowania przygotowawczego - tzw. postępowanie sądowe.

Prokurator może za zgodą oskarżonego dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o ska­zanie oskarżonego za zarzucany mu występek zagrożony karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Jeśli sąd uzna wniosek za zasadny, to stwierdzając, że cele postę­powania zostaną osiągnięte mimo nieprzeprowadzenia rozprawy, wymierza oskarżonemu karę z zastosowaniem nadzwyczajnego jej złagodzenia. Sąd może także wymierzyć środki karne przewidziane w kodeksie karnym z wyjątkiem przepadku przedmiotów.

Prokurator uznając, że zachodzą przesłanki do orzeczenia warunkowego umorzenia postępowania określone w art. 66 kk, może wnieść odpowiedni wniosek w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania. W takim przypadku nie wnosi się aktu os­karżenia.

3.5. Postępowanie sądowe

W pierwszej Fazie postępowania sądowego następuje wstępna kontrola aktu oskarże­nia przeprowadzana przez prezesa sądu. Następnie wykonuje się czynności przygotowu­jące do rozprawy głównej. Przede wszystkim wyznacza się skład orzekający, korzystając z listy sędziów sądu lub danego wydziału. Następnie wykonuje się pozostałe czynności organizacyjne, takie jak wyznaczenie miejsca i czasu odbycia się rozprawy, poinformo­wanie o tych faktach stron postępowania i wezwanie świadków oraz biegłych. Rozprawę główną dzieli się na cztery zasadnicze etapy:

1. rozpoczęcie rozprawy -inicjuje ją wywołanie przez protokolanta, a kończy odczytanie
   aktu oskarżenia. Na tym etapie sprawdza się obecność osób wezwanych i ewentualnie
   przyjmuje zbiorcze złożenie przyrzeczenia od świadków;

2. przewód sądowy - rozpoczyna się odczytaniem aktu oskarżenia, a kończy zamknię­
   ciem przewodu sądowego. Po odczytaniu aktu oskarżenia przez prokuratora, a w przy­
   padku jego nieobecności przez protokolanta, sąd zapytuje oskarżonego:

• czy zrozumiał treść aktu oskarżenia?

• czy przyznaje się do zarzucanego mu czynu lub czynów?

• czy chce składać wyjaśnienia, a jeśli tak, to jakie?

Oskarżony winien udzielić odpowiedzi na wszystkie trzy pytania. Właściwie tylko na pierwsze z nich musi odpowiedzieć i to twierdząco. W przypadku niemożności porozumienia się co do tej okoliczności, sąd może skierować oskarżonego na ewentualne badania psychiatryczne.

Wybrani; zagadnienia prawa karnego procesowego 225

Po wypowiedzeniu się oskarżonego strony postępowania mogą zadawać mu pytania. Jako ostatni do zadawania pytań uprawniony jest sąd. Po przesłuchaniu oskarżone­go sąd rozpoczyna przesłuchanie świadka. Przesłuchanie świadka rozpoczyna się od ustalenia i potwierdzenia (najlepiej za pomocą dowodu osobistego) tożsamości stawiającej się na rozprawę osoby. Następnie sąd zapytuje świadka o zawód, wiek. wykształcenie, stosunek do oskarżonego (istniejące pokrewieństwo, powinowactwo, etc. lub też jego brak). Sąd przyjmuje od świadka przyrzeczenie, chyba że już wcze­śniej przyjął je zbiorczo od wszystkich świadków. Poucza także świadka o obowiązku mówienia prawdy i konsekwencjach prawnych związanych ze składaniem fałszywych zeznań lub zatajeniem prawdy. Następnie sąd zapytuje świadka, co mu jest wiadome

0 sprawie. Po swobodnej wypowiedzi świadka strony mają prawo do zadawania mu
pytań, począwszy od oskarżyciela. Jako ostatni prawo do zadawania pytań ma sąd.
W dalszej kolejności przeprowadza się pozostałe dowody;

3) przemówienia stron - rozpoczynają się po zamknięciu przewodu sądowego, a koń­
czą udaniem się sądu na naradę i głosowanie nad wyrokiem. W trakcie tej fazy
strony postępowania w przemówieniach końcowych podsumowują przebieg rozprawy

1 składają wnioski co do treści rozstrzygnięcia. Jako ostatni głos zabiera oskarżony;

4) wyrokowanie - rozpoczyna się udaniem się sądu na naradę i głosowanie, a kończy
się ogłoszeniem wyroku.

Literatura

Źródła

Ustawa / dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr XX. póz. 553).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89. póz. 555).

Opracowania

Daszkiewicz W. i inni. Proces karny. Poznań 1997.

Gostyński Z. (red.). Kodeks postępowania karnego - komentarz. Warszawa 1999.

Grzegorczyk T., Kodeks poslepowaiuci karnego ~ komentarzem, Kraków 1999.

Grzegorczyk T., Tylnimi J.. Polskie postępowanie karne. Warszawa 1998.

Marszal K.. Proces karm. Katowice 1999.

Waltoś S.. Proces karm - ;.nrv\ \v\teiini. Warszawa 1998.

Krzysztof Chorąży

4.

WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWA ADMINISTRACYJNEGO

4.1. Źródła prawa administracyjnego

Przez źródła prawa rozumie się: 1) czynniki wpływające na treść prawa (np. stosunki spoleczno-gospodarcze, świadomość prawna społeczeństwa) i wówczas mówimy o źródłach prawa w znaczeniu materialnym, 2) formy przekazu norm prawnych (formy stanowienia prawa), czyli dokumenty będące nośnikami informacji o prawie (np. ustawa, rozporządzenie, uchwała). To drugie określenie nosi nazwę formalnych źródeł prawa. Dla naszych potrzeb przyjmujemy pojęcie źródła prawa administracyjnego w znaczeniu formalnym.

Przepisy prawa administracyjnego są stanowione przez organy ustawodawcze (parla­ment - Sejm) oraz przez organy administracji państwowej: centralne (Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie) i terenowe (wojewoda), a także przez organy samo­rządu terytorialnego (rady gmin, zarządy gmin). Przepisy prawa administracyjnego mogą przybierać postać: l) przepisów powszechnie obowiązujących, tj. takich, które regulują sytuację prawną (prawa i obowiązki) podmiotów nie podporządkowanych organizacyjnie organom stanowiącym te przepisy lub 2) przepisów wewnętrznych, tj. skierowanych i obo­wiązujących jedynie podmioty podporządkowane organizacyjnie organom, które tworzą przepisy.

Ustawa jest podstawowym źródłem prawa, a przepisy w niej zawarte zajmują najwyż­sze miejsce wśród ogółu przepisów. Ustawy mogą być uchwalane przez Sejm jako główny organ władzy ustawodawczej przy udziale Senatu i Prezydenta, który podpisuje ustawy. Ustawy uchwalane są w szczególnym trybie określonym w konstytucji. Przedmiotem re­gulacji ustawowej mogą być wszystkie sprawy, ale niektóre mogą być tylko regulowane przepisami ustawy, np. obowiązki nakładane na obywateli lub uprawnienia przyznawane obywatelom. Warunkiem obowiązywania ustawy jest jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Szczególnymi ustawami są: konstytucja i ustawa budżetowa.

22S Blok prawny

Rozporządzenie jest aktem podporządkowanym ustawie, w którym zamieszcza się przepisy powszechnie obowiązujące. Z reguły celem rozporządzenia jest uszczegółowie­nie przepisów ustawy (rozporządzenie wykonawcze). Ustawa wskazuje organ właściwy do wydania rozporządzenia oraz zakres spraw, które mogą być regulowane przepisami rozporządzenia (tzw. delegacja ustawowa). Do uchwalania rozporządzeń wykonawczych upoważnione są centralne organy administracji państwowej (Rada Ministrów, Prezes Ra­dy Ministrów, ministrowie) oraz Prezydent. Rozporządzenia tych organów publikuje się w Dzienniku Ustaw. Rozporządzenia wykonawcze mogą wydawać również wojewodowie. Wojewodowie wydają także rozporządzenia porządkowe, które mogą przewidywać za na­ruszenia ich przepisów karę grzywny, wymierzaną w trybie i na zasadach określonych w prawie o wykroczeniach. Rozporządzenia porządkowe wydaje wojewoda, jeżeli jest lo niezbędne do ochrony życia lub zdrowia obywateli, ochrony mienia lub zapewnienia porządku publicznego. Przepisy rozporządzeń porządkowych mogą ustanawiać na czas oznaczony zakazy lub nakazy określonego zachowania. Rozporządzenia wykonawcze wo­jewody ogłasza się w Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym. Rozporządzenia porządkowe wojewody ogłasza się za pośrednictwem środków przekazu, w drodze obwieszczenia lub w inny sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie.

Uchwały i zarządzenia mogą mieć charakter normatywny, tj. zawierać przepisy powszechnie obowiązujące. Uchwały podejmowane są przez Sejm i Senat. Uchwały pu­blikuje się w Dzienniku Ustaw lub w Monitorze Polskim. Zarządzenia o charakterze normatywnym zbliżone są do rozporządzeń wykonawczych i, tak jak one, wydawane są na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. Zarządzenia mogą wydawać Prezydent, Pre­zes Rady Ministrów, ministrowie i zarządy gminne. Zarządzenia wydawane przez zarządy gmin zawierają przepisy porządkowe i mogą być wydawane w przypadku nie cierpiącym zwłoki. Zarządzenia te podlegają zatwierdzeniu na najbliższej sesji rady gminy. Rady gmin podejmują uchwały, które mogą mieć charakter wykonawczy względem ustaw lub samoistny, tj. mogą być wydawane bez podstawy ustawowej, na podstawie kompetencji przyznanych rodom gmin mocą ustawy o samorządzie gminnym. Uchwały gmin mogą zawierać przepisy porządkowe i przewidywać za ich naruszenie karę grzywny, wymie­rzanej w trybie i na zasadach określonych w prawie o wykroczeniach. Przepisy gminne ogłasza się na ogół przez rozplakatowanie lub w inny sposób zwyczajowo przyjęty oraz przez ogłoszenia w lokalnej prasie.

4.2. Zakres podmiotowy i przedmiotowy prawa administracyjnego

Prawo administracyjne można określić jako gałąź prawa (zespół norm prawnych), która reguluje stosunki społeczne objęte zakresem działalności organów administracji, a działalność tych organów jest wykonywana w swoistych formach. Administracja wyko­nuje swe zadania stanowiąc przepisy prawa o charakterze porządkowym, wewnętrznym, a także w pewnym zakresie przepisy ogólnie obowiązujące (np. rozporządzenia). Jednak­że typową formę działania administracji jest tzw. akt administracyjny (decyzja admi­nistracyjna). Jego istotą jest to, że administracja działając w granicach wyznaczonych przepisami ustawowymi stosuje przepisy ustaw oraz aktów normatywnych o charakterze

Wybrane zagndniuniu prawa administracyjnego 229

wykonawczym poprx.cz ustalenie uprawnień lub obowiązków wobec indywidualnego pod­miotu w celu rozstrzygnięcia konkretnej sprawy (np. wydanie pozwolenia na broń Janowi Kowalskiemu po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego, czy zachodzą okolicz­ności uzasadniające wydanie takiego pozwolenia, które określa ustawa z 31 stycznia 1961 roku o broni, amunicji i materiałach wybuchowych). Akt administracyjny (decyzja ad­ministracyjna) jest wydawany jednostronnie i w sposób władczy, tzn. jest wyrazem woli organu administracji, a wola adresata aktu administracyjnego nie musi mieć wpływu na rozstrzygniecie konkretnej sprawy indywidualnie oznaczonego podmiotu. Działając w tej formie organ administracji korzysta z władztwa państwowego.

Przepisy prawa administracyjnego dzielą się na trzy grupy. Pierwszą stanowią przepi­sy ustrojowe. Określają one zasady organizacji administracji, jak np. powiązania między organami administracji, sposób powoływania i odwoływania organów, skład organów kolegialnych, tryb funkcjonowania organów i innych podmiotów wykonujących zadania z zakresu administracji. Z kolei przepisy materialne prawa administracyjnego regulu­ją wzajemne relacje (obowiązki i uprawnienia) przybierające postać stosunków admini-stracyjnoprawnych, zachodzących między organami administracji a podmiotami, których sprawy są załatwiane. Przepisy materialne nic są skodyfikowane. Występują w wielu aktach normatywnych regulujących różnorodne dziedziny życia społecznego i gospodar­czego. Przepisy proceduralne prawa administracyjnego normują przede wszystkim tryb postępowania prowadzonego przez organ administracji, który załatwia sprawę administra­cyjną w drodze decyzji administracyjnej. Przepisy te są skodyfikowane w ustawie z 1960 roku - kodeks postępowania administracyjnego. Do tej grupy przepisów należą te, które są ujęte w ustawie z 1966 roku o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Normują one postępowanie prowadzące do przymusowego wykonania obowiązków, wynikających z przepisów materialnych prawa administracyjnego. Ponadto do proceduralnych przepi­sów prawa administracyjnego można zaliczyć przepisy ustawy o postępowaniu w spra­wach o wykroczenia, które regulują nakładanie kar w trybie administracyjnym, jak np. nakładanie grzywny na podstawie mandatu karnego.

4.3. Uczestnicy postępowania administracyjnego - ich prawa i obowiązki

Kodeks postępowania administracyjnego stwierdza, że stroną jest każdy, kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek lub każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie. Stroną jest zatem ten, kto zwra­ca się do organu administracji państwowej z żądaniem załatwienia sprawy mieszczącej się w kompetencji administracji (np. występuje o zezwolenie na budowę domu), a roz­strzyganej w drodze decyzji administracyjnej. Niekiedy postępowanie administracyjne zostaje wszczęte z inicjatywy organu administracji w sytuacji, gdy organ chce nałożyć na stronę obowiązki (np. określić wysokość zobowiązania podatkowego). Stroną postępo­wania może być osoba fizyczna (obywatel), a także jednostka organizacyjna (np. spółka, organizacja społeczna, spółdzielnia, przedsiębiorstwo państwowe). W toku postępowania administracyjnego strona może podejmować czynności osobiście lub przez pełnomoc-

230 Blok prawny

nika. Pozycja strony - jej uprawnienia i obowiązki - w postępowaniu jest wyznaczona przepisami kodeksu postępowania administracyjnego.

Oprócz stron uczestnikami postępowania administracyjnego mogą być: prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organizacja społeczna. Podmioty te określa się mianem uczestników na prawach strony. W toku postępowania przysługują im bowiem uprawnienia strony wynikające z przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. W szczególności uczestnicy ci mogą żądać wszczęcia postępowania lub przyłączyć się do toczącego postępowania. W przypadku prokuratora i Rzecznika Praw Obywatelskich ich uczestnictwo na prawach strony w postępowaniu ma na celu usunięcie stanu niezgodnego z prawem oraz zapewnienie, aby postępowanie i rozstrzygnięcie sprawy było zgodne z prawem. Z kolei organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby (strony) występować z żądaniem wszczęcia postępowania oraz dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu. Warunkiem wszczęcia postępowania na wniosek organizacji społecznej lub dopuszczenia jej do udziału w toczącym się postępowaniu jest charakter sprawy, który odpowiada celom statutowym tej organizacji i gdy przemawia za tym interes społeczny.

Uczestnicy na prawach strony nie są stronami, bowiem nie ich interesów lub obowiąz­ków dotyczy postępowanie. Przysługują jednakże tym podmiotom wszelkie uprawnie­nia przyznane stronom w postępowaniu administracyjnym. Mogą oni zatem dokonywać wszelkich czynności procesowych, np. składać wnioski dowodowe, żądać dostępu do akt sprawy i informacji o stanie sprawy. Ponadto podmioty te mogą składać zażalenia na postanowienia wydawane przez organ w trakcie postępowania, a także składać odwoła­nia od decyzji wydawanych w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Prokuratorowi oraz Rzecznikowi Praw Obywatelskich służy prawo wniesienia sprzeciwu od decyzji osta­tecznych, tj. od decyzji, od których nic przysługuje już odwołanie w administracyjnym toku instancji. Sprzeciw ma na celu wznowienie postępowania, stwierdzenie nieważno­ści decyzji bądź jej zmianę lub uchylenie. Należy również stwierdzić, iż prokuratorowi, Rzecznikowi Praw Obywatelskich przysługuje prawo wniesienia skargi do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Jako podmiotowi slabsz.emii od organu administracji państwowej prowadzącemu postępowanie, przepisy kodeksu postępowania administracyjnego formułują szereg zasad mających na celu ochronę uprawnień strony w postępowaniu. Do kluczowych zasad, stwarzających gwarancje procesowe dla stron, należą zasady: czynnego udziału strony w postępowaniu (arl. K) kpa), informowanie strony przez organ o okolicznościach faktycznych i prawnych sprawy (arl. 9 kpa), dwuinstancyjności postępowania (arl. 15 kpa), szybkości i prostoty postępowania (art. 12 kpa), prawdy obiektywnej (art. 7 kpa) oraz uwzględniania z urzędu słusznego interesu strony (arl. 7 kpa).

4.4. Tryb postępowania administracyjnego

Postępowanie administracyjne obejmuje Irzy fazy: I) wszczęcie, 2) poslępowanie wyjaśniające (dowodowe), 3) wydanie rozslrzygnięcia.

Wszczęcie postępowania może nastąpić na wniosek slrony przez złożenie podania z określeniem treści żądania lub z urzędu. W lym drugim przypadku do wszczęcia po-slępowania dochodzi bez wniosku strony, a postępowanie wszczyna organ administracji

Wybrane zagadnienia prawa administracyjnego 23 l

z własnej inicjatywy. Warunkiem prawidłowego określenia uprawnień, czy też obowiąz­ków wynikających z prawa materialnego, jest właściwe ustalenie okoliczności sprawy (stanu faktycznego sprawy, prawdy obiektywnej). Od ustaleń tych zależy zastosowanie w sprawie danego przepisu prawa materialnego, czyli przyznanie stronie uprawnień lub obciążenie jej obowiązkiem. Wyjaśnienie stanu faktycznego sprawy następuje przez organ administracji, który prowadząc postępowanie dowodowe korzysta ze środków dowodo­wych (np. dokumentów, zeznań świadków, wyjaśnień strony, opinii biegłych). Przepi­sy kodeksu postępowania administracyjnego przyznają stronie prawo czynnego udziału w postępowaniu dowodowym (składania wniosków dowodowych, dostęp do akt sprawy, prawo żądania od organu prowadzącego postępowanie wyjaśnień o dokonanych ustale­niach faktycznych i prawnych). Przy zaistnieniu okoliczności wymienionych w kodeksie postępowania administracyjnego następuje zawieszenie postępowania. Przepisy dopusz­czają również zawieszenie postępowania na wniosek strony. Postępowanie, które wy­maga przeprowadzenia postępowania dowodowego, powinno być zakończone w ciągu jednego miesiąca od jego wszczęcia lub w ciągu dwóch miesięcy, w przypadku spraw szczególnie skomplikowanych. Gdy postępowanie nie wymaga przeprowadzenia postę­powania wyjaśniającego (np. strona wraz z podaniem o wszczęcie postępowania składa dowody wystarczające do ustalenia stanu taktycznego sprawy), organ powinien załatwić sprawę bez zbędnej zwłoki, tzn. tak szybko, jak jest to możliwe. Postępowanie odwo­ławcze powinno być zakończone w ciągu jednego miesiąca od dnia złożenia odwołania przez stronę.

4.5. Rozstrzygnięcia w postępowaniu administracyjnym

Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania administracyjnego wydając decyzję or­gan załatwia sprawę co do jej istoty (decyduje o uprawnieniach i obowiązkach strony) w całości lub części. Niekiedy organ może zakończyć postępowanie nie rozstrzygając sprawy co do jej istoty, a wydając decyzję o umorzeniu postępowania. Przesłanką umo­rzenia postępowania jest bezprzedmiotowość postępowania (np. osoba, która wystąpiła do organu o wydanie paszportu, umiera w czasie, gdy toczy się postępowanie w tej spra­wie). W toku postępowania organ wydaje postanowienia. W odróżnieniu od decyzji -postanowienia nie rozstrzygają sprawy merytorycznie. Na ogół wydając postanowienia, organ rozstrzyga kwestie związane z postępowaniem (np. postanowienie o zawieszeniu postępowania).

Przepis art. 107 S l kpa stanowi, że decyzja powinna zawierać: oznaczenie organu administracji państwowej, datę wydania, oznaczenie strony lub stron, powołanie podstawy prawnej, pouczenie, czy i w jakim trybie służy od niej odwołanie, podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego osoby upoważnionej do wydania decyzji. Decyzja, w stosunku do której może być wniesione powództwo do sądu powszechnego lub skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego, powinna zawierać ponadto pouczenie o dopuszczalności wniesienia powództwa lub skargi. Przepisy szczególne mogą określać także inne składniki, które powinna zawierać decyzja. Decyzja powinna być uzasadniona. Uzasadnienie faktyczne powinno zawierać wskazanie faktów, które organ uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł oraz przyczyny, z powodu których innym

232 Bl°k prawny

dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej. Uzasadnienie prawne obejmuje wyjaśnienie podstawy prawnej decyzji, z przytoczeniem przepisów.

Z kolei na mocy art. 124 § l kpa postanowienie powinno zawierać: oznaczenie orga­nu administracji państwowej, datę jego wydania, oznaczenie strony lub stron albo innych osób biorących udział w postępowaniu, powołanie podstawy prawnej, rozstrzygnięcie, pouczenie, czy i w jakim trybie służy na nie zażalenie lub skarga do sądu administra­cyjnego. Postanowienie powinno zawierać uzasadnienie taktyczne i prawne, jeżeli służy nu nie zażalenie lub skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz gdy wydane zostało na skutek zażalenia na postanowienie.

4.6. Środki zaskarżenia w postępowaniu administracyjnym

Postępowanie administracyjne jest dwuinstancyjne. Oznacza to, że od decyzji wyda­nej przez organ pierwszej instancji przysługuje odwołanie do organu wyższego stopnia (organu bezpośrednio wyższego szczebla nad organem, który wydał decyzję od której wniesiono odwołanie). Odwołanie wnosi się do organu wyższego stopnia (organ odwo­ławczy), ale za pośrednictwem organu, który wydał decyzję w pierwszej instancji (np. od decyzji wydanej przez wojewodę wnosi się odwołanie do właściwego ministra, ale za pośrednictwem wojewody). Przyjęty tryb wniesienia odwołania wynika z faktu, że akta sprawy znajdują się gestii organu, który wydał decyzję. Organ ten przekazuje akta sprawy i swoje stanowisko w sprawie. W przypadku gdy organ, który wydał decyzję, uzna w całości odwołanie za uzasadnione, może uchylić własną decyzję i wydać nową decyzję uwzględniającą odwołanie. W konsekwencji organ ten nie przekazuje wówczas odwołania organowi wyższego stopnia. Strona może wnieść odwołanie w terminie wska­zanym przez przepisy. Na ogół termin ten wynosi czternaście dni i biegnie od dnia doręczenia decyzji stronie lub dnia ustnego ogłoszenia decyzji. Wniesienie odwołania po terminie powoduje, że staje się ono bezskuteczne i nie można wszcząć na jego podstawie postępowania odwoławczego.

Na wydane w toku postępowania postanowienie - jeżeli kodeks postępowania admi­nistracyjnego tak stanowi - przysługuje zażalenie. Tryb wniesienia zażalenia jest laki sam, jak wniesienia odwołania. Termin wniesienia zażalenia wynosi siedem dni od dnia doręczenia stronie postanowienia lub ustnego ogłoszenia postanowienia.

Oprócz tzw. zwyczajnych środków prawnych, związanych z dwuinstancyjnością postępowania administracyjnego, ij. odwołań od decyzji i zażaleń na postanowienie, kodeks postępowania administracyjnego przewiduje możliwość weryfikacji tzw. decyzji ostatecznych. Weryfikacja tych decyzji następuje w wyniku wznowienia postępowania, stwierdzenia nieważności decyzji oraz uchylenia lub zmiany decyzji na podstawie art. 154 kpa, art. 155 kpa oraz art. 161 kpa. Postępowania te noszą nazwę nadzwyczajnych postępowań administracyjnych. Decyzje ostateczne mogą być uchylane, zmieniane oraz może być stwierdzana ich nieważność jedynie w przypadkach przewidzianych w kodeksie postępowania administracyjnego (zasada względnej trwałości decyzji ostatecznych -art. 16 kpa).

Na zasadach określonych w ustawie o Naczelnym Sądzie Administracyjnym decyzje mogą być zaskarżane do Naczelnego Sądu Administracyjnego z powodu ich niezgodności

Wybrano zagadnieniu prawu administracyjnego 233

z prawem. Strona może wnieść skargę do Naczelnego Sądu Administracyjnego na t/.w. decyzję ostateczną po wyczerpaniu środków odwoławczych. Oznacza to, że strona może skutecznie zaskarżyć decyzję administracyjna wówczas, gdy w postępowaniu administracyjnym wykorzystała drogę odwoławczą (wniosła odwołanie od decyzji). Przedmiotem skargi wnoszonej przez, stronę może hyc zatem decyzja wydana przez organ odwoławczy. Warunek ten nie dotyczy prokuratora oraz Rzecznika Praw Obywatelskich, które to podmioty są uprawnione do zaskarżania decyzji dotyczących stron. Skargę wnosi się bezpośrednio do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Strona może wnieść skutecznie skargę w terminie miesiąca od dnia doręczenia stronie zaskarżonej decyzji, a prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich w terminie sześciu miesięcy. W skardze strona powinna wskazać przepisy prawa, które według niej zostały naruszone przez organ wydający decyzję. Rozpoznanie skargi przez Naczelny Sąd Administracyjny może nastąpić, jeżeli strona uiści tzw. wpis sądowy (opłatę sądową), której wysokość zależy niekiedy od wartości przedmiotu zaskarżenia (np. od wartości zobowiązania podatkowego wynikającego z decyzji). Naczelny Sąd Administracyjny rozstrzyga sprawę po przeprowadzeniu rozprawy. Rozstrzygnięcie sprawy następuje w formie wyroku. Naczelny Sąd Administracyjny stwierdzając, że organ wydał decyzję z naruszeniem prawa materialnego lub przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, uchyla zaskarżoną decyzję lub stwierdza jej nieważność. W wyniku tego sprawa wraca do organu administracji, który jest zobowiązany przeprowadzić ponowne postępowanie i wydać nową decyzję, uwzględniając ocenę dokonaną przez Naczelny Sąd Administracyjny w uzasadnieniu wyroku. Jeżeli Naczelny Sąd Administracyjny stwierdzi, iż zarzuty strony, zawarte w skardze, nie są uzasadnione, to wydaje wyrok na mocy którego oddala skargę. Naczelny Sąd Administracyjny jest sądem jcdnoinstancyjnym i jego wyroki są prawomocne. Od wyroków lego sądu przysługuje jedynie rewizja nadzwyczajna do Sądu Najwyższego. Naczelny Sąd Administracyjny działa w Warszawie i w kilkunastu innych miastach, w których działają tzw. ośrodki zamiejscowe obejmujące swoim zasięgiem jedno lub kilka województw.

Literatura

Źródła

Ustawa i. dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. Nr 9 z 1980 r, póz. 26,

z późn. zm.). Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz. U. Nr 36, z 1991 r.,

póz. 161. z późn. zm.). Ustawa z dnia l l maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz. U. Nr 74. póz. 368, z późn. zm.).

Opracowania

Adamiak B.. Borkowski J., Kodeks postępowania administracyjnego - Komentarz, Warszawa 1996. Chorąży K., Taras W., Wróbel A.. Postępowanie administracyjne, Kraków 1998.

Piotr Kozak

5.

WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWA HANDLOWEGO

5.1. Podmioty prawa handlowego

5.1.1. Przedsiębiorca -profesjonalny uczestnik obrotu gospodarczego

Przytoczenie i omówienie definicji ustawowej przedsiębiorcy winno być poprzedzone krótką wzmianką, dotyczącą obrotu gospodarczego. Pojęcie to stanowi bowiem punkt wyjścia dla dalszych rozważań odnoszących się bezpośrednio do podmiotów prawa handlowego.

Obrót gospodarczy to wymiana dóbr i usług (dokonująca się z reguły za pośred­nictwem pieniądza) oraz towarzyszące tej wymianie i powstające w jej trakcie stosunki prawne pomiędzy jej uczestnikami. Aby określona wymiana towarów i usług spełnia­ła cechy obrotu gospodarczego, co najmniej jeden z jej uczestników winien prowadzić w sposób trwały i profesjonalny zarobkową działalność gospodarczą, a świadczenie przez niego towarów i usług dla innych podmiotów musi być rezultatem prowadzonej działal­ności.

Profesjonalnego uczestnika obrotu gospodarczego określa się w prawie handlowym terminem przedsiębiorca, zaś jego kontrahenta, dla którego nabywanie towarów lub usług nic ma charakteru zawodowego i którego uczestnictwo w obrocie nie jest rezultatem prowadzonej działalności - mianem konsumenta.

Tytułem przykładu można przywołać unormowanie zawarte w art. 2 pkt 11 ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, które nakazuje uznawać za konsu­menta każdego, kto nabywa towary i usługi do celów nie związanych z działalnością gospodarczą.

Jeżeli chodzi natomiast o profesjonalnego uczestnika obrotu gospodarczego, to zgod­nie z art. 2 ust. 2 ustawy o działalności gospodarczej, znowelizowanej przepisami ustawy

236 Blok prawny

/. 21 sierpnia 1997 roku, za przedsiębiorcę może hyc uznana osoba fizyczna, osoba praw­na lub jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa, jeżeli przedmiot jej działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej. Działalnością gospodarczą jest natomiast działalność wytwórcza, budow­lana, handlowa i usługowa, prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek osoby, podmiotu prowadzącego taką działalność (art. 2 ust. l ustawy o działalności go­spodarczej, zwanej dalej udg).

W świetle przytoczonych przepisów, dla zakwalifikowania pewnych przejawów ludz­kiej aktywności jako działalności gospodarczej niezbędne jest:

1. ukierunkowanie jej na osiągnie zysku (cel zarobkowy),

2. samoistny charakter (sprowadzający się do działania na własny rachunek).

Z zarobkowym celem podejmowanych działań mamy do czynienia wówczas, gdy są one ukierunkowane na przysporzenie zysku podmiotowi, który je realizuje i potencjal­nie mogą ten zysk przynieść. Z kolei - prowadzenie działalności na własny rachunek oznacza realizowanie czynności we własnym imieniu i na własne ryzyko. Działanie we własnym imieniu nie może być jednakże utożsamiane z osobistym realizowaniem czynności kwalifikowanych jako działalność gospodarcza. Przedsiębiorca może oczywi­ście korzystać w ramach prowadzonej działalności z pomocy osób trzecich, pracowników, pełnomocników itp.

Orzecznictwo i literatura prawa handlowego wskazują na dalsze (poza wymienionymi w art. 2 udg) warunki, jakie winny spełniać przejawy ludzkiej aktywności, aby mogły być uznane za działalność gospodarczą. Do warunków tych można zaliczyć przede wszystkim:

• zawodowy, profesjonalny charakter podejmowanych czynności,

• podporządkowanie ich zasadzie racjonalnego gospodarowania (regułom opłacalno­
  ści i zysku),

• powtarzalność podejmowanych działań,

• uczestnictwo podmiotu prowadzącego tę działalność w obrocie gospodarczym.

5.7.2. Poszczególne kategorie przedsiębiorców

W epoce PRL podstawową formę organizacyjno-prawną prowadzenia działalności gospodarczej przez Państwo stanowiło przedsiębiorstwo państwowe, bez względu na ro­dzaj i charakter tej działalności. Obecnie rola i znaczenie tej kategorii przedsiębiorców maleje, zwłaszcza wobec dającej się zauważyć od początku lat 90-tych tendencji do prze­kształcania ich w spółki kapitałowe z udziałem Skarbu Państwa. W dalszym ciągu forma organizacyjno-prawną przedsiębiorstwa państwowego wykorzystywana jest przez Pań­stwo do prowadzenia działalności gospodarczej w strategicznych dziedzinach gospodarki narodowej.

Normatywne podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych zawiera przede wszystkim ustawa o przedsiębiorstwach państwowych. W myśl art. l tej ustawy przedsię­biorstwo państwowe jest samodzielnym, samorządnym i samofinansującym się przedsię­biorcą, posiadającym osobowość prawną, występującym w obrocie na własny rachunek i we własnym imieniu, odpowiadającym za zobowiązania tym właśnie majątkiem (por.

Wybrane zagadnienia prawa handlowego 237

art. 47 upp). Skarb Państwa nic ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsię­biorstw państwowych (art. 40 § l kc).

Najczęściej wykorzystywaną organizacyjno-prawną formą powadzenia działalności gospodarczej są spółki.

Pod pojęciem spółki rozumie się zarówno trwały stosunek prawny o charakterze zobowiązaniowym, który powstaje na mocy umowy wspólników o utworzeniu spółki określonego typu, jak i organizację o charakterze prywatnoprawnym, w którą łączą się dla osiągnięcia wspólnego celu co najmniej dwie osoby, wnoszące z reguły do spółki swoje wkłady, posiadające wartość majątkową.

Poszczególne typy spółek noszą sobie tylko właściwe cechy. Niemniej jednak w nie­których przypadkach cechy te są wspólne dla dwu lub więcej typów spółek. Daje to pod­stawę do dokonania ich klasyfikacji, która może być przeprowadzana w oparciu o różne kryteria. Podstawowym kryterium klasyfikowania spółek jest kryterium formy prawnej. Jest ono o tyle istotne, że wszelkie inne podziały mają w stosunku do niego charakter wtórny. W zależności od formy prawnej rozróżniamy:

1. spółkę cywilną,

2. spółkę jawną,

3. spółkę komandytową,

4. spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością,

5. spółkę akcyjną.

Powyższe wyliczenie ma charakter wyczerpujący. Polskie prawo handlowe stoi na gruncie zasady zamkniętego katalogu spółek (numerus clausm), której istota zawiera się w stwierdzeniu, że zainteresowane osoby mogą powołać do życia tylko spółkę przewidzianą przepisami prawa. Reforma prawa o spółkach zakłada jednakże powołanie do życia nowych typów spółek, nieznanych dotychczas naszemu ustawodawstwu, jak np. spółka komandytowo - akcyjna i spółka partnerska.

W dalszej kolejności, spółki dzieli się tradycyjnie na handlowe i cywilne, w zależno­ści od rodzaju aktu prawnego, normującego konkretny typ spółki. Do pierwszej kategorii należą unormowane w kodeksie handlowym spółki wskazane w pkt. 2-5 zawartego wy­żej wyliczenia. Drugą kategorię stanowi spółka, o której mowa w pkt. l, podlegająca regulacji kodeksu cywilnego.

Różnice w cechach charakterystycznych pomiędzy poszczególnymi typami spółek najlepiej oddaje podział na spółki osobowe (pkt. 1-3 w powyższym wyliczeniu) i kapi­tałowe (pkt 4 i 5).

Pierwsze z nich wyróżniają się tym, że:

1. nie posiadają osobowości prawnej (są jednostkami organizacyjnymi, o których mówi
   arl. 2 ust. 2 udg), choć w odniesieniu do niektórych z nich można mówić o tzw.
   ułomnej osobowości prawnej;

2. za zobowiązania zaciągnięte przez te spółki odpowiadają jej wspólnicy, ale
   w niektórych przypadkach odpowiedzialność ta ma charakter solidarny ze spółką;

3. opierają się na zasadzie niezmienności składu osobowego; wszelkie przekształcenia
   podmiotowe w spółce dopuszczalne są jedynie w trybie przewidzianym wyraźnie
   przez ustawodawcę;

238 Bl°k prawny

4) wspólnicy mają zasadniczo równe prawa w spółce, niezależnie od wielkości zaangażowanego kapitału; w spółkach tego typu na pierwszy plan wysuwają się osoby wspólników, nic zaś - suhstrat majątkowy. Na zasadzie przeciwieństwa, spółkom kapitałowym przypisać można następujące

cechy charakterystyczne:

1. są one osobami prawnymi, niezależnymi od samych wspólników podmiotami praw
   i obowiązków;

2. konsekwentnie - za swoje zobowiązania odpowiada sama spółka, zaś wspólnicy
   wolni są od tej odpowiedzialności;

3. w toku działalności spółki jej skład osobowy podlega swobodnym zmianom,
   wyjąwszy ograniczenia przewidziane przez prawo lub ustanowione przez wspólników
   w samej umowie;

4. pozycja wspólnika w spółce, rozmiar jego uprawnień w stosunku do spółki, jest
   pochodną rozmiarów zaangażowanego w spółkę kapitału; w spółkach kapitałowych
   podstawowe znaczenie mają nie osoby wspólników, ale właśnie substrat majątkowy.
   Szczegółowe omówienie rozwiązań przyjętych przez ustawodawcę w poszczególnych

wypadkach wykracza poza ramy lego opracowania.

5.7.3. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - struktura, organizacja, odpowiedzialność

Zgodnie z art. 158 kh spółki z o.o. mogą być tworzone w celach gospodarczych przez jedną lub więcej osób, o ile ustawy nie zawierają ograniczeń.

Art. 160 kh wymaga dla utworzenia spółki z o.o. spełnienia następujących warunków:

• zawarcia umowy spółki,

• wniesienia całego kapitału zakładowego,

• ustanowienia władz spółki,

• wpisu do rejestru handlowego.

Umowa spółki z o.o. zostaje zawarta, jeśli jej strony (przyszli wspólnicy) złożą zgodne oświadczenia woli o utworzeniu tego rodzaju spółki oraz określą w drodze czynności prawnej podstawowe reguły organizacyjne funkcjonowania przyszłej osoby prawnej.

Umowa ta - pod rygorem nieważności - wymaga zachowania formy aktu notarialnego (art. 162 l kh). Do jej niezbędnych elementów należy określenie:

— firmy, siedziby oraz adresu spółki,

• przedmiotu prowadzonej przez nią działalności,

• czasu trwania spółki,

• wysokości kapitału zakładowego,

• wysokości i ilości objętych przez wspólników udziałów oraz przesądzenie kwestii,
  czy wspólnik może posiadać jeden czy większą ilość udziałów;

• aportów wniesionych do spółki oraz ilości i wysokości udziałów przyznanych
  w zamian za nic,

• szczególnych korzyści oraz obowiązków nałożonych na poszczególnych wspólników,

Wybrane zagadnienia prawa handlowego 239

- pozostałych kwestii odnoszących się do zasad funkcjonowania spółki (por. art. 162, 163, 164 i 177 i inne kh).

Kodeks handlowy w odniesieniu do spółki z o.o. wymaga bezwzględnie zgromadzenia całego kapitału zakładowego spółki przed jej rejestracją. Rzecz jednak charakterystycz­na, że przepisy ustawy za jedyny dowód zgromadzenia kapitału uznają oświadczenie złożone przez wszystkich członków zarządu (zob. art. 167 § l pkt l kh).

Konsekwencją unormowań przepisów części ogólnej prawa cywilnego jest wymóg ustanowienia władz spółki przed zgłoszeniem jej do rejestru handlowego. Wymóg ten jest o tyle istotny, że bez powołania władz, spółka z o.o. nie będzie mogła w ogóle normalnie funkcjonować w obrocie prawnym.

Wpis do rejestru handlowego jest najistotniejszym warunkiem utworzenia spółki z o.o. Jako przedsiębiorca spółka zobowiązana jest wpisać się do rejestru handlowego (tzw. wpis obligatoryjny - art. 6 kh). Rejestr handlowy na gruncie przepisów kodeksu handlowego uznaje się za dostępny dla ogółu zainteresowanych, urzędowy wykaz podsta­wowych danych, dotyczących stosunków prawnych spółek handlowych, takich jak: firma i siedziba spółki, wysokość kapitału zakładowego, skład zarządu i sposób reprezentowa­nia spółki w obrocie, przedmiot prowadzonej działalności, etc.

Rejestr handlowy prowadzony jest przez wyodrębnione jednostki sądów powszech­nych, tj. przez sądy rejonowe - sądy gospodarcze, właściwe ze względu na siedzibę spółki.

Poprzez wpis do rejestru spółka staje się osobą prawną i zyskuje status przedsiębiorcy (tzw. wpis konstytutywny - art. 171 § l kh). Status ten spółka zyskuje z chwilą wpisu niezależnie od tego, czy na etapie jej tworzenia spełnione zostały warunki przewidziane bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa (tzw. sanacyjny charakter wpisu -art. 173 kh).

Spółka z o.o. jako spółka handlowa posiada wszelkie cechy spółki kapitałowej. Cha­rakteryzuje się posiadaniem osobowości prawnej; należy do osób prawnych o charakte­rze korporacyjnym - jest związkiem osób tworzących korporację, odrębną i niezależną w sensie prawnym od wspólników.

Jako osoba prawna działa w obrocie poprzez swoje organy (art. 38 kc). Polskie prawo cywilne stoi na gruncie tzw. teorii organów, której istota sprowadza się do tego, że czynności podejmowane przez organy osób prawnych (a ściślej biorąc - osób fizycznych, wchodzących w skład organów) traktowane są tak jak czynności samej osoby prawnej.

Zmiany składu osobowego spółki nie prowadzą do rozwiązania struktury prawnej spółki. Wszelkie decyzje wiążące prawnie spółkę i jej wspólników podejmowane są nie jednomyślnie (jak w wypadku spółek osobowych), lecz zapadają przy zastosowaniu zasady większości głosów.

W spółce z o.o. elementarnym pojęciem stosunków majątkowych jest kapitał zakła­dowy. Pojmuje się go tradycyjnie jako swojego rodzaju fundusz gwarancyjny, tworzony przez spółkę w interesie swoich wierzycieli, bądź też - jako część czystego majątku spółki, który spółka zobowiązana jest przez okres swojego funkcjonowania w interesie wierzycieli utrzymać w stanie nienaruszonym i nie rozdzielać pomiędzy wspólników.

Określenie wysokości kapitału zakładowego prawo pozostawia w zasadzie swobodnej woli wspólników, z tym jednakże istotnym zastrzeżeniem, że nie może być on niższy niż 4000 złotych (art. 159 S 2 kh).

240 Blok prawny

Kapitał zakładowy tworzą udziały wspólników o równej lub nierównej wartości (art. 159 § l kh). Każdy wspólnik zobowiązany jest do objęcia udziałów w kapitale zakładowym. Z chwilą objęcia udziałów, które realizuje się w drodze oświadczenia woli złożonego w formie aktu notarialnego, wspólnik staje się zobligowany do ich pokrycia, czyli wniesienia wkładów. Obowiązek ten wspólnicy realizują poprzez akt przekazania na rzecz spółki przedmiotu wkładu, a zatem gotówki lub aportu (wkładów niepieniężnych).

Struktura organizacyjna spółki z o.o. opiera się o istnienie trzech rodzajów organów, do których należą:

1. zgromadzenie wspólników jako najwyższy organ spółki, podejmujący decyzje w naj­
   ważniejszych kwestiach, dotyczących jej funkcjonowania,

2. zarząd - organ wykonawczy i zarządzający działalnością spółki, wyposażony przez
   ustawodawcę w kompetencję do reprezentowania spółki na zewnątrz i do prowadzenia
   jej bieżących spraw;

3. rada nadzorcza, względnie komisja rewizyjna (lub obie te władze łącznie), spełniające
   w spółce funkcje nadzorczo — kontrolne, pozbawione w zasadzie uprawnień do
   decydowania o istotnych kwestiach spółki i występowania w jej imieniu w stosunku
   do osób trzecich.

Zarząd stanowi jeden z dwóch obligatoryjnych organów spółki z o.o. Jego usta­nowienie jest warunkiem zarejestrowania spółki i niezbędną przesłanką jej należytego funkcjonowania w obrocie prawnym.

Arl. 195 8 l kh pozwala na ustanowienie w każdej spółce z o.o. zarządu jako organu jednoosobowego lub kolegialnego. Organ ten zwykle powoływany jest do życia w drodze uchwały wspólników, choć umowa spółki może przewidywać w tym zakresie odmienną regulację.

W skład zarządu wchodzą osoby z kręgu wspólników lub spoza niego - zupełnie niezwiązanc ze spółką. Członkiem zarządu można ustanowić każdą osobę fizyczną, która posiada co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Z mocy art. 207 kh członkami zarządu nie mogą być osoby wchodzące jednocześnie w skład rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej, natomiast z istoty stosunku prawnego łączącego spółkę z członkami zarządu wywodzi się zakaz powierzania funkcji zarządcy osobie prawnej.

Zarząd jest organem powołanym przede wszystkim do reprezentowania spółki w sto­sunku do osób trzecich (art. 198 kh). Jeśli zarząd jest wieloosobowy, sposób tej repre­zentacji określa umowa spółki. Jeżeli w umowie brak jest odpowiednich unormowań, do składania oświadczeń i podpisywania w imieniu spółki (tzw. reprezentacja czynna) wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu lub członka zarządu działające­go razem z prokurentem (rodzaj pełnomocnika handlowego). Do odbierania oświadczeń zwróconych do spółki (reprezentacja bierna) uprawniony jest każdy członek zarządu (art. 199 § l i 2 kh).

Ponadto organ zarządzający zobowiązany jest prowadzić bieżące sprawy spółki.

Do uprawnień i obowiązków rady nadzorczej należy wykonywanie stałego nadzoru nad działalnością spółki, w tym - badanie dokumentacji finansowej spółki, sprawozdań z jej działalności, sporządzanych przez zarząd, badanie i opiniowanie wniosków co do po­działu zysków lub pokrycia strat oraz składanie zgromadzeniu wspólników sprawozdania z wyników przeprowadzanych czynności. W celu wykonywania obowiązków nałożonych

Wybrane zagadnienia prawa handlowego 241

na nią ustawą lub umową spółki, rada może przeglądać każdy dział czynności, żądać wy­jaśnień od zarządu oraz pracowników, przeglądać dokumenty oraz księgi (art. 212 kh).

Z kolei komisja rewizyjna władna jest przeprowadzać badanie dokumentacji finanso­wej spółki, sprawozdań z jej działalności, sporządzanych przez zarząd, badać i opiniować wnioski co do podziału zysków lub pokrycia strat w trybie i zakresie przewidzianym dla wykonywania powyższych czynności przez radę nadzorczą (art. 214 kh).

Tak ukształtowane prawem uprawnienia rady i komisji mogą być rozszerzone umową spółki o kompetencje do udzielania zgody na dokonanie przez zarząd określonych czynności lub prawo zawieszania zarządu w jego czynnościach (art. 213 kh). Wyjątkowo -w zakresie określonym przez arl. 203 kh, rada nadzorcza może reprezentować spółkę.

W przeciwieństwie do zarządu - rada nadzorcza i komisja rewizyjna nie są organami obligatoryjnymi i funkcjonują w spółce tylko o tyle, o ile wspólnicy powołają je do życia w umowie i dokonają wyboru ich składu osobowego. Jednakże w spółkach o kapitale zakładowym przekraczającym kwotę 25 000 złotych i liczbie wspólników przewyższającej 50 osób - rada lub komisja powinny być ustanowione (art. 206 kh).

Decyzje w najistotniejszych sprawach spółki podejmuje zgromadzenie wspólników, które realizuje swe uprawnienia w tym zakresie poprzez podejmowanie uchwał (art. 220 zd. l kh). Wola wspólników jest decydująca w takich kwestiach, jak:

1. rozpatrywanie i zatwierdzanie dokumentacji finansowej i księgowej sporządzanej
   przez, zarząd (bilans, rachunek zysków i strat oraz sprawozdanie);

2. podejmowanie decyzji co do podziału (rozporządzenia) zysku lub pokrycia strat;

3. udzielanie pozostałym władzom spółki pokwitowania - absolutorium za wykonanie
   przez nie obowiązków;

4. decyzje w sprawie realizowania roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej spółce
   przez jej założycieli lub członków władz;

5. zbywanie oraz obciążanie przedsiębiorstwa prowadzonego przez spółkę, a nadto —
   zbywanie i nabywanie nieruchomości przez spółkę (por. art. 221-223 kh).

Obowiązujące przepisy dają podstawę do rozróżniania pomiędzy zwyczajnymi i nad­zwyczajnymi zgromadzeniami wspólników. Te pierwsze odbywają się raz do roku, a ich przedmiotem są kwestie wskazane wyżej w punktacll 1-2 (art. 223 kh). Pozostałe sprawy mogą być przedmiotem obrad zwyczajnego zgromadzenia, lecz w praktyce dyskutowane są na nadzwyczajnych zgromadzeniach.

Uchwały zgromadzenia wspólników zapadają co do zasady bezwzględną większością głosów oddanych (art. 236 kh), co oznacza, że zyskują one moc wiążącą, jeśli opowie się za nimi 50% plus l glos spośród obecnych na zgromadzeniu. Tylko w najistotniejszych kwestiach dotyczących losów spółki, takich jak zmiana umowy, rozwiązanie spółki, zbycie przedsiębiorstwa uchwały są podejmowane kwalifikowaną większością (2/3, 3/4 itd.) głosów. Jest przy tym istotne, że zgromadzenie jest ważne bez względu na ilość reprezentowanych na nim udziałów (art. 232 kh).

Punkt wyjścia do przybliżenia problematyki odpowiedzialności w spółce z o.o. stanowi oczywiste stwierdzenie, że spółka z o.o. jako spełniająca wszystkie cechy spółki kapitałowej odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania zaciągnięte przez osoby mające prawo do występowania w obrocie prawnym w jej imieniu, o ile osoby te działają

242 Blok prawny

w granicach swoich kompetencji. Za zobowiązania takie nie odpowiadają natomiast wspólnicy.

Ponieważ jednak pomiędzy zawiązaniem spółki (zawarciem jej umowy), a jej reje­stracją upływa często dość długi okres, pojawia się problem, kto ma ponosić odpowie­dzialność za zobowiązania wynikłe l czynności podjętych w imieniu spółki przed jej zarejestrowaniem. Kwestię tę przesądza art. 171 §2 kh, który stanowi, iż w takim przy­padku wchodzi w grę osobista i solidarna odpowiedzialność osób działających w imieniu spółki przed zarejestrowaniem. Odpowiedzialność owych osób ma charakter dość spe­cyficzny, gdyż wygasa z chwilą zarejestrowania spółki. Spółka poprzez wpis do rejestru handlowego z mocy samego prawa wstępuje w te zobowiązania, które zostały zaciągnię­te poprzez wykonanie czynności przewidzianych wyraźnie umową spółki lub wprawdzie umową nie przewidzianych, lecz dokonanych przez osoby upoważnione zgodnie z umową do reprezentowania spółki.

Rejestracja spółki w tych przypadkach stanowi warunek zwolnienia określonych osób od odpowiedzialności. Jeśli z jakiejkolwiek przyczyny nie dojdzie do rejestracji, będą musiały ponosić ujemne konsekwencje zrealizowanych czynności.

Od chwili zarejestrowania spółka zaczyna działać w obrocie prawnym poprzez swoje organy, a w szczególności - przez zarząd. Wszelkie konsekwencje związane z działaniami zarządu, podjętymi w granicach kompetencji tego organu, obciążają spółkę. W intere­sie wierzycieli przepisy szczególne przewidują jednakże wyjątkową odpowiedzialność zarządu za zobowiązania spółki. Odpowiedzialność jest uzasadniona tym, że szkoda, jakiej doznają wierzyciele spółki, stanowi często rezultat niewłaściwego postępowania członków zarządu; np. jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, człon­kowie zarządu odpowiadają osobiście i solidarnie za jej zobowiązania (chyba że wykażą, iż dołożyli niezbędnych starań, mających na celu ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego); ponadto za zaległości podatkowe spółki z o.o. członkowie zarządu odpowiadają całym swoim majątkiem i solidarnie (przy czym odpowiedzialność członków zarządu obejmuje tylko te zobowiązania podatkowe, które powstały w czasie sprawowania przez nich obowiązków zarządcy (art. 116 Ordynacji podatkowej).

Przepisy kodeksu handlowego przywiązują także dużą wagę do ochrony samej spółki przed skutkami niewłaściwego postępowania członków jej władz; np. art. 292 § l i § 2 kh, który przewiduje odpowiedzialność członka władz spółki oraz likwidatora wobec spółki za wszelką szkodę wyrządzoną spółce przez działalność sprzeczną z prawem oraz postanowieniami umowy spółki, a także za szkodę, jakiej doznała spółka w rezultacie wszelkich działań podjętych przez te osoby z naruszeniem zasady staranności sumienne­go kupca.

5.1.4. Spotka akcyjna - struktura, organizacja, odpowiedzialność

Proces tworzenia spółki akcyjnej jest o wiele bardziej skomplikowaną i sformalizo­waną procedurą niż powołanie do życia spółki z o.o. W ramach tej procedury szczególnie istotnymi etapami są: zawiązanie spółki, dokonanie wyboru jej władz oraz rejestracja w sądzie, która stanowi o uzyskaniu osobowości prawnej przez spółkę. Dla spółki akcyj-

Wybrane zagadnienia prawa handlowego 243

nej szczególnie charakterystyczne jest jej zawiązanie, w związku z czym uwagi dotyczące organizacji spótki poświęcone zostaną w zasadzie w całości temu etapowi.

Kodeks handlowy daje podstawę do wyróżniania dwóch trybów zawiązania spółki akcyjnej:

• zawiązanie jednoczesne (inaczej łączne lub prywatne),

• zawiązanie sukcesywne (stopniowe, publiczne).

Z arl. 314 § l kh wynika, że do utworzenia spółki akcyjnej w drodze zawiązania jednoczesnego niezbędne jest:

1. wyrażenie przez osoby zainteresowane zgody na zawiązanie spółki akcyjnej, czyli zło­
   żenie przez nie zgodnych oświadczeń woli co do powołania prywatnoprawnej organi­
   zacji, spełniającej cechy przewidziane przez prawo dla spółki akcyjnej. Oświadczenie
   to wymaga dla swej ważności zachowania formy aktu notarialnego;

2. przyjęcie przez założycieli statutu przyszłej spółki. Statut stanowi podstawowy akt
   organizacyjny przyszłej spółki, określający strukturę i zasady jej funkcjonowania.
   Sporządzenie statutu, podobnie jak wyrażenie zgody na zawiązanie spółki, wymaga
   zachowania formy aktu notarialnego. Statut powinien zawierać elementy określone
   w art. 309 kh, a w szczególności:

1. firmę, siedzibę oraz przedmiot działalności spółki,

2. czas trwania spółki,

3. pełne dane dotyczące kapitału akcyjnego i akcji w tym kapitale,

4. imiona oraz nazwiska założycieli oraz organizację władz spółki.

Osoby podpisujące statut są założycielami spółki (art. 308 kh). Kodeks handlowy -inaczej niż w wypadku spółki z o.o. - nie pozwala w zasadzie na utworzenie jednoosobowej spółki akcyjnej i wymaga, aby założycieli było co najmniej trzech. Wyjątki od tej zasady zostały uczynione na rzecz Skarbu Państwa oraz samorządu terytorialnego;

3) złożenie notarialnych oświadczeń woli o objęciu akcji przez założycieli oraz ewentual­
nie osoby trzecie. W swych skutkach złożenie takich oświadczeń w trybie zawiązania
łącznego jest zbieżne z objęciem udziałów w spółce z o.o. Z objęcia akcji wypły­
wa bowiem obowiązek ich pokrycia, czyli przysporzenia spółce określonej wartości
majątkowej.

Drugi, bardziej sformalizowany tryb zawiązania spółki akcyjnej - zawiązanie sukce­sywne - można określić jako metodę zawiązania spółki, w której kapitał akcyjny zostaje zebrany za pomocą ogłoszeń (publicznej subskrypcji - por. art. § l kh). Na tryb ten składa się szereg etapów, a mianowicie:

1. przyjęcie statutu przez założycieli (art. 316 § l kh) - etap ten realizuje się według
   identycznych zasad, co przedstawione wyżej w uwagach poświęconych zawiązaniu
   łącznemu;

2. ogłoszenie treści statutu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym ze wskazaniem
   przed jakim notariuszem i kiedy statut ten został sporządzony (art. 316 § l kh);

3. złożenie przez założycieli do depozytu sądu rejonowego, właściwego ze względu
   na siedzibę przyszłej spółki, kaucji w wysokości 1/20 części określonego statutem
   kapitału akcyjnego (art. 317 S l kh);

244 Blok prawny

4. umieszczenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz innych pismach według
   w\hom zatożycieli sformalizowanych ogłoszeń, wzywających do zapisywania się
   na akcje (prospektów emisyjnych). Publikacja ogłoszenia stanowi tzw. publiczną
   subskrypcję akcji i jest jednocześnie najistotniejszym etapem w tworzeniu spółki
   akcyjnej w tym trybie;

5. zbieranie przez założycieli zapisów na akcje. Po zapoznaniu się z treścią prospektu
   emisyjnego, zainteresowane osoby mogą dokonywać zapisu na akcje (zapisywać się
   na akcje), czyli składać oświadczenia woli o skutkach analogicznych do oświadczeń

0 objęciu akcji przy zawiązaniu łącznym;

6) przydzielenie subskrybentom akcji. Jeżeli wszystkie akcje zostały subskrybowane

1 opłacone, założyciele dokonują przydziału akcji wybranym subskrybentom w ciągu
dwóch tygodni od upływu terminu zamknięcia subskrypcji. Osoby, którym akcji
nie przyznano, otrzymują zwrot wpłat dokonanych w trakcie subskrypcji (por.
art. 323 kh);

7) zwołanie walnego zgromadzenia organizacyjnego, w którym uczestniczyć będą sub-
skrybcnci, którym przydzielono akcje.

Spółka akcyjna, podobnie jak spółka z o.o., jest osobą prawną o charakterze korporacyjnym. Jako spółka kapitałowa wykazuje wszystkie cechy charakterystyczne dla tych spółek.

W obecnym stanic prawnym, spółkę akcyjną uznaje się za najpoważniejszą i naj­bardziej rozbudowaną w sensie organizacyjno-prawnym formę prowadzenia działalności gospodarczej. Co więcej - w wielu przypadkach forma ta jest jedyną, przewidzianą przez ustawodawcę dla prowadzenia działalności gospodarczej w określonym zakresie. I tak w szczególności — wyłącznie w formie spółki akcyjnej działać mogą: banki pry­watne, towarzystwa ubezpieczeniowe, tzw. spółki publiczne (tj. takie, których akcje do­puszczone zostały do publicznego obrotu), giełdy papierów wartościowych, towarzystwa funduszy powierniczych, narodowe fundusze inwestycyjne. W praktyce spółki akcyj­ne są zatem tworzone do prowadzenia przedsiębiorstw zarobkowych w większych roz­miarach.

Centralną kategorią prawną spółki akcyjnej jest kapitał akcyjny, stanowiący odpo­wiednik kapitału zakładowego w spółce z o.o. Zgodnie z art. 311 kh kapitał akcyjny spółki powinien wynosić przynajmniej 100000 złotych. Może być on pokryty przez akcjonariuszy zarówno wkładami pieniężnymi, jak i aportami (wkładami rzeczowymi). Kapitał akcyjny dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej (art. 307 § l kh). W nawiązaniu do cech charakterystycznych jakie wykazują poszczególne kategorie ak­cji, można mówić o różnych ich rodzajach. Tradycyjnie wyróżnia się takie kategorie akcji, jak: akcje imienne i akcje na okaziciela, akcje zwykłe i uprzywilejowane, akcje gotówkowe i aportowe, akcje związane z obowiązkiem powtarzających się świadczeń pieniężnych, akcje użytkowe.

Konsekwencją traktowania spółki akcyjnej jako spółki kapitałowej jest w zasadzie pełna zbywalność akcji (art. 348 S l kh) i swobodne zmiany kręgu akcjonariuszy.

Aby prawa udziałowe przywiązane do akcji mogły być skutecznie przeniesione na nabywcę akcji, strony czynności prawnej muszą zachować właściwy tryb umowy; np. w przypadku zbywania akcji na okaziciela, przeniesienie praw z akcji następuje

Wybrane zagadnienia prawa handlowego 245

przez przeniesienie własności dokumentu, do przeniesienia której potrzebne jest z kolei wydanie dokumentu nabywcy (por. art. 517 §2 kc oraz 921¹² kc).

Natomiast jeśli chodzi o zbywanie akcji imiennych, to zgodnie z art. 350 kh ich przeniesienie następuje prze/, pisemne oświadczenie zbywcy, złożone na samym dokumencie akcji bądź w osobnym dokumencie i przez wręczenie (przekazanie) na­bywcy akcji.

W ramach swej struktury organizacyjnej spółka akcyjna nie wykazuje szczególnych odrębności w porównaniu ze spółką z o.o. Także i w tej spółce ustawodawca prze­widuje organ stanowiący (uchwałoclawczy), jakim jest walne zgromadzenie akcjonariu­szy, organ zarządzająco - wykonawczy (zarząd) oraz organy kontrolno-nadzorcze (ra­da nadzorcza i komisja rewizyjna). Kompetencje organów są w zasadzie identyczne, jak kompetencje organów spółki z o.o. Podkreślenia wymaga jednakże to, że z uwa­gi na odsunięcie akcjonariuszy od prawa wykonywania indywidualnej kontroli dzia­łalności prowadzonej przez spółkę, art. 377 § l kh wymaga bezwzględnie, by spół­ka akcyjna posiadała radę nadzorczą lub komisje rewizyjną, bądź obie te władze, je­śli są łącznie przewidziane w statucie. Powołanie organów nadzoru nie zależy zatem od swobodnego uznania założycieli. W wypadku spółek o kapitale przewyższającym 500000 złotych organem nadzoru musi być rada nadzorcza. Co więcej - na system organów spółki mają wpływ sami akcjonariusze, już po zarejestrowaniu spółki. Zgod­nie bowiem z art. 377 § 3 akcjonariusze przedstawiający przynajmniej 1/5 część ka­pitału akcyjnego mogą żądać, aby obok istniejącego organu nadzorczo - kontrolnego powołany został drugi, tzn. obok komisji rewizyjnej - rada nadzorcza lub obok rady -komisja.

Przepisy kodeksu handlowego, regulujące spółkę akcyjną, przewidują odpowiedzial­ność cywilną założycieli, innych osób współdziałających w tworzeniu spółki oraz człon­ków jej władz za szkodę wyrządzoną samej spółce, jej akcjonariuszom i wierzycielom. Kwestia odpowiedzialności jest w tych przepisach uregulowana w sposób częściowo zbieżny z regulacją odpowiedzialności w spółce z o.o., zawiera jednakże wiele unor­mowań odmiennych, wynikających ze specyfiki spółki akcyjnej, a przede wszystkim -złożoności procesu jej zawiązywania.

Odpowiednie normy prawne nic przywiązują natomiast wielkiej wagi do odpowie­dzialności samej spółki za zobowiązania przez nią zaciągnięte, wychodząc z oczywistego założenia, że spółka odpowiada za te zobowiązania całym swoim majątkiem, zaś akcjo­nariusze wolni są od odpowiedzialności (art. 307 § 3 kh).

Podobnie jak w przypadku spółki z o.o., istnieją regulacje chroniące samą spółkę przed działaniami wyrządzającymi jej szkodę przez osoby wchodzące w skład jej orga­nów; np. art. 474 kh przewidujący odpowiedzialność członka władz spółki i likwidatora lub art. § l kh, będący podstawą do dochodzenia przez spółkę roszczeń odszkodowaw­czych za szkody wyrządzone jej z winy umyślnej lub przez niedbalstwo przez osoby biorące udział w tworzeniu spółki.

Działania godzące w majątkowe interesy spółki rzutują pośrednio również na sytuację majątkową akcjonariuszy. Podstawą odpowiednich roszczeń przysługujących akcjonariu­szom są przepisy prawa handlowego; np. art. 475 kh - statuujący odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez osoby współdziałające w wydaniu przez spółkę akcji, obli­gacji lub innych tytułów uczestnictwa w zyskach albo podziale majątku, jeśli osoby te

246 Blok prawny

umyślnie lub z niedbalstwa zamieściły lub współdziałały w zamieszczeniu w ogłosze­niach (prospektach emisyjnych) lub zapisach fałszywych danych bądź też - zataiły istotne okoliczności dotyczące stanu majątkowego spółki, a także przepisy prawa cywilnego, do­tyczące odpowiedzialności za szkodę, np. art. 415 kc, 471 kc.

W zakresie odpowiedzialności za zobowiązania spółki w stosunku do jej wierzycieli należy pamiętać, że odpowiednie normy prawne dotyczące spółki akcyjnej nie wykazują wielu odmienności w zestawieniu z przepisami o spółce z o.o.

Za zobowiązania zaciągnięte w imieniu spółki przed rejestracją odpowiadają osobiście i solidarnie osoby dokonujące odpowiednich czynności (por. art. §2 kh oraz uwagi poświęcone regulacji art. 171 §2 kh).

Z kolei art. 470 kh przewiduje odpowiedzialność cywilną członków zarządu za złożenie fałszywych oświadczeń o zgromadzeniu kapitału akcyjnego.

Brak jest natomiast uregulowań zbieżnych w swej treści z normą art. 298 kh przewidującego posiłkową odpowiedzialność członków władz spółki za zobowiązania zaciągnięte przez spółkę na wypadek jej niewypłacalności. Śladów takiej regulacji można dopatrywać się jedynie na gruncie art. 116 Ordynacji podatkowej, o której wspomniano w omówieniu problematyki dotyczącej sp. z o.o.

Klasyczną formą prowadzenia działalności gospodarczej są również spółdzielnie, podlegające regulacji zawartej w przepisach ustawy z 16 września 1982 roku — Prawo spółdzielcze.

Zgodnie z art. l pr. spółdz. spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograni­czonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swych członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą.

Z chwilą wpisu do rejestru spółdzielnia nabywa osobowość prawną i zyskuje status przedsiębiorcy (art. 11 § l pr. spółdz.). Staje się podmiotem praw i obowiązków o cha­rakterze majątkowym i może swobodnie prowadzić działalność gospodarczą w oparciu o swój majątek, stanowiący przedmiot prywatnej własności spółdzielców (art. 3 pr. spółdz.). Ponieważ spółdzielnia jest niezależną od swych członków osoba prawną, za wszelkie zobowiązania zaciągnięte przez spółdzielnię w toku jej działalności spółdziel­cy nie odpowiadają swoim majątkiem osobistym. Partycypują jednakże w pokrywaniu strat poniesionych przez spółdzielnię - do wysokości zadeklarowanych udziałów (art. 19 § 2 i § 3 pr. spółdz.). Za zobowiązania odpowiada natomiast sama spółdzielnia całym swoim majątkiem (art. 68 pr. spółdz.).

Przepisy Prawa spółdzielczego, w zależności od określonego statutem spółdzielni celu i charakteru działalności gospodarczej, dają podstawę do wyróżnienia:

1. rolniczych spółdzielni produkcyjnych - przedmiotem ich działalności jest przede
   wszystkim prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego oraz podejmowanie działań
   na rzecz indywidualnych gospodarstw rolnych spółdzielców (art. 138 i nast. pr.
   spółdz.);

2. spółdzielni kółek (usług) rolniczych, które zajmują się świadczeniem usług dla
   rolnictwa oraz innego rodzaju usług wynikających z potrzeb środowiska wiejskiego
   (art. 180 pr. spółdz.);

3. spółdzielni pracy, dla których przedmiotem działalności jest prowadzenie wspólnego
   przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę jej członków (art. 181 i nast. pr. spółdz.);

Wybrane zagadnienia prawa handlowego 247

4) spółdzielni mieszkaniowych (art. 204 i nast. pr. spóldz.)- Przedmiotem działalności tej kategorii spółdzielni jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych członków i ich rodzin.

5.2. Pojęcie firmy

Nazwa handlowa jest oznaczeniem indywidualizującym przedsiębiorcę oraz prowa­dzone przez niego przedsiębiorstwo, pozwalającym na odróżnienie ich od innych konku­rencyjnych podmiotów, występujących w obrocie gospodarczym.

W obowiązującym prawie polskim brak jest norm o charakterze generalnym, regulują­cych instytucję nazwy handlowej w odniesieniu do wszystkich kategorii przedsiębiorców.

Stosunkowo najpełniejsza, a jednocześnie charakterystyczna, z ogólnego punktu widzenia, jest regulacja dotycząca firmy - nazwy, jaką posługują się spółki prawa handlowego (art. 26 i nast. kh).

Zgodnie z art. 26 kh firma jest nazwą, pod jaką kupiec rejestrowy (obecnie - tylko spółka handlowa) prowadzi przedsiębiorstwo zarobkowe (działalność gospodarczą).

Obranie tej nazwy należy oczywiście do wspólników zawiązujących określony typ spółki. Są oni jednakże w swobodzie wyboru firmy ograniczeni w dwojaki sposób. Z jednej strony przepisy kh określają, w jaki sposób należy tworzyć brzmienie firmy, z drugiej zaś - wspólnicy zobowiązani są do poszanowania pewnych bezwzględnie obowiązujących dyrektyw określanych powszechnie jako zasady prawa firmowego.

Zgodnie z zasadą jedności, spółka może w obrocie używać tylko jednej firmy, nawet wówczas, gdy prowadzi działalność gospodarczą w znacznych rozmiarach, np. działa poprzez liczne oddziały na terenie całego kraju. Zasada ta nie eliminuje jednakże możliwości zmiany firmy w toku prowadzonej działalności z dotychczasowej na inną.

Zasada prawdziwości oznacza, że firma powinna dostarczać pewnego minimum informacji o spółce, z drugiej zaś strony - nie może wprowadzać w błąd jej kontrahentów. Z mocy art. 31 kh niedopuszczalne są dodatki, które mogłyby wprowadzić w błąd.

Zasada jawności sprowadza się do tego, że firma musi być dostępna dla każdego, kto chce dokonać identyfikacji spółki w obrocie. Z zasadą tą łączy się obowiązek spółki zgłoszenia firmy do rejestru handlowego, podania jej brzmienia do wiadomości powszechnej oraz szeroko rozumiany obowiązek używania firmy - umieszczaniu jej na dokumentach handlowych, używaniu w środkach masowego przekazu, oznaczaniu firmą lokalu przedsiębiorstwa etc. Wyrazem zasady jawności firmy na gruncie przepisów prawa jest art. 12 udg, zgodnie z którym obligatoryjne oznaczenie przedsiębiorcy na zewnątrz powinno obejmować m.in. także jego firmę.

Natomiast zgodnie z zasadą wyłączności, każda nowa firma powinna odróżniać się dostatecznie od innych firm w tej samej miejscowości, wpisanych lub zgłoszonych do rejestru handlowego (art. 35 § l kh). W praktyce zasadę tę interpretuje się w ten sposób, że w danym rejestrze handlowym nie może być wpisanych dwóch i więcej firm o podobnym do siebie lub zbliżonym brzmieniu, nawet wówczas, gdy spółki te mają siedziby w innych miejscowościach.

248 Blok prawny

Na zasadę ciągłości składa się szereg unormowań, zawartych w przepisach art. 32-33 kh, które zezwalają na kontynuowanie działalności gospodarczej pod dotychczasową firmą w tych wypadkach, gdy reguły opisane wyżej nakazują jej zmianę i uaktualnienie. Przypadki te dotyczą sytuacji nabycia w całości przez jedną spółkę przedsiębiorstwa prowadzonego przez drugą oraz ustąpienia ze spółki osób, których nazwisko było umieszczone w firmie.

Z uwagi na fundamentalne znaczenie, jakie posiada firma w obrocie gospodarczym, zupełnie zrozumiałym jest, że przedsiębiorcy zainteresowani są ochroną swoich praw w stosunku do firmy przed bezprawnymi działaniami osób trzecich. Unormowania chroniące prawo do firmy wypływają z kilku aktów prawnych. I tak: art. 37 kh przewiduje, że w razie bezprawnego używania firmy przez osobę trzecią, pokrzywdzona spółka może żądać zaniechania dalszego używania firmy, co nie wyłącza dalej idących roszczeń, przewidzianych w przepisach szczególnych. Roszczenie o zaniechanie jest jedynym uprawnieniem przysługującym spółce na podstawie przepisów kodeksu handlowego i w praktyce nie ma ono większego znaczenia, jako że dużo skuteczniejszą ochronę zapewniają przedsiębiorcom przepisy kc i ustawy o zakazie nieuczciwej konkurencji.

W świetle arl. 5 ustawy o zakazie nieuczciwej konkurencji, zwanej dalej uznk, czynem nieuczciwej konkurencji jest m.in. takie oznaczenie przedsiębiorstwa, które może wprowadzić klientów w błąd co do jego tożsamości przez używanie firmy.

Zakwalifikowanie określonego działania jako czynu nieuczciwej konkurencji skutkuje przyznaniem przedsiębiorcy, którego interes został naruszony lub zagrożony takim działaniem, roszczeń z art. 18 uznk. Pokrzywdzony może domagać się zatem:

• zaniechania używania firmy,

• usunięcia wszelkich skutków niedozwolonych działań,

• złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie,

• naprawienia wszelkiej poniesionej szkody,

• wydania bezprawnie uzyskanych przez naruszyciela korzyści.

Firma jako szczególnego rodzaju dobro niematerialne przedsiębiorcy może być chroniona także na podstawie przepisów o ochronie dóbr osobistych osób prawnych (art. 43 kc w zw. z art. 24 kc). W razie stwierdzenia bezprawnego zagrożenia lub naruszenia dóbr osobistych, poszkodowany może wystąpić przeciwko naruszycielowi z systemem roszczeń, który w zasadzie zbieżny jest z przedstawionym wyżej, przy omawianiu przepisów uznk.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, póz. 93, z późn. zm.).

Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 41, póz. 324, z późn. zm.).

Ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym (Dz. U. Nr 49 z 1997 r.,

póz. 318).

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 137, póz. 926, z późn. zm.). Ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. Nr 18 z 1991 r., póz. 80,

z późn. zm.).

Wybrane zagadnienia prawa handlowego 249

Ustawa z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 54 z 1995 r., póz. 288, z późn. zm.). Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. Nr 47, póz. 211, z późn. zm.). Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 czerwca 1934 r. - Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, póz. 502, z późn. zm.).

Opracowania

Dziurzyński A., Kodeks handlowy. Komentarz, Łódź 1995.

Jakuhecki A., Jakuhek A., Mojak J., Skuhisz R., Prawo spótek - zarys. Warszawa 1999.

Kruczalak K., Prawo handlowe. Zarys wykładu. Gdańsk 1992.

Szajkowski A., Prawo spótek handlowych. Warszawa 1997.

Jacek Leńczuk, Urszula Stawska

6.

WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWA FINANSOWEGO

6.1. Podstawy prawne rachunkowości

Osoba, która zamierza rozpocząć działalność gospodarczą w zakresie ochrony osób i mienia, staje przed dylematem podjęcia decyzji co do sposobu jej rozliczania. Warun­kiem podjęcia działalności gospodarczej jest uzyskanie wpisu do ewidencji, prowadzonej przez organ ewidencyjny administracji państwowej szczebla podstawowego. Jednak ze względu na uregulowania zawarte w innych przepisach szczególnych, koncesjonowane usługi ochrony osób i mienia nie wymagają zgłoszenia przez podejmującego działalność do ewidencji. Ustawa o działalności gospodarczej określa rodzaje działalności podlega­jącej koncesjonowaniu, natomiast jej warunki i zakres w odniesieniu do usług ochroniar­skich normuje ustawa o ochronie osób i mienia. W tym przypadku właściwym organem koncesyjnym jest Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Niezależnie od tego, czy dana działalność gospodarcza jest koncesjonowana czy też ewidencjonowana, należy o jej podjęciu powiadomić Urząd Skarbowy i Zakład Ubezpieczeń Społecznych według właściwości miejscowej. Po uzyskaniu wpisu lub koncesji należy zgłosić się do Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w celu nadania firmie numeru REGON, tj. statystycznego numeru ewidencyjnego.

Należy również pamiętać o założeniu konta bankowego, gdyż większość operacji za­wiera się w ramach obrotu bezgotówkowego. Unormowanie rozliczeń bezgotówkowych zawiera znowelizowane ustawą o zmianie niektórych ustaw regulujących zasady opodat­kowania i niektórych innych ustaw przepisy ustawy o działalności gospodarczej dotyczące obowiązku regulowania należności w obrocie gospodarczym w formie bankowych rozli­czeń bezgotówkowych.

W Urzędzie Skarbowym należy złożyć zawiadomienie o rozpoczęciu działalności go­spodarczej w dniu wymienionym w potwierdzeniu zgłoszenia, określając jednocześnie wybrany rodzaj opodatkowania podatkiem dochodowym. W ciągu 14 dni od rozpoczęcia

252 Blok prawny

działalności podatnik ma obowiązek powiadomić Państwowy Inspektorat Pracy o miejscu i zakresie prowadzonej działalności, liczbie zatrudnionych oraz środkach, jakie zastoso­wał, by spełnić wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy w firmie. Niedopełnienie zgłoszenia zagrożone jest karą grzywny.

Obecnie wszyscy podatnicy, niezależnie od przynależności sektorowej, formy praw­nej, rodzaju działalności, obowiązani są posługiwać się numerem identyfikacji podatko­wej (NIP). Zasady nadania tego numeru określa ustawa o zasadach ewidencji i identyfi­kacji podatników. Numer identyfikacji podatkowej nadawany jest w drodze decyzji przez Urząd Skarbowy. W firmie jednoosobowej NIP jest tożsamy z NIP firmy. Nawet jeżeli podatnik utworzy kilka firm w różnych rejonach kraju, NIP zawsze będzie ten sam.

Przystępujący do prowadzenia działalności gospodarczej podmiot gospodarczy ma do wyboru zryczałtowane formy opodatkowania bądź rozliczanie na zasadach ogólnych. Podmiotem gospodarczym może być osoba fizyczna, bądź osoba prawna.

Osoba fizyczna lub spółka cywilna osób fizycznych może prowadzić:

1. ewidencję i opłacać podatek dochodowy w postaci ryczałtu ewidencjonowanego, je­
   żeli w roku poprzednim osiągnęła przychód z działalności do 400000 zł, zaś bez
   ograniczeń dla lirm otwieranych w danym roku. Wymieniony limit stosuje się suma­
   rycznie dla wszystkich działalności jednoosobowych (własne firmy oraz wykonujący
   wolny zawód) oraz odrębnie dla każdej ze spółek cywilnych, których współwłaścicie­
   lem jest podatnik. Ryczałt ewidencjonowany wymaga osobistego świadczenia usług.
   Zaletą ryczałtu ewidencjonowanego jest niewątpliwie łatwość prowadzenia rozliczeń -
   obroty rejestruje się tylko w jednej ewidencji. Wadą zaś brak możliwości odliczania
   kosztów uzyskania przychodu. Powyższe kwestie reguluje rozporządzenie w sprawie
   zryczałtowanego podatku dochodowego od przychodów ewidencjonowanych oraz od
   niektórych przychodów osiągniętych przez osoby fizyczne;

2. księgę przychodów i rozchodów i opłacać podatek dochodowy na zasadach ogólnych,
   jeżeli obrót w roku poprzednim był większy od 400000 zł, ale nie przekroczył
   800000 EURO. Podatkowa księga przychodów i rozchodów jest wygodną formą
   księgowości. Można stosować ją w małych firmach. Wymaga jednak znacznie
   większej wiedzy fachowej. Daje możliwość odliczania kosztów uzyskania przychodu.
   Zagadnienia związane z prowadzeniem księgi zawarte są w rozporządzeniu w sprawie
   prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów;

3. księgi rachunkowe (handlowe) i opłacać podatek dochodowy na zasadach ogólnych,
   jeżeli osiągnął obrót powyżej 800000 EURO. Podatnik może na własne życzenie
   prowadzić księgi handlowe również przy obrotach niższych, ale o fakcie zmiany formy
   rozliczania powiadamia urząd skarbowy. Księgi handlowe, poprzez rozbicie zdarzeń
   gospodarczych na wiele kont, pozwalają na precyzyjną ocenę kondycji finansowej
   firmy. Wadą zapewne jest konieczność zatrudnienia większej obsady do obsługi
   księgowej, bo podwyższa to tym samym koszty. Zagadnienia dotyczące prowadzenia
   ksiąg handlowych reguluje ustawa o rachunkowości.

Prowadzący koncesjonowaną działalność ochrony osób i mienia nie może wybrać do rozliczeń swojej firmy najprostszej formy opodatkowania, tj. karty podatkowej. Karta podatkowa — opodatkowanie w formie ryczałtu — dotyczy tylko niektórych zawodów. Działalność rozliczana przy pomocy karty zwolniona jest z podatku VAT.

Wybrane zagadnienia prawa finansowego 253

Osoby fizyczne rozliczają podatek dochodowy na zasadach ogólnych, tj. na podstawie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.

Osoby prawne obowiązane są do prowadzenia ksiąg rachunkowych zgodnie z ustawą o rachunkowości. Obowiązek prowadzenia ksiąg handlowych niezależny jest od obrotu. Firmy rozliczają podatek dochodowy stosownie do postanowień zawartych w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych.

Poza podatkiem dochodowym przyszły przedsiębiorca będzie miał, wcześniej czy później, styczność z podatkiem pośrednim, jakim jest podatek od towarów i usług, funkcjonującym na polskim rynku już od pięciu lat. Przedsiębiorca (podatnik VAT) nie ponosi kosztów związanych z podatkiem VAT. Jest on swoistym poborcą podatkowym, który pośredniczy między klientem a Skarbem Państwa. W przypadku osiągania przez firmę obrotu do 80 000 zł, może ona wybrać zwolnienie od podatku VAT. Od chwili przekroczenia tej kwoty, firma jest obowiązana płacić podatek. Można jednak, już przy osiąganiu mniejszych obrotów, wybrać formę opodatkowania podatkiem VAT. Powyższe problemy rozwiązuje ustawa o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym.

6.2. Podstawowe pojęcia prawa podatkowego

Prawo podatkowe jest częścią prawa finansowego, które reguluje działanie publicznej gospodarki finansowej, czyli procesów gromadzenia i wydatkowania przez podmioty pra­wa publicznego (państwo bądź jednostkę samorządu terytorialnego) środków pieniężnych. Prawo finansowe jest gałęzią należącą do prawa publicznego, którego charakterystycz­ną cechą jest oparcie stosunków na imperium podmiotu prawa publicznego, na z góry założonej nierówności stron stosunku prawnego.

Podatkiem jest jednostronnie przez państwo ustanowione świadczenie pieniężne, po­bierane na rzecz podmiotu prawa publicznego, o charakterze: zasadniczym, bezzwrotnym, nieodpłatnym, przymusowym i ogólnym. Zasadniczy charakter tego świadczenia oznacza, że jego głównym celem jest cel fiskalny, czyli zapewnienie budżetowi dopływu odpowied­niej ilości środków finansowych. Jest świadczeniem bezzwrotnym, gdyż raz pobrany -nie podlega w jakiejkolwiek formie zwrotowi na rzecz osoby uiszczającej. Z zapłatą podatku nie jest związane żadne świadczenie wzajemne ze strony państwa bądź gminy, co oznacza, że jest świadczeniem nieodpłatnym. Przymusowość podatku przejawia się w tym, iż nadaje się on do wyegzekwowania w drodze przymusu administracyjnego. Jest świadczeniem ogólnym, gdyż zasady ustalania i poboru podatku odnoszą się do każdego podmiotu, spełniającego określone w prawie podatkowym warunki.

Obowiązek podatkowy to nieskonkretyzowana, abstrakcyjna powinność poniesienia przymusowego świadczenia pieniężnego, związana z zaistnieniem jakiegoś zdarzenia określonego w przepisach rangi ustawowej. Poszczególne ustawy podatkowe określają zakres podmiotowy i przedmiotowy obowiązku podatkowego, moment jego powstania oraz stawki podatkowe. Jedynie w drodze ustawy można również określić zasady przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków.

Zobowiązanie podatkowe jest konkretyzacją obowiązku podatkowego pod względem osoby podatnika, wysokości oraz terminu i miejsca zapłaty świadczenia podatkowego.

254 Blok prawny

Jest to, wynikające z obowiązku podatkowego, zobowiązanie podatnika do zapłacenia na rzecz państwa bądź jednostki samorządu terytorialnego podatku w wysokości, w terminie oraz w miejscu określonych w przepisach prawa podatkowego.

Podatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna bądź jednostka organizacyjna nie po­siadająca osobowości prawnej, podlegająca - na mocy ustaw podatkowych - obowiązkowi podatkowemu.

Płatnik jest odpowiedzialny na mocy przepisów prawa podatkowego do obliczenia i pobrania od podatnika podatku oraz wpłacenia go we właściwym terminie na rachunek organu podatkowego.

Inkasent jedynie pobiera i odprowadza podatek. Obliczenia dokonuje podmiot prawa publicznego.

6.3. Istota podatku dochodowego od osób fizycznych

Jest to podatek zasilający w 69,9% budżet państwa, w 27,6% budżet gminy, w 1% budżet powiatu i w 1,5% budżet województwa. Ze względu na źródło poboru zaliczany jest do grupy podatków dochodowych, a ze względu na osobę podatnika - do podatków bezpośrednich.

Podmiotami tego podatku są osoby fizyczne, w tym prowadzące działalność jako wspólnicy spółek, nie będące osobami prawnymi.

Przedmiotem opodatkowania jest dochód - a gdy podatnik uzyskuje dochody z więcej niż jednego źródła - suma dochodów ze wszystkich źródeł przychodów. Przez dochód rozumie się przychód, pomniejszony o koszty jego uzyskania. Jeżeli koszty uzyskania przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą ze źródła przychodów. Mimo iż podatek ten należy do grupy podatków dochodowych, w enumeratywnie wymienionych w ustawie przypadkach, opodatkowaniu podlegają przychody. Ma to miejsce np. w sytuacji: sprzedaży lub zamiany nieruchomości i praw majątkowych, odsetek od pożyczek, dywidend i innych przychodów z tytułu udziału w zyskach osób prawnych, świadczeń pieniężnych wypłacanych emerytom lub rencistom z tytułu łączącego ich uprzednio z zakładem pracy stosunku pracy bądź stosunku służbowego, nie zwolnionych z opodatkowania wygranych w konkursach i grach, pozarolniczej działalności gospodarczej pod warunkiem, że podatnik rozpoczął w roku podatkowym działalność lub w roku poprzedzającym jego przychody z działalności gospodarczej nie przekroczyły określonej kwoty (w roku 1999 jest to kwota 400000 zł).

Opodatkowaniu tym podatkiem nie podlegają: przychody z działalności rolniczej (z wyjątkiem tzw. działów specjalnych produkcji rolnej) i leśnej; przychody podlegające przepisom ustawy o podatku od spadków i darowizn (uzyskane w drodze spadku, zapisu, dalszego zapisu, polecenia testamentowego, darowizny, polecenia darczyńcy, zasiedze­nia, dyspozycji wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci wkładcy); przychody z czynności nie mogących być przedmiotem prawnie skutecznej umowy (np. z przestęp­stwa, prostytucji, nielegalnego hazardu); przychody z tytułu podziału wspólnego majątku małżonków w wyniku ustania lub ograniczenia małżeńskiej wspólności majątkowej.

Wybrane zagadnienia prawa finansowego 255

Przepisy przewidują szereg zwolnień od podatku o charakterze stymulacyjnym (np. przychody uzyskane ze sprzedaży nieruchomości - w tym mieszkaniowych - pod warunkiem ich przeznaczenia na wskazane cele mieszkaniowe), społecznym (np. renty dla inwalidów wojennych), związanych z przychodami, które nie służą uzyskaniu dochodów (np. odszkodowania z ubezpieczeń majątkowych lub osobowych) oraz szczególnych (np. wygrane w grach losowych i zakładach wzajemnych urządzanych na podstawie przepisów ustawy o grach losowych i zakładach wzajemnych).

Podstawę opodatkowania w tym podatku stanowi łączna kwota dochodów osiągnię­tych przez podatnika w roku podatkowym po odliczeniu prawem dopuszczalnych ulg oraz kwoty osiągniętych przez podatnika przychodów, które nie podlegają łączeniu z do­chodami, jak i między sobą nawzajem. Kwot przychodów nie ujawnia się w rocznym zeznaniu podatkowym. Podstawę może również stanowić kwota dochodu osiągniętego z nieujawnionych źródeł. Dochód taki nie jest łączony z innymi dochodami ani przy­chodami.

Przepisy przewidują szereg ulg podatkowych, które w tym podatku mogą pomniej­szać dochód przed opodatkowaniem bądź podatek. Do ulg pomniejszających dochód za­licza się wydatki poniesione przez podatnika na: darowizny na cele wyższej użyteczności publicznej; renty; składki na ubezpieczenie społeczne podatnika oraz organizacji, do któ­rych przynależność jest obowiązkowa; cele rehabilitacyjne podatnika lub osoby będącej na jego utrzymaniu; budowę wielorodzinnego budynku mieszkalnego z przeznaczeniem co najmniej pięciu lokali na wynajem. Odliczeniu podlegają również zwroty nienależnie pobranych emerytur, rent i zasiłków z ubezpieczenia społecznego oraz świadczeń, które uprzednio zwiększyły dochód podlegający opodatkowaniu, jak również kwoty, o które zgodnie z prawem górniczym, obniżono podstawową opłatę eksploatacyjną za wydoby­wanie kopalin. Przedsiębiorcy, nie rozliczający się w formie zryczałtowanej, mogą nadto skorzystać z ulgi inwestycyjnej oraz z premii inwestycyjnej.

Drugą grupę ulg stanowią odliczenia od podatku, dokonywane z następujących tytułów: indywidualnych wydatków mieszkaniowych (zakup działki pod budowę do­mu, budowa domu, wkład mieszkaniowy lub budowlany do spółdzielni mieszkanio­wej, zakup nowo wybudowanego budynku lub lokalu mieszkalnego, nadbudowa lub rozbudowa budynku na cele mieszkalne, remonty budynków lub mieszkań); groma­dzenia oszczędności w kasie mieszkaniowej; dojazdu dzieci do szkół; zakupu przyrzą­dów i pomocy naukowych; odpłatnego kształcenia dzieci w szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych; odpłatnego dokształcania i doskonalenia zawodowe­go podatnika oraz jego kształcenia w szkołach wyższych, odpłatnych świadczeń zdro­wotnych.

W podatku dochodowym od osób fizycznych występują dwa rodzaje skal podat­kowych: progresja szczeblowana (w której wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania rośnie stawka podatkowa, podstawa zostaje podzielona na szczeble i każdy z nich opodat­kowany jest odrębną stawką) oraz skala proporcjonalna (przy zmieniającej się wysokości podstawy opodatkowania jest jedna stawka). Skala proporcjonalna występuje m. in. w sy­tuacji opodatkowania przychodu oraz dochodu z nieujawnionych źródeł.

Stawki mają charakter procentowy i wynoszą: w skali progresywnej 19% dla dochodów z pierwszego przedziału; 30% dla dochodów z drugiego przedziału oraz 40% dla dochodów z trzeciego przedziału - a w skali proporcjonalnej - 3,0%, 5,5%, 8,5%

256 Blok prawny

(wszystkie trzy przy zryczałtowanym opodatkowaniu działalności gospodarczej), 10%, 20% i 75% (ostatnia pr/,y opodatkowaniu dochodu z nieujawnionych źródeł).

Zobowiązanie podatkowe w tym podatku powstaje z mocy prawa wraz z zaistnieniem okoliczności przewidzianych w ustawie. W związku z tym tryb i warunki płatności są oparte na zasadzie samoobliczenia podatku. Podatek ten może być odprowadzany przez samych podatników lub przez płatników. W sytuacjach, w których przedmiotem opodat­kowania jest dochód, pobierane są miesięczne zaliczki na podatek. Po zakończeniu roku podatkowego, podatnicy są obowiązani do obliczenia podatku od łącznych dochodów i złożenia do dnia 30 kwietnia - we właściwym urzędzie skarbowym - deklaracji po­datkowej. W pewnych sytuacjach, rocznego rozliczenia podatku może dokonać również płatnik.

Jeżeli natomiast przedmiotem opodatkowania jest przychód lub dochód z nieujawnio­nych źródeł, odprowadzeniu nie podlega zaliczka, lecz ostatecznie wyliczona jednorazowa kwota podatku.

6.4. Istota podatku dochodowego od osób prawnych

Jest to podatek zasilający w 94,5% budżet państwa, w 5% budżet gminy, a w 0,5% budżet województwa. Ze względu na źródło poboru zaliczany jest do grupy podatków dochodowych, a ze względu na osobę podatnika - do podatków bezpośrednich.

Podmiotami tego podatku są osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiada­jące osobowości prawnej, z wyjątkiem spółek nie mających takiej osobowości. Podatnika­mi lego podatku mogą być również podatkowe grupy kapitałowe, czyli grupy co najmniej dwóch pozostających w związkach kapitałowych spółek z ograniczoną odpowiedzialno­ścią, bądź spółek akcyjnych. Muszą jednak spełnić szereg warunków przewidzianych w ustawie.

Od podatku są zwolnione następujące podmioty: Skarb Państwa, gminy w zakre­sie dochodów własnych, Narodowy Bank Polski, jednostki budżetowe, fundusze celo­we, przedsiębiorstwa międzynarodowe i inne jednostki gospodarcze, utworzone przez organ administracji państwowej wspólnie z innymi państwami, Agencje - Restruktu­ryzacji i Modernizacji Rolnictwa, Budowy i Eksploatacji Autostrad, Rynku Rolnego, fundusze - inwestycyjne i (od 1999 roku) emerytalne oraz Zakład Ubezpieczeń Spo­łecznych.

Przedmiotem opodatkowania jest dochód bez względu na rodzaj źródeł przychodów. Podobnie, jak w podatku dochodowym od osób fizycznych, przez dochód rozumie się nadwyżkę sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania. Jeżeli koszty uzyskania przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą ze źródła przychodów. W kilku przypadkach przedmiotem opodatkowania jest przychód. Ma to miejsce np. w sytuacji uzyskania przez osobę zagraniczną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przychodów z tytułu odsetek oraz praw autorskich i pokrewnych, jak i przychodów wszystkich podatników z dywidend oraz innych z tytułu udziału w zyskach osób prawnych mających siedzibę na terytorium kraju.

Wybrane zagadnienia prawa finansowego 257

Wyłączone z opodatkowania tym podatkiem są przychody z: działalności rolniczej (z wyjątkiem działów specjalnych produkcji rolnej), gospodarki leśnej oraz czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy.

Przepisy ustawy przewidują szereg zwolnień od podatku dochodowego od osób praw­nych. Wyróżnia się kilka grup zwolnień: 1) o charakterze stymulacyjnym ze względów społecznych (np. dochody osób prawnych, których celem statutowym jest działalność w zakresie wyższej użyteczności publicznej) i gospodarczych (dochody ze sprzedaży nieruchomości na podstawie przepisów o ochronie środowiska), 2) związanych z przycho­dami, które nie służą uzyskaniu dochodów (np. odszkodowania z tytułu wywłaszczenia nieruchomości), 3) wynikających z prawa międzynarodowego lub zwyczajów międzyna­rodowych (np. dochody ośrodków kulturalnych obcych państw).

Podstawę opodatkowania stanowi łączna kwota dochodów, osiągniętych przez po­datnika w ciągu roku podatkowego, po odliczeniu ulg z następujących tytułów: wydatków inwestycyjnych, darowizn na cele wyższej użyteczności publicznej, obniżenia podstawo­wej opłaty eksploatacyjnej za wydobywanie kopalin. Rokiem podatkowym jest okres 12 kolejnych miesięcy, a gdy podatnik nie złoży określonego wniosku - rok kalendarzo­wy. Gdy przedmiotem opodatkowania jest przychód, podstawą opodatkowania są kwoty osiągniętych przez podatnika przychodów.

W podatku tym występuje skala proporcjonalna, a stawki mają charakter procentowy i wynoszą: dla sytuacji, w których opodatkowany jest dochód - 36% (w roku 1998), 34% (w roku 1999) i 32% (od dnia l stycznia 2000 roku), a w sytuacjach opodatkowania przychodu- 20% i 10%.

Zobowiązanie podatkowe w tym podatku powstaje, podobnie jak w podatku docho­dowym od osób fizycznych, z mocy samego prawa z chwilą zaistnienia okoliczności przewidzianych w ustawie. Tryb i warunki płatności są zatem oparte na zasadzie sa-moobliczenia podatku. Podatnicy są obowiązani obliczać i wpłacać zaliczki na podatek w terminie do dnia 20 miesiąca następującego po miesiącu, za który dokonują wpłaty. Od 1999 r. ustawa przewiduje wyjątki od powyższej reguły. Przy opodatkowaniu przy­chodu podatek jest pobierany przez płatników (podmioty wypłacające) w dniu dokonania wypłaty. Wstępne rozliczenie roczne podatku następuje do końca trzeciego miesiąca roku następnego, a ostateczne w ciągu dziesięciu dni od daty zatwierdzenia rocznego sprawoz­dania finansowego, nie później jednak niż w ciągu dziewięciu miesięcy od zakończenia roku podatkowego.

6.5. Istota podatku od towarów i usług

Podatek od towarów i usług (z ang. value added tax - VAT) zasila budżet państwa. Ma charakter przychodowy i wielofazowy, gdyż opodatkowaniu podlega każda faza ob­rotu danym towarem lub usługą. Jest podatkiem pośrednim, ponieważ przepisy ustawy nakazują go wliczyć w cenę towaru lub usługi. Dochodzi tym samym do przeniesienia realnego ciężaru podatkowego na nabywcę - to on staje się pośrednio podatnikiem. Kon­strukcja tego podatku posługuje się dwoma podobnie brzmiącymi określeniami: podatku należnego i podatku naliczonego. Podatkiem należnym jest podatek od towarów i usług, jaki przypada z tytułu aktualnie dokonywanej przez podatnika czynności, podlegającej

258 Blok prawny

opodatkowaniu. Podatek naliczony to podatek, jaki był należny w poprzednich fazach obrotu, od poprzedników handlowych. Kwotę podatku naliczonego stanowi suma kwot podatku określonych w fakturach stwierdzających nabycie towarów i usług, bądź wyni­kająca z dokumentu celnego. Podatnik ma prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu towarów i usług - jeżeli jest to związane ze sprzedażą opodatkowaną. Nie może tego dokonać, jeżeli korzysta ze zwolnienia od podatku lub przeznacza towar na własne potrzeby konsumpcyjne.

Podmiotami tego podatku są osoby prawne, jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne wykonujące czynności podlegające opodatko­waniu.

Przedmiotem opodatkowania jest sprzedaż towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju, jak również szereg czynności nieodpłatnych, a mianowicie: świadczenie usług i przekazanie lub zużycie towarów na potrzeby reprezentacji i reklamy; przekazanie przez podatnika towarów lub świadczenia usług na potrzeby własne, osób związanych z nim kapitałowo, zawodowo lub rodzinnie; inne darowizny towarów uczynione przez podatnika; zamiana towarów lub usług oraz towarów za usługi i usług za towary; wyda­nie towaru lub świadczenie usług w zamian za wierzytelności, w miejsce świadczenia pieniężnego lub w zamian za czynność nie podlegającą opodatkowaniu; świadczenie od­płatnych ze swej natury usług bez pobrania należności oraz nieodsprzedane towary, jakie pozostały po rozwiązaniu spółki cywilnej, jawnej i komandytowej, bądź po zaprzesta­niu przez podatnika, będącego osobą fizyczną, wykonywania czynności podlegających opodatkowaniu. Opodatkowaniu podlega również eksport i import towarów lub usług.

Podstawą opodatkowania jest w zasadzie obrót, czyli kwota należna z tytułu sprze­daży towarów lub świadczenia usług, po pomniejszeniu o kwotę należnego podatku. Przy czynnościach nieodpłatnych podstawą opodatkowania jest, zmniejszona o kwotę należne­go podatku, wartość towarów lub usług - obliczona według cen sprzedaży uzyskiwanych od głównego odbiorcy podatnika, a w przypadku braku takiego odbiorcy - na podstawie przeciętnych cen, stosowanych w dniu dokonania transakcji w danej miejscowości lub na danym rynku. W przypadku sprzedaży towaru akcyzowego podstawą opodatkowania objęta jest również kwota podatku akcyzowego. W imporcie towarów podstawę stanowi wartość celna towaru - powiększona o należne cło i ewentualnie o podatek akcyzowy, a w imporcie usług — kwota, którą usługobiorca jest obowiązany zapłacić. Dwie podsta­wy dadzą się wyróżnić przy opodatkowaniu czynności wynikających z realizacji umów zlecenia, komisu lub umów o podobnym charakterze. Dla zleceniodawcy lub komitenta podstawę stanowi kwota należna z tytułu sprzedaży, pomniejszona o kwotę podatku -a dla zleceniobiorcy i komisanta - kwota prowizji lub innych postaci wynagrodzeń, rów­nież pomniejszona o kwotę podatku.

Skala w podatku od towarów i usług ma charakter proporcjonalny, tzn. że stawka jest wartością stałą, przy zmieniającej się podstawie opodatkowania. Podatek rośnie zatem proporcjonalnie do wzrastającej podstawy opodatkowania.

Stawki mają charakter procentowy i wynoszą: podstawowa 22% - stosowana we wszystkich wypadkach, w których nie stosuje się innych stawek; ulgowa 7% - w stosunku do imiennie wymienionych towarów i usług oraz preferencyjna 0% - głównie z tytułu eksportu towarów. W przypadku świadczenia przez podatnika usług, między innymi w zakresie handlu i gastronomii, stosuje się stawki: 18,03% - będącą odpowiednikiem

Wybrane zagadnienia prawa finansowego 259

stawki 22% oraz 6,54%, będącą odpowiednikiem stawki 7%. W obu tych wypadkach podstawą opodatkowania jest cała wartość sprzedaży, a nie tylko obrót. Przy sprzedaży leków podatek obliczało się w 1998 r. w oparciu o stawkę 2%. W roku 1999 ma zastosowanie stawka 4%, a od dnia l stycznia 2000 roku - 7%.

Tryb i warunki płatności sprowadzają się do tzw. samoobliczenia podatku. Zobo­wiązanie podatkowe powstaje (z jednym niżej wymienionym wyjątkiem) z mocy samego prawa, wraz z zaistnieniem określonego w ustawie zdarzenia. Podatnicy są obowiązani do samodzielnego obliczania podatku, składania w urzędzie skarbowym deklaracji po­datkowych oraz wpłacania podatku - bez wezwania za okresy miesięczne, w terminie do 25 dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym powstał obowiązek podatkowy. Jeżeli podatnik, w złożonej deklaracji podatkowej, wykazałby kwotę zobowiązania po­datkowego niższą od należnej, bądź wyższą niż rzeczywista kwotę podatku naliczonego -to urząd skarbowy lub inspektor kontroli skarbowej jest obowiązany do określenia kwo­ty zobowiązania podatkowego w prawidłowej wysokości oraz ustalenia (wymierzenia) dodatkowego, sankcyjnego zobowiązania w wysokości 30% zaniżenia bądź zawyżenia. Jest to jedyny przypadek kreatywnego działania organu podatkowego, zmierzającego do powstania zobowiązania podatkowego. Analogicznie musi postąpić organ podatkowy, je­żeli podatnik wykaże w deklaracji, że należy mu się zwrot podatku, a w rzeczywistości byłby zobowiązany do wpłaty, albo gdyby w ogóle nie złożył deklaracji i nie wpłacił kwoty zobowiązania podatkowego.

Poza samym podatnikiem również organ celny jest obowiązany do poboru podatku należnego z tytułu importu towarów oraz jego wpłaty na rachunek urzędu skarbowego za okresy pięciodniowe, w terminie pięciu dni po upływie każdego okresu. Płatnikiem tego podatku są organy egzekucyjne.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 137, póz. 926, z późn. zm.).

Ustawa z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11,

póz. 50, z późn. zm.). Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn. Dz. U. Nr 90 z 1993 r,

póz. 416, z późn. zm.). Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn. Dz. U. Nr 106 z 1993 r.,

póz. 482, z późn. zm.).

Opracowania

Mastalski R., Wprowadzenie do prawa podatkowego, Warszawa 1995.

Mastalski R., Prawo podatkowe II - część szczegółowa. Warszawa 1996.

Gomutowicz A., Małecki J., Podarki i prawo podatkowe dla studentów i praktyków, Poznań 1995.

Wójtowicz W., Zarys polskiego prawa podatkowego, Bydgoszcz 1997.

Mastalski R., Zubrzycki J., Ordynacja podatkowa - komentarz, Wrocław 1998.

Brzeziński B., Dębowska-Romanowska T., Kalinowski M., Wójtowicz W., Prawo finansowe. Warszawa 1997.

Opracowanie części 6.1. - U. Stawska Opracowanie części 6.2.-6.5. - J. Leńczuk

Marcin Obłożą, Zdzisław Polański

7.

WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWA PRACY

7.1. Źródła prawa pracy

Źródłami prawa w znaczeniu formalnym (źródłami poznania prawa) są zamieszczo­ne w aktach normatywnych i niektórych innych aktach prawnych teksty prawa, stanowią­ce werbalną postać norm prawnych. Potrzeba przedstawienia problematyki źródeł prawa pracy wynika z faktu występowania dwóch rodzajów źródeł tej dyscypliny prawa.

Obok właściwych wszystkim gałęziom prawa źródeł powszechnych (do których nale­żą: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia - Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, ministrów i Prezydenta RP, a nadto akty prawa miejscowego na obszarze działania organów, które je ustanowiły), w prawie pracy występują źródła prawa zwane specyficznymi (swoistymi).

Do specyficznych źródeł prawa pracy zaliczamy: układy zbiorowe pracy oraz inne oparte na ustawie porozumienia zbiorowe, regulaminy i statuty określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy.

Postanowienia zawarte w specyficznych źródłach prawa pracy kształtują treść indywi­dualnych stosunków pracy na równi z przepisami zamieszczonymi w źródłach powszech­nych (aktach normatywnych).

Pomiędzy źródłami prawa pracy istnieje wewnętrzna hierarchia, polegająca na tym, że postanowienia układów zbiorowych pracy nie mogą być mniej korzystne dla pracowni­ków niż przepisy kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych, postanowienia zakładowego układu zbiorowego pracy nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia obejmującego ich układu ponadzakładowego, zaś postanowienia regu­laminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych. Z kolei postanowienia umów o pra­cę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy ^powołania, wyboru, mianowania), nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy (rozumiane jako przepisy aktów normatywnych i postanowienia specyficznych źródeł prawa pracy).

262 Blok prawny

W praktyce oznacza to, iż w drodze zawierania układów zbiorowych pracy i in­nych porozumień zbiorowych, wprowadzania regulaminów i statutów oraz negocjowania warunków indywidualnych umów o pracę, sytuacja pracownika winna ulegać jedynie po­lepszeniu w stosunku do standardów określonych w aktach prawa stanowionego poprzez ustalanie większych uprawnień lub mniejszych obowiązków. Wynika stąd, że większość norm prawa pracy odnoszących się do treści stosunku pracy określa minimum uprawnień pracownika i maksimum jego obowiązków. Oprócz norm tego rodzaju w prawie pracy występują również normy bezwzględnie obowiązujące, które nie pozwalają na odstępstwa nie tylko na niekorzyść, lecz również na korzyść pracownika.

Szczególny, właściwy jedynie prawu pracy, charakter większości norm prawa pracy jako norm jednostronnie bezwzględnie obowiązujących (granicznie zastępujących) wynika z przepisu, na mocy którego postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy są nieważne, a zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy. W ten sposób ustawodawca stara się uniknąć stosowania sankcji nieważności, dążąc do sanacji (uzdrowienia) prawnego bytu stosunku pracy, na wypadek nieważności poszczególnych postanowień aktu kreującego ten stosunek.

Układy zbiorowe pracy mają charakter tzw. porozumień normatywnych, gdyż o ile podstawą ich zawierania i źródłem mocy obowiązującej jest przepis prawa stanowionego (ustawy), to treść kształtowana jest w granicach zakreślonych prawem przez strony układu.

Stronami układu zbiorowego pracy są związek lub związki zawodowe oraz praco­dawca bądź pracodawcy. Natomiast destynytariuszami układu, tj. osobami na rzecz któ­rych zawiera się układ, są z reguły wszyscy pracownicy zatrudnieni przez pracodawców objętych postanowieniami układu, chyba że strony układu postanowią inaczej. Ponadto układem zbiorowym pracy mogą być objęte osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy (np. chałupnicy, zleceniobiorcy, agenci), a także emeryci i renciści.

Spod zakresu podmiotowego regulacji układowej całkowicie wyłączeni są miano­wani pracownicy urzędów państwowych, mianowani pracownicy samorządowi, sędziowie i prokuratorzy, zaś zakładowy układ zbiorowy pracy nie może być zawarty także dla pra­cowników zatrudnionych w państwowych jednostkach stery budżetowej.

Układ zbiorowy pracy winien określać warunki, jakim powinna odpowiadać treść sto­sunku pracy (tzw. część normatywna układu) oraz wzajemne zobowiązania stron układu (tzw. część obligacyjna układu), a nadto może określać uprawnienia pracowników w za­kresie świadczeń socjalnych (tzw. część socjalna układu) i inne sprawy nie uregulowane w przepisach prawa w sposób bezwzględnie obowiązujący.

Spod zakresu przedmiotowego regulacji układowej wyłączone są zasady szcze­gólnej ochrony pracowników przed rozwiązaniem stosunku pracy, uprawnienia przy­sługujące w razie nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia lub rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia, z wyjątkiem przysługującego z te­go tytułu wynagrodzenia lub odszkodowania, odpowiedzialność porządkowa oraz dys­cyplinarna pracowników, urlopy macierzyńskie i wychowawcze oraz ochrona wyna­grodzenia za pracę, przy czym zakładowy układ zbiorowy pracy nie może nadto określać zasad wynagradzania osób zarządzających zakładem pracy w imieniu pra­codawcy.

Wybrane zagadnienia prawa pracy 263

Po/,a sprawami wyłączonymi, układy zbiorowe pracy mogą i powinny być zawiera­ne celem jak najpełniejszego uregulowania treści stosunków pracy poszczególnych grup i kategorii pracowników, w sposób odmienny (lecz nie mniej korzystny) niż czynią to przepisy prawa stanowionego, z uwzględnieniem specyfiki pracy ze względu na jej wa­runki. Wraz ze zwiększającą się w społeczeństwie rolą partnerów socjalnych (związków zawodowych i organizacji pracodawców) układy zbiorowe pracy będą prawdopodobnie obejmować swoim zakresem coraz większą liczbę pracowników, podobnie jak ma to miejsce w większości krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej.

W polskim prawie pracy występują dwa rodzaje układów zbiorowych pracy. Za­kładowe układy zbiorowe pracy zawierane są przez jednego pracodawcę z zakładową organizacją związkową, względnie wspólną reprezentacją wszystkich lub niektórych or­ganizacji związkowych działających w zakładzie pracy. Ponadzakładowe układy zbio­rowe pracy zawierane są pomiędzy organizacją pracodawców reprezentującą zrzeszo­nych członków (względnie właściwego ministra, wójta, starostę, marszałka województwa lub przewodniczącego związku samorządowego reprezentujących pracodawców zatrud­niających pracowników odpowiednio - państwowej lub samorządowej sfery budżetowej) a ponadzakładową organizacją lub organizacjami związkowymi. Ponadzakładowe układy zbiorowe pracy mogą być zawierane zarówno dla poszczególnych branż, zawodów bądź grup zawodowych, jak i według kryterium terytorialnego lub mieszanego.

Ci sami pracownicy mogą być jednocześnie objęci ponadzakładowym układem zbio­rowym pracy i zakładowym układem zbiorowym pracy, konkretyzującym postanowienia układu ponadzakładowego. Taka sytuacja jest pożądana, gdyż z reguły nie jest możliwe dostosowanie wszystkich postanowień układu ponadzakładowego do specyfiki pracy wy­stępującej w poszczególnych zakładach pracy, w których zatrudnieni są objęci układem pracownicy. Układy zbiorowe pracy zawiera się w drodze rokowań pomiędzy stronami uprawnionymi do zawarcia układu, w formie pisemnej, na czas określony lub nie okre­ślony. Zawarty układ wchodzi w życie nie wcześniej niż z dniem zarejestrowania. Rejestr ponadzakładowych układów zbiorowych pracy prowadzi Minister Pracy i Polityki Socjal­nej, zaś rejestr układów zakładowych - właściwy (miejscowo) okręgowy inspektor pracy.

Wśród innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych wymienić należy po­rozumienia w sprawie stosowania układu zbiorowego pracy, mocą których strony upraw­nione do zawarcia układu mogą stosować postanowienia układu zawartego przez inne podmioty oraz porozumienia w sprawie tzw. zwolnień grupowych, ustalające m.in. kry­teria doboru pracowników do zwolnienia. Porozumienia zbiorowe nie mające umocowania ustawowego (porozumienia społeczne, pakiety socjalne itp.) nie mają natomiast waloru źródeł prawa, toteż ich postanowienia mogą być przez strony egzekwowane wyłącznie w trybie przewidzianym dla sporów zbiorowych.

Regulaminy i statuty są określane jako tzw. akty wewnątrzzakładowe lub lokalne źródła prawa pracy. W tej grupie na uwagę zasługują przede wszystkim regulaminy pra­cy i regulaminy wynagradzania. Są to źródła prawa pracy o charakterze subsydiarnym względem układów zbiorowych pracy, gdyż regulaminu pracy lub regulaminu wyna­gradzania nie wprowadza się, jeżeli w zakresie przewidzianym do regulacji w drodze regulaminu obowiązują postanowienia układu zbiorowego pracy.

Regulamin pracy ustala organizację i porządek w procesie pracy oraz związane z tym prawa i obowiązki pracowników, a w szczególności: organizację pracy, warunki

264 Blok prawny

przebywania na terenie zakładu pracy w czasie pracy i po jej zakończeniu, wyposażenie pracowników w narzędzia, materiały, odzież i obuwie robocze oraz w środki ochrony indywidualnej i higieny osobistej; systemy i rozkłady czasu pracy; terminy dodatkowych dni wolnych od pracy; porę nocną; termin, miejsce i czas wypłaty wynagrodzenia; przyję­ty u danego pracodawcy sposób potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy (tzw. część normatywna), a nadto: wykazy prac wzbronionych pracownikom młodocianym oraz kobietom; rodzaje i wykaz prac dozwolonych pracownikom młodocianym w celu odbywania przygotowania zawodo­wego; obowiązki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożaro­wej, w tym także sposób informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz informację o karach stosowanych zgodnie z przepisami z tytułu odpowiedzialności porządkowej pracowników (tzw. część informacyjna).

Obowiązek wprowadzenia regulaminu pracy dotyczy wszystkich pracodawców zatrudniających co najmniej pięciu pracowników, chyba że we wskazanym wyżej zakresie obowiązują postanowienia układu zbiorowego pracy.

Pracodawca ustala regulamin pracy w uzgodnieniu z zakładową organizacją związ­kową, względnie ze wspólną reprezentacją działających w zakładzie pracy organizacji związkowych. Jeżeli w zakładzie pracy nie działa organizacja związkowa lub w usta­lonym przez strony terminie nie dojdzie do uzgodnienia treści regulaminu, pracodawca ustala regulamin pracy samodzielnie, podobnie jak w przypadku, gdy w terminie 30 dni organizacje związkowe nie przedstawią wspólnie uzgodnionego stanowiska, z tym że wówczas pracodawca podejmuje decyzję po rozpatrzeniu odrębnych stanowisk poszcze­gólnych organizacji.

Regulamin pracy wchodzi w życie po upływie dwóch tygodni od dnia podania go do wiadomości pracowników w sposób przyjęty u danego pracodawcy, zaś pracodawca obo­wiązany jest zapoznać z jego treścią (umożliwić zapoznanie się) każdego zatrudnianego pracownika przed rozpoczęciem przez niego pracy.

W regulaminie wynagradzania pracodawca ustala warunki wynagradzania za pracę oraz ewentualnie inne świadczenia związane z pracą i zasady ich przyznawania. Obo­wiązek i tryb wprowadzenia regulaminu wynagradzania są analogiczne jak w przypadku regulaminu pracy, z tym że regulamin wynagradzania przestaje obowiązywać z mocy prawa z chwilą objęcia pracowników układem zbiorowym pracy pozwalającym na okre­ślanie na jego podstawie indywidualnych warunków umów o pracę we wskazanym wyżej zakresie, a nadto nic wprowadza się go dla pracowników, dla których nie może być zawarty układ zbiorowy pracy.

7.2. Stosunek pracy i jego podmioty, nawiązanie umownego stosunku pracy

Stosunek pracy jest dwustronnym stosunkiem prawnym, przez dobrowolne nawią­zanie którego jedna strona - zwana pracownikiem - zobowiązuje się przez oznaczony z góry bądź nie oznaczony czas do osobistego wykonywania, w sposób ciągły, powta­rzający się, pracy określonego rodzaju, na rzecz i na ryzyko oraz pod kierownictwem

Wybrane zagadnienia prawa pracy 265

drugiej strony — zwanej pracodawcą — zaś pracodawca zobowiązuje się do zatrudniania pracownika przy określonym rodzaju pracy za wynagrodzeniem.

Z powyższej definicji wynika, iż podstawowymi cechami stosunku pracy są: do­browolność nawiązania stosunku przez strony (z przekraczającymi zakres niniejszego opracowania wyjątkami dotyczącymi pracodawcy); postulowana trwałość więzi praw­nej w czasie; wymóg osobistego wykonywania pracy przez pracownika; zobowiąza­nie pracownika do sumiennego i starannego świadczenia pracy - nie zaś do osią­gnięcia określonego rezultatu (wykonania dzieła); podporządkowanie pracownika wo­bec pracodawcy w procesie pracy co do czasu, miejsca i sposobu jej wykonywa­nia oraz bieżących poleceń; przypadanie rezultatu pracy (zysku) pracodawcy; odpłat­ność pracy polegająca na niedopuszczalności nawiązania stosunku pracy bez prawa do wynagrodzenia oraz ponoszenie przez pracodawcę ryzyka związanego z procesem pracy, które wyraża się w tym, że w zasadzie pracownik nie ponosi bezpośrednich konsekwencji techniczno-organizacyjnych zakłóceń procesu pracy (ryzyko produkcyj­ne), nie odpowiada za niezawinione działanie z mniejszą niż oczekiwana staranno­ścią czy efektywnością, zaś za wyrządzoną nieumyślnie, zawinioną szkodę odpowia­da w większości przypadków w ograniczonym zakresie (ryzyko osobowe), nie pono­si bezpośrednich skutków braku ekonomicznej efektywności prowadzonej przez praco­dawcę działalności (ryzyko gospodarcze) oraz w pewnych wypadkach zachowuje pra­wo do wynagrodzenia, pomimo nie wykonywania pracy z przyczyn osobistych (ryzyko socjalne).

Podstawą nawiązania stosunku pracy nie zawsze jest umowa o pracę. Ze względu na sposób powstania rozróżniamy poszczególne rodzaje stosunków pracy, a mianowicie: umowne stosunki pracy, stosunki pracy z powołania, stosunki pracy z wyboru oraz stosunki pracy z mianowania (nominacji).

W ramach umownych stosunków pracy dodatkowo wyodrębnić należy spółdzielcze stosunki pracy, których podstawą są spółdzielcze umowy o pracę, łączące spółdzielnie pracy z ich członkami, a nadto stosunki pracy pracowników młodocianych, nawiązywane na podstawie umów o pracę w celu przygotowania zawodowego. Powołanie, wybór i mianowanie są aktami jednostronnymi, co jednakże nie podważa zasady dobrowolności pracy, gdyż w każdym wypadku do nawiązania stosunku pracy niezbędna jest zgoda pracownika. Stosunki pracy z powołania, wyboru i nominacji, jak również spółdzielcze stosunki pracy, w całości lub w znacznej części regulowane są przepisami szczególnymi w stosunku do kodeksu pracy.

Podmiotami (stronami) stosunku pracy są pracownik i pracodawca. Zgodnie z art. 2 kodeksu pracy, pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.

Pracownikiem może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła 18 lat, a na warun­kach określonych w przepisach o zatrudnianiu młodocianych, także osoba niepełnolet­nia. Pracownikami są także osoby zatrudnione w urzędach państwowych odpowiadających szczególnym wymaganiom wskazanym w ustawie z 1982 r. o pracownikach urzędów pań­stwowych. Odrębną grupę pracowników w rozumieniu prawa pracy tworzą pracownicy samorządowi, których stosunki pracy regulowane są w ustawie z 1990 r. o pracownikach samorządowych. Pracownicy wykonujący pracę uzależnioną od pory roku i warunków atmosferycznych, trwającą przez określony czas, nazywają się pracownikami sezonowy-

266 Blok prawny

mi. Z niektórych uprawnień pracowniczych korzystają z mocy przepisów szczególnych osoby nie pozostające w stosunku pracy. Są to m.in. osoby wykonujące pracę nakładczą.

Pracodawcą w rozumieniu kodeksu pracy jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudnia pracowników. Wy­nika stąd, że jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna uzyskuje przymiot pracodawcy z chwilą zatrudnienia pierwszego pracownika.

W aspekcie możliwości uzyskania tego przymiotu obojętne jest, czy dana jednostka organizacyjna została w przepisach prawa uznana za osobę prawną. O zdolności by­cia pracodawcą decyduje prawna dopuszczalność funkcjonowania określonej jednostki organizacyjnej, stopień jej wyodrębnienia organizacyjnego oraz faktyczna zdolność do samodzielnego zatrudniania pracowników i dokonywania czynności prawnych w zakre­sie stosunków pracy.

W oparciu o podane kryteria za pracodawców mogą być uznane nie tylko jednostki monostrukturalne, lecz także poszczególne jednostki składające się na strukturę złożoną np. filie, oddziały czy zakłady przedsiębiorstwa lub organizacji. Pracodawcą może być także spółka cywilna, która w istocie jest umową pomiędzy dążącymi do wspólnego celu gospodarczego osobami fizycznymi lub prawnymi, jednakże występując z roszczeniem przeciwko takiemu pracodawcy pracownik powinien jako stronę pozwaną wskazać nie tylko spółkę, lecz także wszystkich jej wspólników, gdyż do egzekucji ze wspólnego majątku konieczny jest tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom spółki cywilnej.

Za pracodawcę będącego jednostką organizacyjną, czynności w sprawach z zakresu prawa pracy dokonuje osoba lub organ zarządzający tą jednostką albo inna wyznaczona do tego osoba.

W odniesieniu do osób fizycznych kodeks pracy nie uzależnia możliwości uzyskania przymiotu pracodawcy od posiadania pełnej, czy też co najmniej ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Dlatego też uzasadnione wydaje się twierdzenie, że pracodawcą może być także osoba ubezwłasnowolniona częściowo bądź całkowicie, albo osoba ma­łoletnia (np. dziedzicząca zakład pracy), przy czym przedstawiciel ustawowy dokonuje czynności prawnych za taką osobę lub wyraża zgodę na dokonanie czynności (w zależ­ności od tego czy chodzi o osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych, czy też mającą zdolność ograniczoną).

Pojęcie zakład pracy występuje aktualnie w przepisach prawa pracy wyłącznie w znaczeniu przedmiotowym, tj. jednostki techniczno-organizacyjnej będącej placówką zatrudnienia, w której odbywa się proces pracy, jednostki gospodarczej lub innej, która stanowi przedmiot zarządzania lub „przejścia na innego pracodawcę" (art. 23').

Nawiązanie stosunku pracy, bez względu na jego podstawę prawną, wymaga zgod­nego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika. Nie zawsze oświadczenia woli stron w przedmiocie nawiązania stosunku pracy składane są równocześnie. W szczególności zawarcie urnowy może nastąpić w drodze oferty złożonej przez jedną ze stron i jej przy­jęcia przez adresata. Niekiedy strony prowadzą rokowania w celu uzgodnienia warunków umowy. Wówczas stosunek pracy nawiązuje się z chwilą, gdy strony dojdą do porozu­mienia co do wszystkich postanowień, które były przedmiotem rokowań. Skierowane do nieoznaczonego kręgu osób ogłoszenia pracodawców poszukujących pracowników należy poczytywać nie za oferty, lecz za zaproszenie do rozpoczęcia rokowań.

Wybrane zagadnienia prawa pracy 267

Dopuszczalne jest zawarcie umowy przedwstępnej, przez którą jedna lub obie strony zobowiążą się do zawarcia w przyszłości umowy o pracę, określając istotne postanowienia umowy przyrzeczonej oraz termin jej zawarcia. Skutkiem uchylenia się od wykonania umowy przedwstępnej jest możliwość żądania naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej lub nawet zawarcia tej umowy.

Kodeks pracy przewiduje dla umowy o pracę formę pisemną. Jednakże zawarcie umowy o pracę bez zachowania formy pisemnej (ustnie lub nawet w sposób dorozu-miany - przez taktyczne dopuszczenie pracownika do pracy) nie powoduje nieważności umowy, ani niedopuszczalności dowodu ze świadków lub przesłuchania stron, na oko­liczność jej zawarcia. Tym samym forma pisemna nie została zastrzeżona pod rygorem nieważności lub dla celów dowodowych. Skutkiem jej niezachowania jest obowiązek pra­codawcy potwierdzenia na piśmie - niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu siedmiu dni od dnia rozpoczęcia pracy - rodzaju umowy i jej warunków. Uchybienie temu obo­wiązkowi stanowi, zagrożone karą grzywny, wykroczenie przeciwko prawom pracownika. Ponadto pracownik, z którym zawarto umowę o pracę bez zachowania formy pisemnej, może wystąpić do sądu pracy z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy.

Umowa o pracę powinna wyraźnie określać jej rodzaj i warunki, a w szczególności rodzaj pracy i miejsce jej wykonywania, termin rozpoczęcia pracy oraz wynagrodzenie odpowiadające rodzajowi pracy. Jednakże jedynym składnikiem treści umowy o pracę nie­zbędnym, aby doszło do nawiązania stosunku pracy (oprócz zindywidualizowania stron umowy), jest określenie rodzaju umówionej pracy. Określenie to może nastąpić poprzez wskazanie zawodu, stanowiska lub czynności, które ma wykonywać pracownik. Pożądane z uwagi na możliwość oceny stopnia wywiązywania się z obowiązków pracowniczych jest zawarcie w umowie o pracę lub dołączenie do niej tzw. zakresu czynności.

Strony korzystają ze swobody umów, która oznacza dopuszczalność regulowania w umowie wszystkich innych niż wymienione powyżej spraw dotyczących treści stosunku pracy, o ile nie pogarsza to sytuacji pracownika w porównaniu z przepisami prawa pracy. Przykładowo w umowie o pracę można przewidzieć dodatkowe uprawnienia dla pracownika, takie jak udział w zyskach, prawo do korzystania ze służbowego samochodu, prawo do dodatkowego urlopu itp. Niekiedy strony zamieszczają tzw. klauzule dodatkowe, np. dotyczące zakazu konkurencji, zakazu podejmowania dodatkowego zatrudnienia, obowiązku dbałości o dobre imię pracodawcy, czy zachowania w tajemnicy niektórych postanowień umowy.

Kodeks pracy rozróżnia cztery podstawowe odmiany umów o pracę, zwane w ko­deksie rodzajami:

1. na okres próbny,

2. na czas określony,

3. na czas wykonania określonej pracy,

4. na czas nie określony.

Umowa na okres próbny ma na celu sprawdzenie przez pracodawcę przydatności pracownika do pracy w zakładzie oraz poznanie przez pracownika warunków pracy u danego pracodawcy. Umowa taka nie może być zawarta na okres dłuższy niż trzy miesiące, ani ponawiana. Okres próby może natomiast trwać krócej. Jeżeli strony

268 Blok prawny

zamierzają kontynuować zatrudnienie, to powinny zawrzeć nową umowę o pracę, jedną z trzech pozostałych.

W umowie na czas określony strony z góry wskazują termin, w którym umowa rozwiąże się, bez konieczności składania oświadczeń woli w tym przedmiocie. Określenie termin w języku prawniczym oznacza zdarzenie przyszłe i pewne (w odróżnieniu od warunku, który jest zdarzeniem przyszłym i niepewnym), toteż moment rozwiązania się umowy o pracę na czas określony może zostać wskazany nie tylko poprzez datę kalendarzową, lecz także poprzez każde inne zdarzenie mające cechy terminu.

W celu wyeliminowania dolegliwej dla pracowników praktyki długotrwałego ich zatrudniania na podstawie kolejnych umów na czas określony, ustawodawca wprowadził do kodeksu pracy tzw. fikcję prawną, na mocy której zawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony jest równoznaczne w skutkach prawnych z zawarciem umowy o pracę na czas nie określony, jeżeli poprzednio strony dwukrotnie zawarły umowę o pracę na czas określony na następujące po sobie okresy, o ile przerwa między rozwiązaniem poprzedniej a nawiązaniem kolejnej umowy o pracę nie przekroczyła jednego miesiąca.

Umowa na czas wykonania określonej pracy jest zbliżona pod względem charakteru i reżimu prawnego do umowy na czas określony. Różnica polega na sposobie określenia momentu rozwiązania umowy, przez wskazanie zadania, dla wykonania którego zatrud­niony jest pracownik (np. na czas budowy obiektu, na czas kampanii cukrowniczej, na sezon grzewczy itp.). Zwykle o wykonaniu takiego zadania nie decyduje określone, dają­ce się z góry przewidzieć zdarzenie, lecz pewien element formalny, jak odbiór inwestycji czy decyzja o zakończeniu sezonu.

Umowa o pracę na czas nie określony jest umową bezterminową, zawieraną bez oznaczenia stosunku pracy. Jest to najkorzystniejsza dla pracownika podstawa zatrudnienia, gdyż stwarza najdalej idącą ochronę trwałości stosunku pracy.

7.3. Ustanie umownego stosunku pracy

Pod pojęciem ustania stosunku pracy należy rozumieć przypadki, w których umowa o pracę rozwiązuje się bądź wygasa. Umowa o pracę rozwiązuje się: na

mocy porozumienia stron; przez oświadczenie jednej ze stron z zachowaniem okresu wypowiedzenia (rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem); przez oświadczenie jednej ze stron bez zachowania okresu wypowiedzenia (rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia); z upływem czasu, na który była zawarta; z dniem ukończenia pracy, dla której wykonania była zawarta lub z upływem okresu próbnego.

Trzy ostatnio wymienione sposoby rozwiązania dotyczą odpowiednio: umów na czas określony, umów na czas wykonania określonej pracy oraz umów na okres próbny. W tych przypadkach stosunek pracy ustaje bez konieczności składania jakichkolwiek oświadczeń woli.

Na mocy porozumienia stron, tj. zgodnych oświadczeń woli pracodawcy i pracow­nika, rozwiązać można każdy rodzaj umowy o pracę, w każdym uzgodnionym przez strony terminie, również z pracownikiem podlegającym szczególnej ochronie przed wy­powiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy. Rozwiązanie umowy w tym trybie może

Wybrane zagadnienia prawa pracy 269

nastąpić z inicjatywy każdej ze stron stosunku pracy i nie ma znaczenia, która ze stron występuje z taką propozycją. Przepisy nie przewidują szczególnej formy rozwiązania umowy o pracę na mocy porozumienia stron, toteż czynność ta może zostać dokonana ustnie.

Wypowiedzenie umowy o pracę jest jednostronną czynnością prawną - oświad­czeniem woli jednej ze stron stosunku pracy, złożonym drugiej stronie, powodującym rozwiązanie umowy o pracę z upływem okresu wypowiedzenia.

Co do zasady wypowiadaniu podlegają umowy na okres próbny i na czas nie okre­ślony, natomiast umowy terminowe (na czas określony i na czas wykonania określonej pracy) mogą być wypowiadane w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodaw­cy oraz na warunkach określonych w ustawie o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw, zwanej ustawą o zwolnieniach grupowych. Ponadto w umowie na czas określony, dłuższy niż sześć miesięcy, strony mogą przewidzieć możliwość jej rozwią­zania za wypowiedzeniem.

Oświadczenie każdej ze stron o wypowiedzeniu umowy o pracę powinno być złożone w formie pisemnej, zaś w oświadczeniu pracodawcy o wypowiedzeniu umowy o pracę na czas nie określony powinna być nadto wskazana przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie i zawarte pouczenie o przysługującym pracownikowi prawie odwołania do sądu pracy.

Okres wypowiedzenia umowy na czas określony i umowy na czas wykonania określonej pracy (w tych przypadkach, w których mogą być one wypowiadane) wynosi dwa tygodnie, natomiast okres wypowiedzenia umowy o pracę na okres próbny wynosi: trzy dni robocze, jeżeli okres próbny nie przekracza dwóch tygodni; jeden tydzień, jeżeli okres próbny jest dłuższy niż dwa tygodnie, lecz krótszy niż trzy miesiące; dwa tygodnie, jeżeli okres próbny wynosi trzy miesiące.

Długość okresu wypowiedzenia umowy o pracę na czas nie określony jest uzależniona od okresu zatrudnienia pracownika u danego pracodawcy i wynosi: dwa tygodnie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż sześć miesięcy; jeden miesiąc, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej sześć miesięcy, lecz krócej niż trzy lata; trzy miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej trzy lata.

W razie wypowiadania umowy o pracę na czas nie określony z powodu upadłości, likwidacji lub zmniejszenia zatrudnienia z przyczyn dotyczących pracodawcy, pracodawca może skrócić (najwyżej do jednego miesiąca) trzymiesięczny okres wypowiedzenia, przy czym pracownikowi w takim przypadku przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za pozostałą część okresu wypowiedzenia.

Specyficznie uregulowany został bieg okresów wypowiedzenia umowy o pracę. Mia­nowicie okres wypowiedzenia umowy o pracę obejmujący tydzień lub miesiąc albo ich wielokrotność kończy się odpowiednio w sobotę lub w ostatnim dniu miesiąca. Przykła­dowo, oświadczenie woli o rozwiązaniu umowy o pracę z zachowaniem jednomiesięcz­nego okresu wypowiedzenia złożone w dniu 15 stycznia doprowadzi do rozwiązania umowy o pracę z ostatnim dniem lutego.

Pracownicy posiadają pełną swobodę korzystania z prawa wypowiedzenia, co jest kon­sekwencją zasady wolności pracy, natomiast pracodawca wypowiadający umowę o pracę na czas nie określony obowiązany jest wskazać konkretną przyczynę wypowiedzenia. Ko­deks pracy nie zawiera katalogu przyczyn uzasadniających wypowiadanie umów o pracę

270 Blok prawny

na czas nie określony, jak również nie określa, w jakich wypadkach wypowiedzenie jest nieuzasadnione. Ogólne kryteria zasadności wypowiedzenia należy wyprowadzać z ka­talogu obowiązków pracowniczych.

W stosunku do niektórych pracowników przepisy wprowadzają zakazy i ogranicze­nia dopuszczalności wypowiadania i rozwiązywania umów o pracę przez pracodawcę, z uwagi na sytuację osobistą pracownika (np. ciąża pracownicy, wiek przedemerytalny) lub pełnioną funkcję (np. społeczny inspektor pracy, członek zarządu zakładowej orga­nizacji związkowej). Tego typu instytucje prawne określane są jako szczególna ochrona przed rozwiązaniem i wypowiedzeniem stosunku pracy. Ochrona tzw. powszechna doty­czy wszystkich reprezentowanych przez związki zawodowe pracowników zatrudnionych na podstawie umów na czas nie określony i polega na obowiązku zawiadomienia przez pracodawcę o zamiarze wypowiedzenia zakładowej organizacji związkowej, która może zgłosić umotywowane zastrzeżenia (nie wiążące pracodawcy).

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia jest to oświadczenie woli, złożone przez jedną stronę stosunku pracy drugiej stronie, powodujące natychmiastowe ustanie stosunku pracy (z chwilą, gdy doszło do drugiej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią).

Oświadczenie każdej ze stron zmierzające do niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę powinno być złożone w formie pisemnej oraz wskazywać przyczynę uzasadnia­jącą rozwiązanie umowy.

Oświadczenie pracodawcy musi zawierać również pouczenie o przysługujących pracownikowi środkaclr^prawnych (pracownik może złożyć wniosek o przywrócenie do pracy lub o odszkodowanie do sądu w ciągu 14 dni od dnia doręczenia oświadczenia o rozwiązaniu umowy).

Rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia, z winy pra­cownika może nastąpić w razie: ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych; popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym sta­nowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wy­rokiem; zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.

Do przyczyn uzasadniających rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia, z przyczyn przez pracownika nie zawinionych należą: niezdolność pracownika do pracy z powodu choroby, która trwa dłużej niż trzy miesiące, gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż sześć miesięcy lub dłużej niż okres pobierania aasiłku chorobowego (łącznie z wynagrodzeniem przysługującym przez pierwsze 35 dni-choroby), gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy dłużej niż sześć miesięcy; usprawiedliwiona nieobecność pracownika w pracy z innych przyczyn niż wyżej wymienione, trwająca dłużej niż miesiąc; nieobecność pracownika w pracy z powodu sprawowania opieki nad dzieckiem lub odosobnienia ze względu na chorobę zakaźną, jeżeli upłynął okres pobierania z tego tytułu zasiłku odpowiednio -opiekuńczego lub chorobowego.

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracownika dopuszczalne jest, jeżeli pracodawca- nie przeniesie pracownika do innej, odpowiedniej pracy, w ter­minie wskazanym w orzeczeniu lekarskim, stwierdzającym szkodliwy wpływ dotychczas

Wybrane zagadnienia prawa pracy 271

wykonywanej pracy na zdrowie pracownika oraz wtedy, gdy pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika. Rozwiązanie umo­wy o pracę z wymienionych przyczyn jest równoznaczne w skutkach z wypowiedzeniem dokonanym przez pracodawcę.

Wygaśnięcie umowy o pracę powodują następujące zdarzenia: śmierć pracownika, śmierć pracodawcy, o ile nie nastąpiło przejście zakładu pracy na innego pracodawcę, upływ trzech miesięcy nieobecności pracownika w pracy z powodu tymczasowego aresz­towania, niezgłoszenie się pracownika do pracy w ciągu trzydziestu dni od zwolnienia z zasadniczej lub okresowej służby wojskowej; niezgłoszenie przez pracownika powrotu do pracy w ciągu siedmiu dni od rozwiązania stosunku pracy z wyboru.

7.4. Prawa i obowiązki stron stosunku pracy

Prawa i obowiązki stron składające się na treść stosunku pracy stanowią podstawowy przedmiot prawa pracy w jego części określanej jako prawo stosunku pracy. Większość składników treści stosunku pracy ma charakter wzajemny w tym znaczeniu, że określo­nemu uprawnieniu jednej ze stron stosunku pracy odpowiada obowiązek drugiej strony. Z uwagi na dużą różnorodność treści stosunków pracy, kształtowaną przez powszechne i specyficzne źródła prawa pracy, nie jest możliwe wyczerpujące wyliczenie praw i obo­wiązków pracodawcy i pracownika, a tylko niektóre z nich zostaną szerzej omówione w ramach poszczególnych rozdziałów niniejszego opracowania.

Wśród obowiązków pracodawcy przede wszystkim wymienić należy wynikający z definicji stosunku pracy obowiązek zatrudniania pracownika i wypłacania mu wyna­grodzenia za pracę. Do obowiązków podniesionych do rangi zasad prawa pracy należą: obowiązek poszanowania godności i innych dóbr pracownika, obowiązek równego trakto­wania pracowników, obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy; obowiązek zaspokajania - stosownie do możliwości i warunków - by­towych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników, obowiązek ułatwiania pracow­nikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Szczegółowy, chociaż nie wyczerpujący, katalog obowiązków pracodawcy zawiera art. 94 kodeksu pracy.

Szczególnym obowiązkiem pracodawcy związanym z ustaniem stosunku pracy jest obowiązek niezwłocznego wydania pracownikowi świadectwa pracy. Wydanie świa­dectwa nie może być uzależnione od uprzedniego rozliczenia się pracownika z pracodaw­cą. Jeżeli wydanie świadectwa pracy do rąk pracownika nie jest możliwe (np. wskutek jego nieobecności w pracy), pracodawca ma obowiązek przesłać świadectwo pracowni­kowi lub upoważnionej przez niego osobie za pośrednictwem poczty albo doręczyć je w inny sposób - nie później niż w ciągu siedmiu dni od dnia ustania stosunku pracy. Przepisy szczegółowo normują treść świadectwa pracy i jego wzór. W razie wydania świadectwa o błędnej treści pracownik może w ciągu siedmiu dni od otrzymania świa­dectwa wystąpić do pracodawcy z wnioskiem o jego sprostowanie. W razie nieuwzględ­nienia wniosku pracownikowi przysługuje prawo wystąpienia, w ciągu siedmiu dni od zawiadomienia o odmowie sprostowania świadectwa, do sądu pracy z żądaniem jego sprostowania. Niewydanie świadectwa uprawnia pracownika do zawiadomienia państwo-

272 B'** prawny

wego inspektora pracy o popełnionym w ten sposób wykroczeniu oraz do wystąpienia do sądu pracy z powództwem o ustalenie istnienia i treści stosunku pracy oraz ewentualnie o odszkodowanie.

Do podstawowych obowiązków pracownika wynikających z definicji stosunku pra­cy należy obowiązek wykonywania pracy określonego rodzaju, którą zgodnie z zasadą staranności pracowniczej pracownik obowiązany jest wykonywać sumiennie i starannie. Podobnie jak w przypadku obowiązków pracodawcy, przepisy prawa pracy nie zawierają wyczerpującego katalogu obowiązków pracowniczych, wymieniając przykładowo obo­wiązek przestrzegania ustalonego czasu pracy, ustalonego w zakładzie pracy porządku, przepisów i zasad bhp oraz przepisów przeciwpożarowych, a także zasad współżycia spo­łecznego, obowiązek dbałości o dobro pracodawcy i zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Realizacji ogółu powinności ciążących na pracowniku służy obowiązek stosowania się do poleceń pracodawcy, które mieszczą się w umówionym rodzaju pracy, są zgodne z prawem i możliwe do wykonania.

7.5. Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy

Wynagrodzenia za pracę można zdefiniować jako obowiązkowe, okresowe świad­czenie majątkowe, należne pracownikowi od pracodawcy w zamian za świadczoną przez pracownika pracę. Prawo do wynagrodzenia jest koniecznym składnikiem treści stosunku pracy, gdyż pracownik nie może zrzec się tego prawa ani przenieść go na inną osobę.

Zgodnie z zawartą w kodeksie pracy ogólną dyrektywą, pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę, które powinno być tak ustalone, aby odpowiada­ło w szczególności rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonywaniu, a także uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy. Powszechne źródła prawa pracy nie regulują natomiast w sposób bezpośredni warunków wynagradzania pra­cowników, zawierając jedynie normy o charakterze ochronnym i gwarancyjnym. W szcze­gólności, konkretyzując normę konstytucyjną, kodeks pracy upoważnia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej do określania najniższego wynagrodzenia za pracę, przysługującego pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy. Wskaźnik ten odnosi się do kwoty faktycznie otrzymywanej przez pracownika, z uwzględnieniem składników wy­płacanych za okresy dłuższe niż jeden miesiąc, toteż dopuszczalne jest umowne ustalenie stawki wynagrodzenia zasadniczego na poziomie niższym od najniższego wynagrodze­nia, z tym że pracownikowi przysługuje wyrównanie do kwoty minimalnej. Przepisy prawa pracy nie precyzują pojęcia godziwego wynagrodzenia, które w świetle standar­dów międzynarodowych powinno wystarczyć na utrzymanie pracownika i jego rodziny.

Adekwatnie do wymogów gospodarki rynkowej warunki wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą należą do sfery umownej treści stosunku pracy i ustalane są w układach zbiorowych pracy, regulaminach wynagradzania oraz indywidualnych umowach i innych aktach kreujących stosunki pracy.

Wynagrodzenie za pracę może mieć strukturę złożoną. Koniecznym jego składni­kiem jest tzw. wynagrodzenie zasadnicze, które ustalane jest według trzech, podstawo-

Wybrane zagadnienia prawa pracy 273

wych systemów wynagradzania: czasowego, gdzie wysokość wynagrodzenia określona jest stawką miesięczną, tygodniową, dzienną lub godzinową; akordowego, w którym wy­sokość wynagrodzenia uzależniona jest od ilości produktów lub usług wykonanych przez pracownika w ustalonej jednostce czasu, zgodnie z odpowiednimi normami stanowiącymi miernik nakładu, wydajności i jakości pracy oraz prowizyjnego, gdzie wynagrodzenie określa procentowy wskaźnik wartości wykonanej pracy (osiągniętego rezultatu w po­staci osiągniętego dochodu bądź obrotu, wykonanej lub zamówionej przez kontrahenta usługi czy produktu). Dwa ostatnie systemy wynagradzania określane są jako tzw. me­tody wynikowe i w różnych odmianach występują najczęściej w połączeniu z systemem czasowym.

Wśród innych składników wynagrodzenia za pracę, do których prawo wynikać może z przepisów płacowych obowiązujących danego pracodawcę lub wprost z umowy o pracę, wymienić należy w szczególności dodatki stawkowe (np. powszechnie obo­wiązujący dodatek za pracę w porze nocnej, za pracę w warunkach uciążliwych lub szkodliwych, za staż pracy lub sprawowaną funkcję), dodatki i świadczenia wyrów­nawcze (np. w związku z obniżeniem wynagrodzenia spowodowanym koniecznością przeniesienia pracownika ze względów zdrowotnych do innej pracy), dopłaty (np. za pracę w godzinach nadliczbowych lub z tytułu wykonywania dodatkowych zadań prze­kraczających zwykły zakres obowiązków pracownika), premie (np. premie kwartalne, jubileuszowe lub tzw. trzynastki - dodatkowe wynagrodzenie roczne pracowników sfery budżetowej) oraz deputaty (stanowiące wyjątek od zasady pieniężnej formy wynagro­dzenia za pracę świadczenia w naturze, przysługujące niektórym grupom pracowników na podstawie przepisów szczególnych lub układów zbiorowych pracy).

Wynagrodzenie za pracę przysługuje w zasadzie za pracę wykonaną. Jednakże przepisy prawa pracy określają kilka przypadków, w których pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, pomimo faktycznego niewykonywania pracy.

W szczególności wynagrodzenie przysługuje pracownikowi za czas niewykonywania pracy, jeżeli był gotów do jej wykonywania (tj. znajdował się w dyspozycji pracodawcy w miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy oraz w stanie fizycznej i psychicznej zdolności do jej wykonywania), lecz doznał przeszkód z jakichkolwiek, chociażby niezawinionych przyczyn dotyczących pracodawcy, a także za czas niezawinionego przez pracownika przestoju (przerwy w pracy z przyczyn technicznych, organizacyjnych itp.), z wyjątkiem przestoju w pracy uzależnionej od tych warunków atmosferycznych, spowodowanego tymi warunkami.

Pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas: urlopu wypoczynkowego, trwającej łącznie do 35 dni w ciągu roku kalendarzowego niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną (prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego regulują odrębne przepisy), zwolnienia na poszukiwanie pracy w okresie wypowiedzenia, zwolnienia na dwa dni w roku z tytułu wychowywania dziecka do lat czternastu oraz powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia z miejsca pracy w razie zagrożenia zdrowia lub życia.

Prawo do wynagrodzenia przysługuje również za czas usprawiedliwionej nieobec­ności w pracy niezbędny do: przeprowadzenia okresowych lub kontrolnych badań lekar­skich, obowiązkowych badań lekarskich i szczepień ochronnych przewidzianych przepisa­mi o zwalczaniu chorób zakaźnych, wenerycznych i gruźlicy, badań lekarskich w zwiąż-

274 Blok prawny

ku z ciążą, jeżeli nie mogą być przeprowadzone poza godzinami pracy, wzięcia udziału w posiedzeniu komisji pojednawczej w charakterze strony lub świadka, wzięcia udziału przez pracownika będącego ratownikiem GOPR w akcji ratowniczej, z uwzględnieniem koniecznego wypoczynku po akcji oraz oddania krwi przez pracownika będącego krwio­dawcą i wykonania zaleconych przez stację krwiodawstwa badań, jeżeli nie mogą być wykonane w czasie wolnym od pracy.

Zwolnienia od pracy z powodów rodzinnych, z zachowaniem prawa do wynagro­dzenia (zwane niekiedy urlopami okolicznościowymi), obejmują: dwa dni w razie ślubu pracownika lub urodzenia się dziecka albo zgonu i pogrzebu małżonka, dziecka, ojca, matki, ojczyma lub macochy pracownika; jeden dzień w razie ślubu dziecka pracownika albo zgonu i pogrzebu jego siostry, brata, teściowej, teścia, babki lub dziadka, a także innej osoby pozostającej na utrzymaniu pracownika bądź pod jego bezpośrednią opieką.

Wynagrodzenie przysługujące w wymienionych powyżej przypadkach określane bywa jako tzw. wynagrodzenie gwarancyjne, stanowiące przejaw ryzyka socjalnego pracodawcy.

Prawo pracownika do wynagrodzenia za pracę podlega szczególnej ochronie praw­nej, która obok wspomnianego wyżej zakazu zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia, polega na: obowiązku wypłacania wynagrodzenia co najmniej raz w miesiącu, w stałym i ustalonym z góry terminie, miejscu i czasie, najpóźniej do dziesiątego dnia następnego miesiąca kalendarzowego (wynagrodzenie płatne jest z dołu, chyba że co innego wynika z przepisów szczególnych); obowiązku wypłacania wynagrodzenia w formie pieniężnej (z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie lub układzie zbiorowym pracy) oraz do rąk pracownika (chyba że wyrazi on na piśmie zgodę na świadczenie w innej formie, np. przelewu na rachunek bankowy), a także na zakazie dokonywania bez zgo­dy pracownika potrąceń z wynagrodzenia w większym zakresie i z innych tytułów niż określone przepisami (bez zgody pracownika potrąceniu podlegają sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie należności alimentacyjnych - do 60% wynagrodzenia i innych należności - do 50%, lecz nie więcej niż do kwoty najniższego wynagrodzenia za pracę, zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi - do 50% wyna­grodzenia, lecz nie więcej niż do 75% kwoty najniższego wynagrodzenia oraz pieniężne kary porządkowe - do 50% wynagrodzenia, lecz nie więcej niż do 90% najniższego wy­nagrodzenia). Odrębne przepisy regulują zasady ochrony roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy, poprzez ich zaspokajanie ze środków Funduszu Gwaran­towanych Świadczeń Pracowniczych.

Do nie mających charakteru wynagrodzenia za pracę innych świadczeń związanych z pracą zaliczyć należy: nagrody pieniężne (które w odróżnieniu od premii mają cha­rakter uznaniowy, co oznacza, że roszczenie pracownika o wypłatę nagrody staje się aktualne dopiero z chwilą jej przyznania przez pracodawcę); odprawy (np. w związku z odejściem pracownika na rentę lub emeruturę, powołaniem do odbycia służby wojsko­wej, rozwiązaniem stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy, rozwiązaniem stosunku pracy z wyboru, śmiercią pracownika - dla jego rodziny itp.); odszkodowania (np. z tytułu wadliwego rozwiązania umowy o pracę, skrócenia okresu wypowiedzenia, niewydania świadectwa pracy, wypadku przy pracy); świadczenia kompensacyjne (np. z tytułu zwrotu kosztów podróży służbowych, dojazdów do pracy, używania przez pra­cownika własnych narzędzi lub materiałów, związanych z odwołaniem z urlopu) oraz

Wybrane zagadnienia prawa pracy 275

świadczenia socjalne (wypłacane w zasadzie ze środków zakładowego funduszu świad­czeń socjalnych, na warunkach określonych w jego regulaminie).

Odrębną kategorię stanowią świadczenia z ubezpieczenia społecznego, w szczegól­ności przysługujące w razie choroby i macierzyństwa, które nie są świadczeniami ze stosunku pracy, pozostając z tym stosunkiem jedynie w związku funkcjonalnym (w za­kresie uprawnień oraz trybu wypłacania).

7.6. Czas pracy, zwolnienia od pracy i urlopy wypoczynkowe

Ustawowa definicja czasu pracy stanowi, iż czasem pracy jest czas, w którym pra­cownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wy­znaczonym do wykonywania pracy. W świetle przytoczonej definicji czas pracy nie jest tożsamy z czasem jej efektywnego wykonywania. Obowiązkiem pracownika jest stawie­nie się do pracy w wyznaczonym miejscu i pozostawanie w nim w stanie psychofizycznej gotowości do wykonywania pracy, umożliwiającej pracodawcy dysponowanie pracowni­kiem w ramach określonego jej rodzaju. Pracodawca powinien natomiast organizować pracę w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy.

Wymiar czasu pracy wyznacza norma dobowa określająca maksymalną liczbę godzin pracy w ciągu doby (rozumianej jako 24 godziny liczone od rozpoczęcia pracy) oraz średnia norma tygodniowa określająca maksymalną liczbę godzin pracy w tygodniu - przeciętnie, w przyjętym okresie rozliczeniowym. Ustanowione w kodeksie pracy normy czasu pracy są zatem normami maksymalnymi i mogą być obniżane na mocy postanowień układu zbiorowego pracy lub indywidualnego aktu kreującego stosunek pracy.

Zgodnie z tzw. normą podstawową czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 42 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie przekraczającym trzech miesięcy. Oznacza to, iż przekraczanie normy dobowej w zasadzie nie jest dopuszczalne (z zastrzeżeniem odnośnie godzin nadliczbowych), natomiast norma tygodniowa może być w poszczególnych tygodniach przekraczana, o ile jest to równoważone skróceniem czasu pracy w innych tygodniach w ramach danego okresu rozliczeniowego.

Przy wprowadzaniu rozkładów czasu pracy uwzględnia się co najmniej 39 dodat­kowych dni wolnych od pracy w roku kalendarzowym, przy czym w każdym okresie obejmującym kolejne trzy miesiące liczba tych dni nie może być mniejsza niż 9. Ter­miny dodatkowych dni wolnych od pracy mogą być ustalane nie tylko w soboty, lecz we wszystkich dniach nie będących ustawowo wolnymi od pracy. Sposób wprowadza­nia i terminy dodatkowych dni wolnych od pracy oraz ustalania rozkładów czasu pracy określa się w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy.

Dobowa norma czasu pracy może być podwyższona do 9 godzin, jeżeli w obowią­zującym u danego pracodawcy rozkładzie czasu pracy wprowadzono większą niż 39 liczbę dodatkowych dni wolnych od pracy. W takim przypadku obowiązująca pozostaje przeciętna 42-godzinna norma tygodniowa oraz okres rozliczeniowy nie przekraczający trzech miesięcy.

276 ^B'°k prawny

Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy (np. przy pilnowaniu) lub jej organizacją, mogą być stosowane rozkłady czasu pracy, w których dopuszczalne jest przedłużenie wymiaru czasu pracy do 12 godzin na dobę, a w stosunku do kierowców w transpor­cie samochodowym i w komunikacji samochodowej - do 10 godzin na dobę. W takich przepadkach również aktualna jest 42-godzinna, przeciętna norma tygodniowa, natomiast okres rozliczeniowy w zasadzie nie może być dłuższy niż jeden miesiąc. Przedłuże­nie tego okresu do trzech lub - przy pracach uzależnionych od warunków atmosferycz­nych - do sześciu miesięcy dopuszczalne jest w szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zgodą zakładowej organizacji związkowej, bądź - w razie jej braku - po zawiado­mieniu państwowego inspektora pracy. Omawiany system określany jest jako tzw. rów­noważna norma czasu pracy, gdyż podwyższenie wymiaru dobowego w niektórych dniach musi być równoważone jego obniżeniem w innych dniach lub udzielaniem dni wolnych.

Podwyższenie dobowej normy czasu pracy nie jest dopuszczalne w stosunku do pra­cowników zatrudnionych na stanowiskach, na których występują przekroczenia najwyż­szych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, pracownic w ciąży oraz — bez ich zgody — do pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 4.

W stosunku do kierowców w transporcie samochodowym i w komunikacji samocho­dowej może być w szczególnie uzasadnionych przypadkach stosowany przerywany czas pracy, polegający na wprowadzeniu do rozkładu czasu pracy nie więcej niż jednej w cią­gu doby i nic dłuższej niż 6 godzin przerwy. Za czas przerwy (nie wliczanej do czasu pracy) pracownikowi przysługuje wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia liczonego jak za czas przestoju.

W przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy i jej organizacją, czas pracy pracowni­ków może być określony wymiarem ich zadań. Pracownicy objęci zadaniowym czasem pracy nie mają prawa do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadlicz­bowych, toteż zadania powinny być określone w sposób umożliwiający ich wykonanie w czasie wynikającym z podstawowej normy czasu pracy.

Skrócony w stosunku do normy podstawowej wymiar czasu pracy, obok przypad­ków określonych w przepisach szczególnych, powinien dotyczyć pracowników zatrudnio­nych w warunkach szczególnie uciążliwych lub szczególnie szkodliwych dla zdrowia. Przepisy kodeksu pracy normują sposób skracania czasu pracy polegający na obniżeniu jego wymiaru lub ustanowieniu wliczanych do czasu pracy przerw, natomiast nie okre­ślają wykazu stanowisk objętych skróconym czasem pracy, odsyłając w tym zakresie do układów zbiorowych pracy lub regulaminów pracy. Rozwiązanie to wydaje się nieza­dowalające, bowiem obiektywne czynniki stanowiące o uciążliwości bądź szkodliwości pracy nie powinny pozostawać w sterze uznania partnerów socjalnych lub pracodawcy.

Czas pracy, która ze względu na technologię produkcji nie może być wstrzymana, czyli pracy w ruchu ciągłym, a także pracy, która nie może być wstrzymana ze wzglę­du na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności, może być przedłużony do 48 godzin przeciętnie na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym, trwającym nie dłużej niż cztery tygodnie. Ze względu na potrzebę rotacji zmian roboczych przepisy dopuszczają w granicach wymienionej normy przedłużenie czasu pracy jednego dnia w niektórych tygodniach do 12 godzin. W ruchu ciągłym, jak również w innych uza­sadnionych przypadkach, może być stosowana czterobrygadowa lub podobna organizacja

Wybrane zagadnienia prawa pracy . 277

pracy, w której czas pracy nie przekracza 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie dłuższym niż 4 miesiące.

Przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy może być wprowadzony dłuższy czas pracy niż wynikający z norm omówionych powyżej, jeżeli jest on wyrównywany skróceniem czasu pracy w innych dniach lub tygodniach w okresie nie przekraczającym jednego miesiąca. Ze względu na charakter wymienionych prac wymagających stosunkowo niewielkiego wysiłku psychofizycznego lub wysiłku periodycznego dopuszczalne jest zatem przedłużenie czasu pracy powyżej 12 godzin na dobę. Ustawodawca nie określił w tym przypadku normy maksymalnej, lecz możliwość wydłużenia czasu pracy do 24 god/in na dobę wydaje się dyskusyjna.

Praca wykonywana ponad normy czasu pracy, ustalone zgodnie z przepisami kodeksu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych, niezależnie od tego, czy przekrocze­nie dotyczy normy dobowej, czy też średniotygodniowej. Jednocześnie kodeks określa, iż nie stanowi pracy w godzinach nadliczbowych praca w granicach nie przekraczających 8 godzin na dobę i przeciętnie 42 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczenio­wym. Dyskusyjne jest, czy praca w granicach określonych w przytoczonym przepisie, lecz przekraczająca normę ustaloną poniżej tych granic w układzie zbiorowym pracy, powinna być traktowana jako praca w godzinach nadliczbowych. Natomiast niewątpli­wie nie jest pracą w godzinach nadliczbowych praca w wymiarze nie przekraczającym norm ustawowych, lecz przekraczająca normę ustaloną dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy.

Ze względu na ochronny charakter przepisów o czasie pracy, praca w godzinach nadliczbowych dopuszczalna jest tylko w razie konieczności prowadzenia akcji ratow­niczej dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego albo dla ochrony mienia lub usunięcia awarii oraz w razie szczególnych potrzeb pracodawcy, przy czym liczba godzin nadlicz­bowych przepracowanych w związku z ostatnio wymienioną grupą okoliczności nie może przekroczyć 4 na dobę i 150 w roku kalendarzowym. W razie zaistnienia okoliczności uzasadniających pracę w godzinach nadliczbowych pracownik nie może odmówić jej wy­konywania, z tym że w godzinach nadliczbowych nie wolno zatrudniać kobiet w ciąży, pracowników niepełnosprawnych, pracowników młodocianych, pracowników opiekują­cych się dzieckiem do lat 4 (bez ich zgody) oraz pracowników zatrudnionych na stanowi­skach, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia (chyba że chodzi o konieczność prowadzenia akcji ratowniczej).

Za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysłu­guje dodatek w wysokości 50% wynagrodzenia za dwie pierwsze godziny nadliczbowe na dobę oraz 100% wynagrodzenia za pracę w dalszych godzinach oraz w godzinach przypadających w nocy, niedziele lub święta. W przypadku pracowników wykonujących stale prace poza zakładem pracy, dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych może być zastąpiony ryczałtem.

W przeciwieństwie do pracy w godzinach nadliczbowych, dopuszczalność pracy w porze nocnej nie jest uzależniona od wystąpienia szczególnych okoliczności. Pora nocna obejmuje 8 godzin pomiędzy godzinami 21.00 i 7.00 ustalonych w układzie zbio­rowym pracy lub regulaminie pracy. Za pracę w porze nocnej przysługuje dodatkowe

278 ^Blok prawny

wynagrodzenie w wysokości 20% stawki godzinowej, wynikającej z najniższego wyna­grodzenia za pracę pracowników. W porze nocnej nie wolno zatrudniać kobiet w ciąży, pracowników młodocianych, pracowników niepełnosprawnych oraz - bez ich zgody -pracowników opiekujących się dzieckiem w wieku do lat 4.

Celem zapewnienia możliwości kontroli przestrzegania przepisów o czasie pracy pracodawca ma obowiązek prowadzenia ewidencji czasu pracy i udostępniania jej na żądanie pracownika. Ewidencję prowadzi się w formie imiennych kart, na zasadach szczegółowo unormowanych w przepisach wykonawczych do kodeksu pracy.

Do czasu pracy wliczane są przerwy w pracy przysługujące pracownikom, których dobowy wymiar czasu pracy wynosi co najmniej sześć godzin, przerwy wprowadzane ze względu na szczególnie uciążliwe lub szczególnie szkodliwe warunki pracy, przerwy przewidziane dla pracownic karmiących dziecko piersią oraz przerwy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek pracowników niepełnosprawnych.

Do czasu pracy wlicza się także czas nauki pracowników młodocianych w wymiarze do osiemnastu godzin tygodniowo oraz czas szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, które odbywają się w czasie pracy.

Do czasu pracy nie podlega natomiast wliczeniu czas podróży służbowej nie pokrywający się z godzinami pracy pracownika w stałym miejscu pracy, a także czas dyżuru pełnionego przez pracownika poza normalnymi godzinami pracy, o ile w czasie tym pracownik faktycznie nie wykonywał pracy.

Wszelkie wynikające ze zwolnień od pracy okresy usprawiedliwionej nieobecności w pracy, niezależnie od tego czy pracownik zachowuje w nich prawo do wynagrodzenia, podlegają odliczeniu od obowiązującego pracownika czasu pracy w danym okresie rozli­czeniowym. Przepisy szczegółowo normują okoliczności usprawiedliwiające nieobecność pracownika w pracy, lecz pracodawca może uznać za usprawiedliwione także każde inne zdarzenie uniemożliwiające stawienie się pracownika do pracy.

Szczególnymi okresami usprawiedliwionej nieobecności w pracy są urlopy pracow­nicze, do których zaliczamy urlopy wypoczynkowe, urlopy bezpłatne, urlopy macierzyń­skie, urlopy wychowawcze i urlopy szkoleniowe.

Urlop wypoczynkowy jest coroczną, nieprzerwaną i płatną przerwą w wykonywaniu pracy. Prawo do pierwszego urlopu wypoczynkowego pracownik uzyskuje z upływem sześciu miesięcy pracy, w wymiarze połowy urlopu przysługującego mu po przepra­cowaniu roku. Z upływem roku pracy pracownik nabywa prawo do urlopu w pełnym wymiarze i zachowuje je bez względu na ewentualne przerwy w zatrudnieniu, z tym że w razie podjęcia dodatkowego zatrudnienia, przy ustalaniu prawa do urlopu nie uwzględ­nia się okresu trwającego zatrudnienia u innego pracodawcy. Prawo do kolejnych urlopów pracownik nabywa w każdym następnym roku kalendarzowym, tj. z początkiem roku lub z dniem podjęcia zatrudnienia w danym roku.

Wymiar urlopu zależy od ogólnego stażu pracy pracownika, do którego wlicza się wszystkie okresy zatrudnienia, okresy nauki w określonym przepisami wymiarze oraz inne okresy przewidziane w przepisach szczególnych (np. służby wojskowej, służby w Policji, pracy nakładczej, prowadzenia gospodarstwa rolnego) i wynosi: 18 dni roboczych po roku pracy; 20 dni roboczych po 6 latach pracy; 26 dni roboczych po 10 latach pracy. Za dni robocze uważa się wszystkie dni z wyjątkiem niedziel i świąt oraz dodatkowych dni wolnych od pracy.

Wybrane zagadnienia prawa pracy 279

Odrębnie ukształtowane jest prawo i wymiar urlopu pracowników zatrudnionych przy pracy sezonowej, którzy uzyskują prawo do ulopu w wymiarze 1,5 dnia za każdy przepracowany miesiąc.

W roku kalendarzowym, w którym ustaje lub nawiązuje się stosunek pracy, pracow­nikowi przysługuje urlop w wymiarze proporcjonalnym do okresu przepracowanego lub pozostałego do przepracowania w danym roku.

Pracownikowi, który wykorzystał urlop za dany rok kalendarzowy, a następnie uzyskał w tym samym roku prawo do do ulopu w wyższym wymiarze, przysługuje urlop uzupełniający.

Urlopy powinny być udzielane zgodnie z planem urlopów ustalonym przez praco­dawcę w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową. Pracodawca jest obowiązany udzielić urlopu w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo, a urlopu nie wykorzystanego zgodnie z planem urlopów - najpóźniej do końca kwartału roku następnego. W zasadzie urlop powinien być wykorzystany nieprzerwanie, lecz na wniosek pracownika może być podzielony na części, z których jedna powinna obejmować nie mniej niż 14 kolejnych dni kalendarzowych. Przerwanie urlopu następuje z powodu zdarzeń uniemożliwiających korzystanie z rozpoczętego urlopu (choroba, ćwi­czenia wojskowe, urlop macierzyński), jak również w razie odwołania pracownika z urlo­pu, które jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy jego obecność w zakładzie jest niezbędna z uwagi na okoliczności nieprzewidziane w chwili rozpoczynania urlopu. W razie niewy­korzystania całości lub części urlopu z powodu ustania stosunku pracy bądź powołania pracownika do wojska, pracownikowi przysługuje ekwiwalent pieniężny.

Udzielenie urlopu bezpłatnego następuje na pisemny wniosek pracownika i zależy od uznania pracodawcy, chyba że przepis szczególny przewiduje obowiązek udzielenia urlopu (np. pracownikowi pełniącemu poza zakładem pracy funkcję związkową z wy­boru). Długość urlopu bezpłatnego nie jest limitowana, z tym że przy udzielaniu ulopu dłuższego niż 3 miesiące strony mogą przewidzieć możliwość odwołania pracownika z urlopu, z ważnych przyczyn. Okresu urlopu bezpłatnego nie wlicza się do stażu pracy, chyba że został on udzielony na podstawie porozumienia między pracodawcami, w celu wykonywania pracy u jednego z nich.

Urlop macierzyński przysługuje pracownicy w razie urodzenia dziecka, w wymiarze 16 tygodni przy pierwszym porodzie, 18 tygodni przy każdym następnym oraz 26 przy porodzie mnogim, bez względu na to, czy jest to poród pierwszy. Od dwóch do czterech tygodni urlopu pracownica może i powinna wykorzystać przed porodem. W razie urodzenia martwego dziecka lub jego zgonu w okresie pierwszych 6 tygodni życia, a także w razie rezygnacji z wychowywania dziecka, pracownicy przysługuje po porodzie urlop macierzyński w wymiarze 8 tygodni. Pracownica, która przyjęła na wychowanie dziecko do jednego roku życia i wystąpiła z wnioskiem o jego przysposobienie, ma prawo do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, którego wymiar zależy od wieku dziecka. W okresie urlopu macierzyńskiego pracownica nie otrzymuje wynagrodzenia, lecz zasiłek macierzyński z ubezpieczenia społecznego.

Pracownica zatrudniona co najmniej 6 miesięcy może skorzystać z urlopu wycho­wawczego w wymiarze do 3 lat, w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 4 lat życia. Dodatkowy urlop wy­chowawczy przysługuje pracownicy wychowującej dziecko do 18 lat, które ze względu

280 Blok prawny

na slan zdrowia wymaga stałej osobistej opieki. Pracodawca jest obowiązany udzielić urlopu na pisemny wniosek pracownicy. W okresie urlopu wychowawczego pracownica nie ma prawa do wynagrodzenia za pracę, zaś prawo do zasiłku wychowawczego uza­leżnione jest od zaistnienia przesłanek określonych w odrębnych przepisach. Przepisy dotyczące urlopu wychowawczego stosuje się także do pracownika, z tym że z okre­ślonych powyżej uprawnień może skorzystać tylko jedno z rodziców lub opiekunów dziecka.

Urlop szkoleniowy, podobnie jak urlop bezpłatny, nie ma charakteru roszczeniowego w tym znaczeniu, że prawo do takiego urlopu przysługuje wyłącznie pracownikom, których pracodawca skierował do kształcenia w formach szkolnych lub pozaszkolnych, zawierając dodatkową umowę w tym przedmiocie.

7.7. Odpowiedzialność pracowników za niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków

W związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków wynikają­cych z treści stosunku pracy, pracownicy podlegają odpowiedzialności porządkowej oraz odpowiedzialności materialnej.

Istota odpowiedzialności porządkowej polega na możliwości stosowania wobec pra­cownika sankcji typu represyjnego, tj. kar za nieprzestrzeganie ustalonego porządku, regulaminu pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisów przeciw­pożarowych. Kary, obok wydawania wiążących poleceń pracownikom, stanowią w ręku pracodawcy środek realizacji jego uprawnień kierowniczych.

Na katalog kar składają się: kara upomnienia, kara nagany oraz kara pieniężna w wy­miarze za jedno przewinienie do wysokości jednodniowego wynagrodzenia pracownika. Kara pieniężna może być stosowana tylko za nieprzestrzeganie przepisów bhp lub ppoż, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy.

Podstawą ukarania pracownika może być wyłącznie zawinione naruszenie obowiąz­ków pracowniczych. Nie wystarcza sama, obiektywna bezprawność działania lub zanie­chania pracownika. Stopień winy (umyślność, niedbalstwo, lekkomyślność), jak również rodzaj naruszenia obowiązków i dotychczasowy stosunek pracownika do pracy bierze się pod uwagę przy stosowaniu kary.

Kara porządkowa nie może być zastosowana po upływie dwóch tygodni od powzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązku pracowniczego i po upływie trzech miesięcy od dopuszczenia się tego naruszenia.

Zastosowanie kary może nastąpić dopiero po uprzednim wysłuchaniu pracownika.

0 zastosowanej karze pracodawca zawiadamia pracownika na piśmie, wskazując rodzaj

1 datę naruszenia obowiązków pracowniczych oraz informując o możliwości i terminie
złożenia sprzeciwu.

Pracownik może wnieść sprzeciw w terminie siedmiu dni od zawiadomienia go o ukaraniu. W terminie czternastu dni od zawiadomienia pracownika o odrzuceniu

Wybrane zagadnienia prawa pracy 281

sprzeciwu przez pracodawcę pracownik może wystąpić do sądu pracy o uchylenie zastosowanej kary.

Zatarcie nałożonej kary następuje po roku nienagannej pracy. W terminie wcześniej­szym kara może być uznana za niebyłą, na podstawie decyzji pracodawcy.

Odpowiedzialność materialna pracowników polega na obowiązku zapłaty odszkodo­wania w celu naprawienia szkody wyrządzonej przez pracownika pracodawcy, wskutek zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Wynika stąd, że przesłankami odpowiedzialności materialnej są: niewykonanie lub nie­należyte wykonanie obowiązków pracowniczych; wina pracownika; szkoda w majątku pracodawcy oraz związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem się pracownika a po­wstaniem szkody.

Zakres odpowiedzialności materialnej zależy od postaci winy pracownika oraz od tego, czy szkoda powstała w mieniu, które powierzono pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się, czy też w innym mieniu.

Za szkodę wyrządzoną z winy nieumyślnej w mieniu, które nie było pracow­nikowi powierzone, pracownik odpowiada w ograniczonym zakresie. Szkodę usta­la się jedynie w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę, obej­mującej tylko uszczerbek w majątku, bez uwzględnienia spodziewanych i utraco­nych na skutek zachowania pracownika korzyści, które do tego majątku nie we­szły, zaś odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pra­cownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Rozwiązanie to stanowi istotne uprzywilejo­wanie pracownika w stosunku do zasad cywilnoprawnej odpowiedzialności odszko­dowawczej.

W razie nieumyślnego wyrządzenia szkody przez kilku pracowników, każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody, stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeśli ustalenie stopnia winy i przyczynienia się do szkody nie jest możliwe, pracownicy odpowiadają w częściach równych.

Za szkodę wyrządzoną z winy umyślnej, jak również za szkodę w mieniu powie­rzonym z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się, pracownik odpowiada w pełnej wysokości, tzn. szkoda obejmuje nie tylko rzeczywistą stratę, lecz również utracone ko­rzyści, a odszkodowanie ustala się w pełnej wyskości szkody.

Odpowiedzialność za szkodę w mieniu powierzonym jest również oparta na zasadzie winy, a nie ryzyka pracownika, który może uwolnić się od odpowiedzialności przez wykazanie, iż szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia. Wynika stąd jednakże, iż pracodawca dochodząc odszkodowania za szkodę w mieniu powierzonym musi udowodnić jedynie fakt prawidłowego powierzenia mienia, wystąpienia szkody oraz jej wysokości, natomiast ciężar dowodu na okoliczność braku zawinienia spoczywa na pracowniku.

Naprawienie szkody następuje na podstawie ugody pomiędzy pracodawcą i pracow­nikiem lub na podstawie orzeczenia sądu. Pracodawca może dokonywać z tego tytułu potrąceń z wynagrodzenia za pracę wyłącznie za zgodą pracownika wyrażoną na piśmie lub w oparciu o tytuł wykonawczy (wyrok bądź ugodę z klauzulą wykonalności).

282 Blok prawny

7.8. Bezpieczeństwo i higiena pracy

Jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy z zakresu bezpieczeństwa i higie­ny pracy jest obowiązek informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą. Pod pojęciem ryzyka zawodowego należy rozumieć praw­dopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń, spowodowanych zagrożeniami dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracownika, w postaci urazów, chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy, a także strat materialnych.

Ocena ryzyka zawodowego polega na oszacowaniu tego prawdopodobieństwa oraz ro­dzaju i wymiaru możliwych następstw. Realizacja wymienionego na wstępie obowiązku polega na przekazywaniu pracownikom wiedzy o rodzaju i zakresie zagrożeń występu­jących w środowisku pracy oraz o skutkach dla zdrowia i życia, jakie wywołać może praca w kontakcie z tymi zagrożeniami. Pracownik powinien być także poinformowa­ny o środkach zapobiegania zagrożeniom, a w szczególności o sposobach stosowania środków ochrony indywidualnej i zbiorowej.

Na ogólny obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warun­ków pracy składa się wiele konkretnych obowiązków pracodawcy. Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Podstawo­wą powinnością pracodawcy jest ochrona życia i zdrowia pracowników. Realizacja tego obowiązku polega na zapewnieniu przestrzegania przepisów bhp, właściwej organizacji pracy, dbaniu o techniczne środki zabezpieczenia oraz egzekwowaniu znajomości i prze­strzegania przepisów bhp przez pracowników.

Znaczna część obowiązków pracodawcy z zakresu bhp odnosi się do miejsca i wa­runków wykonywania pracy, maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych oraz środ­ków ochrony indywidualnej, odzieży i obuwia roboczego. Do środków ochrony in­dywidualnej zaliczamy sprzęt ochrony osobistej oraz odzież i obuwie ochronne. Pra­codawca jest obowiązany dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie środki ochrony indy­widualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdro­wia czynników występujących w środowisku pracy oraz informować pracownika o spo­sobach posługiwania się tymi środkami. Dostarczone środki powinny uzyskać certy­fikat na znak bezpieczeństwa i zostać oznaczone tym znakiem oraz posiadać dekla­rację zgodności z normami wprowadzonymi do obowiązkowego stosowania i wyma­ganiami określonymi właściwymi przepisami. Środki ochrony indywidualnej podlegają certyfikacji na znak bezpieczeństwa w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy. Praco­dawca zobowiązany jest do zapewnienia, aby stosowane środki posiadały właściwości ochronne i użytkowe. Nie może dopuścić pracownika do pracy bez środków ochrony indywidualnej, przewidzianych na danym stanowisku pracy. Odzież i obuwie robocze pracodawca zobowiązany jest dostarczyć nieodpłatnie, jeżeli odzież własna pracowni­ka może ulec zniszczeniu lub znacznemu zbrudzeniu oraz ze względu na wymaga­nia technologiczne, sanitarne lub bhp. Na innych, określonych przez pracodawcę sta­nowiskach pracownik może używać własnej odzieży i obuwia roboczego, które mu­szą spełniać wymogi bhp, w zamian za co pracownik uprawniony jest do ekwiwalen­tu pieniężnego. Skuteczność środków ochrony indywidualnej w dużym stopniu zależy od ich należytego dopasowania do pracownika, utrzymywania w czystości i spraw-

Wybrane zagadnienia prawa pracy 283

ności technicznej oraz przeszkolenia pracownika w zakresie posługiwania się tymi środkami.

Na pracodawcy ciąży również szereg obowiązków związanych z ustalaniem, zgłasza­niem i ewidencjonowaniem wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Pracodawca zatrudniający powyżej 10 pracowników ma obowiązek utworzyć służbę bhp, a zatrudnia­jący powyżej 50 pracowników powołuje komisję bhp. Omawiany obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy ma charakter jednostronny w tym sensie, iż ciąży on na pracodawcy, niezależnie od tego, jak ze swoich obowiązków wywiązuje się druga strona stosunku pracy.

Pracodawca obowiązany jest przeszkolić pracownika w zakresie bhp przed dopusz­czeniem go do pracy, a następnie prowadzić okresowe szkolenia w tym zakresie. Praco­dawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Pracownicy podlegają wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim. Wszystkie rodzaje badań przeprowadzane są na koszt pracodawcy. Wstępne badania lekarskie są obowiązko­we dla osób przyjmowanych do pracy, młodocianych przenoszonych na inne stanowisko pracy oraz pracowników przenoszonych do pracy w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych. Badania okresowe i kontrolne powinny odbywać się w godzinach pracy.

Przestrzeganie przepisów i zasad bhp nie jest wyłącznie osobistą sprawą pracowników. Obowiązek przestrzegania przepisów bhp został podniesiony do rangi podstawowego obowiązku każdego pracownika. Pracownik jest obowiązany w szczególności: znać przepisy oraz zasady bhp, brać udział w szkoleniu z tego zakresu oraz poddawać się egzaminom, wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami bhp, a także przestrzegać w tym zakresie zarządzeń przełożonych, dbać o należny stan maszyn, urządzeń, narzędzi oraz o porządek i ład w miejscu pracy, poddawać się badaniom lekarskim i współdziałać z pracodawcą w wypełnianiu obowiązków z zakresu bhp.

Jeżeli warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp, pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy zagrażającej bezpośrednio jego życiu i zdrowiu, jeżeli pracodawca nie przeniesie go do innej pracy.

7.9. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika

Znamiona poszczególnych wykroczeń przeciwko prawom pracownika określone są dziale trzynastym kodeksu pracy, natomiast zasady odpowiedzialności oraz tryb postępo­wania normują przepisy kodeksu wykroczeń i kodeksu postępowania w sprawach o wy­kroczenia. Odpowiedzialność za wykroczenie ponosić może wyłącznie osoba fizyczna -pracodawca lub osoba działająca w jego imieniu. W sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pracownika orzekają kolegia do spraw wykroczeń, przed którymi uprawnienia oskarżyciela publicznego wykonują inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy.

Wykroczenie przeciwko prawom pracownika stanowi m.in.: zawarcie umowy cywil­noprawnej w warunkach, w których powinna być zawarta umowa o pracę; niepotwier-dzenie na piśmie w terminie siedmiu dni zawartej z pracownikiem umowy pracę; wy-

284 Blok prawny

powiedzenie lub rozwiązanie z pracownikiem stosunku pracy bez wypowiedzenia z ra­żącym naruszeniem przepisów prawa pracy; stosowanie innych kar niż przewidziane w przepisach prawa pracy o odpowiedzialności porządkowej pracowników; naruszanie przepisów o czasie pracy lub przepisów o ochronie pracy kobiet i zatrudnianiu mło­docianych; nieprowadzenie dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akt osobowych pracowników; niewypłacanie w ustalonym terminie wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia przysługującemu pracownikowi; bezpodstawne obni­żanie wysokości wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia; dokonywanie bez­podstawnych potrąceń; nieudzielanie przysługującego pracownikowi urlopu wypoczyn­kowego lub bezpodstawne obniżanie jego wymiaru; niewydanie pracownikowi świadec­twa pracy.

Kodeks pracy określa także znamiona wykroczeń polegających na naruszeniu prze­pisów 7. zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, za które odpowiedzialność ponoszą pracownicy odpowiedzialni za stan bhp w zakładzie pracy lub kierujący pracownikami. Wszystkie wykroczenia przeciwko prawom pracownika zagrożone są karą grzywny.

7.10. Roszczenia ze stosunku pracy

Spór ze stosunku pracy powstaje w razie różnicy stanowisk stron co do treści uprawnień lub obowiązków objętych tym stosunkiem. Może on być rozstrzygnięty przez sąd pracy, a jeżeli z roszczeniem występuje pracownik, spór może być wcześniej rozwiązany w wyniku postępowania pojednawczego (o ile w zakładzie pracy, w którym powstał spór działa komisja pojednawcza). Postępowanie pojednawcze jest fakultatywne i wszczyna się je na wniosek pracownika. Istota postępowania pojednawczego przed komisją polega na nakłanianiu stron do zakończenia sporu w drodze ugody. W razie niewykonania ugody przez pracodawcę podlega ona wykonaniu w trybie przepisów kodeksu postępowania cywilnego, po nadaniu jej przez sąd klauzuli wykonalności. Sądy pracy oraz sądy pracy i ubezpieczeń społecznych stanowią jednostki organizacyjne odpowiednio sądów rejonowych oraz sądów okręgowych i apelacyjnych. Rozstrzygają one m.in. sprawy o roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane, z wyłączeniem sporów dotyczących ustanawiania nowych warunków pracy lub płacy, stosowania norm pracy oraz pomieszczeń w hotelach pracowniczych.

Roszczenia mogą polegać na żądaniu spełnienia przez drugą stronę sporu określonego świadczenia majątkowego bądź niemajątkowego lub ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego albo prawa.

W niektórych wypadkach treść roszczeń przysługujących stronom stosunku pracy wynika wprost z przepisów prawa materialnego.

Przykładowo: w razie nieuzasadnionego lub dokonanego z naruszeniem przepisów wypowiedzenia przez pracodawcę umowy o pracę na czas nie określony pracownik mo­że domagać się uznania wypowiedzenia za bezskuteczne, przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach lub odszkodowania. Dwa pierwsze z wymienionych żądań stano­wią odmiany tego samego rodzajowo roszczenia zmierzającego do zniweczenia skutków wypowiedzenia i kontynuacji stosunku pracy. W razie korzystnego dla pracownika roz-

Wybrane zagadnienia prawa pracy 285

strzygnięcia sporu sąd orzeka o uznaniu wypowiedzenia za bezskuteczne, jeżeli w dacie wyrokowania nie upłynął jeszcze okres wypowiedzenia lub o przywróceniu do pracy, o ile stosunek pracy uległ już rozwiązaniu (odwołanie się pracownika od wypowiedzenia umowy o pracę nie wstrzymuje jego biegu). Odszkodowanie jest natomiast roszczeniem alternatywnym. O odszkodowaniu sąd pracy może orzec również wówczas, gdy pracow­nik domaga się uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy, jeżeli uzna, że uwzględnienie takiego żądania jest niemożliwe (np. w razie likwidacji pracodawcy) lub niecelowe (np. z uwagi na osobisty konflikt pomiędzy stronami faktycz­nie uniemożliwiający konieczną w procesie pracy kooperację). Odszkodowanie z tytułu wadliwego rozwiązania umowy o pracę jest tzw. odszkodowaniem ustawowym, niezależ­nym od taktu rzeczywistego wystąpienia szkody i jej wysokości. W przypadku wadliwego rozwiązania umowy o pracę na czas nie określony odszkodowanie ustala się w wysoko­ści wynagrodzenia za okres od dwóch tygodni do trzech miesięcy, nie niższej jednak od wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Pracownikowi, który podjął pracę w wyniku przywrócenia do niej, przysługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, nie dłuższy jednak niż dwa miesiące, a gdy okres wypowiedzenia wynosił trzy miesiące -nie więcej niż za miesiąc (chyba że chodzi o pracownika podlegającego szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem bądź rozwiązaniem stosunku pracy, któremu przysłu­guje wynagrodzenia za cały okres pozostawania bez pracy). W razie bezprawnego wy­powiedzenia umowy o pracę na okres próbny, na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy pracownikowi przysługuje wyłącznie odszkodowanie. Przywrócenia do pracy lub odszkodowania może domagać się również pracownik, z którym bezprawnie rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia. W wypadku nieuzasadnionego rozwią­zania umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracownika, pracodawca może żądać odszkodowania w wysokości wyrządzonej szkody, lecz nie przekraczającej kwoty wyna­grodzenia pracownika za okres wypowiedzenia, a w przypadku rozwiązania umowy na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy - wynagrodzenia za okres dwóch tygodni.

Odwołanie od wypowiedzenia umowy o pracę wnosi się do sądu pracy w ciągu siedmiu dni od doręczenia pisma wypowiadającego umowę, zaś żądanie przywrócenia do pracy lub odszkodowania w związku z rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia lub jej wygaśnięciem wnosi się do sądu pracy w terminie czternastu dni od doręczenia zawiadomienia o rozwiązaniu umowy lub wygaśnięcia stosunku pracy.

Roszczenia pracownika ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.

Literatura

Źródła

Ustawa 7. dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (teks! jednolity: Dz. U. z 1998 r.. Nr 21, póz. 94

z późn. zm.).

Ustawa 7, dania 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, póz. 114, z późn. zm.). Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 12, póz. 116,

/ późn. zm.).

286 Blok prawny

Opracowania

Florek L., Zicliński T., Prawo pracy. Warszawa 1997.

Iwulski J., Sanetra W., Kodeks pracy. Komentarz, Waszawa 1996.

Iwulski J., Rozwiązanie stosunku praw. Warszawa 1995.

Liszcz T., Prawo pracy, Gdańsk 1996.

Nałęcz A„ Cias pracy. Gdańsk 1997.

Rączkowski B., BHP w praktyce, Gdańsk 1998.

Salwa Z., Kodeks pracy. Komentarz, Bydgoszcz 1997.

Wagner B., Wwiagradzenie za prace. Warszawa 1997.

Blok zawodowy

Piotr Grześ, Janusz Kazulek

1.

OGÓLNE ZASADY PRZYGOTOWANIA I PROWADZENIA OCHRONY

1.1. Zasady dokonywania analizy zaistniałych i potencjalnych zagrożeń

Skuteczna ochrona osób i mienia wymaga poznania potencjalnych zagrożeń. Przez zagrożenie należy rozumieć: zjawiska związane z przestępczą działalnością osób (np. kradzieże), zjawiska wywołane siłami przyrody (np. powodzie, gradobicia), zjawiska bę­dące następstwem nieprawidłowego funkcjonowania urządzeń znajdujących się w obiek­tach podlegających ochronie (np. pożar w wyniku zwarcia instalacji elektrycznej).

Skuteczne zapobieganie zagrożeniom wymaga systematycznego dokonywania ich analizy i na tej podstawie usprawniania działania służb ochronnych. Analiza jest to wyodrębnienie cech, części lub składników oraz częstotliwości występowania danego zjawiska w celu jego zbadania i na tej podstawie prognozowania możliwości wystąpienia tego zjawiska w przyszłości. By prawidłowo przeprowadzić analizę, należy zgromadzić maksymalną ilość informacji dotyczących zaistniałych w przeszłości zdarzeń. Źródłem tych informacji mogą być osoby ochraniane, właściciele ochranianych obiektów, jednostki Policji, jednostki straży pożarnej, straże miejskie, służby ochrony kolei itp. Innymi źró­dłami informacji na ten temat mogą być przedsięwzięcia własne, takie jak: obserwacja obiektu i jego otoczenia, wyznaczanie punktów newralgicznych, rozpoznanie zatrudnio­nych w obiekcie osób.

Przy dokonywaniu analizy zagrożeń należy:

• zgromadzić maksymalną ilości informacji,

• usystematyzować informacje według kategorii zagrożeń,

• określić przyczyny występowania zjawisk oraz najczęściej stosowane metody
  i sposoby działań przestępczych,

• określić możliwości skutecznego przeciwdziałania zagrożeniom poprzez kalkulację
  oraz dyslokację sił i środków.

290 Blok zawodowy

Najczęściej występującymi zagrożeniami są zagrożenia wynikające z działalności przestępczej, wśród których największą liczbę stanowią: kradzieże, kradzieże z włama­niem, napady rabunkowe, wymuszenia rozbójnicze, zniszczenia mienia, ataki terrory­styczne.

1.2. Zasady określania organizacji, struktury i wykonywania ochrony

Organizując ochronę należy brać pod uwagę następujące elementy:

• rodzaj, charakter i usytuowanie obiektu podlegającego ochronie,

• rodzaje występujących zagrożeń,

• zadania stawiane służbie ochronnej,

• specjalne życzenia zleceniodawców,

• dyspozycyjność i mobilność posiadanych sił i środków.

Istotnym elementem wpływającym na organizację ochrony osób i mienia jest ro­dzaj, charakter i usytuowanie obiektu podlegającego ochronie, a w przypadku ochrony osób - ich pozycja społeczna, posiadany majątek, miejsce zamieszkania, wykonywanie określonych funkcji, przyzwyczajenia i życzenia osobiste. Organizując ochronę należy więc dokładnie zapoznać się z charakterem obiektu (czy jest to np. zakład przemysłowy, hurtownia, jednostka handlowa, lokal rozrywkowy), powierzchnią podlegającą ochronie, dotychczasowymi systemami zabezpieczeń zarówno fizycznych, jak i technicznych, usy­tuowaniem obiektu. W pewnych sytuacjach przed podjęciem się ochrony obiektu należy uzgodnić ze zleceniodawcą konieczne przedsięwzięcia usprawniające system ochronny (np. zamontowanie dodatkowych krat, naprawienie lub podwyższenie ogrodzenia).

Kolejnym niezbędnym elementem w organizacji, strukturze i wykonaniu ochrony jest poznanie występujących zagrożeń i podjęcie działań zmierzających do ich ograniczenia lub wyeliminowania. Działania te powinny polegać na dokonaniu analizy zagrożeń zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych, stosowaniu odpowiednich środków ochrony fizycznej i zabezpieczeń technicznych, właściwym wyszkoleniu pracowników ochrony i stałym reagowaniu na zmianę rodzajów zagrożeń.

Ogromny wpływ na organizację, strukturę i wykonywanie ochrony mają zadania sta­wiane pracownikom ochrony. Priorytetowym zadaniem powinno być zapewnienie cał­kowitego bezpieczeństwa chronionym osobom i mieniu. Zadania ochrony będą też ści­śle związane z dwoma wyżej wymienionymi elementami, bowiem od rodzaju i charak­teru obiektu oraz od występujących zagrożeń, a także życzeń zleceniodawcy, zależeć będą konkretne zadania dla poszczególnych pracowników ochrony na określonych sta­nowiskach.

Przy organizowaniu działań ochronnych należy brać pod uwagę życzenia zlecenio­dawców, ale nie mogą one wykraczać poza zasady określone w przepisach. W koncep­cji ochrony należy również uwzględniać posiadane siły i środki, tak by podejmowane przedsięwzięcia nie przekraczały możliwości firmy i były opłacalne. Szczególnie nale­ży zadbać o posiadane przez pracowników kwalifikacje, doświadczenie, dyspozycyjność oraz warunki psychofizyczne.

Ogólne zasady przygotowania i prowadzenia ochrony 291

1.3. Kalkulacja i dyslokacja sił i środków

Kalkulacja sił i środków jest przeliczeniem pozostających w dyspozycji agencji ochrony zasobów ludzkich i technicznych środków ochrony w celu skutecznego wy­konywania zadań wynikających z przyjętych zleceń.

Dyslokacja jest to rozmieszczenie pozostających w dyspozycji agencji sit i środków w taki sposób, by skutecznie i jak najmniejszym nakładem sił i środków zapewnić ochronę osób i mienia.

Determinantami warunkującymi efektywną kalkulację sił i środków są:

• wielkość i charakter obiektów, urządzeń i obszarów podlegających ochronie i ro­
  dzaje zagrożeń jakie występują,

• rodzaje zabezpieczeń technicznych, w jakie wyposażone są obiekty, obszary i urzą­
  dzenia,

• przepisy prawne regulujące specyficzne formy ochrony, np. konwojowanie, zabez­
  pieczenie imprez masowych,

• życzenia zleceniodawcy dotyczące ilości sił i środków oraz czasu trwania ochrony,
  np. ochrona osób,

• kalkulacja kosztów związanych z ochroną,

• siły i środki będące w dyspozycji agencji ochrony - stan etatowy, kwalifikacje
  pracowników, jakość i ilość posiadanych środków technicznych.

Aby kalkulacja i dyslokacja sił i środków były przeprowadzone w sposób profesjo­nalny i efektywny, należy je uwzględnić w sporządzanym planie ochrony. Prawidłowo dokonana kalkulacja i dyslokacja sił i środków powinna zapewnić bezpieczeństwo ochra­nianych obiektów i osób oraz efektywność ekonomiczną.

1.4. Określenie niezbędnego wyposażenia i uzbrojenia dla pracowników ochrony

Ustawa o ochronie osób i mienia oraz przepisy wykonawcze tej ustawy umożliwia­ją oraz regulują warunki i przypadki użycia środków przymusu bezpośredniego przez pracowników ochrony. Przepisy te określają również kwestie dotyczące niektórych ele­mentów wyposażenia osobistego, oznakowania i umundurowania.

W zakres niezbędnego wyposażenia pracowników ochrony wchodzą:

• licencja pracownika ochrony (jako dokument upoważniający do podejmowania
  czynności związanych z ochroną),

• oznaczenie i umundurowanie,

• środki ochrony osobistej (hełmy, kamizelki kuloodporne, maski przeciwgazo­
  we itp.),

• środki łączności,

• środki obserwacji,

• środki oświetlające,

• środki transportu (specjalistyczne i przystosowane).

292 Blok zawodowy

Uzbrojenie pracownika ochrony stanowi broń palna i środki przymusu bezpośredniego wymienione w ustawie o ochronie osób i mienia. Do środków przymusu bezpośredniego zaliczamy:

• siłę fizyczną w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony,

• kajdanki,

• pałki obronne wielofunkcyjne,

• psy obronne,

• paralizatory elektryczne,

— broń gazową i ręczne miotacze gazu.

W zależności od zakresu wykonywanych zadań, organizator ochrony jest zobo­wiązany zapewnić odpowiednie wyposażenie i uzbrojenie pracownikom ochrony. Wy­posażenie i uzbrojenie w dużej mierze zależy od rodzaju zadań i charakteru wy­konywanej służby ochronnej oraz przepisów regulujących specjalne zadania ochronne (np. ochrona obiektów podlegających obowiązkowej ochronie, organizacja i wykonywa­nie konwoju).

Przy opracowaniu planu ochrony, trzeba uwzględnić niezbędne wyposażenie i uzbro­jenie pracowników ochrony przewidzianych do jego realizacji.

1.5. Przydzielanie zadań dla pracowników ochrony

Warunkiem niezbędnym dla prawidłowego przydzielenia zadań poszczególnym pra­cownikom ochrony jest szczegółowa analiza dotycząca zagrożeń, charakteru obiektu, jego usytuowania, zabezpieczeń technicznych oraz życzeń zleceniodawców.

Zasadniczymi kryteriami decydującymi o rodzaju przydzielonego zadania są:

1. typ ochranianego obiektu (inne zadania mają np. pracownicy ochraniający obiekty
   przemysłowe, inne zaś ochraniający obiekty handlowe, czy pracownicy, którzy za­
   bezpieczają imprezy masowe);

2. miejsce, w jakim ma pełnić służbę pracownik ochrony. Zadania przydzielane po­
   szczególnym pracownikom, związane z miejscem pełnienia służby, muszą zawierać
   szczegółowe obowiązki i uprawnienia należne im z uwagi na charakter pełnionych
   czynności;

3. funkcja pełniona przez pracownika ochrony (inne zadania będą stawiane dowód­
   cy ochrony, dowódcy zmiany czy dowódcy konwoju, jeszcze inne szeregowe­
   mu pracownikowi ochrony). Zadania związane z pełnieniem obowiązków na da­
   nym stanowisku powinny być szczegółowo opisane w planie ochrony, a ponadto
   przedstawione każdemu pracownikowi ochrony w zakresie jego obowiązków i up­
   rawnień.

Ważnym elementem nadzorowania służby jest każdorazowe rozliczenie pracownika ochrony z nałożonych nań zadań i obowiązków.

Ogólne zasady przygotowania i prowadzenia ochrony 293

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1977 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, póz. 555).

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przedziwdzialaniu alkoholizmowi (Dz. U.

Nr 35, póz. 230). Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 11, póz. 381).

Opracowania

Radzicjewski R., Ochrona osób. Poradnik dla każdego, Warszawa 1987.

Ura E., Prawne zagadnienia ochrom osób i mienia, Rzeszów 1998.

Wanat Z. S., Ochrona osób i mienia w świetle ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r.. Radom 1998.

Piotr Grześ, Janusz Kazulek

2.

PODSTAWOWE FORMY REALIZOWANIA FIZYCZNEJ OCHRONY OSÓB I MIENIA

2.1. Ochrona stata

Przewidzianymi w ustawie o ochronie osób i mienia formami ochrony osób i mie­nia są:

— bezpośrednia ochrona fizyczna osoby lub mienia,

- /.ubezpieczenie techniczne ochranianej osoby lub mienia.

Bezpośrednia ochrona fizyczna polega między innymi na ochronie stałej, ochronie doraźnej, dozorze sygnałów alarmowych i konwojowaniu. W bezpośredniej ochronie fi­zycznej na pierwszy plan wysuwa się ochrona stała. Ochrona stała to forma działań polegająca na systematycznym, dłuższym ochranianiu obiektów lub osób. Jest to zadanie określone umową zawartą ze zleceniodawcą. Ochraniając stale jakikolwiek obiekt lub osobę, należy brać pod uwagę to, iż podmiot wykonujący jest zobowiązany do przy­dzielenia określonych funkcji poszczególnym pracownikom ochrony. W związku z tym należy wyznaczyć osoby pełniące funkcje dowódcy ochrony, dowódców poszczególnych zmian oraz pracowników im podległych. Kolejnym etapem organizowania ochrony sta­łej będzie wyznaczenie poszczególnych posterunków. Posterunki te mogą mieć charakter stały bądź obchodowy. Następnie należy wyznaczyć zakres zadań związany ze specyfiką poszczególnych posterunków. W zależności od czasu, w jakim ma być prowadzona ochro­na, niezbędne może być wprowadzenie systemu zmianowego. Nie będzie on potrzebny, jeśli ochrona będzie polegała na, co prawda stałym, ale nie całodobowym ochranianiu danego obiektu lub osoby.

Ochrona całodobowa zobowiązuje do opracowania szczegółowego planu ochrony, w którym należy uwzględnić między innymi następujące elementy:

— charakterystykę poszczególnych posterunków,

- przydział zadań poszczególnym posterunkom i wynikające z tego obowiązki
i uprawnienia,

296 Blok zawodowy

• grafik służb z uwzględnieniem czasu pełnienia służby, godzin dokonywania zmian
  i ewentualnych zastępstw,

• informację o pomieszczeniach socjalnych dla pracowników.

Jeśli ochrona będzie realizowana z użyciem broni palnej, należy zgodnie z odpowied­nimi przepisami zorganizować sposób jej przechowywania i wydawania pracownikom.

Ochrona stała jest jedną z najczęściej stosowanych form ochrony, zobowiązującą podmiot ją realizujący do stałego i systematycznego reagowania na wszelkie zmiany spowodowane pojawiającymi się nowymi zagrożeniami zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi.

2.2. Ochrona doraźna

Ochrona doraźna polega na jednorazowym bądź chwilowym wykonywaniu zadań ochrony osób lub obiektów. Wynika ona z realizacji zlecenia na taką właśnie formę ochrony i najczęściej jest realizowana podczas zabezpieczania imprez masowych. Jej specyfika polega na tym, że nie ma potrzeby wyznaczania dowódców zmian, bowiem jest realizowana w określonym przedziale czasowym. Ważnym elementem organizacji takiej ochrony jest zapoznanie pracowników ją realizujących ze specyfiką wynikających z niej zadań. Należy przedstawić pracownikom ich uprawnienia oraz obowiązki, a także w odpowiedni sposób ich oznaczyć (identyfikatory). Podczas ochrony doraźnej większość pracowników będzie wykonywać te same zadania.

Ochrona doraźna może mieć także miejsce w ochronie osób, np. ochrona podczas przyjęć i bankietów, spotkań biznesowych.

2.3. Dozór sygnałów alarmowych

Dozór sygnałów alarmowych polega na stałym nadzorowaniu urządzeń technicznych zabezpieczających obiekt. Najbardziej skomplikowanym i rozbudowanym systemem jest monitoring. Monitoring jest system elektrotechnicznego zabezpieczenia ochranianych obiektów z wykorzystaniem techniki komputerowej. Polega on na nieustannej obserwacji i penetracji danego obiektu przy użyciu kamer telewizyjnych i innych środków tech­nicznych. Przesyłane sygnały obserwowane są przez operatora systemu. Dozór sygnałów alarmowych powinien być wykonywany przez pracownika posiadającego licencję pra­cownika zabezpieczenia technicznego.

Inną formą realizacji dozoru sygnałów alarmowych jest obserwacja wszelkiego ro­dzaju czujników (fotokomórka, systemy działające w podczerwieni, sygnalizacji włamań i napadów, sygnalizacji pożaru itp.). Urządzenia te muszą spełniać trzy podstawowe warunki:

• optymalnie wykorzystywać parametry techniczne w ochranianej przestrzeni,

• nie mogą utrudniać codziennej pracy obiektu i personelu,

• być uzupełnieniem istniejących już innych rodzajów zabezpieczeń danego obiektu.

Podstawowe formy realizowania fizycznej ochrony osób i mienia 297

2.4. Konwój

Konwój jest specyficzną formą ochrony. Ustawa o ochronie osób i mienia pozwala firmom ochroniarskim tylko i wyłącznie na konwój mienia, czyli transport wartości pieniężnych oraz innych przedmiotów wartościowych lub niebezpiecznych ochraniany przez wydzieloną grupę konwojową posiadającą wewnętrzną strukturę i postępującą według określonej taktyki oraz poruszającą się po określonej trasie. Pracownicy ochrony, zwani w tym przypadku konwojentami, powinni być właściwie wyszkoleni i wyposażeni. Grupa konwojująca powinna działać według określonej taktyki i posiadać wewnętrzną strukturę. Trasa poruszania się konwoju powinna być wcześniej zaplanowana i opisana w tzw. cedule konwojowej.

Bardzo istotnym elementem warunkującym zakres używanych w konwoju sił i środ­ków jest wartość przenoszonych lub przewożonych środków wyrażona w tzw. jednostce obliczeniowej. Szczegółowe regulacje w tym względzie zawarte są w rozporządzeniu Mi­nistra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie szczegółowych zasad i wymagań jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transpor­towanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne.

Konwojowanie jest jednym z najtrudniejszych zadań stojących przed firmami ochro­niarskimi. Wymaga odpowiedniego wyposażenia i uzbrojenia oraz dysponowanie specja­listycznym sprzętem transportowym. Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że konwoje są częstym obiektem działań przestępczych.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1977 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, póz. 555).

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przedziwdziafaniu alkoholizmowi (Dz. U.

Nr 35, póz. 230). Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 11, póz. 381).

Opracowania

Radziejewski R., Ochrona osób. Poradnik dla każdego. Warszawa 1987.

Ura E., Prawne zagadnienia ochrony osób i mienia, Rzeszów 1998.

Wanat Z. S., Ochrana osób i mienia w świetle ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r.. Radom 1998.

Piotr Grześ, Janusz Kazulek

3.

OCHRONA OBIEKTU

3.1. Cel ochrony i rodzaje zagrożeń

Głównym celem ochrony jest /upewnienie bezpieczeństwa osób i mienia, uwzględ­niając przepisy zawarte w ustawie o ochronie osób i mienia.

Zgodnie z ustawą formy realizacji ochrony należy podzielić na dwie grupy:

1. ochronę fizyczną, która jest realizowana w formie ochrony stałej lub doraźnej, dozorze
   sygnałów oraz konwojowaniu,

2. zabezpieczeniu technicznym, polegającym na montażu urządzeń i środków mecha­
   nicznego zabezpieczenia oraz montażu elektronicznego zabezpieczenia.

Podziału zagrożeń, przed którymi należy chronić osoby i obiekty, można dokonać uwzględniając:

1) przyczyny powstania zagrożenia, którymi mogą być następujące trzy grupy zjawisk
możliwych do zaistnienia zarówno na terenie obiektu, jak i poza jego granicami:

1. zjawiska związane z przestępczą działalnością osób,

2. zjawiska wywołane siłami przyrody,

1. zjawiska będące następstwem nieprawidłowego funkcjonowania urządzeń w obiek­
   tach podlegających ochronie;

2) miejsce powstawania zagrożeń:

1. zagrożenia zewnętrzne,

2. zagrożenia wewnętrzne.

Najczęściej występują zagrożenia związane z przestępczą działalnością osób, które mogą mieć charakter zarówno zagrożenia zewnętrznego, jak i wewnętrznego.

Wewnętrzne zagrożenia mają najczęściej postać kradzieży produktów, surowców, podzespołów, części itp. Ta działalność przestępcza może mieć charakter indywidualny lub zorganizowany. O ile indywidualna działalność przestępcza jest stosunkowo łatwa do wykrycia, to działalność zorganizowanych grup przestępczych działających na terenie

300 Blok zawodowy

obiektu wymaga szerokich działań o charakterze profilaktycznym, wykrywczym, a przede wszystkim działań ochronnych o charakterze wysoce zorganizowanym, wyspecjalizowa­nym i prowadzonych przez dłuższy czas z zachowaniem w tajemnicy podejmowanych działań. Musi to hyc również działalność planowana, dobrze zorganizowana i skutecznie kierowana.

Zagrożenia przestępczy działalnością osób pochodzącą z zewnątrz ochranianego obiektu, to przede wszystkim: kradzieże, kradzieże z włamaniem, rozboje, kradzieże rozbójnicze, niszczenie mienia, akty sabotażowe lub terrorystyczne itp. Działalność ta może przejawiać się w aktach indywidualnych i zorganizowanych.

Należy podkreślić, że w niektórych przypadkach działalność przestępcza wewnątrz obiektu i ta występująca z zewnątrz obiektu będą ze sobą powiązane. Na przykład grupa przestępcza działająca z zewnątrz obiektu posiada informatora lub wspólników wewnątrz obiektu, przestępcy działający wewnątrz obiektów, są wspierani w swej działalności przez osoby działające na zewnątrz.

3.2. Formy wykonywania zadań ochronnych

Zgodnie z ustawą o ochronie osób i mienia, zadania ochronne realizowane podczas ochrony osób i mienia można ująć w następujące formy:

1) bezpośredniej ochrony fizycznej:

1. stałej lub doraźnej,

2. polegającej na odbiorze sygnałów, które są przesyłane, gromadzone i przetwarzane
   w urządzeniach elektronicznych i systemach alarmowych;

2) zabezpieczeniu technicznym, które polega na montażu urządzeń i środków mechanicz­
nego zabezpieczenia, a także na ich eksploatacji, konserwacji, naprawach i awaryjnym
otwieraniu w miejscach zainstalowania.

Prawidłowe i skuteczne wykonywanie zadań ochrony osób i mienia wymaga skore­lowania tych dwóch form i wzajemnego ich uzupełniania.

Zadania bezpośredniej ochrony fizycznej w większości przypadków będą realizowane poprzez:

— posterunki,

- patrole.

Liczba planowanych posterunków i patroli jest w dużej mierze uzależniona od następujących czynników:

— rodzaju i nasilenia występujących zagrożeń,

- obszaru ochranianego,

— znaczenia ochranianego obiektu,

• ilości pracowników ochrony,

• życzeń zleceniodawcy,

• innych mogących się wyłonić czynników.

Ponadto, w niektórych ściśle określonych sytuacjach, zadania związane z ochroną obiektu mogą być realizowane poprzez:

- kontrole osób i pojazdów wjeżdżających do i wyjeżdżających z obiektu,

Ochrona obiektu 301

• zasadzki,

• zakryte punkty obserwacyjne.

3.3. Zadania i obowiązki pracownika ochrony

3.3.7. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z kontrolą ruchu osobowego

Celem kontroli ruchu osobowego jest niedopuszczenie do wtargnięcia na teren chronionego obiektu osób, których wejście byłoby z punktu widzenia celów ochrony niepożądane oraz niedopuszczenie do wyjścia z chronionego obiektu osób, wobec których istnieje podejrzenie dokonania czynu przestępczego.

Do szczegółowych zadań i obowiązków pracownika ochrony w tym zakresie należy: — sprawdzenie, czy osoby wchodzące na teren obiektu posiadają ważne dokumenty uprawniające je do wejścia,

• kierowanie osób, które nie posiadają wymaganych dokumentów do biura przepustek
  w celu wydania jednorazowej przepustki lub identyfikatora (jeżeli ich wejście na teren
  obiektu jest uzasadnione),

• niewpuszczanie na teren obiektu osób będących pod wpływem alkoholu,

• dokonywanie wyrywkowej kontroli osób wchodzących do obiektu, czy nie posia­
  dają przedmiotów niebezpiecznych lub alkoholu,

• dokonywanie kontroli osób opuszczających teren obiektu, czy nie posiadają przed­
  miotów które mogą pochodzić z kradzieży lub innego przestępstwa,

• sprawdzanie, czy osoby opuszczające obiekt mają przepustki uprawniające je do
  wyjścia,

• w zależności od kategorii chronionego obiektu, niewpuszczanie osób z aparatami
  fotograficznymi lub kamerami bez zezwolenia osób uprawnionych,

• sprawdzanie, czy osoby przebywające w obiekcie po godzinach pracy są do tego
  upoważnione,

• wydawanie i przyjmowanie od pracowników kluczy do poszczególnych pomiesz­
  czeń i rejestrowanie tego faktu w odpowiednich dokumentach,

• zamykanie drzwi wejściowe i wyjściowe w godzinach określonych przez zlecenio­
  dawcę.

Podczas kontroli ruchu osobowego mogą zaistnieć sytuacje wymagające przeprowa­dzenia kontroli osobistej. Kontroli takiej będą podlegać osoby przebywające w obiekcie, gdy na podstawie uzasadnionych okoliczności zaistnieje podejrzenie, że mogą one po­siadać przy sobie przedmioty, których posiadanie na terenie obiektu jest zabronione, bądź w posiadanie których weszły na terenie obiektu w drodze przestępstwa. Wówczas pracownika ochrony obowiązują następujące zasady:

• kontrolę takiej osoby może przeprowadzić tylko i wyłącznie pracownik ochrony tej
  samej płci,

• przed dokonaniem kontroli należy pouczyć i poinformować osobę kontrolowaną
  o celu kontroli,

Ochrona obiektu 303

cewnika ochrony postępowanie zgodne z podanymi zasadami. W przypadku stwier­dzenia niezgodności lub nieprawidłowości podczas kontroli ruchu materiałowego, na­leży pojazd zatrzymać, powiadomić przełożonego i za jego pośrednictwem zlece­niodawcę.

3.3.3. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z kontrolą przestrzegania przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi

Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi uznaje życie obywateli w trzeźwości za niezbędny warunek moralnego i materialnego dobra narodu.

Zakład pracy jako miejsce, gdzie wykonuje się szereg zadań nieraz o wysokim stopniu skomplikowania i czasami niebezpiecznych, wymaga, by na jego terenie zachowana była całkowita trzeźwość zatrudnionych tam osób. Z założeń tych wynikają także określone zadania dla pracowników ochrony chroniących dany obiekt.

Przepisy zawarte w wymienione wyżej ustawie określają dwa typy zachowań przestępczych związanych z ochroną obiektu. Pierwszy - określony w art. 44 mó­wi, że „odpowiedzialności karnej podlega ten, kto wbrew szczególnemu obowiązko­wi nadzoru dopuszcza do sprzedawania, podawania lub spożywania napojów alko­holowych na terenie zakładu pracy, jak również powziąwszy wiadomość o sprzeda­waniu, podawaniu lub spożywaniu na terenie zakładu pracy takich napojów nie po­dejmuje prawem przewidzianego postępowania." Osobami odpowiedzialnymi za nad­zór określony w tym przepisie będą przede wszystkim dyrektorzy i kierownicy zakła­dów pracy.

Art. 47 Wspomnianej ustawy stwarza możliwość przeprowadzenia badania koniecz­nego do ustalenia zawartości alkoholu w organizmie, a w szczególności pozwala na pobranie krwi, jeżeli zachodzi podejrzenie, że przestępstwo lub wykroczenie popełnione na terenie ochranianego obiektu wiązało się ze spożyciem alkoholu.

W związku z powyższym, zadania związane z kontrolą przepisów ustawy o wychowa­niu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi, spoczywają także na pracownikach ochrony i przedstawiają się następująco:

• pracownik ochrony w trakcie kontroli ruchu osobowego i materiałowego obowią­
  zany jest sprawdzać, czy na teren obiektu nie jest wnoszony, bądź wwożony alkohol,

• w uzasadnionych przypadkach dokonywać kontroli stanu trzeźwości za pomocą
  atestowanych urządzeń,

• reagować na popełnione wykroczenie (gdy miało miejsce spożywanie napojów
  alkoholowych),

• powiadomić przełożonych o faktach naruszenia przepisów ustawy,

• zawiadomić organy ścigania o popełnieniu przestępstwa (gdy na terenie chronio­
  nego obiektu - zakładu pracy - miało miejsce sprzedawanie lub podawanie napojów
  alkoholowych).

304 Blok zawodowy

3.3.4. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z kontrolą przestrzegania przepisów przeciwpożarowych

Pracownik ochrony wykonujący zadania na terenie ochranianego obiektu powinien zapoznać się z obowiązującymi na terenie obiektu przepisami z zakresu ochrony przeciw­pożarowej, w których zawarte są ogólne zasady bezpiecznego zachowania się na terenie ochranianego obiektu, jak i tryb postępowania w sytuacjach zagrożenia pożarowego.

Do szczegółowych zadań i obowiązków pracownika ochrony w tym zakresie należy:

• znać i zrozumieć sygnał alarmowy nadawany z automatycznego wykrywania
  i przekazywania informacji o pożarze,

• prawidłowo obsługiwać urządzenia do tłumienia ognia, usuwania dymów i gazów
  pożarowych,

• znać przepisy i zasady przeciwpożarowe,

• dokładnie znać drogi ewakuacyjne na wypadek powstania zagrożenia pożarowego,

• zwracać uwagę, czy osoby przebywające na terenie obiektu stosują się do przepisów
  przeciwpożarowych,

• reagować zdecydowanie na wszelkiego rodzaju naruszenia zasad i przepisów
  przeciwpożarowych,

• w przypadku powstania zagrożenia pożarowego, potrafić skutecznie przeprowadzić
  ewakuację osób z obiektu,

• niezwłocznie zawiadomić jednostkę straży pożarnej o zauważonych zagrożeniach
  pożarowych,

• informować przełożonych o dostrzeżonych nieprawidłowościach w zakresie ochro­
  ny przeciwpożarowej.

Należy podkreślić, że są to podstawowe zadania pracownika ochrony, bowiem w obiektach, w których gromadzone są paliwa, materiały pirotechniczne i surowce łatwopalne zakres zadań ulegnie zwiększeniu.

3.3.5. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z ujęciem sprawcy przestępstwa lub wykroczenia

Kwestię ujęcia sprawcy przestępstwa lub wykroczenia reguluje art. 243 kodeksu postępowania karnego oraz art. 36. ust l pkt. 3 ustawy o ochronie osób i mienia.

Ujęcie jest jednym z rodzajów zatrzymania i polega na pozbawieniu wolności osoby, która popełniła przestępstwo lub wykroczenie, albo stwarza w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzkiego, a także dla chronionego mienia.

Zgodnie z wyżej cytowanymi przepisami, pracownik ochrony może dokonać ujęcia osoby, gdy ona:

• popełniła przestępstwo lub wykroczenie,

• w oczywisty sposób stwarza bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia
  ludzkiego, a także dla chronionego mienia.

Jeżeli przyczyną ujęcia jest popełnione przez osobę przestępstwo lub wykroczenie, muszą być spełnione następujące przesłanki:

Ochrona obiektu 305

• ujęcie osoby ma miejsce - na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub
  wykroczenia,

• ujęcie osoby nastąpiło w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestęp­
  stwa lub wykroczenia,

- zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości.
Jeżeli przyczyną ujęcia jest stworzenie przez osobę bezpośredniego zagrożenia dla

życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla chronionego mienia, wówczas należy rozważyć, czy zagrożenie jest bezpośrednie, realne i rzeczywiste.

Pracownik ochrony dokonujący ujęcia, jest zobowiązany do niezwłocznego oddania ujętej osoby Policji. Zgodnie z doktryną prawa karnego procesowego, ujęciem osoby jest nie tylko jej schwytanie, ale może ono polegać również na zamknięciu sprawcy w pomieszczeniu i niezwłocznym wezwaniu Policji.

Pracownik ochrony powinien pamiętać o obowiązku niezwłocznego przekazania lub wezwania Policji po przeprowadzonym ujęciu oraz sporządzeniu odpowiedniej dokumentacji związanej z tą czynnością.

3.3.6. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z fizycznym zabezpieczeniem miejsca zdarzenia (przestępstwa, wykroczenia, wypadku, pożaru)

Pracownik ochrony w trakcie wykonywania swoich obowiązków może spotkać sy­tuacje, w których zaistnieje konieczność fizycznego zabezpieczenia miejsca, w którym doszło do określonego zdarzenia.

Przez fizyczne zabezpieczenie miejsca zdarzenia, należy rozumieć takie jego zabezpieczenie, by do czasu ustalenia okoliczności i przyczyn zaistnienia zdarzenia nie dopuścić do zatarcia lub utraty jakichkolwiek śladów. W szczególności działania te powinny polegać na:

- niedopuszczeniu do miejsca zdarzenia osób postronnych,

• odizolowaniu miejsca poprzez jego prowizoryczne choćby ogrodzenie (taśmy,
  sznurek),

• udzieleniu pierwszej pomocy osobom poszkodowanym,

• natychmiastowym poinformowaniu o zdarzeniu przełożonego,

• wezwaniu Policji, Straży Pożarnej i innych specjalistycznych służb,

• ustaleniu bezpośrednich świadków zdarzenia,

• podjęcia czynności zmierzających do ujęcia sprawców zdarzenia,

• sporządzeniu stosownej dokumentacji z podjętych działań i uzyskanych wyników.

3.3.7. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z zamachem terrorystycznym

Zamachy terrorystyczne w swej klasycznej postaci aktualnie nie występują w Polsce zbyt często, ale nie znaczy to, że w najbliższej przyszłości nie staną się istotnym

20*

306 Blok zawodowy

problemem. Wpływ na to będzie miało niewątpliwie coraz szersze otwarcie Polski na świat oraz możliwość pojawienia się ugrupowań ekstremistycznych.

Terroryzm jest to forma działalności niektórych ugrupowań ekstremistycznych usi­łujących za pomocą zabójstw, porwań, uprowadzeń np. samolotów, podłożenia ładunku wybuchowego, zwrócić na swą działalność uwagę opinii społecznej, bądź wymusić róż­nego rodzaju świadczenia, ustępstwa itp. Terroryzm może występować w dwóch formach: grupowej i indywidualnej.

Najczęściej celem ataku terrorystycznego są politycy, gmachy użyteczności publicz­nej, bogaci przemysłowcy, obiekty o istotnym znaczeniu dla funkcjonowania państwa itp.

Do obowiązków i zadań pracowników ochrony związanych z tym problemem będą należały:

• skuteczna, aktywna ochrona obiektów narażonych na potencjalne ataki terrory­
  styczne,

• w przypadku zauważenia inwigilacji obiektu, natychmiastowe meldowanie przeło­
  żonym i stosowanie kontrinwigilacji,

• penetracja pomieszczeń celem wykrycia ewentualnych podłożonych materiałów
  wybuchowych,

• w przypadku ich stwierdzenia - powiadamianie przełożonych.

3.3.8. Zadania i obowiązki pracownika ochrony związane z ochroną tajemnicy państwowej i służbowej

Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie ochrony tajemnicy państwowej i służbowej jest ustawa o ochronie informacji niejawnych. Ustawa ta określa zasady ochrony informacji, które wymagają ochrony przed nieuprawnionym ujawnieniem, jako stanowiące tajemnice państwową lub służbową, niezależnie od formy i sposobu ich wyrażania, także w trakcie ich opracowywania.

W rozumieniu ustawy, tajemnicą państwową jest „informacja niejawna określo­na w wykazie rodzajów informacji niejawnych, której nieuprawnione ujawnienie może spowodować istotne zagrożenie dla podstawowych interesów Rzeczypospolitej Polskiej, a w szczególności dla niepodległości lub nienaruszalności terytorium, interesów obronno­ści, bezpieczeństwa państwa i obywateli, albo narazić te interesy na co najmniej znaczną szkodę." Z kolei tajemnicą służbową jest „informacja niejawna, nie będąca tajemnicą państwową, uzyskana w związku z czynnościami służbowymi albo wykonywaniem prac zleconych, której nieuprawnione ujawnienie mogłoby narazić na szkodę interes państwa, interes publiczny lub prawnie lub prawnie chroniony interes obywateli albo jednostki organizacyjnej."

Biorąc pod uwagę powyższe definicje, zakres obowiązków i zadań pracownika ochrony w zakresie ochrony tajemnicy państwowej i służbowej będzie przedstawiał się następująco:

• jeśli pracownik ochrony zostanie dopuszczony do tajemnicy państwowej lub służ­
  bowej, to ma bezwzględny obowiązek jej przestrzegania,

• powinien brać udział we wszelkiego rodzaju szkoleniach, w których poruszane są
  sprawy związane z ochroną tajemnicy państwowej i służbowej,

Ochrona obiektu 307

• dokładnie znać katalog wiadomości stanowiących tajemnicę państwową i służbową,

• nie dopuszczać, by materiały stanowiące tajemnice państwową lub służbową były
  wynoszone bądź wywożone poza ochraniany obiekt bez stosownego zezwolenia,

• reagować na wszelkiego rodzaju uchybienia mogące doprowadzić do tego, by
  tajemnica państwowa lub służbowa została ujawniona osobom nieuprawnionym.

3.4. Specyfika ochrony zakładu przemysłowego

Określając specyfikę ochrony zakładu przemysłowego, należy zwrócić uwagę na dwa podstawowe rodzaje zagrożeń:

1. zagrożenia wewnętrzne związane z liczbą zatrudnionych w zakładzie pracowników
   oraz charakterem produkcji danego zakładu,

1. zagrożenia zewnętrzne związane z działalnością przestępczą.

System ochrony zakładu przemysłowego będzie zdeterminowany takimi czynnikami, jak: czy zakład podlega obowiązkowej ochronie, jaki jest charakter produkcji, wielkość i obszar ochranianego obiektu, ilość zatrudnionych w nim osób, ilość punktów newral­gicznych, posiadane zabezpieczenie elektroniczne i mechaniczne, nasilenie ruchu osobo­wego i materiałowego.

Jak wskazuje praktyka, największe zagrożenia występują wewnątrz zakładu. Należy do nich zaliczyć: kradzieże pracownicze, aferowe zagarnięcia mienia, kradzież towarów i surowców za pomocą sfałszowanej dokumentacji, zagrożenia związane z nieprzestrze­ganiem przepisów przeciwpożarowych.

Przystępując do podjęcia się ochrony zakładu przemysłowego, w pierwszym rzędzie należy dokonać analizy istniejących zagrożeń i prognozy dotyczącej przyszłych zagrożeń, sporządzić szczegółowy plan ochrony.

W przypadkach, gdy obiekt podlega obowiązkowej ochronie plan ochrony należy uzgodnić z właściwym terytorialnie komendantem wojewódzkim Policji. W związku z tym w świetle przepisów ustawy o ochronie osób imienia, plan ochrony zakładu przemysłowego podlegającego obowiązkowej ochronie powinien:

• uwzględniać charakter produkcji lub rodzaj działalności jednostki,

• zawierać analizę stanu potencjalnych zagrożeń i aktualnego stanu bezpieczeństwa
  jednostki,

• podawać ocenę aktualnego stanu ochrony jednostki,

• zawierać dane dotyczące specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej z uwzględ­
  nieniem stanu etatowego, rodzaju oraz ilości uzbrojenia i wyposażenia, sposobu zabez­
  pieczania broni i amunicji,

• zawierać dane dotyczące rodzaju zabezpieczeń technicznych,

• zawierać zasady organizacji i wykonywania ochrony jednostki.

Szczegółowe rozwiązania w zakresie ochrony zakładu przemysłowego uzależnione są od powyżej podanych czynników.

308 Blok zawodowy

3.5. Specyfika ochrony banku

Banki, ze względu na przechowywane w nich wartości, są obiektami wymagającymi podjęcia specyficznych działań ochronnych.

Najczęściej występującymi zagrożeniami związanymi z działalnością bankową są napady na placówki bankowe i konwoje organizowane przez banki. Z tych względów ochrona banku musi mieć indywidualny charakter regulowany przepisami wewnętrznymi.

Przy organizacji ochrony banku należy przede wszystkim położyć nacisk na technicz­ne środki zabezpieczenia, w których wiodącą rolę powinny pełnić elektroniczne systemy zabezpieczające oraz inne zabezpieczenia mechaniczne.

System sygnalizacji zagrożeń występujący w banku tworzy się z następujących systemów:

• sygnalizacji włamania i napadu,

• sygnalizacji pożaru,

• kontroli dostępu,

• ochrony peryferyjnej,

• telewizji użytkowej.

Systemy te podlegają regularnej kontroli oraz legalizacji i muszą być zgodne z we­wnętrznymi przepisami prawnymi obowiązującymi w banku.

Do zadań i obowiązków pracowników ochrony związanych z ochroną banku należy przede wszystkim:

• zapoznanie się z elektronicznym systemem ochrony,

• znajomość rozmieszczenie czujników elektronicznych,

• zwracanie szczególnej uwagę na interesantów, których zachowanie może wskazy­
  wać na przeprowadzanie wywiadu przestępczego,

• monitorowanie i kontrolowanie ruchu osobowego odbywającego się w banku,

• zwracanie uwagi na sytuacje mające miejsce przed siedzibą banku,

• w sytuacjach ekstremalnych zachowywanie się w sposób określony wewnętrznymi
  przepisami.

3.6. Specyfika ochrony rezydencji

W chwili obecnej w Polsce pojawia się coraz więcej rezydencji ludzi majętnych, którzy zatrudniają do ich ochrony firmy ochroniarskie. Specyfika ochrony osób i obiektu (rezydencji) generalnie nie odbiega od ogólnie przyjętych standardów, jednakże należy zaznaczyć, że z uwagi na charakter ochrony, działania te muszą być nacechowane dyskrecją, taktem i kulturą oraz dużym profesjonalizmem.

Zagrożenia, które występują w ochronie rezydencji to przede wszystkim zagrożenia zewnętrzne. Zaliczyć do nich należy:

- kradzieże z włamaniem,

— uprowadzenia w celu uzyskania okupu,

• napady rabunkowe,

• akty terroryzmu.

Ochrona obiektu 309

W związku z tym zadania i obowiązki pracownika ochrony będą polegały przede wszystkim na:

— obserwacji terenu przyległego do rezydencji,

• kontrolowaniu osób wchodzących do rezydencji,

• kontroli pojazdów parkujących przed rezydencją,

• dozorze osób wykonujących czynności zlecone na terenie rezydencji,

• dozorze istniejącego elektronicznego systemu zabezpieczenia,

• reagowaniu na wszelkie próby inwigilacji i wtargnięcia na teren rezydencji,

• stosowaniu się do życzeń i zaleceń zleceniodawcy.

3.7. Specyfika ochrony innych obiektów

Do obiektów chronionych należą często: supermarkety, ciągi handlowe, targowiska, miejsca odbywania się imprez masowych, dyskoteki, restauracje itp.

Należy podkreślić, że zakres zadań i obowiązków pracowników ochrony w tym zakre­sie nie odbiega od ogólnych kanonów sztuki ochroniarskiej, jednakże każdy ochraniany obiekt posiada swoistą specyfikę, a niektóre działania określone są ściśle przepisami np. ochrona imprez masowych.

Każdy obiekt chroniony powinien posiadać plan ochrony, który stanowi kanon zachowań, obowiązków i odpowiedzialności pracownika ochrony zatrudnionego w danym obiekcie.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1977 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, póz. 555).

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przedziwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U.

Nr 35, póz. 230). Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 11, póz. 381).

Opracowania

Radziejewski R., Ochrona osób. Poradnik dla każdego. Warszawa 1987.

Ura E., Prawne zagadnienia ochrony osób i mienia, Rzeszów 1998.

Wanat Z. S., Ochrona osób i mienia w świetle ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r., Radom 1998.

Ewa Zawadzka, Nikodem Żukowski

4.

WARUNKI PSYCHOFIZYCZNE NIEZBĘDNE DO WYKONYWANIA POSZCZEGÓLNYCH ZADAŃ

PRACOWNIKA OCHRONY

4.1. Podstawowe cechy psychomotoryczne wymagane od pracowników ochrony

Psychomotoryczne właściwości człowieka w dużej mierze uwarunkowane są typem układu nerwowego, który stanowi fizjologiczne podłoże temperamentu. Najważniejsze cechy układu nerwowego to jego siła (dotycząca zarówno procesów pobudzania, jak i hamowania), ruchliwość i labilność. Siła procesu pobudzania określana jest jako zdol­ność układu nerwowego do pracy i mierzona jest głównie efektem działania bodźców silnych czy długotrwałych. Ruchliwość określa się jako zdolność procesu nerwowego do przechodzenia z jednego stanu w drugi, natomiast labilność wiąże się z szybkością powstawania i zaniku procesów nerwowych. Badania psychofizjologiczne wykazały, iż posiadane cechy układu nerwowego wpływają na efektywność funkcjonowania człowieka w warunkach trudnych, a także determinują wybór określonego stylu działania. Najbar­dziej odporne na sytuacje trudne są osoby o silnym typie układu nerwowego. Działanie pracowników ochrony przebiega przede wszystkim w sytuacjach trudnych, stresujących. Z tego też powodu kandydat do pracy w omawianym zawodzie powinien charakteryzo­wać się silnym typem układu nerwowego, dzięki któremu w momencie zagrożenia nie nastąpi dezorganizacja zachowania.

Typ układu nerwowego stanowi podłoże temperamentu, czyli „zespołu względnie stałych właściwości organizmu, które przejawiają się w takich formalnych cechach, jak poziom energetyczny (reaktywność i aktywność) i charakterystyka czasowa zachowania" (Strelau, 1992).

Reaktywność przejawia się we względnie stałej i charakterystycznej dla jednostki skłonności do reagowania na bodźce czy sytuacje z określoną intensywnością. Wyzna-

3 12 Blok zawodowy

cza ona wrażliwość i wydolność (odporność) organizmu. Aktywność natomiast dotyczy zakresu i ilości podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej (pobudzają­cej). Silny typ układu nerwowego warunkujący niską reaktywność to cecha niezbędna do sprawnego funkcjonowania pracowników ochrony. Odnosi się ona zarówno do czynności motorycznych, jak i psychicznych. Obydwie te stery funkcjonowania człowieka są ze sobą powiązane, gdyż np. zdolność logicznego myślenia umożliwia szybkie podjęcie de­cyzji, a to z kolei warunkuje sprawne działanie. Osoby niskoreaktywne charakteryzują się obniżoną wrażliwością i dużą wydolnością, stąd reakcja na bodziec jest u nich mniej intensywna niż u osób wysokoreaktywnych. Osoby niskoreaktywne preferują aktywność o dużej wartości stymulacyjnej, co wiąże się z poszukiwaniem sytuacji o znacznym stopniu złożoności, nowości, zmienności czy intensywności. Pracownik ochrony, podczas wykonywania obowiązków służbowych, bardzo często zmuszony jest do wykonywania czynności o dużej wartości stymulacyjnej, np. w momentach zagrożenia, gdy należy pod­jąć właściwą decyzję, a sytuacja jest czasowo ograniczona, lub gdy zadanie jest skom­plikowane, a od sprawnego pokierowania działaniem zależy bezpieczeństwo osób czy rzeczy podlegających ochronie, czy też podejmowanie współzawodnictwa i ryzyka w ce­lu zapewnienia skutecznej ochrony. W takich sytuacjach osoby niskoreaktywne wykazują dużą odporność i związaną z nią efektywność działania. Ponaddto charakteryzują się one stylem działania, który możemy określić jako korzystny dla sprawnego funkcjonowania pracownika ochrony. Jest to styl prostolinijny, w którym przeważają czynności zasadnicze prowadzące bezpośrednio do celu. Ze względu na dużą odporność na działanie różnych czynników, osoby mało reaktywne nie podejmują działań zabezpieczających wykonanie czynność? zasadniczych lub podejmują je w sposób umiarkowany, koncentrując się na tych, które są niezbędne do skutecznego działania. Poza tym osoby niskoreaktywne zdol­ne są do wykonywania czynności intensywnie, w sposób ciągły, co umożliwia podjęcie długotrwałej czynności jednorodnej bądź różnorodnej, bez pilnej potrzeby odpoczynku czy przerwy.

Oprócz poziomu energetycznego działania, temperament obejmuje także cechy zwią­zane z czasową charakterystyką zachowania. Są to: utrzymywanie się reakcji, po­wtarzanie reakcji, ruchliwość, szybkość i tempo reakcji. Cechy te bezpośrednio wiążą się z psychomotorycznymi właściwościami jednostki. Określenie tego typu możliwości kandydata na pracownika ochrony okazuje się być bardzo ważne, ze względu na charak­ter pracy. Typową dla pracownika ochrony jest sytuacja trudna, bardzo często sytuacja zaskoczenia, w której sprawność działania w czasie (refleks) niejednokrotnie decyduje o powodzeniu akcji czy innej działalności. W związku z tym kandydat na pracownika ochrony powinien charakteryzować się zdolnością do:

• szybkiego reagowania, którą mierzy się czasem upływającym od momentu poja­
  wienia się bodźca, do momentu wystąpienia reakcji. Zdolność ta jest szczególnie ważna
  w sytuacjach bezpośredniej konfrontacji z przeciwnikiem;

• wysokiego tempa reakcji, określanego liczbą czynności przypadających na daną
  jednostkę czasu. Jest to maksymalnie możliwa częstość występowania reakcji w określo­
  nym czasie;

• ruchliwości zachowania, rozumianej jako umiejętność szybkiego przestawiania
  się z jednej reakcji (czynności) na drugą (tzw. elastyczność, plastyczność zachowania).
  Cecha ta jest bardzo ważna w procesie przystosowania się osoby - pracownika ochrony

Warunki psychofizyczne niezbędne do wykonywania poszczególnych zadań... 313

do szybko i często zmieniających się warunków jego pracy i działalności. Ruchliwość zachowania umożliwia adekwatne reagowanie na aktualnie zaistniałą sytuację, nawet jeśli okoliczności zdarzenia różnią się w zasadniczy sposób od poprzednio ustalonych, czy też od oczekiwanych warunków pracy (np. w sytuacji zaskoczenia).

Właściwości wynikające z określonych cech temperamentu nie są wyłącznymi wskaź­nikami przydatności do zawodu pracownika ochrony. Bardzo ważnymi uzdolnieniami psychomotorycznymi, które należy uwzględnić podczas dokonywania selekcji, są proce­sy orientacyjne, takie jak spostrzegawczość i zakres uwagi. Spostrzegawczość określa się jako zdolność do szybkiego i dokładnego dostrzegania elementów otaczającej rzeczywi­stości i wszelkich zmian w otoczeniu. Zakres uwagi jest natomiast wyznaczany ilością elementów, jakie dana jednostka może objąć jednym aktem uwagi. W odróżnieniu od szybkości reagowania, która jest szczególnie użyteczna podczas sytuacji zagrożenia, do­bra spostrzegawczość i uwaga okazują się być niezbędne w spełnianiu przez pracownika ochrony codziennych, zwykłych obowiązków. T. Hanausek wymienia spostrzegawczość pracownika ochrony jako podstawową cechę przy ustalaniu trasy przygotowywanego kon­woju („należy zwrócić uwagę na wiele szczegółów [...] stojące samochody z pasażerami w środku [...] osoby stojące na narożnikach ulic itp."). Na podstawie drobnych szczegó­łów pracownik ochrony musi wywnioskować o ewentualnych zagrożeniach dla konwoju. Podczas ochrony obiektów bardzo ważne jest dostrzeganie niewielkich zmian w otocze­niu, które to mogą sygnalizować o przygotowaniach do kradzieży lub napadu. Z kolei bezpośrednia ochrona osób wymaga umiejętności dostrzeżenia symptomów zachowania, np. sposobu poruszania się, charakterystycznych ruchów, postawy ciała, w celu odróż­nienia jednostki czy grupy osób zagrażających bezpieczeństwu ochranianej osoby od przeciętnego przechodnia. Dokładność spostrzegania ważna jest również ze względu na takt, iż niejednokrotnie stanowi ona podstawę do wiernego odtworzenia portretu pamię­ciowego sprawcy napadu lub kradzieży.

Badanie spostrzegawczości dokonywane jest przez fachowców z dziedziny psycho­logii. Można np. posługiwać się testem Grimsleya i Warrena. Badanie ma na celu po­miar zdolności w zakresie szybkiego dostrzegania szczegółów i różnic w prezentowanym względnie jednolitym materiale, czy też w obserwowanych czynnościach.

Dobra spostrzegawczość, duża pojemność uwagi i omawiana powyżej niska reaktyw­ność kandydatów na pracowników ochrony stanowią ważne predyspozycje psychiczne, przydatne w procesie podejmowania decyzji. Właściwości te są szczególnie potrzebne w sytuacjach nieprzewidzianych planem działania, stanowiących zagrożenie. W takich okolicznościach niezbędna jest umiejętność dokonania bardzo szybkiej oceny sytu­acji, czyli przeprowadzenie analizy i syntezy posiadanych informacji i podjęcia traf­nej decyzji. Niezbędna w takiej sytuacji okazuje się być niska reaktywność pracow­nika ochrony, aby działanie nie zostało zdezorganizowane reakcją organizmu na stres. Szybkość podejmowania właściwych decyzji w sytuacjach alternatywnych (tzn. takich, w których istnieje kilka rozwiązań o podobnym ryzyku straty, porażki) jest czynno­ścią poprzedzającą reakcję motoryczną. W sytuacjach nieprzewidzianych regulaminem pracy, skuteczność przeciwdziałania zagrożeniu uzależniona jest więc od inwencji pra­cownika, czyli od dokonania przez niego właściwej oceny sytuacji, szybkiego podję­cia decyzji i sprawnego wykonania czynności motorycznej, jeżeli taka jest potrzebna. W momencie podjęcia przez pracownika niewłaściwej decyzji lub w przypadku zbyt

3 14 Blok zawodowy

długiego zastanawiania się, sytuacja może stać się jeszcze bardziej niekorzystna, czyli niebezpieczna.

Dokonując selekcji pracowników ochrony, należy zwrócić także uwagę na ogólną sprawność fizyczną kandydatów. Pracownik ochrony powinien uzyskiwać bardzo wyso­kie wyniki w zakresie takich cech motorycznych, jak: siła, szybkość, wytrzymałość. Ce­chy te można określić poddając kandydatów testom sportowym, badającym wymienione powyżej fizyczne możliwości jednostki, które są niezbędne dla sprawnego i skuteczne­go wykonywania zawodu. Selekcja pod względem motorycznych, fizycznych sprawno­ści kandydata powinna być przeprowadzana przez specjalistów z dziedziny sportu (np. w przychodniach sportowo-lekarskich), którzy mogą zestawić wyniki testu z ogólny­mi normami opracowanymi dla populacji. Pomiaru wytrzymałości, wydolności fizycznej można także dokonać za pomocą specjalistycznej aparatury.

Posiadanie przez kandydata wskazanych powyżej cech psychomotorycznych i moto­rycznych nie jest wystarczające dla optymalnego wykonywania zadań pracownika ochro­ny. Podczas dokonywania doboru należy również uwzględnić emocjonalne, osobowo­ściowe i poznawcze właściwości jednostki, szczególnie pod kątem jej funkcjonowania w sytuacjach trudnych, wywołujących stres. Zachowanie człowieka poddanego oddziały­waniu bodźców sygnalizujących zagrożenie ulega zmianom. W sytuacjach niebezpiecz­nych (a takich nie brakuje w zawodzie pracownika ochrony) u człowieka wysokoreak-tywnego, wrażliwego i mało odpornego powstają zakłócenia w spostrzeganiu, pamięci, uwadze, myśleniu, wykonywaniu czynności (spadek sprawności działania). Zmianom ule­ga także sfera emocjonalna i motywacyjna - zwiększa się napięcie, powstaje strach, chęć usunięcia się z niebezpiecznej sytuacji, osłabia się motywacja działania, wytrwałość i od­porność. Powstaje więc pytanie, jakie wymagania psychiczne należy jeszcze postawić, aby działalność pracowników ochrony była skuteczna również w sytuacjach trudnych i stresowych? Wskazanie tych warunków wymaga zrozumienia istoty sytuacji stresowej i mechanizmów działania stresu.

Stres określa się jako nieswoistą reakcję organizmu na działający na niego czynnik. Stres przejawia się ogólnym zespołem adaptacji, która przebiega w trzech fazach:

1. reakcja alarmowa, w trakcie której po początkowym zmniejszeniu odporności
   występuje działanie mechanizmów obronnych. Reakcja alarmowa zaczyna się od
   nagłego wydzielenia się adrenaliny oraz wydzielania się do krwi hormonu ACTH.
   ACTH pobudza zewnętrzną, korową część nadnerczy do wydzielania kortykoidów.
   Powoduje to szereg zmian fizjologicznych w organizmie, np. skurczenie grasicy,
   zanik węzłów chłonnych. Pod wpływem zwiększonej ilości wydzielanej adrenaliny
   wzrasta tętno, przyśpieszona jest praca serca, wzrasta ciśnienie krwi, oddech staje się
   nieregularny, przyśpieszony oraz zachodzą inne zmiany niekorzystne dla efektywnego
   działania motorycznego;

2. faza odporności, w której mobilizacja organizmu osiąga maksymalny poziom;

3. stadium wyczerpania, które charakteryzuje załamanie mechanizmów przystosowa­
   nia. Faza ta pojawia się, gdy organizm pozostaje pod działaniem stresora (czynnika
   wywołującego stres) przez długi czas, a nie osiągnął jeszcze trwałego przystosowania.

Poza zmianami fizjologicznymi, stres powoduje także szereg zmian psychicznych. Jednocześnie ze zmianami na poziomie neurohormonalnym, zachodzi także zmiana na

Warunki psychofizyczne niezbędne do wykonywania poszczególnych zadań... 315

poziomie korowym. Jednostka traci zdolność selekcji docierających do niej informacji, co jest główną przyczyną popełniania błędów. Mówi się wówczas o stresie psychicz­nym, określanym jako stan podwyższonej aktywizacji organizmu, czyli stan wzmożone­go napięcia emocjonalnego. Przyczyna stresu jest czynnikiem sytuacyjnym, stresorem. Typowymi reakcjami psychicznymi człowieka często przeżywającego stres są m.in. poiry­towanie, podekscytowanie, natarczywe myślenie o problemach swojej pracy, zakłócenie zdolności podejmowania decyzji, niecierpliwość, drażliwość, nagłe wybuchy gniewu lub płaczu, ciągły pośpiech, wstręt do działania, poczucie nieokreślonego zagrożenia, niepo­kój ruchowy. Czynniki te zupełnie uniemożliwiają sprawne i skuteczne działanie, a więc osoby podatne na stres nie powinny pełnić obowiązków pracownika ochrony. Potencjal­nymi przyczynami stresu, czyli stresorami są sytuacje trudne, które zawierają czynni­ki stanowiące, sygnalizowane lub bezpośrednio doznawane zagrożenie dla jednostki lub czynniki uniemożliwiające celowe działanie (zaspokojenie potrzeby, wykonanie zadania), czy też powodujące pozbawienie cenionych wartości. Sytuacje trudne mogą być zwią­zane z dynamiką i strukturą zadań oraz warunków. Charakter obowiązków pracownika ochrony zakłada ich znaczną dynamikę. Wiąże się to z możliwością pojawienia się sy­tuacji przeciążenia, która wymaga od człowieka znacznej wytrzymałości i nakładu siły blisko granicy jego możliwości (np. w związku z koniecznością bezpośredniej konfron­tacji z przeciwnikiem, walki lub działania bardzo szybkiego). Trudności związane ze strukturą zadania mogą się pojawić podczas wykonywania przez pracownika ochrony:

• zadań złożonych, czyli dwu lub więcej czynności jednocześnie, np. czuwanie
  nad powierzoną sobie osobą, a jednocześnie dokładne obserwowanie otoczenia, w tym
  zarówno osób, jak i przedmiotów oraz dostrzeganie wszelkich zmian w otoczeniu,

• zadań zmiennych, co oznacza wykonywanie różnych zadań następujących bezpo­
  średnio po sobie, szczególnie gdy pracownik działa ze świadomością presji czasowej,
  np. w sytuacji zaskoczenia, gdy trzeba podjąć właściwą decyzję działania, podjąć próbę
  wykonania działań (np. unieszkodliwienie napastnika, następnie zapewnienie bezpieczeń­
  stwa rzeczy lub osobie ochranianej, awaryjny podział zadań między innych pracowników,
  biorących udział w akcji) i opracować alternatywny plan akcji,

• zadań konfliktowych, w przypadku rozpatrywanego zawodu najczęściej pojawia
  się konflikt typu unikanie - unikanie, który pojawia się wówczas, gdy zachodzi potrzeba
  dokonania wyboru między dwoma (lub więcej) zagrażającymi niekorzystnymi sytuacjami,
  z których można uniknąć tylko jednej.

Źródłem stresu pracowników ochrony mogą być także trudności związane ze struk­turą warunków pracy: obniżony poziom informacyjny, przeszkody, naciski i przeciw­działania (np. podczas walki, perswazji, negocjacji z przeciwnikiem). Sytuację, w której przeszkody uniemożliwiają osiągnięcie celu, określa się mianem sytuacji frustracyjnej. Przeszkody mogą być zewnętrzne (aktywne i bierne) lub wewnętrzne (aktywne i bierne). Działania w takich okolicznościach mogą być skierowane na pokonanie przeszkody lub na eliminację przykrego napięcia emocjonalnego. Od pracowników ochrony oczekuje się konstruktywnego działania, a więc podjęcia realistycznych działań zmierzających do pokonania czy obejścia przeszkody. Dążenie do redukcji własnego napięcia w sytuacji frustracyjnej jest działaniem obronnym, nieprzydatnym, a nawet niepożądanym w rozpa­trywanym zawodzie.

Opierając się na wiedzy dotyczącej stresu i sytuacji trudnych (stresowych), można

316 Blok zawodowy

stwierdzić, iż osoba ubiegająca się o status pracownika ochrony powinna odznaczać się wysokim poziomem odporności psychicznej - odporności na stresor i odporności na stres. Odporność na stresor przejawia się stosunkowo małą reaktywnością emocjonalną na zagrożenie, przeszkodę czy inne czynniki charakteryzujące sytuacje trudne. Człowiek reaguje względnie słabym lękiem, gniewem, pomimo że sytuację, w której się znajduje, spostrzega i ocenia jako trudną, a więc zagrażającą, niebezpieczną. Odporność na stres natomiast polega na zdolności do zorganizowanego funkcjonowania, mimo podniecenia emocjonalnego. Jednostka przeżywa lęk, strach, gniew lub inne emocje o znacznym natężeniu, a jednak potrafi skutecznie, przytomnie działać, kontrolować swoje zachowanie i zmierzać do realizacji wyznaczonego celu. Obydwa rodzaje odporności są korzystnymi właściwościami predysponującymi do pracy w firmie ochroniarskiej. Pierwszy z nich wiąże się z działaniem w stresie nie różniącym się od działania w normalnych sytuacjach, co umożliwia sprawność w wykonywaniu obowiązków. Drugi rodzaj odporności również umożliwia pracownikowi konstruktywne działanie w sytuacji zagrożenia, lecz w tym przypadku, pomimo odczuwanych reakcji emocjonalnych, koncentruje się on na podjęciu działań umożliwiających realizację zadania dotyczącego skutecznej ochrony.

Wysoki poziom odporności psychicznej uwarunkowany jest posiadaniem przez kan­dydata kilku właściwości psychicznych (osobowościowych i emocjonalnych):

• konstruktywnych schematów poznawczych, czyli poglądów tworzonych na pod­
  stawie fragmentarycznych informacji lub przyjmowane od innych w gotowej formie.
  Wiążą się one ze sposobem spostrzegania sytuacji i siebie oraz możliwości własnego
  działania w określonych okolicznościach. Jeżeli są to poglądy pozytywne, wówczas uła­
  twiają sprawność działania, właściwą ocenę sytuacji i możliwości działania w konkretnej
  sytuacji, pełnią funkcję mobilizującą do wysiłku i pokonywania trudności;

• nastawienia na pokonywanie trudności, czyli określonego typu reagowania
  emocjonalnego, związanego z wiarą i zaufaniem we własne siły. Osoby o takim nas­
  tawieniu rzadziej doznają w sytuacji trudnej pobudzenia udaremniającego skuteczność
  działań. Nawet jeśli doznają one negatywnych emocji związanych z sytuacją zagrożenia,
  to pojawiają się także u nich emocje o znaku dodatnim, umożliwiającym koncentrację
  wysiłku na rozważnym pokonaniu przeszkody (często przeciwnika, napastnika);

• wewnątrzsterowności, czyli poczucia wewnętrznego umiejscowienia kontroli za­
  chowania. Jednostka taka sama decyduje o własnym postępowaniu dzięki posiadanej
  wiedzy o różnorodnych stanach rzeczy i ukształtowanych kryteriach ich wartościowania
  oraz dzięki przyswojeniu określonych standardów postępowania. Wewnątrzsterowność
  umożliwia pracownikowi ochrony aktywną, niezależnie od otoczenia i warunków pracy,
  postawę, zdolność do podejmowania decyzji (szczególnie ważna umiejętność w typowej
  dla tego zawodu sytuacji zaskoczenia), a także poczucie odpowiedzialności za swoje dzia­
  łanie, zdolność tolerowania frustracji, dużą motywację do podejmowania zadań trudnych,
  wymagających znacznego wysiłku;

• pozytywnej i stabilnej samooceny, czyli względnie stałej oceny samego siebie
  jako człowieka wartościowego, która wiąże się z poczuciem pewności siebie, zaufania
  we własne siły, niskim niepokojem, uporczywością i zdolnością przezwyciężania prze­
  szkód. Pracownicy z adekwatną oceną swoich możliwości potrafią skutecznie działać
  w sytuacji zaskoczenia, stosując realistyczne sposoby pokonywania przeszkód, potrafią
  także zaplanować swoje działanie, tak aby było ono celowe i skuteczne;

Warunki psychofizyczne niezbędne do wykonywania poszczególnych zadań... 317

• dojrzałej osobowości, którą cechuje m.in. jej zwartość (integracja), podporząd­
  kowanie działań wiodącemu, głównemu celowi, zdolność powściągania i kontrolowania
  emocji, silna wola. Człowiek o dojrzałej osobowości działa skutecznie, ma poczucie
  bezpieczeństwa, nie przejawia niepokoju, posiada zdolność obiektywnej oceny siebie
  i rzeczywistości, umie zająć zdecydowane stanowisko, znosić niepowodzenie, próbuje
  w inny sposób osiągnąć ustalony cel działania (np. zastosowanie alternatywnego planu
  ochrony osoby czy mienia). Właściwości te współwarunkują zorganizowane i sprawne
  funkcjonowanie w warunkach sytuacji trudnej;

• niskiego poziomu niepokoju. Niepokój jest to stan psychologiczny, charakteryzu­
  jący się dużą zmiennością występowania i intensywności. Bardzo często pojawia się bez
  uchwytnej przyczyny zewnętrznej. Dezorganizuje on działanie człowieka, uniemożliwia­
  jąc skuteczne działanie w sytuacji stresu. Dojrzała osobowość cechuje się przeciętnym,
  lub niskim poziomem niepokoju, lecz cecha ta została wyróżniona, ze względu na jej
  istotny wpływ na sprawność wykonywania obowiązków pracownika ochrony.

Należy podkreślić, iż pomiaru i oceny cech psychicznych kandydatów na pracowni­ków ochrony może dokonać jedynie psycholog. Badania osobowości, poziomu niepokoju można dokonywać przy pomocy testów osobowości (np. Cattella) czy rozmowy kierowa­nej. Dużą trudność sprawi pomiar odporności psychicznej. Można dokonywać go w wa­runkach laboratoryjnych, z zastosowaniem metod eksperymentalnych. Może to być np. symulacja określonej sytuacji. Należy jednak pamiętać, aby warunki przeprowadzanego eksperymentu były jak najbardziej zbliżone do sytuacji realnych, gdyż zachowanie kan­dydata w laboratorium, gdy posiada on świadomość, iż jest bezpieczny, może zasadniczo różnić się od zachowania w sytuacji rzeczywistego zagrożenia.

Oceniając cechy fizyczne, psychomotoryczne i psychiczne kandydatów do pracy w fir­mie ochroniarskiej, należy także uwzględnić możliwość zaistnienia niepożądanych skut­ków, jakie niesie ze sobą skrajnie stosowana selekcja. Jednym z nich jest obniżenie poczucia wartości kandydata przez dyskryminację cech jego osobowości. Takie zjawisko może być skutkiem przeprowadzania doboru z pozycji selekcjonera, wyłącznie techno-kratycznie pojmującego swoje obowiązki. Łączy się to z przedmiotowym traktowaniem kandydata. Należy więc pamiętać, iż osoba ubiegająca się o pracę jest jednostką pełno­prawną i wrażliwą, toteż nie można poniżać jej godności jako człowieka.

Podczas dokładnego stosowania kryteriów selekcji należy także pamiętać, że dobór dokonywany jest na podstawie kilku uzdolnień i właściwości. Nie można pominąć fak­tu, iż człowiek jest strukturą bardzo złożoną i w jego działaniu bardzo często pojawia się zjawisko kompensacji (wyrównywanie lub zastępowanie braków w jednym zakre­sie innymi uzdolnieniami czy predyspozycjami psychicznymi). Kompensacja może się odbywać świadomie lub nieświadomie. Poza tym obraz człowieka może ulec diame­tralnej zmianie, jeżeli uwzględnione będą wszystkie aspekty jego osobowości, psychiki, motoryki i emocjonalności.

Kolejnym problemem selekcji jest fakt, iż nie wszystkie (nawet te wymienione ja­ko predyspozycje do zawodu) zdolności i właściwości psychiczne mogą być dokładnie zmierzone i zbadane. Często, pomimo badania, okazuje się, że w realnych sytuacjach działanie człowieka różni się od tego, które zaprezentował on podczas oceny laborato­ryjnej. Problemem staje się pomiar takich cech, jak np. zainteresowania i motywacja. Są to natomiast ważne predyspozycje, które należy uwzględnić podczas dokonywania

3 l 8 Blok zawodowy

selekcji, gdyż sukcesy w pracy zawodowej związane są z umiłowaniem swojego zawodu, zgodnie z opinią K. Rutkowskiego: moje hobby - to moja praca.

4.2. Dobór pracowników do wykonywania poszczególnych zadań

Omówione dotychczas kryteria wskazują na istotne, typowe i korzystne cechy gwaran­tujące dobre wykonywanie obowiązków pracownika ochrony, niezależnie od stanowiska na jakim się znajduje (konwojent, nadzorca, agent ochrony osób i in.)- Selekcji takiej powinien dokonać psycholog (np. psycholog sportu). Pomiędzy poszczególnymi stano­wiskami istnieją jednak pewne różnice, a w związku z tym można wyróżnić pewne specyficzne cechy, predysponujące do pracy na określonym stanowisku. Dla dokonania trafnego i rzetelnego doboru osób na poszczególne stanowiska należy posiadać wiedzę dotyczącą zakresu obowiązków i kompetencji związanych z daną funkcją. Takiej selekcji powinna dokonywać przede wszystkim osoba pracująca w firmie ochroniarskiej, a psy­cholog może i powinien służyć w tym przypadku radą i pomocą.

4.2.1. Dobór pracowników do wykonywania czynności nadzorczych

Osoba nadzorująca zespół pracowników powinna posiadać cechy właściwe dla lidera grupy. Skuteczność działania osoby nadzorującej pracę innych wiąże się z posiadaniem przez nią następujących cech: wysokiej inteligencji, szybkiego refleksu, zdolności werbalnych, oryginalności, zdolności szybkiej i właściwej oceny, erudycji, wiedzy, sprawności fizycznej, odpowiedzialności, inicjatywy, wytrwałości, pewności siebie, aktywności, umiejętności przystosowania się.

Wysoka inteligencja, zdolność logicznego myślenia, umiejętność przewidywania konsekwencji podejmowanych decyzji, dogłębne rozpatrywanie problemów, szybkość orientacji umysłowej umożliwiają właściwą ocenę sytuacji i ułatwiają dobrą organizację pracy oraz podział obowiązków w taki sposób, aby całościowe wykonanie zadania cechowało maksimum celowości, precyzji i dokładności.

Posiadanie odpowiedniego wykształcenia, wiedza i erudycja w zakresie danej specjal­ności, czyli fachowość (kompetencje specjalistyczne), to również ważna cecha dobrego przełożonego. Odpowiednie kwalifikacje zwiększają zaufanie podwładnych do swojego kierownika, zapewniają większe posłuszeństwo i staranność w wykonywaniu przydzielo­nych im obowiązków.

Osoba nadzorująca powinna także posiadać umiejętności dotyczące skutecznego komunikowania się. Przede wszystkim jej komunikaty powinny być zwięzłe, jasne, rze­czowe i zrozumiałe dla odbiorcy. Podwładni muszą posiadać szczegółowe informacje, precyzyjnie przekazane przez przełożonego, aby zgodnie z jego zaleceniami wykonać po­wierzone im zadania. Doinformowanie pracowników odnośnie do wymagań i oczekiwań jest warunkiem celowego działania i sprawnego funkcjonowania całej firmy. Wskazując na umiejętności porozumiewania się, należy także uwzględnić taką umiejętność, jak pro­wadzenie negocjacji. Umiejętnie przeprowadzona negocjacja niejednokrotnie pozwala na

Warunki psychofizyczne niezbędne do wykonywania poszczególnych zadań... 319

uniknięcie czy odsunięcie w czasie poważnego zagrożenia. Czas uzyskany wskutek nego­cjacji można wykorzystać na opracowania innego, awaryjnego planu działania. Podczas negocjacji należy traktować rozmówcę jako partnera, oddzielać problem od człowie­ka, okazywać tolerancję, a jednocześnie koncentrować uwagę na przedmiocie negocjacji i uzyskaniu korzyści, opartych na obiektywnych kryteriach.

Od osoby nadzorującej pracowników ochrony wymagane są bezsprzecznie wszystkie ogólne cechy psychiczne i psychomotoryczne predysponujące do pracy w firmie ochro­niarskiej. Szczególnie ważna jest umiejętność szybkiego podejmowania decyzji oraz zdol­ność do kontroli swojego zachowania i reakcji emocjonalnych (np. podczas prowadzenia negocjacji z osobą zagrażającą - napastnikiem). Dobry kierownik posiada także umie­jętność motywowania pracowników do jak najlepszego wykonywania powierzonych im zadań.

4.2.2. Dobór pracowników do wykonywania obowiązków konwojenta

Profesjonaliści z zakresu pracy w firmie ochroniarskiej stwierdzają, iż konwojowanie ochronne jest czynnością bardzo trudną oraz niebezpieczną. Do tej grupy pracowników należy więc typować osoby, które odznaczają się niską reaktywnością i bardzo wysoką odpornością psychiczną, a więc osoby u których stres i sytuacja trudna nie powodu­ją zakłóceń i dezorganizacji działania. Bardzo ważna jest także szybkość reagowania w sytuacjach zaskoczenia i zagrożenia, np. w momencie napadu na konwój. Konwojent musi odznaczać się dobrą spostrzegawczością, jak i dużą pojemnością, podzielnością i przerzutnością uwagi, a także wierną pamięcią wzrokową. Pojemność i podzielność uwagi pozwalają na koncentracją jednocześnie na kilku obiektach w otoczeniu. Przerzut-ność zaś umożliwia szybką zmianę przedmiotu obserwacji. Właściwości te są niezbędne do obserwacji trasy konwoju i szybkiego spostrzegania zagrożeń. Spostrzegawczość i pa­mięć wzrokowa pozwalają na odtworzenie przebiegu zdarzeń, miejsc przejazdu konwoju (orientację w terenie) oraz rozpoznawanie sprawcy napadu przy ewentualnym tworzeniu portretu pamięciowego sprawcy.

Przy wykonywaniu czynności konwojowania niezbędna jest duża sprawność fizycz­na, umiejętność samoobrony (na wypadek konieczności bezpośredniego starcia się z przeciwnikiem), wytrzymałość fizyczna i psychiczna, zdolność dostosowania się do, często niezadowalających, zmiennych warunków pracy, a także umiejętność oceny szyb­kości i dobra koordynacja wzrokowo-ruchowa, zapewniająca precyzję i skuteczność działań.

Konwój składa się zwykle z kilku osób, tworzących zespół. Skuteczność działania konwoju zależy od dwóch czynników: odpowiedniego doboru osób do danego zespołu oraz umiejętności członków konwoju w zakresie współdziałania w grupie. Działanie zespołowe jest tak skuteczne, jak skuteczne jest działanie najsłabszego członka grupy. Z tego względu, do jednego zespołu należy dobierać osoby o podobnym poziomie posiadanych umiejętności i uzdolnień. Do działania zespołowego nie należy dobierać osób - wyraźnych indywidualistów, o egocentrycznej strukturze osobowości. Takie osoby dążą przede wszystkim do podkreślenia własnych zalet i do realizacji tylko swoich pomysłów, uważając je za najlepsze. Nie uwzględniają możliwości zmiany własnych

320 Blok zawodowy

propozycji pod wpływem sugestii innych członków zespołu, nawet jeśli ich uwagi mają dużą wartość i mogłyby poprawić jakość działań, czy też zapewnić większe bezpieczeństwo pracy całego zespołu. Znacznie mniej, w porównaniu z własną osobą, interesują się skutecznością działania grupy jako całości.

Maksymalne powodzenie w wykonaniu zadania konwojowania zapewni praca zgrane­go zespołu pracowników ochrony. Zgrany zespół cechuje: łatwość współpracy, wzajem­na troska o wszystkich członków zespołu (wiąże się to z gotowością niesienia pomocy współpracownikom, pomimo narażenia własnego bezpieczeństwa), wyzwalanie aktywno­ści u wszystkich członków grupy, zwiększona efektywność działania. Taki zespół, a jed­nocześnie stanowisko pracownika konwoju, wymaga posiadania kilku ważnych cech:

• odwagi i lojalności gdyż w zespole na pomoc odważnego współpracownika
  można zawsze liczyć, a to z kolei daje poczucie pewności działania i spokoju (komfort
  psychiczny);

• zdyscyplinowania, które dotyczy przestrzegania regulaminu oraz dokładnego i su­
  miennego wypełniania przydzielonych obowiązków. Cecha ta jest niezbędna dla skutecz­
  nego działania grupy jako całości, gdyż poszczególni jej członkowie wykonują częściowe
  zadania, i tylko łączna ich wartość daje skuteczne i celowe działanie. W momencie, gdy
  jeden członek zawiedzie, konsekwencje ponoszą wszyscy biorący udział w zadaniu. Wy­
  łania się więc jeszcze jedna cecha niezbędna dla pracownika konwoju, mianowicie —
  niezawodność działania. Zdyscyplinowanie, przestrzeganie regulaminu i niezawodność
  działania stanowią podstawę prawidłowego wykonania konwoju - chronią zespół przed
  popełnianiem, nieraz bardzo poważnych, błędów.

Zgrany zespół pracowników ochrony wymaga także umiejętności partnerskiego stylu komunikowania się. Oznacza on uważne przyjmowanie informacji przekazywanej przez drugą osobę i dokładanie starań, aby treści komunikatów były w pełni zrozumiałe i zgodne z intencjami osoby je przekazującej. Równocześnie jednak osoby uczestniczące w komunikacji nie rezygnują z własnych zamierzeń, a tym samym nie podporządkowują się partnerowi. Pozwala to na budowanie poczucia wzajemnego zrozumienia i pewności, że wykonywane zadanie jest rzeczywiście zgodne z celem i nie spowoduje błędu, narażając tym samym konwojowany obiekt na niebezpieczeństwo.

4.2.3. Dobór pracowników do wykonywania bezpośrednich obowiązków związanych z ochroną osób

„Ochrona osób polega na zabezpieczeniu przed zagrożeniem, z reguły pochodzącym ze strony innego człowieka" (Hanausek, 1992). Ten zakres czynności dotyczy bezpośred­niego kontaktu z osobą oddaną pod opiekę pracownika ochrony. Podczas wykonywania takich czynności pracownik powinien zdawać sobie sprawę z ważności efektu pierwsze­go wrażenia, czyli tego, jakie emocje pracownik wzbudził u danej osoby. Może mieć to zasadniczy wpływ na przebieg i skuteczność jego pracy. Ważną jest umiejętność wzbu­dzania zaufania, wytwarzania poczucia bezpieczeństwa. Pomocne tutaj mogą okazać się takie cechy, jak: spokój, opanowanie, uprzejmość, kultura osobista, dyskrecja, a jednocześnie duży profesjonalizm pracownika ochrony.

Warunki psychofizyczne niezbędne cio wykonywania poszczególnych zadań... 321

Ochrona osób wymaga prospołecznego nastawienia pracownika, co oznacza zain­teresowanie potrzebami ludzi, tolerancyjność i wyrozumiałość. Wiąże się to z faktem, iż ochrony wymagać mogą różni ludzie ze względu na pełnione przez nich funkcje, np. turysta zagraniczny, aktor, piosenkarka, dyrektor, świadek przestępstwa, ale także osoby z różnego rodzaju patologiami zachowania (nerwice, psychozy itp.). Korzystną cechą pra­cownika ochrony osób jest cierpliwość, natomiast niezbędna okazuje się być dyskrecja (wiele spraw wynikających z pełnionej funkcji musi pozostać w tajemnicy).

Pracownik zajmujący się bezpośrednią ochroną osób powinien być przygotowany na odmowę ze strony osoby, nad którą zlecono mu opiekę. W takiej sytuacji przydatne okazać się mogą umiejętności w zakresie skutecznej komunikacji, a szczególnie doty­czące perswazji, przekonywaniu o potrzebie ochrony i negocjacji o warunkach ochrony. Ważne jest umiejętne pokierowanie rozmową, aby możliwe stało się wykonanie obowiąz­ków ochrony, przy uzyskaniu zgody osoby znajdującej się w sytuacji zagrożenia. Takie postępowanie wymaga pewnych zdolności do twórczego myślenia, co wiąże się z od­powiednio wysokim poziomem inteligencji, szczególnie z umiejętnością logicznego rozumowania i rozwiązywania problemów.

Na liście koniecznych predyspozycji pracowników do pracy na stanowisku związa­nym z bezpośrednią ochroną osób muszą się znaleźć także: wysoka sprawność fizyczna, duża spostrzegawczość i podzielność uwagi oraz umiejętność sprawnego, uporząd­kowanego działania w sytuacji zagrożenia.

4.2.4. Dobór pracowników do wykonywania czynności związanych z dozorem sygnałów alarmowych

„Przez techniczną ochronę mienia należy rozumieć ogół urządzeń zamykających bądź utrudniających dostęp do mienia albo sygnalizujących próby uzyskania takiego dostępu" (Zagórska, Slefański, 1995). Od pracownika zajmującego się dozorem sygnałów alarmowych nie wymaga się bezwzględnie wysokiego poziomu ogólnych sprawności molorycznych i właściwości psychomotorycznych, predysponujących do pracy w firmie ochroniarskiej. Jesi to praca w układzie człowiek — maszyna, gdzie zadaniem człowieka jest kontrola działania systemów alarmowych (praca siedząca).

Praca dotycząca dozoru sygnałów alarmowych wymaga jednak od kandydatów na to stanowisko pewnych specyficznych cech temperamcntalnych i charakterologicznych oraz specjalistycznych umiejętności. W zakresie umiejętności konieczny jest wysoki po­ziom myślenia technicznego, dobra orientacja i znajomość urządzeń technicznych. Pracownik, który odbiera informacje w postaci sygnałów akustycznych lub optycznych w centralnym ośrodku dozorowym powinien odznaczać się sprawnym funkcjonowa­niem analizatorów słuchowych i wzrokowych, wrażliwością słuchową, precyzyjnym różnicowaniem barw, zdolnością widzenia stereoskopowego. Niezbędne jest także po­siadanie dobrej wyobraźni i orientacji przestrzennej oraz orientacji w terenie, aby błyskawicznie, po odebraniu informacji, rozpoznać miejsce zagrożenia (np. włamania, napadu).

W obszarze cech temperamentalnych i charakterologicznych, pracownik zajmujący się dozorem sygnałów alarmowych powinien być osobą o zrównoważonych procesach pobu-

322 Blok zawodowy

dzania i hamowania w centralnym układzie nerwowym, czyli osobą o silnym typie układu nerwowego, niskorcaktywną. Przejawia się to w takich cechach, jak: odporność na znu­żenie psychiczne, zdolność do długotrwałego wykonywania czynności monotonnych na optymalnym poziomie (z dużym stopniem koncentracji uwagi). Oczekiwanymi od kandydata właściwościami są również: wytrwałość, czujność i preferencja pracy przy urządzeniach nad pracą z ludźmi.

Literatura

Opracowania

Botkowska U., Zbyrail S.. Wybrane zagadnienia z dziedziny ergonomii, fizjologii, psychologii i socjologii pracy

oraz psychologii inżynieryjnej. Warszawa 1973.

Ceiulrowski J.. Psychologia inżynieryjna w wojsku. Część 1. Warszawa 1971. Ecclcs J. C.. Fizjologia .\\'naps nerwtn\'\ch. Warszawa 1968. Hunuusek T., Prywatny detektyw -przewodnik zawodu, Warszawa-Poznań 1992. Jarosz M,. P.tychctlogia lekarska. Warszawa 1988.

Pietkiewicz M., l)etekl\w od czterech kółek. Przegląd Tygodniowy, nr 21/96. Siek S., Walka ze stresem. Warszawa 19X9. Stawski W.. Organizacja konwoju, Lublin-Warszawa 1999. Tomasz.ewski T. (red.). Psychologia ogólna. PWN, Warszawa 1992. Zagórska H.. Stufański A.. Poradnik agenta ochrony, Toruń 1995.

Krzysztof Skobiej

5.

ZASADY OPRACOWANIA PLANU OCHRONY ORAZ PROCEDUR BEZPIECZEŃSTWA

Zaproponowany do wykorzystania wzorcowy plan ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie, o których mowa w art. 5 ustawy

• ochronie osób i mienia, zwanej dalej ustawą, jest rozwinięciem sześciu części określo­
  nych w art. 7 ust. 2 ustawy. Ze względu na różny charakter produkcji lub działalności
  jednostek, w skład których będą wchodzić przedmiotowe obszary, obiekty i urządze­
  nia, jak również ich położenie w terenie, wielkość, liczbę zatrudnionych pracowników

• przebywających interesantów, stopień zagrożenia napadami i włamaniami itp. - plany
  ochrony w swej treści będą mogły różnić się diametralnie.

Oczywiście inaczej należy opracowywać koncepcję ochrony zapory wodnej, a inaczej koncepcję ochrony banku. Dlatego omawiany plan ochrony należy dostosować do kon­kretnego przypadku, pamiętając jednak o konieczności zachowania wymagań formal­noprawnych. Plany ochrony powinny być sporządzone przez osobę posiadającą licencję pracownika ochrony fizycznej drugiego stopnia (art. 27 ust. l pkt l ustawy), muszą rów­nież uwzględniać uregulowania określające szczegółowe zasady ochrony osób i mienia, chociażby te zawarte w przepisach wydanych na podstawie art. 6 ust. 2 ustawy.

Zmiana charakteru produkcji jednostki, jej rozbudowa lub ograniczenie działalności wymuszają aktualizację planu. Każda zmiana zapisów musi być uzgadniana z właściwą Komendą Wojewódzką Policji.

Wnioski, o których mowa w art. 10 ust. l ustawy, dotyczące wydania przez właściwego Komendanta Wojewódzkiego Policji zezwolenia na utworzenie wewnętrznej służby ochrony, muszą zawierać takie same dane, jak omówiony wcześniej plan.

324

Blok zawodowy

UZGADNIAM

łącznic z załącznikami
od nr l do nr

L. dz /.

KLAUZULA TAJNOŚCI
Egz. nr

(zgodnie z przepisami o ochronie informacji niejawnych)

KOMENDANT WOJEWÓDZKI POLICJI

(data i podpis)

PLAN OCHRONY

(nazwa obszaru, obiektu lub urządzenia podlegającego obowiązkowej ochronie, o których mowa w art. 5 ustawy o ochronie osób i mienia)

Podstawa prawna: (numer decyzji administracyjnej, z dnia i przez kogo wydana, w sprawie zali­czenia obszaru, obiektu lub urządzenia do obowiązkowej ochrony oraz numer pozycji w ewidencji wojewody, o której mowa w art. 5 ust. 5 ustawy)

Sporządził:

(imię. nazwisko i nr licencji pracownika ochrony lizyczncj drugiego stopnia - przez kogo wydana)

(Kierownik jednostki,

nazwa jednostki,

data i podpis)

Żal na ark.

Rozdzielnik: Egz. nr

Zasady opracowania planu ochrony oraz procedur bezpieczeństwa 325

5.1. Charakter produkcji lub rodzaj działalności jednostki

1. Lokalizacja jednostki (obszaru, obiektu, urządzenia) - miejscowość, ulica, adres
   pocztowy, telefon, fax.

2. Pełna nazwa obszaru, obiektu lub urządzenia.

3. Osoba odpowiedzialna z ramienia kierownika jednostki za stan ochrony na podle­
   głym terenie - imię i nazwisko, telefon, nr licencji pracownika ochrony fizycznej
   /technicznej drugiego stopnia, przez kogo wydana.

4. Liczba obiektów

• przedsiębiorstwo jednoobiektowe,

• przedsiębiorstwo wieloobiektowe (do każdego z obiektów wymienić: położenie,
  adres pocztowy, telefon, fax, nazwa obiektu).

5. Urządzenia podlegające obowiązkowej ochronie znajdujące się w otwartym terenie,
   jak np.: rurociąg paliwowy, linia energetyczna i śluza. Podać położenie lub przebieg
   urządzenia (przez jakie miejscowości, długość linii, ogólne parametry techniczne
   urządzeń).

6. Położenie obiektu w układzie komunikacyjnym miasta, terenu (w przypadku przed­
   siębiorstwa wieloobiektowego podać dane odrębnie dla każdego z nich):

• odległość od najbliższej jednostki Policji,

• odległość od najbliższej jednostki Straży Pożarnej,

• odległość od najbliższej jednostki Straży Granicznej,

• odległość od najbliższej stacji Pogotowia Ratunkowego,

• odległość od najbliższego szpitala.

7. Opis i krótka charakterystyka sąsiedztwa z uwzględnieniem położenia geograficznego
(strony świata), ewentualnie kształtu terenu, na którym zlokalizowano obiekt wraz
z powierzchnią (w ha) zajmowaną przez obiekt, np.:

Zakład graniczy:

1. od strony zachodniej z budynkiem , w którym mieszczą się ,

2. od strony wschodniej z ,

3. od strony północnej ,

1. od strony południowej z ulicą jednokierunkową z usytuowanymi przy niej garażami
   i blokami mieszkalnymi.

Teren, na którym zlokalizowany jest zakład, posiada kształt trójkąta o powierzchni
ha, a w tym na jego zabudowę przypada ha.

8. Dostępność komunikacyjna do chronionego obiektu, obszaru, urządzenia (w przy­
   padku przedsiębiorstwa wieloobiektowego podać dane odrębnie dla każdego z nich)
   od centrum miasta i dworca PKP, PKS, przystanku MPK.

9. Liczba pracowników zatrudnionych w systemie trzyzmianowym. W każdej ze zmian

pracuje jednakowa liczba osób, w godz. od do do zakładu wchodzi

około interesantów i wjeżdża około samochodów.

10. Obiekty dzierżawione na wydzielonym i ogrodzonym terenie:

• liczba,

• nazwa właściciela (współwłaściciela) i rodzaj działalności,

326 B'⁰^ zawodowy

• lokalizacja, powierzchnia, kubatura,

• system wydzielenia technicznego obiektów obcych od jednostki podlegającej
  obowiązkowej ochronie,

• zasady organizacji wspólnej kontroli - systemu w ruchu osobowym i materiało­
  wym.

l 1. Opis działalności, np.:

• zakład wydobywa surowce mineralne w postaci ,

• obiekt prowadzi działalność bankową,

• przedsiębiorstwo prowadzi działalność polegającą na produkcji, magazynowaniu
  i dystrybucji następujących produktów

12. Na terenie zakładu przechowywane są: materiały jądrowe, źródła i odpady promienio­
    twórcze, materiały toksyczne, materiały odurzające, materiały wybuchowe, materiały
    chemiczne o dużej podatności pożarowej lub wybuchowej (lokalizacja, nazwa, typ,
    klasa zagrożenia, ilość).

13. Na terenie chronionym występują urządzenia, których zniszczenie lub uszkodzenie
    może stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, środowiska albo spowodować
    poważne straty materialne (lokalizacja, ogólne parametry techniczne urządzeń), np.:
    rurociągi i zbiorniki paliwowe, ujęcia wody, rurociągi cieplne, rurociągi i zbiorniki
    gazowe, rurociągi i zbiorniki innych mediów, linie energetyczne, linie telekomunika­
    cyjne, zapory wodne, śluzy, stacje transformatorowe.

14. Gromadzone lub przechowywane środki płatnicze, przedmioty wartościowe — lokali­
    zacja, bez podawania wartości.

15. Rejony i działy produkcji specjalnej - nazwa działu, lokalizacja.

16. Pomieszczenia, w których przechowywane są dokumenty o charakterze tajnym lub
    urządzenia stanowiące tajemnicę państwową i służbową - lokalizacja.

5.2. Analiza stanu potencjalnych zagrożeń i aktualnego stanu bezpieczeństwa jednostki

1. Analiza zagrożeń przedsiębiorstwa:

1. rodzaje surowców, półfabrykatów, wyrobów gotowych, urządzeń narażonych na
   kradzież czy włamanie - wielkość i miara, lokalizacja;

2. rodzaj materiałów niebezpiecznych zagrożonych kradzieżami lub napadami i wła­
   maniami zgromadzonych w zakładzie - wielkość/miara, lokalizacja;

3. zagrożenia napadami i włamaniami z powodu zgromadzenia dużych ilości wartości
   pieniężnych - lokalizacja bez podawania wartości;

4. inne zagrożenia, które mogą spowodować częściową lub całkowitą utratę zdolności
   produkcyjnych. Do najważniejszych zagrożeń, które mogą spowodować częściową
   lub całkowitą utratę zdolności produkcyjnej zakładu należy zaliczyć zagrożenia
   pożarowe spowodowane: nieostrożnością ludzi, zjawiskami atmosferycznymi, sa­
   botażem;

Zasady opracowania planu ochrony ora/ procedur bezpieczeństwa 327

e) ponadto inne zagrożenia, takie jak: skażenie gleby i wód na skutek rozlania i wy­cieków, wybuchu gazów, awarie techniczne maszyn i urządzeń - klimatyzatorów, agregatów prądotwórczych, węzłów i rozdzielni trato, szybów wentylacyjnych, maszynowni windowych, central telekomunikacyjnych itp.

2. Ochrona tajemnicy państwowej i służbowej na terenie chronionym z uwzględnieniem
   zagrożeń nielegalnego filmowania, fotografowania, szkicowania, włamania, kradzieży,
   nieuprawnionego wstępu do pomieszczeń zastrzeżonych.

3. Zdarzenia nadzwyczajne - wykaz zarejestrowanych wypadków, awarii, przestępstw
   i wykroczeń za ubiegły rok do chwili obecnej.

2. Źródła i przyczyny zaistniałych zdarzeń nadzwyczajnych (syntetyczny opis).

5.3. Ocena aktualnego stanu ochrony jednostki

1. Podstawa prawna funkcjonowania dotychczasowej służby ochrony — numer, data:

• decyzja kierownika jednostki organizacyjnej,

• decyzja kierownika jednostki nadrzędnej,

• decyzja Komendanta Głównego Policji.

2. Rodzaj zatrudnionej służby ochronnej:

• dozorcy będący pracownikami jednostki organizacyjnej,

• dozorcy będący pracownikami firmy zewnętrznej - pełna nazwa i adres firmy,
  nazwisko i imię właściciela-dyrektora firmy, podstawa prawna do prowadzenia
  działalności gospodarczej w tym zakresie,

• pracownicy koncesjonowanego podmiotu gospodarczego - pełna nazwa i adres
  koncesjonowanego podmiotu gospodarczego, nazwisko właściciela, numer kon­
  cesji MSWiA na świadczenie usług w zakresie ochrony osób i mienia, zakres
  i przedmiot udzielonej koncesji,

• pracownicy straży przemysłowej, bankowej, pocztowej.

3. Stan etatowy służby ochronnej.

3. Rodzaj i lokalizacja służby ochronnej: posterunki stałe, posterunki doraźne, obchody,
   grupy patrolowe, grupy interwencyjne, grupy konwojowe.

4. Rodzaj oraz ilość uzbrojenia i wyposażenia służby ochronnej: broń palna krótka i dłu­
   ga, broń gazowa i ręczne miotacze gazu, paralizatory elektryczne, pałki i kajdanki,
   łączność bezprzewodowa, środki transportu, inne. Na podstawie jakiego pozwolenia
   pracownicy ochrony dysponują bronią.

4. Miejsce i sposób zabezpieczenia broni i amunicji.

5. Lokalizacja i rodzaj pomieszczeń służbowych ochrony.

6. Rodzaj prowadzonej dokumentacji ochronnej.

5. Efekty pracy (za ubiegły rok do chwili obecnej) służb ochrony z uwzględnieniem:
   liczby osób zatrzymanych na gorącym uczynku przestępstwa, wykroczenia, liczby
   osób przekazanych do dyspozycji Policji, kolegium ds. wykroczeń, dyrektora zakładu

328 Blok zawodowy

w związku z popełnieniem przestępstwa lub wykroczenia, wartości strat poniesionych przez zakład, w wyniku dokonanego przestępstwa, wartości odzyskanego mienia. 10. Ocena zbiorcza dotychczasowego stanu ochrony jednostki.

5.4. Dane dotyczące specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej

1. Rodzaj specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej:

1. wewnętrzna służba ochrony,

2. pracownicy ochrony przedsiębiorcy, który uzyskał koncesję na prowadzenie dzia­
   łalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia, posiadającego
   pozwolenie na broń na okaziciela:

• nazwa przedsiębiorstwa,

• dane personalne osoby posiadającej koncesję MSWiA,

• numer koncesji, data wydania,

• zakres działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób i mienia w kon­
  cesji.

2. Stan etatowy pracowników ochrony, z rozbiciem na:

1. kierownictwo,

2. dowódcy zmian,

3. wartownicy - konwojenci.

3. Rodzaj oraz liczba egzemplarzy broni, z podziałem na:

• broń palną krótką - pistolety i rewolwery,

• broń palną długą - pistolety maszynowe i strzelby gładkolufowe pump-action,

• broń sygnałową,

• broń palną gazową - pistolety i rewolwery,

• ręczne miotacze gazu,

• paralizatory elektryczne.

Krótkie uzasadnienie potrzeby zaopatrzenia w proponowany rodzaj i liczbę egzem­plarzy broni, z uwzględnieniem potrzeb wynikających z podrozdziału 5.6.

4. Sposób zabezpieczenia broni i amunicji z uwzględnieniem warunków określonych
w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zasad
uzbrojenia specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych i warunków przecho­
wywania oraz ewidencjonowania broni i amunicji.

5.5. Dane dotyczące rodzaju zabezpieczeń technicznych

1. Rodzaje zabezpieczeń technicznych:

a) ogólne dane techniczne i lokalizacja zabezpieczeń technicznych stosowanych do ochrony obszaru, obiektu lub urządzenia przed wstępem (dostępem) osób

Zasady opracowania planu ochrony oraz procedur bezpieczeństwa 329

nieuprawnionych, napadem, włamaniem i kradzieżą - lokalizacja zabezpieczeń, czy posiadają atest i spełniają wymagane normy określane na podstawie odrębnych przepisów.

Wśród zabezpiedzeń należy wyróżnić zabezpieczenia budowlane, mechaniczne, elektroniczne, system telewizji użytkowej, system kontroli dostępu; b) zakres prowadzonej modernizacji zabezpieczeń i zamierzenia na przyszłość wraz z podaniem terminów ich zakończenia.

5.6. Zasady organizacji i wykonywania ochrony jednostki

1. Rodzaj służby:

1. posterunek stały (PS) - wystawiony w miejscu wymagającym ochrony całodobo­
   wej lub w określonej z góry porze doby,

2. posterunek doraźny (PD) - wystawiony w miejscu, które wymaga ochrony na­
   tychmiastowej i tymczasowej,

3. obchód (OB) - przeprowadzany w celu skontrolowania sposobu wykonywania
   zadań ochrony przez pracowników ochrony oraz rozpoznania aktualnego stanu
   bezpieczeństwa jednostki,

4. patrol (P) - wykonuje zadania ochrony odcinka obszaru po wyznaczonej trasie,

5. grupa interwencyjna (GI) - podejmująca działania w zakresie ochrony osób
   i mienia na wezwanie (informację) do określonego miejsca,

6. konwój (K) - wykonuje zadania ochrony mienia podczas jego przenoszenia lub
   przewożenia.

2. Dyslokacja służby, np.:

a) Posterunek stały nr l (PS-1) - wejście główne osobowe, w bloku nr od

strony (nazwa ulicy),

b) Posterunek doraźny nr 2 (PD-2) kasa zakładowa na wydziale nr ,2 piętro

w bloku nr ,

c) Patrol nr l (P-1) wzdłuż wewnętrznego ogrodzenia zakładu.

3. Zadania dla pracowników ochrony na poszczególnych rodzajach służby, np.:

1. PS-1 - kontrola przepustek i dokumentów osób wchodzących do obiektu i podej­
   mowanie niezbędnych interwencji w razie zagrożenia bezpieczeństwa lub naru­
   szenia porządku,

2. PD-2 - ochrona kasy podczas wypłaty pieniędzy oraz ich przechowywania w kasie,

3. P-1 - niedopuszczenie do przedostania się przez ogrodzenie osób postronnych
   oraz podejmowanie niezbędnych interwencji w przypadku stwierdzenia włamania
   do magazynów.

4. Obsada służby i czas jej pełnienia, np.:
a) PS-1

• dwuosobowy w godz. S^-l

• jednoosobowy w godz. l

• całodobowy;

330 Blok zawodowy

b) PD-2

- jednoosobowy w godz. wypłat i przechowywania pieniędzy w kasie;

c) P-1

— dwuosobowy w godz. 20°°—6°°,

• jednoosobowy w godz. 6^W}-2Q°°,

• całodobowy,

• realizowany min. w okresie co 3 godz.

5. Podział pracowników ochrony ze względu na strukturę organizacyjną, np.: oddział,
   pododdział, samodzielny posterunek.

5. Podległość służbowa oraz zadania dla szefa ochrony i dowódców zmian.

5.7. Obowiązujące załączniki do planu ochrony w przypadku, gdy wymagają tego względy ochrony

Załącznik nr l - instrukcja postępowania pracowników ochrony w przypadku napadu, powodzi i awarii.

Załącznik nr 2 - instrukcja kontroli ruchu osobowego i materiałowego.

Załącznik nr 3 - instrukcja konwojowania.

Załącznik nr 4 - instrukcja współpracy pracowników ochrony z Policją.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 sierpnia 1998 r. w sprawie zasad uzbrojenia specja­listycznych uzbrojonych formacji ochronnych i warunków przechowywania oraz ewidencjonowania broni i amunicji (Dz. U. Nr 113, póz. 730).

Jarosław Karabin

6.

NADZÓR I KONTROLA NAD ZADANIAMI WYKONYWANYMI PRZEZ PRACOWNIKÓW

OCHRONY

6.1. Kontrola

Kontrolę można zdefiniować jako proces, za pomocą którego kierownicy zapewniają, by rzeczywiste działania były zgodne z zakładanymi i planowanymi.

Kontrola w organizacjach jest konieczna, ale nadmiar kontroli szkodzi zarówno fir­mie, jak i jej pracownikom. Kontrola, która pogrąża pracowników w biurokracji lub ogranicza zbyt wiele zachowań, niszczy inicjatywę, tłumi twórczość i w ostatecznym rachunku obniża efektywność organizacji. Stopień kontroli, uznawany za skrajny, bę­dzie różny w zależności od sytuacji. Na przykład agencja reklamowa wymagać mo­że w swoich strukturach swobodniejszych instrumentów kontroli niż laboratorium le­karskie.

Ze względu na ciągłość przekształceń w organizacji, fluktuację kadr i zmiany otoczenia, potrzebny jest systematyczny przegląd i modyfikacja efektywnego systemu kontroli. Skuteczny system kontroli cechuje:

1. ścisłość - niedokładne dane z kontroli mogą spowodować podjęcie działań, które
   albo nie rozwiążą problemu, albo stworzą problem tam, gdzie go nie było;

2. aktualność - informacje muszą być zbierane, przekazywane i oceniane szybko, aby
   można było podjąć działania korygujące dostatecznie wcześnie;

3. obiektywizm i zrozumiałość - informacja powinna być zrozumiała i uważana za
   obiektywną przez tych, którzy z niej korzystają. Im mniejsza jest subiektywność i nie­
   jednoznaczność systemu kontroli, tym większe prawdopodobieństwo, że otrzymujący
   informację będą na nią reagować umiejętnie i sprawnie. Trudny do zrozumienia sys­
   tem kontroli będzie powodować niepotrzebne pomyłki i wywoływać zamieszanie albo
   frustrację pracowników;

332 Blok zawodowy

4) koncentracja na strategicznych punktach kontroli - system kontroli powinien
koncentrować się na tych dziedzinach, w których:

• istnieje największe prawdopodobieństwo wystąpienia odchyleń od obowiązujących
  norm i przyjętych regulaminów,

• odchylenia te mogą wywołać najwięcej szkody,

• najskuteczniej można podejmować działania korygujące;

5. realizm ekonomiczny - koszt prawidłowego funkcjonowania kontroli powinien być
   mniejszy od korzyści z niego płynących, a co najwyżej im równy;

6. realizm organizacyjny - system kontroli musi być zgodny z realiami organizacyj­
   nymi firmy. Realne więc muszą być też oczekiwania wobec pracowników. System
   winien ponadto uwzględniać hierarchię stanowisk służbowych;.

7. koordynacja - informacja kontrolna i tok pracy winny być zharmonizowane. Ko­
   nieczne jest to z dwóch powodów: po pierwsze, każdy etap pracy może wpływać na
   prowodzenie lub niepowodzenie całej działalności; po drugie - informacja powinna
   docierać do wszystkich osób, którym jest potrzebna;

8. elastyczność - obecnie niewiele firm funkcjonuje w tak niezmiennym otoczeniu,
   że nie musi troszczyć się o możliwości zmian. Instrumenty kontrolne muszą być
   elastyczne, aby można było szybko reagować na niekorzystne zmiany lub zaistniałe
   nowe możliwości;

9. normatywność i operatywność - skuteczne systemy kontroli, w przypadku wy­
   krycia odchylenia od normy, powinny wskazywać, jakie należy podjąć działa­
   nia korygujące bądź naprawcze. Informacja docierająca do osoby odpowiedzialnej
   za podjęcie potrzebnych działań powinna mieć postać możliwą do wykorzystania
   w praktyce.

Kontrola, aby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie firmy, musi spełniać następujące funkcje:

1. ochronną, tj. zabezpieczać przed pomniejszeniem sprawności instytucji, wyrażającej
   się w stratach materialnych, np. z tytułu zaniedbania prawidłowego wykonywania
   funkcji ochronnych i pozamaterialnych, wadliwe wykorzystywanie kadr;

2. inspirującą, tj. pobudzać i inicjować działania podnoszące sprawność funkcjonowania
   firmy.

Kontrola nie jest tylko instrumentem wykrywania braków i uchybień, lecz spełnia istotną rolę w optymalizacji działań. Oznacza to, że kontrola powinna być skierowana także na ocenę norm, przepisów, programów, planów, instrukcji, poleceń itp., tj. doku­mentów tworzących wzorce kontrolne. Przyczyną nieprawidłowego funkcjonowania firmy mogą być m.in. błędy praktyczne, jak np. spóźnienie, zaniedbanie integracji, nieprze­myślana reakcja. Źródłem wymienionych błędów mogą być: opieszałość, brak wprawy, wadliwe rozeznanie sytuacji, niedostateczny poziom wiedzy i doświadczenia, bierność.

Nadzór i kontrola nad zadaniami wykonywanymi przez pracowników ochrony 333

6.2. Rola nadzoru w pracy ochronnej

„Kontrola jest nieodzownym narzędziem nadzoru, ponieważ aby skutecznie nadzoro­wać, trzeba mieć możliwość badania i oceny taktów dotyczących działania nadzorowa­nych jednostek, sama prze/, się kontrola nie jest jednak nadzorem. Organ nadzorczy jest jednocześnie organem kontroli, bo inaczej nie mógłby wykonywać obowiązku nadzoru, ale nie odwrotnie, to znaczy organ kontroli nie musi być organem nadzoru" (Jaroszyński, 1984).

Nadzór jest pojęciem znaczeniowo szerszym niż kontrola. Nadzór, pozostający w kompetencjach przełożonych, jest instytucją prawną, natomiast kontrola to nieodzowny zespół czynności sprawdzających, które umożliwiają realizację funkcji nadzoru.

W firmie zajmującej się działalnością usług w zakresie ochrony można wyróżnić następujące rodzaje nadzoru:

1. nadzór bezpośredni, który wykonuje bezpośredni przełożony, np. szef ochrony obiektu
   czy kierownik zmiany;

2. nadzór pośredni, wykonywany przez osobę kierującą specjalistyczną uzbrojoną forma­
   cją ochronną lub upoważnione przez nią osoby oraz kierownika jednostki chronionej.

Istotą nadzoru jest bieżęca ocena przebiegu pracy pracowników ochrony, ingerencja, instruktaż, pomoc itp. Tak wykonywany nadzór stwarza gwarancję skutecznego elimino­wania przyczyn niesprawności w działaniach pracowników ochrony.

Należy zaznaczyć, że niedociągnięcia występujące w nadzorze i kontroli wewnętrz­nej, przejawiające się powierzchownością, formalizmem i liberalizmem, przynoszą bardzo często - jak wskazuje praktyka, ujemne skutki dla sprawności firmy, nierzadko mierzone w stratach materialnych. Prawidłowo przeprowadzona kontrola i właściwie prowadzo­ny nadzór powinny pozwolić na trafne sformułowanie wniosków w zakresie możliwości usunięcia błędów i nieprawidłowości stwierdzonych na kontrolowanym odcinku, upo­wszechniając jednocześnie pozytywne doświadczenia, zastosowanie nowych rozwiązań ilp. Jednocześnie wnioski z kontroli powinny obejmować ewentualną korektę wyzna­czeń kontrolnych (przepisów wewnętrznych, planów, wytycznych, zarządzeń), procedury kontrolnej i nadzorczej.

Reasumując, efektem końcowym kontroli, a w szczególności nadzoru, powinno być przywrócenie dynamicznej równowagi w zakresie przedmiotu kontroli, wyznaczeń kontrolnych i sprawności samej kontroli w firmie realizującej usługi w zakresie ochrony.

Należy tu zaznaczyć, że ustawodawca w ustawie o ochronie osób i mienia, w art. 26 ust. l pkt 4, nałożył na osoby nadzorujące i kontrolujące pracę pracowników ochro­ny fizycznej nie posiadających licencji, obowiązek posiadania licencji pracownika ochrony fizycznej pierwszego stopnia. W praktyce wiąże się to z tym, że do kontroli wewnętrznej pracowników ochrony nie posiadających licencji, upoważnione mogą być tylko osoby posiadające przynajmniej licencję pracownika ochrony fizycznej pierwszego stopnia.

Z uwagi na usytuowanie podmiotu sprawującego nadzór wyróżniamy: nadzór we­wnętrzny i nadzór zewnętrzny.

W praktyce udział kontroli wewnętrznej w zakresie realizacji funkcji ochronnej jest ograniczony nie tylko brakiem możliwości, np. kadrowych czy kompetencyjnych,

334 Blok zawodowy

ale też przyczynami, które można określić jako psychosocjologiczne, spośród których najważniejsze to: niechęć do narażania się grupie czy ujawniania nieprawidłowości we własnym środowisku. W konsekwencji rośnie rola tzw. nadzoru zewnętrznego w stosunku do firmy czy osób kontrolowanych.

Wśród osób /.obowiązanych do sprawowania bieżącej kontroli i nadzoru w specjali­stycznych uzbrojonych formacjach ochronnych są m.in. szef ochrony ochranianego obiek­tu i dowódca zmiany ochranianego obiektu.

Kontrola i nadzór nad tokiem służby ochronnej ma na celu zapewnienie prawidłowe­go wykonywania zadań ochronnych przez uzbrojoną formację ochronną, utrzymywanie należytej dyscypliny i pobudzanie aktywności w służbie pracowników ochrony. Zadania te wykonuje szef ochrony chronionego obiektu bezpośrednio w odniesieniu do całego stanu osobowego pracowników ochrony i całokształtu zagadnień organizacyjno-ochron-nych, oraz pośrednio poprzez dowódców poszczególnych zmian. W ramach sprawowanej kontroli i nadzoru powinien on zwracać szczególną uwagę na prawidłowość realizacji zadań przez dowódców zmian, ustalone zasady organizacji i taktyki służby ochronnej, ich zgodność z planem ochrony oraz na wykonanie zadań przez pracowników ochro­ny w poszczególnych rodzajach służby. W toku czynności kontrolnych zobowiązany jest udzielać dowódcom zmian i poszczególnym pracownikom ochrony pomocy w realizowa­niu zadań służbowych, jak również kształtować dyscyplinę, obowiązkowość, właściwy stosunek do pracowników oraz wymagać stanowczego działania wobec sprawców prze­stępstw i wykroczeń. Nieodzowne w ramach kontroli jest również systematyczne bada­nie sprawności działania technicznych urządzeń zabezpieczających, środków łączności i alarmowania, stanu ogrodzenia, oświetlenia oraz zamykania i plombowania działów, magazynów, pomieszczeń zastrzeżonych itp. Ponadto, kontroli i nadzorowi szefa ochro­ny obiektu chronionego podporządkowana jest służba dozorowania (dozorcy i portierzy) oraz pracownicy w obiekcie chronionym zobowiązani do wykonywania niektórych funk­cji ochronnych, np. sprawdzanie wstępu osób do działów newralgicznych i zastrzeżonych obiektu chronionego. W tym zakresie podejmuje on niezbędne przedsięwzięcia zmierza­jące do skoordynowania zadań służb pomocniczych z działalnością służby pracowników ochrony.

6.3. Metody nadzoru

Dowódca zmiany przeprowadza kontrolę stanu ochrony obiektu chronionego poprzez dokonywanie bezpośrednich obchodów rejonów obiektu w celu ustalenia aktualnego stanu zabezpieczenia obiektu. Kontrola ta koncentruje swą uwagę na stanie zabezpieczenia i ochrony szczególnie ważnych działów produkcyjnych, pomieszczeń, urządzeń i punktów newralgicznych obiektu objętego ochroną. Dowódca zmiany, przeprowadza również kontrolę poziomu pełnionej służby ochronnej.

W sposób należyty przeprowadzona kontrola pozwala dokonać oceny efektywności i skuteczności stosowanych rodzajów służby, stopnia przygotowania pracowników ochro­ny do realizacji powierzonych działań oraz umożliwia podjęcie stosownych przedsięwzięć korygujących. Wynika z tego, że nadzór to nie tylko formalna ocena pracy kontrolowa-

Nadzór i kontrola nad zadaniami wykonywanymi przez pracowników ochrony 335

ncgo pracownika ochrony, ale realna pomoc, rzeczowy instruktaż dokonywany zarówno w toku przeprowadzania kontroli, jak i po jej zakończeniu. Każda kontrola dowódcy zmiany winna hyc dla kontrolowanego poglądową lekcją, jak należy pracować, jak unikać błędów i niedociągnięć, jak wykorzystywać w praktyce doświadczenia własne i innych pracowników ochrony.

W teorii nie ma podanych gotowych, uniwersalnych metod nadzoru. Koncepcje, jak nadzorować, powinny hyc opracowywane indywidualnie dla potrzeb danej firmy. W praktyce wice należy stosować różne metody nadzoru. Nadzór może polegać m.in. na:

• bezpośrednim oglądzie pracy pracownika ochrony na posterunku, trasie patrolu lub
  obchodu,

• obserwowaniu pracy wartownika, kiedy realizuje on zadanie kontroli ruchu osobo­
  wego, materiałowego, pojazdów itp.,

• kontroli działania pracownika ochrony za pomocą zainstalowanych urządzeń elek­
  tronicznych, wizualnych czy środków łączności.

Każda z opisanych wyżej metod nadzoru zdaje egzamin w praktyce, jeżeli spełnia rolę mobilizacyjną, wychowawczą, podnosi efektywność i dyscyplinę pracy pracowników ochrony.

Kierownik zmiany zobowiązany jest również nadzorować sprawność elektronicznych i technicznych środków zabezpieczających, środków łączności przewodowej i bezprze­wodowej oraz sygnalizacji alarmowej, której prawidłowe funkcjonowanie posiada duże znaczenie w ochronie obiektu. W razie stwierdzenia w czasie kontroli niedociągnięć, kierownik zmiany przekazuje uwagi pokontrolne szefowi chronionego obiektu.

6.4. Nadzór Policji nad zadaniami wykonywanymi przez pracowników ochrony

Zakres nadzoru Policji nad zadaniami pracowników ochrony obejmuje:

1. zasady i sposoby realizacji zadań ochrony osób i mienia,

2. sposoby użycia przez pracowników tych formacji środków przymusu bezpośredniego
   lub broni palnej,

3. kwalifikacje pracowników ochrony.

Ponadto ustawa o ochronie osób i mienia precyzuje, na czym nadzór Policji ma polegać. I tak Policja ma prawo do kontroli:

1. organizacji i zasad działania, uzbrojenia, wyposażenia oraz współpracy z innymi
   formacjami i służbami,

2. zgodności aktualnego stanu ochrony jednostki z planem ochrony,

3. wstępu na obszary i do obiektów chronionych, a także do innych miejsc, w których
   prowadzona jest ochrona oraz żądania wyjaśnień i udostępniania bądź wglądu
   w dokumentację ochronną,

4. wstępu na siedziby przedsiębiorcy prowadzącego działalnośćw zakresie osób i mienia,
   w takich dniach i godzinach, w jakich jest prowadzona lub powinna być prowadzona
   działalność,

336 Blok zawodowy

5) wydawania pisemnych zaleceń mających na celu usunięcie stwierdzonych nieprawi­dłowości i dostosowanie działalności specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej do przepisów prawa.

Komendant Główny Policji wykonuje czynności nadzorcze nad działalnością spe­cjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych za pośrednictwem podległych mu, wy­znaczonych funkcjonariuszy jednostek organizacyjnych służby prewencyjnej, tzn. Biura Koordynacji Służby Prewencyjnej Komendy Głównej Policji i Wydziałów Prewencji Ko­mend Wojewódzkich Policji.

Nadzór, o którym mowa w art. 43 ustawy o ochronie osób i mienia, sprowadza się głównie do wykonywania czynności kontrolnych przez Policję, określonych w ust. 2 wspomnianej ustawy i wiążących kierowników kontrolowanych jednostek zaleceń dotyczących stwierdzonych uchybień i nieprawidłowości.

Policjant przeprowadzający kontrolę jest zobowiązany okazać:

1. upoważnienie wydane przez Komendanta Głównego Policji, którego wzór stanowi
   załącznik nr l do rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
   w sprawie szczegółowych zasad wydawania upoważnień do kontroli oraz trybu
   wykonywania czynności nadzoru Komendanta Głównego Policji nad działalnością
   specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych,

2. legitymację służbową,

3. pisemny zakres kontroli.

Powyższe dokumenty policjant jest zobowiązany okazać kierownikowi obiektu ochra­nianego. Kontrolę przeprowadza się w obecności osoby kierującej specjalistyczną uzbro­joną formacją ochronną lub osoby przez niego upoważnionej.

Ze względu na swój zakres, kontrole mogą mieć charakter:

1. problemowy - obejmujące wybrany zakres problemów związanych z ochroną lub
   prowadzoną działalnością ochronną,

2. kompleksowy - obejmujące całościowy zakres problemów związanych z ochroną lub
   prowadzoną działalnością ochronną.

Ponadto ze względu na tryb wszczynania kontroli, czynności kontrolne mogą być przeprowadzone jako:

1) planowe - wynikające z rocznego planu kontroli specjalistycznych uzbrojonych
formacji ochronnych, zatwierdzonego przez właściwego terytorialnie Komendanta
Wojewódzkiego Policji, w których określa się:

• podmioty prowadzące działalność ochronną,

• formę kontroli,

• cel kontroli,

• przedmiot i zakres kontroli,

• termin rozpoczęcia i zakończenia kontroli;

2) doraźne - obejmujące wybrane zagadnienia z zakresu działalności kontrolowanego
podmiotu.

Kontrola doraźna ma charakter interwencyjny, wynikający z potrzeby zbadania nagłych zaistniałych zdarzeń.

Nadzór i kontrola nad zadaniami wykonywanymi przez pracowników ochrony 337

Kontrola organizacji i zasad działania, uzbrojenia, wyposażenia oraz współpracy z in­nymi formacjami i służbami oraz zgodności aktualnego stanu ochrony jednostki z planem kontroli polega na sprawdzeniu zgodności organizacji ochrony z obowiązującymi w tym zakresie przepisami prawa, zgodności faktycznie wykonywanych czynności ochronnych z dokumentacją ochronną, uprawnień pracowników ochrony do wykonywania czynności w ramach specjalistycznej formacji ochronnej, zakresu i prawidłowości wykonywania za­dań przez poszczególnych pracowników ochrony, zgodności wyposażenia pracowników ochrony z warunkami wynikającymi z planu ochrony i innej dokumentacji określają­cej zasady wykonywania zadań ochronnych na poszczególnych stanowiskach, warunków przechowywania broni i amunicji ze stanem faktycznym oraz sprawdzenie prawidłowości prowadzenia dokumentacji ochronnej.

Z przeprowadzonej kontroli sporządza się protokół i przekazuje po jednym egzem­plarzu kontrolującemu, kierującemu specjalistyczną uzbrojoną formacją ochronną oraz kierownikowi jednostki chronionej.

Protokół z przeprowadzonej kontroli powinien zawierać:

• nazwę i adres siedziby kontrolowanej specjalistycznej uzbrojonej formacji och­
  ronnej,

• miejsce przeprowadzenia kontroli,

• imię i nazwisko osoby kierującej specjalistyczną uzbrojoną formacją ochronną,

• stopień, imię, nazwisko i stanowisko służbowe kontrolującego,

• zakres i czas trwania kontroli,

• ustalenia i wnioski,

• zalecenia mające na celu usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości i dostosowanie
  działalności specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej do przepisów prawa,

• termin realizacji zaleceń.

6.5. Wykorzystanie urządzeń technicznych w kontroli pracy 6.5.1. Wewnętrzna telewizja użytkowa

Rejestratory obrazu uważane są obecnie za niezbędny element każdego systemu tele­wizji zamkniętej. Najbardziej rozpowszechnionym w tej dziedzinie sposobem rejestracji jest zapis na taśmie magnetycznej, prowadzony przez analogowy magnetowid forma­tu VHS, najczęściej współpracujący z multiplekserem wizyjnym w celu umożliwienia zapisu obrazów z większej liczby kamer w systemie.

Obserwacyjne (nadzorcze) systemy telewizyjne są często stosowane do zapewnienia nienatrętnego monitorowania obiektów i ludzi. Mogą także z powodzeniem być wykorzy­stywane do kontroli pracowników ochrony, szczególnie wtedy, gdy obszar chroniony jest rozległy, a środki na kontrolę bezpośrednią są niewystarczające lub w sposób zasadniczy obciążają budżet firmy.

Podstawowe cele, dla których prowadzony jest zapis obrazów telewizji użytkowej, można określić jako:

- prewencja zdarzeń kryminalnych,

22*

338 Blok zawodowy

• natychmiastowa weryfikacja ujawnionych zdarzeń i stanów,

• tworzenie dokumentacji wizualnej,

• archiwizacja danych,

• bieżąca kontrola zadań wykonywanych przez pracowników ochrony

Funkcja nadzorowania obiektu, zdarzeń i ludzi powinna być wykorzystywana do kontroli podstawowych rodzajów służby ochronnej, tj. posterunków stałych, posterunków doraźnych, patroli, obchodów czy konwojów. Realizowana jest poprzez wizualizację sfer objętych obserwacją na ekranie monitora lub kilku monitorów wewnętrznej telewizji użytkowej. Monitoring, można prowadzić w sposób automatyczny (bez udziału obsługi systemu) lub ręczny. Osoba obsługująca system, a może to być ktoś wyznaczony przez szefa chronionego obiektu lub kierownik zmiany, ma możliwość permanentnego oglądu ochranianego terenu, co pozwala na natychmiastową reakcję w razie zaistnienia takiej potrzeby. Taki system pozwala też korygować zachowanie podległych pracowników, przy jednoczesnej obserwacji wykonywania obowiązków przez innych pracowników ochrony.

Możliwość tworzenia dokumentacji wizualnej jest kolejną niezwykle istotną cechą systemu wewnętrznej telewizji użytkowej. Dokumentowanie wizualne polega na dokony­waniu na taśmie magnetycznej rejestracji obrazów z poszczególnych kamer pracujących w systemie za pomocą specjalnego magnetowidu. Znaczenie posiadania takiej dokumen­tacji, np. przez kierownictwo firmy prowadzącej działalność w zakresie ochrony osób i mienia, jest w praktyce bardzo duże. Jeśli bowiem np. magnetowid pracuje w trybie zapisu 480 godzin, na jednej kasecie video VHS E-180 zarejestrowane są zdarzenia, które miały miejsce w chronionym obiekcie w przeciągu 20 dni funkcjonowania (przy założeniu całodobowej pracy systemu). Oznacza to, że na kilku kasetach można uzyskać kilkumiesięczną dokumentację (obraz) wszystkich osób, które w tym czasie przebywały w strefie nadzoru, w tym także pracowników ochrony. Umożliwia to bieżące przegląda­nie zapisu z poprzedniego dnia bądź kilku dni służby i natychmiastowe wychwycenie osób, które być może w momencie rejestracji na taśmie wykonywały rozpoznanie obiek­tu, przygotowując działania zmierzające do zamachu. System poprzez rejestrację ujawnia jednocześnie słabe ogniwa ochrony i powinien być wykorzystany przez system kontroli i nadzoru w działaniu naprawczym systemu ochrony obiektu. Inną zaletą sporządza­nia" dokumentacji wizualnej jest możliwość pełnej rejestracji zdarzeń w trakcie napadu bandyckiego i zachowania się w tym momencie pracowników ochrony, co stanowi z ko­lei cenny materiał dowodowy dla służb ścigania oraz materiał poglądowy do szkolenia pracowników ochrony. Możliwości zastosowań wewnętrznej telewizji użytkowej są prak­tycznie nieograniczone i wciąż się poszerzające.

6.5.2. Elektroniczne systemy kontroli

Pamięć ludzka, wzajemne stosunki i zależności ludzkie oraz cechy psychiczne osób dokonujących bezpośrednich kontroli i sprawujących nadzór nad zadaniami wykonywany­mi przez pracowników ochrony są czynnikami, które nie zawsze pozwalają na obiektywną ocenę w ramach powierzonych zadań. Dlatego też wzrasta rola i zakres stosowania auto­matycznych systemów zbierania danych i systemu autoidentyfikacji. Zbieranie danych za ich pomocą z poszczególnych punktów kontroli jest wyjątkowo niezawodne i odporne na

Nadzór i kontrola nad zadaniami wykonywanymi przez pracowników ochrony 339

fałszowanie i przekłamania. System ten rejestruje pracę pracowników ochrony chronią­cych obiekt, pozwala ujawnić wszystkie nieprawidłowości występujące podczas służby, ułatwiając pracę pracodawcy świadczącemu usługi w zakresie ochrony osób i mienia. I tak, podporządkowując każdemu newralgicznemu punktowi czy obiektowi pasek ko­dowy, można uzyskiwać bezpośrednie raporty zawierające informację, co zostało spraw­dzone, którego dnia i o której godzinie. Odpowiednio i precyzyjnie wykonany plan ob­chodów chronionego obiektu pozwala na szczegółowe udokumentowanie rzeczywistej ochrony, zmniejsza zagrożenie i zwiększa poczucie bezpieczeństwa osoby chroniącej. Instalując powyższy system kontroli w bardzo prosty sposób można wykazać, czy pra­cownik ochrony chroniący obiekt w ramach patrolu lub obchodu był w wyznaczonym miejscu o ustalonej porze i zgodnie z planem. Ponadto, oprócz szczególnego nadzoru nad pracownikami ochrony, wykorzystanie powyższego systemu pozwala również na wyko­nanie np. miesięcznego szczegółowego raportu i rozliczenia ze zleceniodawcą z ochrony jego obiektu.

Funkcjonowanie elektrycznego systemu kontroli jest dość proste. W odpowiednich punktach obiektu chronionego na trasie obchodu lub patrolu przytwierdzony jest pasek kodowy z mechanicznie nałożonym kodem. Pracownik ochrony wyposażony w czytnik (lekki, łatwy w przenoszeniu i obsłudze), przesuwa głowicę odczytującą po pasku ko­dowym, uzyskując w ten sposób wizualne i dźwiękowe potwierdzenie, że informacja została utrwalona w pamięci. Informacja ta przekazywana jest drogą bezprzewodową do drukarki lub komputera osobistego. Obecnie na rynku, który zajmuje się propago­waniem i zastosowaniem elektronicznych systemów nadzoru i kontroli, trwa nieustająca walka o klienta. Producenci prześcigają się w opracowywaniu coraz to nowych systemów i rozwiązań w tej dziedzinie. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że nawet najlepsze rozwiązania, jak: elektroniczne blokady szyfrowe, karty elektroniczne, detektory ruchu, sygnałów akustycznych czy wstrząsowych, bezdotykowe systemy kontroli dostępu, syste­my kontroli dostępu oparte na biometrycznej metodzie analizy głosu czy linii papilarnych, są pomocnym, ale jednak wciąż drogim narzędziem.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 11 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegóło­wych zasad wydawania upoważnień do kontroli oraz trybu wykonywania czynności nadzoru Komendanta Głównego Policji nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych (Dz. U. Nr 116, póz. 752).

Opracowania

Jaroszyński A., Struktura i funkcjonowanie organów w systemie rad narodowych. Warszawa 1984. Stoner J. A. F., Wankel C., Kierowanie, Warszawa 1992. Zieleniewski J., Organizacja i zarządzanie. Warszawa 1975.

Wojciech Stawski

7.

ORGANIZACJA KONWOJU

7.1. Przepisy prawne regulujące zasady transportu wartości pieniężnych

Aktami prawnymi regulującymi zasady konwojowania są:

1. Ustawa o ochronie osób i mienia. W art. 3, który określa formy ochrony osób
   i mienia, mówi się o sprawowaniu bezpośredniej ochrony fizycznej, polegającej na
   konwojowaniu wartości pieniężnych oraz innych przedmiotów wartościowych lub nie­
   bezpiecznych. Pracownicy ochrony mają ustawowy tytuł do wykonywania konwojo­
   wania. Ustawa w art. 2 pkt 6 wprowadza dwie grupy pracowników ochrony fizycznej-
   licencjonowanych oraz wykonujących zadania ochrony w zakresie nie wymagającym
   licencji (dozorcy, portierzy). Zgodnie z art. 26 ust. l pkt 2 ustawy prawo do konwo­
   jowania mają wyłącznie licencjonowani pracownicy ochrony fizycznej.

2. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie szcze­
   gółowych zasad i wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pie­
   niężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jed­
   nostki organizacyjne.

3. Ustawa o straży przemysłowej. W art. l ust. 2 pkt 2 wymienione jest konwojowanie
   mienia jako jedno z zadań straży przemysłowej. Ustawa o ochronie osób i mienia
   wprawdzie uchyliła formalnie z dniem 26 marca 1998 r ustawę o straży przemysłowej,
   jednakże dopuszcza funkcjonowanie tej formacji przez dwa lata (art. 55 ust. 1)
   w zakładach, w których straż została powołana do dnia 26 marca 1998 r.

4. Dekret o straży pocztowej. W art. 2 pkt 2 wymienia jako jedno z zadań straży
   pocztowej pełnienie służby konwojowej. Ustawa o ochronie osób i mienia formalnie
   uchyliła z dniem 26 marca 1998 r. dekret o straży pocztowej, jednakże dopuszcza
   funkcjonowanie tej formacji przez dwa lata (art. 55 ust. 1) w obiektach pocztowych,
   w których straż została powołana do marca 1998 r.

342 Blok zawodowy

7.2. Pojęcie, cel i istota konwoju

Konwój jest to ochrona przenoszonych lub przewożonych wartości pieniężnych oraz innych przedmiotów wartościowych lub niebezpiecznych przez właściwie wyszkoloną i wyposażoną, posiadającą wewnętrzną strukturę oraz działającą według określonej tak­tyki, poruszającą się po wcześniej zaplanowanej trasie - wydzieloną grupę konwojentów.

Celem konwoju jest dostarczenie do adresata transportowanego mienia w stanie nienaruszonym. Aby to osiągnąć, ochrona konwoju powinna spełniać głównie dwa zadania:

1. oddziaływać prewencyjnie - poprzez organizację, wyposażenie i sprawność kon­
   wojentów uczynić ewentualny zamach na transportowane wartości pieniężne przed­
   sięwzięciem wielce ryzykownym, trudnym organizacyjnie (żmudne przygotowania,
   zaangażowanie i skoordynowania działań dużej grupy osób oraz spore nakłady finan-
   sowo-rzeczowe), a w konsekwencji mało opłacalnym;

2. odeprzeć ewentualny zamach - zgodnie z posiadaną wiedzą, taktyką i wyuczonymi
   zachowaniami (na zasadzie odruchu) bezpiecznie wyprowadzić konwój ze strefy
   zagrożonej.

7.3. Rodzaje konwojów

Typologii konwojów można dokonać według różnych kryteriów. Tak więc ze wzglę­du na:

• miejsce - wyróżnia się konwoje wewnętrzne (wykonywane na terenie chronionego
  obiektu) i zewnętrzne (wykonywane poza obiektem),

• zasięg - wyróżnia się konwoje lokalne (wykonywane w tej samej miejscowości)
  i zamiejscowe (wykonywane poza jedną miejscowością),

• wyposażenie - wyróżnia się konwoje uzbrojone (wyposażone w broń palną)
  i nieuzbrojone,

• środek lokomocji - klasyfikuje się na konwoje piesze i wykonywane przy po­
  mocy środków transportu (samochód, pociąg, samolot),

• skład grupy ochronnej - wyróżnia się konwoje jednoosobowe i wieloosobowe,

• przedmiot ochrony - wyróżnia się konwoje ochraniające wartości pieniężne,
  ochraniające przedmioty wartościowe i ochraniające przedmioty niebezpieczne.

7.4. Obowiązki osób organizujących konwój

Osoby organizujące konwój zobowiązane są do:

1. dokonania rozpoznania przedmiotu konwojowania (rodzaj, wartość, podatność na
   zagrożenia ppoż. itp.),

2. określenia potrzeb transportowych w kontekście rozmiaru ładunku, wartości i nie­
   zbędnej taktyki ochrony,

Organizacja konwoju 343

3. skontrolowania wyznaczonych pojazdów pod względem sprawności technicznej, dzia­
   łania zabezpieczeń technicznych,

4. dokonania wyboru trasy,

5. określenia czasu wyjazdu i terminu powrotu,

6. określenia uzbrojenia i wyposażenia konwoju,

7. wyznaczenia składu osobowego konwoju, w tym dowódcę konwoju,

8. przekazania dowódcy konwoju informacji o trasie oraz zadań związanych z konwojem,

9. przeprowadzenia odprawy z uczestnikami konwoju, w trakcie której należy:

1. sprawdzić znajomość zasad konwojowania, wynikających ze stosownej instrukcji,

2. poinformować o charakterze konwojowanego mienia, przydzielonych środkach
   transportu, wskazać miejsca niebezpieczne i newralgiczne na trasie,

3. udzielić instruktażu w zakresie sposobu postępowania uczestników konwoju
   w przypadkach nadzwyczajnych, bezpiecznego posługiwania się bronią, zasad za­
   chowania tajemnicy,

10) podejmowania stosownych decyzji w kontekście zgłoszonych meldunków o nadzwy­czajnych wydarzeniach na trasie konwoju.

7.5. Obowiązki osób wchodzących w skład konwoju

Dowódca konwoju zobowiązany jest do:

1. zorganizowania konwoju zgodnie z otrzymanymi zadaniami i wytycznymi,

2. określenia szczegółowych zadań dotyczących zabezpieczenia mienia dla osób wcho­
   dzących w skład konwoju,

3. ustalenia sposobu komunikowania się,

4. czuwania nad prawidłowym przebiegiem konwoju,

5. przestrzegania zasad określonych w instrukcji konwojowej,

6. podejmowania decyzji dotyczących ochrony przewożonego mienia w trakcie konwo­
   jowania, w zależności od zaistniałych wydarzeń,

7. przekazania konwojowanego mienia adresatowi w stanie nienaruszonym, zgodnie
   z otrzymanymi wytycznymi,

8. uczestniczenia przy pobraniu i zdaniu konwojowanego mienia,

9. meldowania przełożonym o przebiegu służby konwojowej i wykonaniu powierzonego
   zadania,

10) przejęcia, w razie konieczności, obowiązków kasjera. Do obowiązków konwojenta należy:

1. ochranianie osoby uczestniczącej w konwoju oraz przewożonego lub przenoszonego
   mienia,

2. ścisłe wykonywanie poleceń dowódcy konwoju,

3. utrzymywanie w pełnej sprawności broni, amunicji i innego sprzętu będącego na
   wyposażeniu,

344 Blok zawodowy

4. wykonywanie w konwojach jednoosobowych dodatkowo obowiązków dowódcy kon­
   woju,

5. obserwowanie otoczenia konwoju celem uprzedzenia ewentualnego zagrożenia,

6. przejęcie, w razie konieczności, obowiązków kierowcy,

7. przejęcie, w razie konieczności, obowiązków osoby transportującej.

Osoba sprawująca funkcję konwojenta kierunkowego ma przydzielone szczególne zadania. Od jej doświadczenia i szybkości oceny sytuacji zależeć będzie nierozerwal­ność kolumny, zwłaszcza w warunkach miejskich. W kolumnie pojazdów powinien on zajmować miejsce w pierwszym pojeździe obok kierowcy. Kierowca obserwuje drogę mniej więcej na dystansie przewidywanej drogi hamowania. Dłuższa obserwacja dal­szego planu może spowodować zbyt wolną reakcję na niebezpieczne zdarzenie powsta­łe bezpośrednio przed pojazdem. Zatem zadaniem konwojenta kierunkowego jest oce­na warunków drogi w dalszej perspektywie. W odróżnieniu od kierowcy będzie mógł się przyjrzeć np. sygnalizatorom przeznaczonym dla tramwajów lub pieszych, gdyż na nich następuje szybsza zmiana świateł niż na sygnalizatorach dla pojazdów. Pozwoli to na ocenę szans przejazdu kolumny w całości przez skrzyżowanie. Ścisły szyk pojaz­dów konwoju oraz ich znaczna szybkość mogą być niebezpieczne przy wykonywaniu nagłych manewrów (zatrzymania, omijania, wyprzedzania, skrętu czy zmiany pasa ru­chu). Uprzedzenie o nich drogą radiową pozwoli na właściwe przygotowanie się do manewrów.

Do obowiązków konwojenta kierunkowego należą więc w szczególności:

1. zadania konwojenta wymienione w zakresie obowiązków konwojenta,

2. prowadzenie konwoju samochodowego poprzez narzucanie tempa jazdy,

3. zastąpienie, w razie konieczności, dowódcy konwoju.
   Do obowiązków kierowcy należy:

1. przygotowanie pod względem technicznym pojazdu do drogi,

2. zaopatrzenie pojazdu w niezbędną ilość paliwa,

3. dbanie o wyposażenie pojazdu,

4. od momentu podstawienia pojazdu pod obiekt, z którego podejmowane jest konwojo­
   wane mienie, do chwili zakończenie konwoju - niewyłączanie silnika i nieopuszczanie
   pojazdu,

5. wykonywanie poleceń dowódcy konwoju i konwojenta kierunkowego,

6. w przypadku nabrania podejrzenia, że konwój jest śledzony, bezzwłoczne powiado­
   mienie o tym fakcie dowódcę konwoju,

7. przestrzeganie przepisów ruchu obowiązujących na danym odcinku trasy,

8. w miarę możliwości poruszanie się z szybkością maksymalną obwiązującą na danym
   odcinku drogi i wynikającą z jej warunków,

9. przestrzeganie wytyczonej trasy (nie wolno zmieniać samowolnie trasy),

10. w przypadku bezpośredniego zagrożenia włączenie urządzenia alarmowego i jak
    najszybsze opuszczenie zagrożonej strefy,

11. podjęcie akcji gaśniczej w przypadku pożaru.

Organizacja konwoju 345

Kierowca nie powinien wykonywać czynności przewidzianych dla konwojentów. Prowadząc pojazd trudno zachować właściwą czujność w zakresie ochrony, a tym bardziej podejmować aktywne działania zmierzające do odparcia ataku.

Kasjer najczęściej reprezentuje właściciela konwojowanego mienia. Stanowisko to może w różnych instytucjach przyjmować różne nazwy - spedytora, kierownika trans­portu itp. Kasjer w ramach swoich obowiązków powinien:

1. pobrać i zdać pod względem formalnym konwojowane mienie,

2. jeśli nie ma pracownika transportu, przenieść konwojowane mienie do pojazdu
   (i odwrotnie),

3. zastosować się do poleceń dowódcy konwoju,

4. w przypadku ataku zająć bezpieczną pozycję

1. w przypadku konwoju pieszego - pozycję leżącej na brzuchu, w miarę możliwości
   z nogami zwróconymi w kierunku, z którego padają strzały,

2. w przypadku ataku na konwój zmotoryzowany, jak najniżej na podłodze, z głową
   pomiędzy kolanami,

5) w przypadku pożaru podjąć czynności ewakuacyjne.

Pracownik transportu (woźny skarbcowy) bierze udział w konwoju tylko wówczas, gdy wielkość konwojowanego mienia przekracza praktyczną i sprawną możliwość wyko­nania załadunku (rozładunku) przez kasjera. W konwojach międzybankowych pieniądze umieszczane są na specjalnych wózkach ułatwiających transport do i z pojazdu.

Na pracowniku transportu spoczywają następujące obowiązki:

1. przetransportowanie mienia będącego przedmiotem konwoju z obiektu wyjściowego
   do pojazdu i z pojazdu do obiektu docelowego,

1. zastosowanie się do poleceń dowódcy konwoju,

2. zajęcie bezpiecznej pozycji w przypadku ataku,

3. podjęcie czynności ewakuacyjnych w przypadku pożaru.

7.6. Organizacja i zasady ochrony konwoju pieszego

Konwój pieszy może odbywać się (bez ograniczeń kwotowych) w obrębie chronio­nego obiektu np. z kasy do skarbca głównego. Inne natomiast są uregulowania związane z konwojami zewnętrznymi. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Admini­stracji w sprawie szczegółowych zasad i wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne, dopuszcza konwoje piesze, jeżeli użycie pojazdu mechaniczne­go nie jest uzasadnione ze względu na odległość dzielącą jednostkę, w której wartości pieniężne są pobierane, od jednostki, do której są transportowane. Zastosowanie konwo­ju pieszego jest możliwe tylko wówczas, gdy wartość mienia transportowanego wynosi maksymalnie l j.o. (jednostkę obliczeniową), i gdy do przeniesienia wartości pieniężnych używa się zabezpieczenia technicznego. Są to najczęściej specjalne teczki, kuferki lub nesesery posiadające takie zabezpieczenia, jak:

- głośny alarm dźwiękowy (ok. 120 dB),

346 Blok zawodowy

• alarm dymny - z teczki wydobywają się kłęby kolorowego dymu skutecznie
  znaczące drogę ucieczki,

• urządzenie barwiące lub niszczące pieniądze,

• paralizator elektryczny,

• dwa zamki szyfrowe lub kluczowe.

Gdy wartość przenoszonego mienia przekracza 0,3 j.o., należy osobie transportującej przydzielić co najmniej jednego pracownika ochrony, który może być nie uzbrojony. Przy konwoju jednoosobowym konwojent powinien iść krok z tyłu za kasjerem, po jego pra­wej stronie. Gdy ochronę stanowi dwóch konwojentów, to idą oni po skosie, z kasjerem w środku. Dowódca konwoju idzie zawsze z tyłu. Przed wejściem do obiektu konwój po­winien się zatrzymać. Jeden z konwojentów powinien wejść do obiektu i po stwierdzeniu braku symptomów zagrożenia dać sygnał do wejścia pozostałym uczestnikom konwoju (w kilku zanotowanych napadach sprawcy czekali na konwój w obiekcie). W przypadku, gdy trasa konwoju obejmuje przejazd windą, w jej wnętrzu nie powinny przebywać inne osoby.

7.7. Organizacja i zasady ochrony konwoju wykonywanego przy pomocy środków transportu

Konwój przy użyciu pojazdów samochodowych jest najczęściej stosowaną formą ochrony transportu wartości pieniężnych. Obowiązujące przepisy wymagają, aby taki transport odbywał się przy pomocy tzw. samochodów dostosowanych do przewozu wartości pieniężnych lub pojazdów specjalnych.

Transport wartości pieniężnych powinien być chroniony co najmniej przez:

1. jednego konwojenta - przy przewozie wartości pieniężnych do 5 j.o.,

2. dwóch konwojentów - przy przewozie wartości pieniężnych od 5 j.o. do 15 j.o.,

3. trzech konwojentów - przy przewozie wartości pieniężnych od 15 j.o. do 50 j.o.,

4. czterech konwojentów - przy przewozie wartości pieniężnych powyżej 50 j.o.

Przy transporcie wartości pieniężnych powyżej 30 j.o. samochodem specjalnym, należy do transportu przydzielić samochód ubezpieczający.

W przypadku transportowania wartości pieniężnych kolumną samochodów, należy do transportu przydzielić dwa samochody ubezpieczające, ustalając liczebność grupy konwojowej liczącej po dwóch konwojentów na samochód ubezpieczający i po jednym konwojencie na każdy samochód przewożący wartości pieniężne.

Nowe rozwiązania prawne wprowadzają obowiązek wykorzystania pojazdu ubezpie­czającego. Do tej pory tego typu rozwiązanie było podyktowane jedynie taktyką stosowa­ną przez różnego rodzaju podmioty świadczące usługi konwojowe. W zasadzie konwoje powinny być wykonywane przez co najmniej dwa pojazdy. W pierwszym przewożone powinny być wartości pieniężne w obecności kasjera, osoby transportującej, kierowcy i konwojenta kierunkowego. W drugim pojeździe, oprócz kierowcy, powinni znajdować się konwojenci z dowódcą konwoju.

Organizacja konwoju 347

Czy jednak formowanie konwoju z co najmniej dwóch pojazdów jest działaniem ekonomicznie uzasadnionym? Statystyka zdarzeń związanych z napadami na konwoje z ostatnich lat jednoznacznie wskazuje, że obiektem ataku były konwoje wykonywane z użyciem jednego samochodu, natomiast nie zanotowano takiego przypadku w odnie­sieniu do liczniejszych konwojów. Jeden pojazd łatwo jest zablokować, wyeliminować ochronę i zrabować konwojowane mienie. Można to zrobić przy niewielkich nakładach finansowych i organizacyjnych. Większe wymagania ma skuteczny zamach na konwój złożony z przynajmniej dwóch pojazdów. Aby działania przestępców miały realną szan­sę powodzenia, napadu powinien dokonać pluton dobrze uzbrojonego i wyszkolonego wojska. W innym przypadku koncentracja ataku na pojeździe przewożącym wartości pieniężne wywoła reakcję konwojentów znajdujących się w samochodzie ubezpieczają­cym. Natomiast główny atak na pojazd ubezpieczający spowoduje ucieczkę samochodu przewożącego wartości pieniężne.

Taktyka prowadzenia konwojów samochodowych, przy dużym ryzyku transportu, przewiduje dla konwojów zamiejscowych użycie tzw. rajdującego pojazdu ochrony. Jest to rodzaj ukrytego ruchomego posterunku (tzn. konwojenci znajdują się w pojeździe nie identyfikowalnym z konwojem), który porusza się po trasie konwoju, zachowując ścisły kontakt z dowódcą konwoju, weryfikując zagrożenia i bezpośrednio rozpoznając sytuację w miejscach newralgicznych. W przypadku podobnego konwoju lokalnego, w punktach newralgicznych trasy można wystawić ukryte posterunki obserwacyjne mające na celu przekazywanie do konwoju informacji o aktualnej sytuacji.

Okolicznością szczególnie sprzyjającą napadowi jest moment załadowania lub rozła­dowania konwojowanego mienia. Najważniejsze jest ograniczenie tzw. ryzyka chodnika, to znaczy w miarę możliwości wyeliminowanie momentu przejścia z chronionym mie­niem pomiędzy pojazdem a budynkiem. Optymalne rozwiązanie to wyposażenie obiektu w śluzę, tzn. zamknięte pomieszczenie, w którym następuje załadowanie lub rozładowa­nie mienia. W sytuacji, gdy obiekty nie mają takiego pomieszczenia, należy tak zorgani­zować przyjmowanie i ekspediowanie mienia, aby operacja odbywała się na ogrodzonym zapleczu bez dostępu osób postronnych. Uzbrojeni konwojenci powinni zapewnić ochro­nę na trasie od pojazdu do obiektu, obserwując najbliższe otoczenie. Ochrona transportu winna zająć taką pozycję, aby z jednej strony zapewnić sobie osłonę z tyłu (np. ściana budynku), a z drugiej strony- najlepsze pole obserwacji. Należy zachować szczególną czujność w chwili przekazywania mienia, zwłaszcza po wielogodzinnym konwoju za­miejscowym. Napastnicy mogą wówczas wykorzystać zmęczenie ochrony i rozprężenie związane z zakończeniem pracy.

7.8. Rodzaje zagrożeń

Taktyka działania sprawców napadów na konwoje jest w zasadzie prosta. Sprowadza się do ataku w dogodnym miejscu i okolicznościach, wyeliminowaniu ochrony, zawłasz­czeniu mienia i ucieczki z nim. Napad na konwój jest przestępstwem poprzedzonym tzw. rozpoznaniem przestępczym (przy innych transportach wartości pieniężnych związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą, rozpoznanie poprzedza ok. 90% przestępstw).

348 Blok zawodowy

Sprawcy przygotowując się do przestępstwa obserwują potencjalny obiekt napadu. Przed­miotem rozpoznania najczęściej jest:

1. spodziewana wartość transportowanego mienia,

2. czas i sposób transportu,

3. ilość osób biorących udział w transporcie,

4. poziom wyszkolenia (stopień profesjonalizmu),

5. trasa przemarszu lub przejazdu,

6. stosowane zabezpieczenia techniczne,

7. uzbrojenie i wyposażenie ochrony.

Na podstawie zaistniałych zdarzeń można wyodrębnić najczęściej stosowane przez sprawców metody:

• atak przy wyjściu z obiektu (początek trasy transportu) - ma miejsce na samym
  początku tras.y, przy wyjściu z banku, kantoru, firmy, mieszkania. Sprawcy, wiedząc że
  będą wynoszone pieniądze, podejmują atak w bezpośrednim sąsiedztwie obiektu, od
  którego transport się zaczyna;

• atak przed wejściem do obiektu (koniec trasy transportu) - sprawcy napadu
  oczekują na osoby transportujące mienie w miejscu stanowiącym cel transportu.

W-obydwu przypadkach wybrane miejsce napadu jest najpewniejsze. Trasa przemar­szu lub p"rzewozu może ulec zmianie, natomiast punkt wyjścia i docelowy, zwłaszcza przy konwojach stałych - nie;

• atak na trasie przez zajechanie - zarówno osoby transportujące pieniądze, jak
  i napastnicy poruszają się samochodami. Sprawcy zatrzymują transport, uniemożliwiając
  im dalszą jazdę poprzez zajechanie drogi swoim pojazdem;

• na trasie poprzez staranowanie - sprawcy napadu posługują się samochodem
  jako narzędziem mającym na celu obezwładnienie ochrony;

• atak na trasie przy pomocy triku - odmianą ataku na transport samochodowy
  w ruchu jest zatrzymanie pojazdu przy pomocy triku. Często stosowana jest metoda na
  przebierańca, gdy konwój zostaje zatrzymany pod pretekstem kontroli drogowej przez
  sprawców przebranych w mundury policyjne.

Przedstawione przykłady są najbardziej typowe dla metod działania napastników, atakujących najczęściej w grupach 2-3 osobowych, posługujących się bronią palną.

- Organizując konwoje należy pamiętać, że skuteczność ataku napastników ułatwia złe zorganizowanie konwoju i jego słaba ochrona.

7.9. Zasady postępowania w przypadkach nadzwyczajnych

Przypadkami nadzwyczajnymi w realizacji konwoju mogą być:

1. Awaria pojazdu. Stan techniczny wszystkich pojazdów konwoju powinien być sprawdzony przed wyjazdem na trasę. Za ich sprawność odpowiedzialni są kierowcy. McTże się jednak zdarzyć, że dojdzie do awarii któregoś z samochodów. Prozaiczną usterkę, rip. awarię ogumienia, można usunąć na miejscu. Względy bezpieczeństwa wymagają, aby do czasu usunięcia przyczyny zatrzymania wystawić posterunki

Organizacja konwoju 349

na zewnątrz pojazdu przewożącego konwojowane mienie. Należy jednak pamiętać o zachowaniu warunków bezpieczeństwa związanych z ruchem drogowym, tzn.

0 włączeniu świateł awaryjnych i wystawieniu trójkąta ostrzegawczego. Szczególną
ostrożność musi zachować konwojent ochraniający pojazd od strony jezdni.
Poważnym problemem może być awaria, która nie jest możliwa do usunięcia na
miejscu. W takim przypadku dowódca konwoju powinien rozważyć następujące
warianty:

1. nawiązuje łączność się ze swoją centralą i żąda podstawienia samochodu zapaso­
   wego,

2. wzywa pomoc drogową, która usuwa usterkę na miejscu,

3. w przypadku dwóch lub więcej pojazdów, przeorganizowuje ochronę (gdy uszko­
   dzony jest pojazd przewożący konwojowane mienie - organizuje przeniesienie
   chronionych wartości do sprawnego pojazdu) i kontynuuje konwój sprawnym po­
   jazdem (pojazdami), pozostawiając uszkodzony samochód pod opieką kierowcy.

W dwóch pierwszych przypadkach dowódca konwoju może wykorzystać łączność zewnętrzną. Gdy oczekiwanie na zapasowy pojazd lub usunięcie awarii przedłuża się, korzystnie jest powiadomić o zaistniałej sytuacji Policję.

2. Zatrzymanie transportu. Pojazd przewożący wartości pieniężne powinien zostać
zatrzymany w miejscu oddalonym co najmniej o 50 m od miejsca zaistnienia czynnika
wymuszającego zatrzymanie. Grupa konwojowa natychmiast wysiada z pojazdów

1 zajmuje posterunki ochronne na zewnątrz (nie dotyczy załogi bankowozu).

3. Choroba członka konwoju. Pracownicy ochrony wykonujący zadania związane
z konwojowaniem wartości pieniężnych powinni być dobrani pod względem pre­
dyspozycji psychofizycznych. Przed wyjazdem na trasę konwoju jego uczestnicy
powinni zgłosić organizatorowi konwoju wszelkiego rodzaju niedomagania i nie­
dyspozycje. Takie osoby należy zastąpić sprawnymi pracownikami ochrony. Gdy
jednak na trasie konwoju nastąpi konieczność udzielenia pomocy przedlekarskiej,
tę czynność powinien wykonać dowódca konwoju (jeżeli pomocy udziela inny
konwojent, to jego obowiązki w tym czasie powinien przejąć dowódca konwo­
ju). Dobrze byłoby, gdyby osoby przewidziane do udzielania pomocy przedlekar­
skiej odbyły stosowne szkolenie w zakresie postępowania w przypadkach zasłab­
nięć, udzielania pomocy ofiarom wypadków, opatrywania ran postrzałowych. Na­
leży mieć na uwadze fakt, że w przypadku konieczności hospitalizowania człon­
ka konwoju, następuje potrzeba przekazania jego obowiązków innemu uczestnikowi
konwoju:

- dowódcy konwoju - konwojentowi.

W trakcie odprawy uczestników konwoju powinien być wyznaczony konwojent, w koniecznych sytuacjach, który w koniecznych sytuacjach zastąpi dowódcę. Zwy­kle jest nim konwojent kierunkowy;

- konwojenta - innemu konwojentowi.

Dowódca konwoju musi być przygotowany na przeorganizowanie ochrony kon­woju w ten sposób, aby ryzyko utraty przewożonych wartości, w wyniku ogra­niczenia stanu ochrony, byto najmniejsze;

- kasjera - dowódcy konwoju.

350 B'°k zawodowy

Te dwie osoby w konwoju są bezpośrednio odpowiedzialne za transportowane mienie. Obaj uczestniczą w pobraniu i zdaniu wartości;

- pracownika transportu - kasjerowi.

Obowiązki innych członków konwoju wykluczają możliwość przenoszenia przez nich chronionych przedmiotów;

- kierowcy - konwojentowi.

Wskazane jest, aby konwojenci posiadali prawo jazdy odpowiedniej kategorii, co pozwoli, w razie konieczności, na prowadzenie pojazdów konwoju.

4. Napad na transport wartości pieniężnych. W takiej sytuacji należy:

• włączyć alarm dźwiękowy we wszystkich samochodach biorących udział w trans­
  porcie,

• wykonać manewr wyprowadzenia transportu wartości pieniężnych ze strefy zagro­
  żenia wraz z ewentualnie uszkodzonymi samochodami transportującymi wartości,
  korzystając w razie konieczności z prawa użycia broni palnej,

• zawiadomić przy pomocy posiadanych środków łączności Policję i zażądać po­
  mocy,

• stosować się do poleceń Policji.

W przypadku zablokowania transportu, grupa konwojowa prowadzi obronę transportu, korzystając w razie konieczności z prawa użycia broni palnej (należy mieć na uwa­dze, że użycie broni nie może narazić na niebezpieczeństwo osób postronnych), a gdy jest to możliwe (ze względów konstrukcyjnych pojazdów) podjąć próbę staranowania pojazdu blokującego (starając się uderzyć w środek koła).

Po odparciu napastników konwój można kontynuować wyłącznie za zgodą policjanta kierującego czynnościami na miejscu zdarzenia.

5. Kolizja drogowa. Kolizja drogowa jest to takie zdarzenie (uszkodzenie pojazdów,
bez ofiar w ludziach), które nie wymaga interwencji Policji. Podstawową zasadą po­
stępowania w takiej sytuacji jest odprowadzenie pojazdów konwoju (w miarę możli­
wości) na pewną (bezpieczną) odległość od miejsca kolizji. Pozostawienie pojazdów
w miejscu kolizji może pociągnąć za sobą spowodowanie zagrożenia w ruchu oraz
pozostanie w sytuacji trudnej z punktu widzenia sprawowania ochrony przewożonego
ładunku.

Gdy wina któregoś z uczestników kolizji jest oczywista, winny powinien przekazać drugiemu uczestnikowi kolizji stosowne oświadczenie na piśmie, zawierające m.in. oznaczenie ubezpieczyciela i numer polisy. W przypadku gdy strony nie są w stanie ustalić winnego kolizji, należy wezwać Policję. Wszelkiego rodzaju formalności za­łatwia w imieniu kierowcy dowódca konwoju. Jeżeli wina leży po stronie kierowcy konwoju, ten osobiście sporządza oświadczenie (najlepiej na wcześniej przygotowa­nym formularzu), a dowódca jedynie je przekazuje.

W związku z kolizją mogą mieć zastosowanie zalecenia z części poświęconej awarii pojazdu konwoju.

6. Wypadek drogowy, w którym uczestniczą pojazdy konwoju. Kierowcy samo­
chodów uczestniczących w konwoju są zobowiązani do przestrzegania przepisów
wynikających z prawa o ruchu drogowym. Powinni więc prowadzić samochód

Organizacja konwoju 35 l

z prędkością maksymalną, wynikającą z zakazów obowiązujących na danym od­cinku drogi, ale z uwzględnieniem warunków ruchu, aktualnie panujących wa­runków atmosferycznych i innych, mogących mieć znaczenie dla bezpieczeństwa transportu. Nie można jednak wykluczyć sytuacji, w której dojdzie do wypad­ku drogowego. W rozumieniu kodeksu karnego, wypadek drogowy to „narusze­nie, chociażby nieumyślnie, zasad bezpieczeństwa w ruchu lądowym, powodują­ce obrażenia ciała innej osoby, śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu i stano­wi przestępstwo określone w art. 177 kk". W takich przypadkach obowiązują za­sady postępowania podobne do opisywanych w części dotyczącej awarii pojazdu czy choroby członka konwoju. Na dowódcy konwoju będzie dodatkowo spoczy­wał obowiązek udzielenia pomocy przedlekarskiej osobom rannym oraz wezwania pogotowia ratunkowego i Policji. Konwój pozostaje na miejscu wypadku do cza­su uzyskania zgody na odjazd od policjanta kierującego czynnościami na miejscu wypadku.

7. Wypadek, którego uczestnicy konwoju są świadkami. W sytuacji, gdy uczestnicy konwoju są świadkami wypadku, a ofiarom jest już udzielana pomoc, należy omi­nąć miejsce wypadku, z zachowaniem szczególnej ostrożności, aby nie narazić na dodatkowe niebezpieczeństwo poszkodowanych wypadku oraz osób udzielających im pomocy. Odmiennie przedstawia się sytuacja, gdy ofiarom nie jest udzielana pomoc i nie ma w pobliżu osoby mogącej udzielić takiej pomocy. Do rozważenia pozostają dwie możliwości:

1. nie zatrzymywać się i tylko za pomocą środków łączności zewnętrznej powiadomić
   pogotowie ratunkowe i Policję, podając dokładne miejsce wypadku,

2. zatrzymać się i udzielić pomocy przedlekarskiej, zachowując jednocześnie środki
   ostrożności związane z ochroną transportu.

Z wyborem właściwego wariantu mogą wiązać się dylematy dowódcy konwoju, zwłaszcza dotyczące:

• świadomości, że zastana sytuacja może być symulowana w celu zatrzymania kon­
  woju z zamiarem dokonania rozboju,

• odpowiedzialności pracowniczej za konwojowane mienie,

• narażenia się na odpowiedzialność karną z art. 162 kk (dawny art. 164 kk), w przy­
  padku nieudzielenia pomocy ofiarom wypadku,

• moralnego obowiązku udzielenia pomocy człowiekowi zagrożonemu utratą życia
  lub zdrowia.

Z punktu widzenia taktyki działań związanych z ochroną konwoju najwłaściwszym wydaje się wybór wariantu pierwszego. W komentarzu do art. 164 §2 kk (treść art. 162 aktualnie obowiązującego kodeksu karnego jest powtórzeniem treści art. 164 kodeksu karnego obowiązującego do l września 1998 r.) J. Bafia, K. Mioduski i M. Siewierski stwierdzają: „Nie można bowiem na osobę nie będącą lekarzem nakładać obowiązku udzielenia pomocy wykraczającej poza kwalifikacje lub do­świadczenie życiowe osoby zobowiązanej. Zależnie od okoliczności danego wypadku pomoc udzielona przez osobę nie będącą lekarzem może wyrazić się jedynie w we­zwaniu pomocy lekarskiej, zawiezienie do szpitala rannego znalezionego na drodze publicznej itp."

352 Blok zawodowy

Zastosowanie drugiego wariantu powinno mieć miejsce, gdy uczestnicy konwoju nie mają możliwości powiadomienia stosownych służb, oczywiście pod warunkiem za­chowania względów bezpieczeństwa.

8. Pożar pojazdu przewożącego chronione wartości. Prowadzący odprawę do konwo­
ju, przy omawianiu zasad postępowania w przypadkach nadzwyczajnych, powinien
przydzielić uczestnikom konwoju konkretne zadania. W przypadku pożaru uczestnicy
konwoju powinni być podzieleni na trzy grupy:

• gaśniczą - złożoną z kierowców pojazdów konwoju,

• ewakuacyjną - w skład której wchodzi kasjer i pracownik transportu,
  — ochronną — którą stanowią konwojenci.

Ważnym elementem jest wyposażenie konwoju w sprawne i wydajne gaśnice o pojem­ności większej niż te zwykle używane w pojazdach wobec wymogów wynikających z prawa o ruchu drogowym.

Podejmując akcję ewakuacyjną transportowanego mienia trzeba mieć świadomość braku nakazu prawnego, obligującego uczestników konwoju do jego ratowania z na­rażeniem zdrowia lub życia.

9. Pożar pojazdu ubezpieczającego. Postępowanie uczestników konwoju powinno być
podobne jak w sytuacji opisanej w części dotyczącej pożaru pojazdu przewożącego
chronione wartości, z wyjątkiem udziału grupy ewakuacyjnej. Jeżeli udział w akcji
gaśniczej kierowcy pojazdu przewożącego wartości pieniężne będzie konieczny, to
w przypadku zagrożenia napadem jego obowiązki przejmuje konwojent kierunko­
wy. Po ugaszeniu pożaru dowódca konwoju stanie przed dylematem podobnym jak
w przypadku awarii pojazdu.

10. Kontrola drogowa. W przypadku posiadania przepustki specjalnej „W" (wyda­
wanej przez Komendę Główną Policji podmiotom wykonującym transporty wartości
pieniężnych przy pomocy pojazdów specjalnych) należy zwolnić prędkość do 5 km/h
i okazać przepustkę w sposób umożliwiający odczytanie jej numeru, wyłącznie na
znak do zatrzymania się podany przez w pełni umundurowanego policjanta, dyspo­
nującego pojazdem posiadającym wszystkie wymagane oznakowania i kontynuować
konwój.

W przypadku braku przepustki lub ponownego sygnału do zatrzymania pomimo jej okazania, włączyć prawy kierunkowskaz i zatrzymać transport w odległości około 50 m, w miejscu zapewniającym dobrą obserwację. Grupa konwojowa natychmiast opuszcza pojazd zajmując wyznaczone posterunki ochronne na zewnątrz, a dowódca konwoju udaje się do posterunku kontroli drogowej, legitymuje się i wyjaśnia sytu­ację. Nie wolno cofać pojazdów do miejsca posterunku kontrolnego, nawet na żądanie Policji. W żadnym przypadku nie wolno dopuścić do rozbrojenia grupy konwojowej i otwierania przedziału ładunkowego albo pojemnika z wartościami pieniężnymi. Próbę siłowego zatrzymania transportu wartości pieniężnych przez osobę w niepeł­nym umundurowaniu policjanta lub posługującego się samochodem o niepełnym oznakowaniu należy traktować jako próbę napadu.

11. Blokada policyjna. W takiej sytuacji należy zatrzymać konwój co najmniej 50 m
przed blokadą. Grupa konwojowa powinna opuścić pojazdy i zająć posterunki ochron­
ne na zewnątrz, a dowódca konwoju powinien skontaktować się z załogą blokady

Organizacja konwoju 353

w celu wyjaśnienia sytuacji. W przypadku, gdy okoliczności wymuszają zatrzyma­nie samochodu z wartościami w odległości mniejszej niż 50 m, dowódca konwoju podchodzi do załogi blokady i informuje, że konwój rozpoczyna manewr cofania i niebawem się zatrzyma. W żadnym przypadku nie wolno przejeżdżać przez bloka­dę, dopuścić do rozbrojenia grupy konwojowej, otwierania przedziału ładunkowego lub pojemnika z wartościami.

7.10. Współdziałanie z Policją przy realizacji konwoju

Konwój jako forma ochrony fizycznej mienia, ze względu na swoją specyfikę, wymaga współdziałania z Policją. Można wyodrębnić dwie płaszczyzny współdziałania. Pierwszą wynikającą wprost z przepisów prawa oraz drugą - podyktowaną potrzebami praktycznymi.

Przepisy prawne określające zakres i formy współdziałania to przede wszystkim:

1. ustawa o ochronie osób i mienia w art. 43 ust. 2 pozwala Policji w ramach sprawowa­
   nego nadzoru wydawać pisemne zalecenia, mające na celu usunięcie stwierdzonych
   nieprawidłowości i dostosowanie działalności specjalistycznych uzbrojonych formacji
   ochronnych (a takimi są podmioty wykonujące konwoje) do przepisów prawa;

2. rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie określenia
   szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych
   z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gmin­
   nymi (miejskimi) przewiduje następujące kierunki współpracy z Policją:

1. wymiana informacji o zagrożeniach w zakresie bezpieczeństwa osób i mienia oraz
   zakłóceniach spokoju i porządku publicznego,

2. współdziałanie w celu utrzymania spokoju i porządku publicznego podczas zgro­
   madzeń, imprez artystycznych, rozrywkowych i sportowych, w zakresie określo­
   nym w odrębnych przepisach,

3. współdziałanie przy zabezpieczaniu miejsc popełnienia przestępstw i wykroczeń
   w granicach chronionych obszarów, obiektów i urządzeń,

4. wzajemne konsultacje doskonalące metody współpracy.

Potrzeby praktyczne wymuszają współdziałanie z Policją przede wszystkim w za­kresie wymiany informacji dotyczących zagrożenia przestępczością, którymi dysponują jedynie właściwe terytorialnie dla trasy konwoju jednostki Policji.

7.11. Dobór kandydatów do grup konwojowych

Do podstawowych zagadnień związanych z etapem przygotowawczym jest stworzenie grupy konwojowej i rekrutacja do niej osób mogących sprostać specyficznym warun­kom tej formy ochrony. Kandydaci do grup konwojowych powinni zostać zbadani przez specjalistów pod kątem zdolności do działania pod wpływem silnego stresu. Bardzo waż­nymi cechami w tego typu pracy jest sumienność i obowiązkowość. Kandydaci do grup

354 Blok zawodowy

konwojowych powinni mieć wcześniejsze doświadczenia w zakresie pracy ochronnej. Po­siadanie właściwych cech charakterologicznych oraz nawyków, np. w zakresie szybkiej oceny zagrożenia, pozwala kandydatowi skoncentrować się na wyćwiczeniu zachowań i umiejętności niezbędnych konwojentom.

7.12. Szkolenie członków grup konwojowych

Szkolenie kandydatów do grup konwojowych powinno obejmować zarówno elementy teoretyczne, jak i praktyczne. Powinno też przebiegać w sposób permanentny (systema­tyczny) i mieć szeroki zakres merytoryczny. Nie można ograniczyć się tylko do wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych nabytych w trakcie szkolenia przygotowawcze­go, w zakresie niezbędnym do uzyskania licencji pracownika ochrony. Późniejsza prak­tyka w trakcie wykonania dziesiątków konwojów, bez możliwości korygowania ewen­tualnych błędów, doprowadzi tylko do ich utrwalenia w stopniu mogącym negatywnie wpłynąć na bezpieczeństwo transportu.

Najczęściej działania ochrony mają charakter prewencyjny. Zatem czy warto angażo­wać środki i czas w szkolenie konwojentów, skoro większość transportów dociera do celu przy rutynowej ochronie? Przykłady podyktowane przez życie odpowiadają na to pytanie twierdząco. Napady nie są jedynym zagrożeniem dla konwojów. W konsekwencji rutyno­wych (w pejoratywnym znaczeniu) działań podejmowanych przez ochronę, z transportu w niewyjaśnionych okolicznościach ginęły wartości lub też nieletni sprawcy, korzystając z okazji, wyrywali uzbrojonym konwojentom przenoszone wartości. Taka „rutyna" jest efektem braku szkolenia i wyobraźni osób wykonujących ten zawód. Niepokojąco wzra­stająca liczba napadów na konwoje świadczy o wykorzystaniu przez sprawców bałaganu organizacyjnego i lekceważenia przez pracowników ochrony elementarnych środków bez­pieczeństwa. Efektem tego jest nie tylko utrata mienia, które powinno się chronić, ale również zagrożenie zdrowia i życia niefortunnych konwojentów.

Głównym celem szkolenia zatem powinno być wyćwiczenie właściwych zachowań w sytuacjach ekstremalnych, co pozwoli na skuteczne i bezpieczne wykonywanie zadań konwojenta, bez narażania życia i mienia.

Doskonałość jako cel szkolenia jest w praktyce nieosiągalna, ale za cenę własnego życia i zdrowia warto do niej dążyć.

Szkolenie przygotowawcze obejmuje treści programu określonego dla właściwych kursów w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, będącym wykonaniem dyspozycji art. 35 ustawy o ochronie osób i mienia lub też programu szkoły kształcącej w zawodzie pracownika ochrony.

Zagadnienia objęte szkoleniem w wymiarze teoretycznym:

• uprawnienia konwojentów,

• ogólne zasady ochrony transportów,

• zadania poszczególnych osób wchodzących w skład konwoju,

• potencjalne zagrożenia,

• algorytmy postępowania w sytuacjach kryzysowych,
  Zagadnienia objęte szkoleniem w wymiarze praktycznym:

Organizacja konwoju

355

SZKOLENIE PRZYGOTOWAWCZE

SZKOLENIE DOSKONALĄCE

DOSKONAŁOŚĆ W ZAWODZIE

Rys. l. Schemat szkolenia pracowników ochrony

• nauka strzelania sytuacyjnego,

• praktyczne zasady ochrony w trakcie przemarszu, jazdy i na postoju,

• czynności podejmowane w sytuacjach kryzysowych.

Szkolenie dokształcające (głównie oparte o zajęcia praktyczne) powinno być prowa­dzone nie rzadziej niż raz w miesiącu.

7.13. Wyposażenie grup konwojowych

Wyposażenie grup konwojowych tworzą: 1. Środki transportu

1. pojazdy nieprzystosowane - pojazdy nie posiadające żadnych zabezpieczeń zwią­
   zanych ze specyfiką transportu wartości pieniężnych, w rozumieniu obowiązują­
   cych przepisów. Nie powinny być używane bezpośrednio do transportu gotówki.
   W konwojach mogą znaleźć zastosowanie jedynie jako pojazdy ubezpieczenia.
   Optymalnym rozwiązaniem w tej dziedzinie jest zastosowanie pojazdów z opan­
   cerzonym przedziałem osobowym. Jednak jest to bardzo droga inwestycja, na którą
   stać tylko nielicznych. Przy braku wymogów prawnych w tej kwestii zastosowanie
   znajdują seryjne czterodrzwiowe samochody osobowe;

2. pojazdy przystosowane - według rozporządzenia MSWiA, które wprowadza wy­
   magania techniczne pojazdów, samochód dostawczy przystosowany do transportu
   wartości pieniężnych powinien być wyposażony w:

356 Blok zawodowy

• okna wykonane z materiału o zwiększonej odporności na przebicie i rozbicie,
  bez możliwości ich otwierania,

• drzwi z mechanizmem automatycznego blokowania (również samochody
  osobowe),

• elektromechaniczny zawór odcięcia dopływu paliwa lub prądu (również
  samochody osobowe),

• wydzielony przedział ładunkowy do przewozu wartości pieniężnych, wyko­
  nany z blachy stalowej o grubości minimum l mm, łączonej w sposób trwały,
  z odrębnymi drzwiami z zamkiem o wysokiej klasie odporności na włamanie
  (co najmniej klasa „A"),

• radiowy, optyczny lub akustyczny system alarmowy,

• środki łączności,

• pojemnik stalowy lub walizkę specjalistyczną ze stojakiem służącym do prze­
  chowywania wartości pieniężnych podczas transportu, zamontowane w prze­
  dziale ładunkowym; pojemnik stalowy i stojak winny być zamontowane
  w sposób uniemożliwiający ich odłączenie od podłoża przy zamkniętych zam­
  kach i ryglach; pokrywa pojemnika winna być zamykana na co najmniej jeden
  zamek trójpunktowy-jednokluczowy, o minimum pięciu zastawkach w pełni
  wymiennych (również samochody osobowe);

c) pojazdy specjalne (bankowozy) - posiadające co najmniej seryjną konstrukcję skrzyniową z wyodrębnionym przedziałem ładunkowym, wzmocnionym zawie­szeniem i nadwoziem opancerzonym, przystosowanym do przewozu wartości, tj.:

• powinien posiadać opancerzony przedział osobowy z pięcioma miejscami
  oraz całkowicie odrębny przedział ładunkowy, wzmocniony przy użyciu
  blachy o grubości minimum l mm przy wykonaniu ze stali konstrukcyjnej
  wyższej jakości, łączonej w sposób trwały,

• przedział ładunkowy powinien posiadać tylko jedne drzwi zewnętrzne, np.
  drzwi tylne, dwuskrzydłowe z blokadą ryglowania jednego skrzydła przez
  drugie i możliwością mocowania do ścian przedziału w położeniu otwartym
  z zawiasami o sworzniach zabezpieczonych przed wybiciem, drzwi powinny
  być wyposażone w dodatkowy zamek wierzchni jednostronny przerabialny
  o minimum siedmiu płaskich zastawkach,

• wyłożenie wewnętrznej powierzchni przedziału ładunkowego powinno być
  trwałe, odporne na niszczące działanie wózków oraz ognioodporne,

• przedział ładunkowy powinien być oświetlony tak, aby istniała możliwość
  jego obserwacji przez szklany wziernik o średnicy 60 mm z przedziału
  osobowego,

• samochód powinien być wyposażony w sygnał alarmowy dwutonowy mo­
  cowany w przedziale silnikowym, włączenie alarmu powinno być łatwo do­
  stępne przez kierowcę lub członka zespołu konwojującego oraz samoczyn­
  nie włączające się przy próbie niepowołanego otwarcia każdych drzwi oraz
  w elektromechaniczny zawór odcinający dopływ paliwa lub inne urządzenie
  dające taki sam skutek,

Organizacja konwoju 357

• samochód powinien być wyposażony w urządzenia łączności radiowej,

• przedział osobowy, zbiornik paliwa, oszklenie kabiny powinno być odporne
  na przestrzelenie pociskami kalibru 7,62 mm wystrzeliwanymi z karabinka
  AK 47,

• silnik powinien mieć system gaśniczy, a zbiornik paliwa wykonanie przeciw­
  wybuchowe,

• system kontroli zamknięcia drzwi powinien być połączony z ogólnym syste­
  mem zamknięcia z sygnalizowaniem dla każdych drzwi alarmowych sygnałem
  dźwiękowym oraz światłami, a także elektryczną blokadą drzwi sterowaną
  z kabiny kierowcy,

• sygnalizacja alarmowa powinna być połączona ze światłami awaryjnymi i alar­
  mem dźwiękowym modulowanym oraz włącznikiem rozrusznika i blokadą
  dopływu paliwa,

• wszystkie urządzenia elektryczne powinny posiadać instalację odkłóceniową,

• koła powinny posiadać wkładki masywowe umożliwiające dalszą jazdę po
  zniszczeniu opony do 15 km z prędkością 50 km/godz.,

• powinien posiadać atesty Instytutu Mechaniki Precyzyjnej na opancerzenie
  i oszklenie przedziału osobowego oraz homologację Instytutu Transportu
  Samochodowego.

2. Środki łączności

1. wewnętrznej - służącej do zapewnienia komunikacji między pojazdami konwoju.
   Tą drogą przekazywane są informacje do dowódcy konwoju, polecenia od dowódcy
   do pozostałych członków konwoju oraz niezbędne informacje i polecenia dla
   kierowców. Praktycznie jest realizowana za pomocą radiotelefonów krótkiego
   zasięgu;

2. zewnętrznej - służącej do nawiązywania alarmowego kontaktu z abonamenta­
   mi zewnętrznymi, takimi jak organizator konwoju, Policja, pogotowie ratunkowe,
   straż pożarna, pomoc drogowa. Łączność może być realizowana przy pomocy ra­
   diotelefonów (w konwojach lokalnych), przy wykorzystaniu sieci trakingowej lub
   GSM. Przy planowaniu trasy należy dobrać takie środki łączności, aby zacho­
   wać ciągłość kontaktu z organizatorem konwoju. Jako system kontroli konwojów
   stosowany jest również system GPS, pozwalający zlokalizować transport z do­
   kładnością do 100 m. Nie pozwala jednak na łączność dwukierunkową i może
   skutecznie być stosowany jako system alarmowy z innymi systemami łączności;

3. system znaków, sygnałów i kodów. Łączność realizowana przy pomocy radio­
   telefonów czy też sieci trakingowej w zasadzie nie zapewnia tajemnicy kore­
   spondencji, jakże ważnej dla bezpieczeństwa transportu. Istotnym jest zatem,
   aby wykorzystywać do prowadzonej tą droga korespondencji wcześniej opra­
   cowane (i odpowiednio często modyfikowane) tabele kodowe. Umówione zna­
   ki i sygnały wydawane gestami rąk, czy też przy pomocy sygnałów świetl­
   nych i dźwiękowych pozwolą na utrzymanie łączności wewnętrznej w przy­
   padku awarii urządzeń technicznych lub gdy istniej podejrzenie podsłuchiwa­
   nia przez osoby obce korespondencji prowadzonej przy pomocy urządzeń tech­
   nicznych.

358 Blok zawodowy

3. Indywidualne środki ochrony

a) kamizelki kuloodporne należą do podstawowego wyposażenia członków konwo­
ju, wynikającego wprost z przepisu prawa. Wcześniej obowiązujące akty prawne
nie regulowały tej kwestii.

Przepisy bhp nakładają obowiązek stosowania ubrania ochronnego adekwatnego do rodzaju zagrożeń związanych z pracą. Art. 237⁶ § l kodeksu pracy stano­wi: „Pracodawca jest obowiązany dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szko­dliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy oraz infor­mować go o sposobach posługiwania się tymi środkami". Celem konwoju jest ochrona mienia przed zaborem. Zatem zbrojny napad jest kalkulowanym ryzy­kiem tej czynności. Nic w takim środowisku pracy nie jest bardziej szkodliwego dla zdrowia niż np. 6 gramowy pocisk.

Wraz ze wzrostem skuteczności ochronnej rośnie oczywiście waga kamizelki. W tego typu sprzęt ochronny powinni być wyposażeni wszyscy uczestnicy konwo­ju. Oczywiście kamizelka nie gwarantuje pełnej sprawności w przypadku postrze­lenia (pod wpływem pocisku ugina się od 3 do 9 cm), ale wielokrotnie zwiększa szansę przeżycia;

2. hełmy kuloodporne. Konwojenci powinni mieć chronione głowy. I to nie za
   pomocą stosowanych przez wiele firm kasków antyudarowych, lecz przez hełmy
   kuloodporne. Ostatnio do produkcji takich hełmów używane jest, podobnie jak
   w produkcji kamizelek kuloodpornych, włókno o nazwie kevlar, co znacznie
   zmniejsza ich ciężar. Hełm używany przez konwojentów powinien posiadać
   przyłbicę wykonaną z przezroczystego, kuloodpornego tworzywa;

3. maski przeciwgazowe, w które powinni być wyposażeni uczestnicy konwojów sa­
   mochodowych. Sprawcy w ataku na konwój mogą się posłużyć gazem łzawiącym
   czy obezwładniającym. Nawet bankowozy nie mają całkowicie szczelnego prze­
   działu osobowego. W dobrze wyposażonych (drogich) samochodach specjalnych
   znajduje się klimatyzacja antygazowa. W tańszych modelach stosuje się w prze­
   działach osobowych butle ze sprężonym powietrzem, które w przypadku ataku
   gazowego, po otwarciu zaworu, wytwarzają nadciśnienie nie dopuszczające gazu
   do wnętrza;

4. opatrunki osobiste. Najczęściej używanym przez sprawców narzędziem w trakcie
   napadów na konwoje jest broń palna. Niestety typowe apteczki samochodowe nie
   są wyposażone w pakiety do opatrzenia ran postrzałowych. Zatem zasadnym jest
   wyposażenie konwojentów w indywidualne opatrunki typu wojskowego.

4. Indywidualne środki obrony. Do wejścia w życie ustawy o ochronie osób i mie­
nia konwoje powyżej 5 j.o. praktycznie mogły być wykonywane tylko przez takie
formacje, jak straż przemysłowa (portowa, bankowa) i straż pocztowa. Komercyjne
podmioty świadczące usługi konwojowe w zasadzie konwojów powyżej 5 j.o. ob­
liczeniowych nie mogły wykonywać, ponieważ istniał obowiązek realizacji tychże
konwojów z bronią maszynową. Podmioty gospodarcze świadczące usługi w zakre­
sie konwojowania nie mogły dysponować bronią maszynową, a konwojenci posiadali
jedynie prywatną broń palną krótką do ochrony osobistej. Ustawa o ochronie osób

Organizacja konwoju 359

i mienia wprowadziła możliwość uzyskania przez podmioty świadczące usługi konwo­jowania broni obiektowej (w tym również pistoletów maszynowych) pod warunkiem zatrudniania licencjonowanych pracowników. Rozporządzenie w sprawie warunków transportowania wartości pieniężnych posługuje się jedynie pojęciem broni palnej bez rozróżniania jej na broń krótką i maszynową. Od organizatora zależy wybór broni niezbędnej do ochrony konwoju. 5. Umundurowanie lub ubiory firmowe - mają do spełnienia kilka funkcji, m.in.:

• zapewnić wygodę konwojentowi,

• wskazać osobom postronnym swoją rolę,

• określić przynależność do formacji lub identyfikować z firmą.

Niektóre firmy preferują specyficzny dla komercyjnych podmiotów sposób konwojo­wania, który określają jako dyskretny. Jego istotą jest to, że konwojenci występują w ubiorach cywilnych i w ten sposób nie zwracają na siebie uwagi, czyniąc, w ich mniemaniu, konwój bezpiecznym. Trzeba wprost powiedzieć, że takie firmy oszukują swoich klientów i narażają na utratę życia swoich pracowników. Przestępcy napad na konwój zawsze poprzedzają tzw. rozpoznaniem przestępczym i doskonale orientują się z kim mają do czynienia. Taka sytuacja tylko im ułatwia sprawę, gdyż w przypad­ku ataku na konwój osoby chcące udzielić pomocy będą zdezorientowane w kwestii oceny samego zdarzenia i określenia strony działającej bezprawnie. Jedyną „zaletą" tej formy konwoju jest jej niski koszt. Pracodawca nie musi wyposażać konwojentów w dość kosztowny sprzęt ochronny, gdyż trudno ukryć pod ubiorem cywilnym kami­zelkę kuloodporną, a zwłaszcza hełm. Ustawa o ochronie osób i mienia po pierwsze nakazuje pracodawcy wyposażenie swoich pracowników w ubiory firmowe, po dru­gie pozwala nosić broń pracownikom ochrony, ale tylko na mundurze lub ubraniu firmowym (z wyjątkiem pracowników ochraniających osoby).

7.14. Zasady opracowania instrukcji konwojowej

Instrukcja konwojowa jest dokumentem mającym podstawowe znaczenie w organi­zacji konwoju. Wprowadzana jest zarządzeniem kierownika jednostki jako załącznik do planu ochrony (w obiektach podlegających obowiązkowej ochronie lub w innych obiek­tach chronionych przez wewnętrzną służbę ochrony) lub też jako samoistne zarządzenie. Jako wewnętrzny przepis określa zasady wykonania transportu oraz precyzuje zadania osób wykonujących tę czynność. Instrukcja konwojowa nie może być jedynie powtórze­niem ogólnie obowiązujących w tej kwestii przepisów prawa, ale ściśle określać zadania przy uwzględnieniu specyfiki jednostki. Instrukcja w szczególności powinna zawierać:

• ogólne warunki wykonywania konwoju,

• obowiązki organizujących konwój,

• obowiązki poszczególnych członków konwoju,

• skład i wyposażenie konwoju w związku charakterem konwojowanego mienia,

• algorytmy określające postępowanie członków konwoju w sytuacjach zagrożenia,

• określenie systemu łączności,

• sposób dokumentowania czynności.

360 Blok zawodowy

7.15. Planowanie trasy konwoju

Trasa konwoju - obok czasu - jest funkcją mającą bezpośredni wpływ na jego bez­pieczeństwo. Od jej doboru i przygotowania zależy nie tylko nienaruszalność transporto­wanego mienia, ale również życie i zdrowie osób uczestniczących w konwoju.

Losowy wybór trasy (przy konwojach stałych) z kilku wcześniej przygotowanych propozycji może w znacznym stopniu utrudnić prowadzenie przestępczego rozpoznania lub udaremnienie przygotowanej zasadzki.

1. Dobór trasy konwoju stałego. Przy realizacji konwojów stałych, czyli takich, które z określoną regularnością kursują między dwoma jednostkami, należy zadbać o przy­gotowanie kilku tras. Przy doborze tras nie zawsze powinny mieć zastosowanie wzglę­dy ekonomiczne, związane z jej długością. Przy przyjęciu zasady ekonomiczności konwoje kursowałyby wyłącznie po jednej trasie - tej najkrótszej. Inne trasy nie mo­gą być traktowane na zasadzie zapasowych lub drugorzędnych. Wszystkie trasy, bez względu na ich długość, powinny mieć ten sam status. Planując trasy należy, w mia­rę możliwości, unikać takich miejsc, jak tunele, przejazdy kolejowe, mosty, obszary o gęstym zalesieniu oraz miejsc uznawanych za niebezpieczne. Niemalże w każ­dym większym mieście są miejsca o tradycyjnie wyjątkowo dużej przestępczości lub koncentracji elementu przestępczego. Napad dokonany w takich miejscach daje prze­wagę napastnikom, gdyż prędzej będą mogli liczyć na pomoc miejscowych w trakcie ucieczki lub zatarcia śladów niż Policja w ściganiu przestępców. Należy planować trasę w ten sposób, aby przebiegała, w miarę możliwości, przez teren zurbanizowany, aby w jej zasięgu znajdowały się jednostki Policji (lub trasy stałego patrolowania), placówki pomocy medycznej i jednostki straży pożarnej. Przygotowywanie tras moż­na podzielić na trzy etapy:

1. koncepcyjny - wytyczenie na aktualnej mapie (palnie miasta) potencjalnych tras
   (nie mniej niż trzy),

2. empiryczny - objazd poszczególnych tras w celu zweryfikowanie informacji uzy­
   skanych z map ze stanem rzeczywistym, ujawnienia miejsc potencjalnie zagro­
   żonych napadem (punktów newralgicznych), zbadania możliwości objazdów (tras
   zapasowych), oceny natężenia ruchu, w przewidywanych godzinach, w jakich bę­
   dzie realizowany transport,

c) dokumentacyjny - sporządzenie stosownej dokumentacji.
2. Przedmiot przygotowania empirycznego w zakresie:

1. odległości, którą w zasadzie można określić na podstawie mapy czy planu.
   Praktyka jednak wskazuje, że odczyt z mapy często różni się od rzeczywistego
   dystansu. Należy zatem przy objeździe potencjalnej trasy dokładnie zmierzyć
   długość trasy;

2. czasu przejazdu, który również należy zmierzyć w trakcie objazdu trasy, i to
   w godzinach, w jakich będzie realizowany konwój. Oceniając czas przejazdu na­
   leży wyznaczyć przybliżoną średnią szybkość konwoju, utrzymanie której pozwoli
   na wykonanie konwoju w określonym czasie;

3. typu i nawierzchni drogi - przy objeździe trasy należy wynotować cechy drogi
   pod względem rodzaju nawierzchni na poszczególnych odcinkach (asfaltowa, beto-

Organizacja konwoju 361

nowa, szutrowa, gruntowa itp.), typu drogi (jedno- lub dwujezdniowa), szerokości pasów ruchu oraz oceny jej walorów jezdnych.

d) natężenia ruchu drogowego w poszczególnych porach doby, rozumiane jako licz­
ba osób, pasażerów, samochodów lub innych jednostek, mijających w określonej
jednostce czasu określony odcinek trasy komunikacyjnej. Podstawowymi jednost­
kami czasu, dla których określa się wielkość natężenia ruch, są godzina i doba.
Do podstawowych czynników, wpływających na wahania natężenia ruchu zaliczyć
można:

• czas: porę roku, dzień tygodnia i porę dnia,

• strukturę rodzajową ruchu,

• rodzaj drogi,

• rodzaj ruchu (cel podróży).

Przelotowość drogi można określić przy pomocy następujących poziomów (po­ziomów usług) (Suchorzewski, 1976):

A — ruch swobodny, małe natężenie i wysoka prędkość; istnieje niewielkie utrud­nienie w utrzymywaniu wybranej przez kierowcę prędkości jazdy, B - ruch równomierny, prędkość i swoboda manewru chwilami ograniczona w nie­wielkim stopniu,

C - ruch równomierny, ale przy wyższych chwilowych natężeniach ruchu wy­stępują ograniczenia swobody manewrów; większość kierowców ograniczona jest w wyborze prędkości i zmianach pasów ruchu; mimo to możliwe jest utrzymanie zadawalającej prędkości eksploatacyjnej,

D - ruch o znacznej nierównomierności; prędkość eksploatacyjna ledwie zadowa­lająca wobec ciągłych zmian w warunkach ruchu; wahania chwilowych natężeń ruchu powodują często istotny spadek prędkości, wygoda jazdy niezadowalająca warunki możliwe do przyjęcia dla krótkich okresów,

E - ruch nierównomierny, prędkość niższa niż przy poziomie D, chwilowe zatrzy­mania, natężenie ruchu odpowiada przelotowości,

F - ruch wymuszony, niska prędkość; natężenie ruchu poniżej przelotowości, od­cinek drogi służy jako droga akumulacyjna dla kolejki pojazdów utworzonej na skutek ograniczenia przelotowości w punkcie leżącym przed analizowanym prze­krojem; zatrzymania ruchu na krótsze i dłuższe okresy czasu; w skrajnym przy­padku prędkość i natężenie ruchu spada niemal do zera.

Przygotowując trasę, należy dokonać jej objazdu i obserwacji w poszczególnych porach, w jakich będą realizowane konwoje. Należy też dokonać oceny przeloto­wości trasy posługując się przytoczonymi powyżej tzw. poziomami usług. Jako zadowalające można przyjąć dla obszarów pozamiejskich warunki ruchu na po­ziomie B, natomiast dla obszarów zurbanizowanych - C;

5. rozmieszczenia jednostek Policji - znajomość rozmieszczenia jednostek Policji
   na trasie konwoju ma ogromne znaczenie w przypadku konieczności wezwania ra­
   diowozu w związku z zaistniałym zdarzeniem. Przygotowując trasę, należy ustalić
   ich adres, godziny funkcjonowania (w przypadku jednostek okresowych lub sezo­
   nowych) oraz bezpośrednie numery telefonów;

6. występowania punktów newralgicznych, czyli takich miejsca na trasie, których
   nie można ominąć, a w których zagrożone jest bezpieczeństwo konwoju poten-

362 Blok zawodowy

cjalnym atakiem. Do takich punktów można zaliczyć mosty, tunele, przejazdy kolejowe, gęsto zalesione obszary, miejsca szczególnie zagrożone przestępczością itp. Trudno jest konwojentom, zwłaszcza w realizacji konwojów zamiejscowych na długich trasach, zachować pełną koncentrację. Natomiast przy zbliżaniu się do punktów newralgicznych należy zachować czujność i gotowość do odparcia ewentualnego ataku;

g) ewentualnych miejsc postoju - przy planowaniu tras konwojów zamiejscowych, gdy dystans przekracza 200 km, należy zaplanować miejsca postoju. Przemawia za tym konieczność zapewnienia odpoczynku kierowcy, jak również załatwienia potrzeb fizjologicznych. Nie należy planować miejsc postoju na stacjach benzyno­wych, ogólnodostępnych parkingach, przy zajazdach i motelach, w lesie itp. Miej­sca takie muszą zapewniać dobrą widoczność, aby z dużym wyprzedzeniem móc zidentyfikować potencjalne zagrożenie. Gdy z odległości na jakiej jest prowadzo­ny konwój wynika, że należy wyznaczyć jeden postój, to przy przygotowywaniu trasy należy przewidzieć i opracować co najmniej dwa takie miejsca. Nie należy dopuszczać do takiej sytuacji, że konwój kiedy np. jedzie trasą A, to niezmien­nie zatrzymuje się w punkcie b. Takie przywiązanie do miejsc może zagrozić bezpieczeństwu konwoju;

h) otoczenia obiektu docelowego - jego rozpoznanie należy do istotniejszych ele­mentów planowania trasy konwoju. Jak wynika ze statystyk związanych z napada­mi na konwoje, takie miejsca najczęściej wybierają przestępcy. Celem rozpoznania powinno być znalezienie odpowiedzi na następujące pytania:

• w jaki sposób mienie chronione zostanie przekazane z pojazdu do obiektu?

• czy obiekt jest wyposażony w tzw. śluzę, czyli całkowicie odizolowane po­
  mieszczenie, do którego może wjechać pojazd przewożący wartości pie­
  niężne?

• czy wejście przez które będą przekazywane wartości pieniężne znajduje się
  na ogrodzonym i zamykanym na czas przyjęcia konwoju zapleczu?

• czy w sytuacji braku zaplecza, przed obiektem docelowym znajduje się miej­
  sce do zaparkowania pojazdów konwoju?

• na jakim dystansie należy zabezpieczyć przenoszone wartości?

• czy trasa ewentualnego konwoju pieszego będzie biegła przez pomieszczenia
  ogólnodostępne?

• czy obiekt jest chroniony przez formację ochronną?

• jakie działania będą podejmowane przez ochronę obiektu w trakcie przyjmo­
  wania konwoju?

• w jaki sposób ochrona obiektu zidentyfikuje konwój?

Odpowiedzi na powyższe pytania powinny znaleźć się w opisie obiektu docelowe­go. Gdy miejscem wyruszenia konwoju nie jest obiekt własny podmiotu wykonu­jącego konwój, powinien on również się stać przedmiotem rozpoznania i opisania według przytoczonych kryteriów;

i) utrzymania łączności zewnętrznej - najbardziej dostępnym środkiem łączności zewnętrznej jest telefonia komórkowa. Dokonując objazdu trasy, należy sprawdzić, czy na całej trasie będzie można utrzymać nieprzerwaną łączność.

Organizacja konwoju 363

3. Opis trasy. Dane uzyskane w trakcie etapu koncepcyjnego i empirycznego przygoto­
   wania trasy należy zebrać w uporządkowany sposób w dokumencie opisującym trasę
   (cedule). Do opisu trasy powinna być dołączona mapka z wytyczoną trasą oraz za­
   znaczonymi miejscami postoju, punktami newralgicznymi oraz jednostkami Policji,
   służby zdrowia, straży pożarnej, pomocy drogowej.

4. Zasada losowości doboru tras. W doborze trasy nie można posługiwać się żadnym
   szablonem lub grafikiem. Dobór trasy jest jedynym z elementów organizacji konwoju,
   w odróżnieniu od czasu, na który organizator konwoju ma całkowity wpływ. Każdy
   system oparty na logicznych podstawach jest łatwy do rozpracowania. Najlepszym
   rozwiązaniem wydaje się jest dokonanie przez organizatora konwoju, bezpośrednio
   przed konwojem, doboru losowego.

7.16. Prowadzenie dokumentacji związanej z konwojem

Do podstawowej dokumentacji związanej z konwojem należą:

1. Książka konwojów - obowiązek jej prowadzenia nie wynika z żadnych przepisów,
   ale jest czynnością praktyczną. Dotychczas adnotacje o konwojach umieszczane były
   w książkach służby (w przypadku straży przemysłowej), gdzie nie było miejsca na
   zawarcie niezbędnej informacji na temat konwoju. Uzyskanie prawidłowej i funk­
   cjonalnej dokumentacji wymaga prowadzenia książki konwojów, której zamieszcza­
   ne będą informacje o samym konwoju, jego organizacji i osobach wykonujących tę
   czynność.

2. Umowa cywilno-prawna w świadczeniu usług konwojowych. Umowa cywilno-
   -prawna dotycząca konwoju, w przypadku koncesjonowanych podmiotów świadczą­
   cych usługi w zakresie konwojowania, jest podstawowym dokumentem określającym
   warunki, jakie powinien spełnić transport wartości pieniężnych. Ustawa o ochronie
   osób i mienia w art. 19 ust. l pkt 4 wprowadziła obowiązek zachowania pisemnej
   formy umów w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej w zakresie ochrony
   osób i mienia, w tym na usługi konwojowe.

3. Tabele kodowe, czyli sposoby niejawnego porozumienia się uczestników konwoju,
   za pomocą środków łączności, w zakresie wykonywanego konwoju. Kod, jakim będą
   się posługiwać członkowie konwoju, powinien spełnić warunki dotyczące możliwości
   przekazania niezbędnych informacji oraz zapewniać poufność korespondencji. Aby
   spełnił ten ostatni warunek, musi być stosunkowo często zmieniany. Nie ma złotej
   recepty na tworzenie takiego kodu. W taką tabelę kodów powinni zostać zaopatrzeni
   konwojenci, którzy będą prowadzić korespondencję radiową.

7.17. Odprawa konwoju i nadzór nad jego przebiegiem

Odprawa z uczestnikami konwoju jest niezwykle ważną czynnością, lecz jakże czę­sto lekceważoną. Organizator musi mieć pewność, że wyznaczył do konwoju naprawdę odpowiednich ludzi. Tylko bezpośredni kontakt z pełnym składem osobowym konwoju

364 Blok zawodowy

pozwoli mu sprawdzić formę konwojentów, stan znajomości zasad określonych w instruk­cji konwojowej oraz ich przygotowanie do transportu. Udział w odprawie kierowcy oraz, o ile to możliwe kasjera i osoby transportującej, pozwoli bezpośrednio przekazać im zadania związane z konwojem oraz omówić zasady współdziałania z członkami ochrony. Zapis z takiej odprawy powinien znaleźć swoje odzwierciedlenie w książce konwojów. W przypadku utraty konwojowanego mienia, brak odprawy może być potraktowany jako podstawa do stwierdzenia nienależytej staranności w przedmiocie konwoju, w związku z roszczeniami cywilno-prawnymi.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Ustawa z dnia 31 stycznia 1961 r. o straży przemysłowej (Dz. U. Nr 6, póz. 42).

Dekret z dnia 17 października 1946 r. o straży pocztowej (Dz. U. Nr 59, póz. 323).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 października 1998 r. w sprawie szcze­gółowych zasad i wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne (Dz. U. Nr 129, póz. 858).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegóło­wych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U. Nr 161, póz. 1108).

Opracowania

Bafia J., Mioduski K.. Siewierski M., Kodeks karny - komentarz.. Warszawa 1987. Suchorzewski W., Wybrane zagadnienia inżynierii ruchu. Warszawa 1976.

Wiesław Niemira

8.

ZASADY OPRACOWANIA INSTRUKCJI

O SYSTEMIE PRZEPUSTKOWYM ORAZ KONTROLI

RUCHU OSOBOWEGO I MATERIAŁOWEGO

W CHRONIONYM OBIEKCIE

8.1. Potrzeba kontroli ruchu osobowo-materiałowego w chronionym obiekcie

Niedbałe zabezpieczenie ułatwia osobom niepowołanym wchodzenie i wychodzenie z obiektu oraz wwóz i wywóz materiałów bez wiedzy i kontroli ze strony służb ochronnych. Wszelkie przedsięwzięcia mające na celu zapobieganie penetracji obiektu skutecznie powstrzymują działania zagrażające chronionemu mieniu.

Potrzeba zagwarantowania bezpieczeństwa w obiektach i obszarach objętych ochroną wymusza opracowanie instrukcji o systemie przepustkowym oraz kontroli ruchu osobowego i materiałowego. Przy jej tworzeniu należy:

1. Ustalić, kto jest uprawniony do przebywania na obszarach lub w obiektach chronio­
   nych.

2. Określić zasady legitymowania, polegającego na zapoznaniu się przez pracownika
   ochrony z dokumentem osoby sprawdzanej, pozwalającym na ustalenie jej tożsamości
   (może to być dowód osobisty, legitymacja ze zdjęciem, prawo jazdy, paszport czy
   książeczka wojskowa). Legitymowanie osób dobrze znanych pracownikowi ochrony,
   które mają bezsporne prawo przebywania na terenie chronionym, może być uznane za
   nadużycie uprawnień. Natomiast zaniechanie wylegitymowania i ustalenia uprawnień
   do przebywania na obszarach lub obiektach chronionych osób nieznanych może
   być uznane za niedopełnienie obowiązku służbowego w czasie realizacji zadań
   ochronnych.

366 Blok zawodowy

3. Stbrmuiować zasady wzywania osób do opuszczenia obszaru lub obiektu w przypad­
   ku stwierdzenia braku uprawnień do przebywania na terenie chronionym czy stwier­
   dzenia zakłócania porządku.

4. Zaplanować postępowanie w sytuacji, gdy osoba przebywająca na terenie chronio­
   nym odmawia okazania dokumentu tożsamości, a nie zostało jeszcze stwierdzone,
   czy jest ona uprawniona do przebywania na terenie chronionego obszaru lub obiektu
   oraz w sytuacji stwierdzenia zakłócenia porządku. W sytuacji tej należy najpierw
   wezwać osobę nieuprawnioną lub zakłócającą porządek do opuszczenia danego te­
   renu. Odmowa dostosowania się do wezwania jest podstawą do stosowania środków
   przymusu bezpośredniego, gdyż przebywanie osoby nieuprawnionej lub zakłócają­
   cej porządek stwarza zagrożenie dla bezpieczeństwa dóbr powierzonych ochronie.
   W ostateczności należy wezwać Policję.

5. Ustalić sposób ujęcia i przekazania Policji osób stwarzających bezpośrednie zagro­
   żenie dla życia lub zdrowia ludzkiego oraz dla chronionego mienia.

3. Określić sposób przeszukania bagażu.

Wymienione wyżej czynności pracownik ochrony fizycznej przeprowadza tylko przy wykonywaniu zadań ochrony osób i mienia i wyłącznie w granicach chronio­nych obiektów i obszarów.

8.2. Strefy dostępności

Tworzenie stref dostępności ma na celu ograniczenie przemieszczania się osób i to­warów nie związanych z działalnością lub produkcją. Istnienie stref pozwala na pełną kontrolę osób tam zatrudnionych, jak również sprawowanie nadzoru nad przemieszcza­niem materiałów.

W obiektach o specjalnym przeznaczeniu, w których znajdują się przedmioty ochrony - obiekty, obszary i urządzenia ważne dla: obronności państwa, interesu gospodarczego państwa, bezpieczeństwa publicznego oraz innych ważnych interesów państwa utworzone są wydzielone strefy ochronne, czyli strefy dostępności. Pozwalają one na pełną kontrolę osób, jak również nadzór nad przemieszczaniem materiałów niezbędnych do prawidło­wego funkcjonowania jednostek.

Strefy dostępności to fizyczne wydzielenie i określenie pewnych obszarów obiektu chronionego, przewidzianych do szczególnej ochrony, poprzez realizację zadań związa­nych z kontrolą ruchu osobowego i materiałowego jak i samej ochrony fizycznej. Stre­fy te tworzone są m.in. w zakładach produkcyjnych urządzeń, elementów wyposażenia lub podzespołów mających zastosowanie w wojsku, instytucjach paramilitarnych, w biu­rach, zespołach zajmujących się pracami badawczymi, konstrukcyjnymi, wdrożeniowymi o charakterze tajnym.

Prawidłowa analiza zagrożeń pozwala na właściwe określenie i wydzielenie stref dostępności w danym obiekcie. Strefy dostępności dla każdego obiektu są różne.

Wydzielone strefy ochronne (dostępności) na przykładzie banku:

- strefa recepcyjna dla osób oczekujących na załatwienie,

Zasady opracowywania instrukcji o systemie przepustkowym... 367

• strefa ogólnodostępna - sala operacyjna, w której dokonywane są formalności
  między bankiem a klientem,

• strefa kas - zaplecze kas, w niektórych przypadkach połączona ze strefą skarb­
  cową,

• strefa skarbcowa - pomieszczenia skarbca, przedskarbca i sortowni, w tej strefie
  mogą przebywać wyłącznie upoważnieni pracownicy banku,

• strefa depozytów - wydzielona część przeznaczona dla posiadaczy skrytek depo­
  zytowych, wejście możliwe tylko w obecności pracownika banku,

• strefa konwojów - miejsce załadowania lub rozładowania konwojowanych wartości
  pieniężnych, posiadające bezpośrednie połączenie ze strefą skarbcową.

W obiektach o dużym nasileniu ruchu osobowego jednym z najbardziej efektywnych sposobów kontroli jest tworzenie stref recepcyjnych, przez które każdy wchodzący lub wychodzący przechodzi po potwierdzeniu tożsamości. Osoby nie zatrudnione, którym wydano przepustkę, poruszają się po obiekcie w towarzystwie wyznaczonej osoby -dotyczy to pomieszczeń objętych tajemnicą służbową i państwową, działów produkcji specjalnej, stref wydzielonych.

8.3. Określenie dokumentów uprawniających do wstępu do chronionego obiektu i wwozu lub wywozu materiałów

Kierownik jednostki określa rodzaj dokumentów uprawniających do przemieszczania się osób i towarów z i do obiektu. Dokumentami takimi mogą być:

• przepustka stała,

• przepustka jednorazowa,

• przepustka tymczasowa,

• przepustki materiałowe,

• przepustka specjalna,

• legitymacja służbowa,

• karty identyfikacyjne,

• inne dokumenty uprawniające do wwozu i wywozu materiałów (faktury, polecenia
  wydania towaru, polecenie przemieszczenia materiału międzymagazynowego, dokumenty
  spedycyjne itp.),

• karta magnetyczna.

Przepustka stała - wydawana jest osobom zatrudnionym w obiekcie na czas nie określony, w przypadku wydzielenia odrębnych stref chronionych (produkcja specjalna, rodzaj działalności, przeznaczenie i rodzaj pomieszczeń), na przepustce stałej widnieje oznaczenie (symbol), który upoważnia do wejścia na obszar wydzielonej strefy.

Przepustka tymczasowa - przysługuje osobom czasowo zatrudnionym w obiekcie, jak również wykonującym określone prace (np. pracownicy innej firmy prowadzący określone prace na rzecz chronionego obiektu). Ważna jest wraz z dowodem osobistym. Wejście do wydzielonej strefy ochronnej, do pomieszczeń objętych tajemnicą państwową lub służbową, pomieszczeń archiwum osoby nie zatrudnionej w obiekcie może mieć miejsce tylko w asyście osoby wyznaczonej przez kierownika jednostki.

368 Blok zawodowy

Przepustka jednorazowa - wydawana na podstawie dokumentu tożsamości (dowód osobisty, paszport, książeczka wojskowa, prawo jazdy) osobom, których wejście do obiektu jest uzasadnione. Powinna znajdować się na niej adnotacja zawierająca datę, godzinę i podpis osoby przyjmującej daną osobę. Przepustkę zdaje się przy opuszczaniu obiektu.

Karta identyfikacyjna - wydawana wraz z przepustką jednorazową na podstawie dokumentu tożsamości (noszona na widocznym miejscu), przy opuszczaniu obiektu podlega zwrotowi wraz z przepustką jednorazową. Dokument tego typu wydawany jest również osobie zatrudnionej na stałe lub tymczasowo w obiekcie chronionym i jest określany jako identyfikator (wymóg noszenia w widocznym miejscu), na którym widnieją podstawowe dane pracownika oraz zdjęcie.

Karta magnetyczna - wydawana pracownikom stałym, zatrudnionym w wydzie­lonych strefach ochronnych, niezależnie od posiadanej przepustki stałej (pomieszczenia archiwum, informatyków, serwera, kancelarii tajnej itp.), chronionych przy zastosowaniu systemu kontroli dostępu wydzielonych stref. Karta zawiera zakodowane podstawowe da­ne konkretnego pracownika, spałnia rolę szczególnej przepustki dającej uprawnienia do wejścia do określonych stref ochronnych, po uprzednim wprowadzeniu jej do czytnika kart magnetycznych, który jest podłączony do systemu kontroli dostępu.

Przepustka specjalna - dokument umożliwiający zwolnienie od kontroli drogowej (przepustka specjalna W) w trakcie przewożenia wartości pieniężnych, wydawana przez Komendanta Głównego Policji na wniosek kierownika jednostki lub przedsiębiorcy pro­wadzącego działalność gospodarczą w zakresie usług ochrony osób i mienia w formie konwojowania wartości pieniężnych, jak również dokument umożliwiający wejście lub wjazd do obiektów specjalnych (wojskowych, Mennicy Państwowej, instytutów badaw­czych) wydawane osobom upoważnionym przez kierownika jednostki.

Inne dokumenty - faktura, polecenie wydania towaru, przemieszczenia międzyma-gazynowe, dokumenty spedycyjne, przewozowe - dokumenty te posiadają cechy umożli­wiające pełną identyfikację mienia: miejsce i datę wystawienia, podpis i pieczątkę osoby upoważnionej do wystawienia dokumentu, dane odbiorcy, dane nabywcy, cechy charak­terystyczne towaru (symbol, nazwę, oznakowanie, ilość, opakowanie), oznaczenie środka transportu.

8.4. Wskazanie komórki organizacyjnej upoważniającej do

wystawiania i ewidencjonowania dokumentów dotyczących ruchu osobowego i materiałowego

Komórką organizacyjną upoważnioną do wystawiania i ewidencjonowania wszelkich dokumentów związanych z ruchem osobowo-materiałowym jest wydzielony dział kadr. Kompetencje te mają również tworzone na terenie obiektów biura przepustek. Nie­kiedy część uprawnień związanych z wystawianiem i ewidencjonowaniem dokumentów cedowana jest w porozumieniu z kierownikiem jednostki na wydzielonego pracownika ochrony fizycznej.

Zasady opracowywania instrukcji o systemie przepustkowym... 369

8.5. Zagadnienia organizacyjno-porządkowe związane z przechowywaniem i ewidencjonowaniem kluczy

Sposób przechowywania, ewidencjonowania, wydawania kluczy określa kierownik jednostki w porozumieniu z kierownikiem ochrony. Istotnym jest jednoznaczne określenie osób upoważnionych do pobierania kluczy, szczególnie do pomieszczeń wydzielonych ze względu na charakter produkcji lub działalności. Wytypowanie pomieszczenia, szafy lub gabloty do przechowywania kluczy, dokumentacja związana z wydawaniem kluczy, sposób zabezpieczenia (zestaw kluczy w woreczku dodatkowo zabezpieczony plombą) to elementy prawidłowego dysponowania kluczami oraz pełnej kontroli w tym za­kresie.

8.6. Przydzielenie zadań dla pracowników ochrony w związku z kontrolą ruchu osobowo-materiałowego

Dowódca ochrony obiektu przedstawia aktualny stan ruchu osobowo-materiałowego oraz uwzględnia zmiany wprowadzone w tym zakresie. Zwraca szczególną uwagę na sprawy związane ze znajomością tych zagadnień przez'pracowników ochrony, sposób realizacji kontroli ruchu osobowo-materiałowego, właściwe wykorzystanie środków tech­nicznych będących w dyspozycji służb ochronnych oraz na egzekwowanie wiedzy z tego zakresu.

Znajomość instrukcji oraz wzorów dokumentów obowiązujących w kontroli ruchu osobowo-materiałowego jest nieodzownym czynnikiem stymulującym prawidłowe wy­konywanie zadań w tym zakresie. Kontrola ruchu osobowo-materiałowego powinna być prowadzona w sposób uniemożliwiający ominięcie tej kontroli oraz mieć charakter cią­gły. Unikać należy przeprowadzania takiej kontroli na zasadzie akcji jednorazowych, np. w reakcji na zaistniałą sytuację.

Podstawowe zadania pracowników ochrony realizujących prace związane z kontrolą ruchu osobowo-materiałowego:

1. Zakres ogólny:

• znajomość zadań wynikających z planu ochrony obiektu,

• znajomość instrukcji systemu przepustkowego,

• znajomość aktualnie obowiązujących wzorów dokumentów,

• znajomość obsługi urządzeń zabezpieczenia technicznego (systemu kontroli do­
  stępu, telewizji użytkowej).

2. Obowiązki pracowników ochrony w sytuacjach szczególnych:

• dokonywanie czynności sprawdzających w czasie umożliwiającym pełną identyfi­
  kację dokumentu,

• znajomość osób upoważnionych do podpisu i wystawienia dokumentów uprawnia­
  jących do wejścia i wjazdu na teren chronionego obiektu,

24*

370 Blok zawodowy

• dobra znajomość procedur postępowania przy czynnościach sprawdzania upraw­
  nień do przebywania w obiekcie, legitymowania, sprawdzania bagażu, ujęcia
  sprawcy czynu zabronionego, zatrzymania, przekazania Policji,

• umiejętność postępowania z osobami zakłócającymi porządek, nie stosującymi się
  do poleceń pracowników ochrony,

• realizacja innych czynności, poleceń przełożonych wynikających z aktualnej sytu­
  acji w obiekcie.

8.7. Zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych

Wszelkiego rodzaju nieprawidłowości (próba wejścia lub wyjścia osoby oraz wwóz lub wywóz towarów bez wymaganych dokumentów) występujące przy realizacji kontroli ruchu osobowo-materiałowego należy zgłaszać dowódcy ochrony, kierownikowi jednostki lub osobie upoważnionej do podejmowania decyzji w tym zakresie. W szczególnych przypadkach należy powiadomić jednostkę Policji. Każde zdarzenie odbiegające od przyjętych założeń należy udokumentować, podając szczegółowy opis zdarzenia i sposób jego rozwiązania.

W przypadkach nie cierpiących zwłoki, decyzje odnośnie do realizacji zadań oraz czynności w sytuacjach awaryjnych podejmuje samodzielnie pracownik ochrony fizycz­nej, wykorzystując do tego celu wszelkie dostępne mu środki ochrony fizycznej osób i mienia.

8.8. Wykorzystanie urządzeń technicznych w zakresie kontroli dostępu

Urządzeniami technicznymi wykorzystywanymi w zakresie kontroli ruchu osobowo--materiałowego są systemy kontroli dostępu oraz systemy telewizji użytkowej.

System kontroli dostępu pozwala na pełną kontrolę i identyfikację osób upoważ­nionych do przemieszczania się w strefach i miejscach objętych tym rodzajem zabez­pieczenia.

System telewizji użytkowej rejestruje przemieszczanie się osób i pojazdów po chronionym obiekcie z jednoczesnym podglądem tych zdarzeń na monitorach.

Zasady opracowywania instrukcji o systemie przepustkowym... 371

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 października 1998 r. w sprawie szcze­gółowych zasad i wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne (Dz. U. Nr 129, póz. 858).

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 listopada 1998 r. w sprawie szczegółowego trybu działań pracowni­ków ochrony, podejmowanych wobec osób znajdujących się w granicach chronionych obiektów i obszarów (Dz. U. Nr 144, póz. 933).

Opracowania

Grzeszczyk Cz., Yadentecuin agenta ochrony i detekywa. Warszawa 1996.

Hanausek T., Komentarz do ustawy o ochronie osób i mienia, Toruń 1998.

Nowicki Z. T., Ochrona transportowych wartości pieniężnych, Ochrona Mienia nr 1/99.

Siudalski S. J., Błędy vr systemach ochrony. Ochrona Mienia nr 1/99.

Edmund Basałyga

9.

RODZAJE I METODY ZAGARNIĘCIA MIENIA

WYSTĘPUJĄCE W ZAKŁADACH

PRODUKCYJNYCH, PRZYCZYNY SPRZYJAJĄCE

ICH DOKONYWANIU ORAZ ZADANIA

PRACOWNIKÓW OCHRONY W ZAKRESIE ICH

ZAPOBIEGANIA I WYKRYWANIA

9.1. Zakład w aspekcie wiktymologicznym

Wiktymologia (lać. victimci - ofiara) - dziedzina nauki zajmująca się rolą ofiary w przestępstwie, typami ofiar przestępstw oraz wpływem ofiary na określone zachowania sprawcy przstępslwa.

Czynnikami, które wpływają na potencjalne zagrożenie zakładu produkcyjnego, są rodzaj i wartość mienia, jakość systemu bezpieczeństwa oraz relacje między nimi. Przy dużej wartości mienia zakładu i jednocześnie słabym jego zabezpieczeniu, prowokuje się działania przestępcze, których cel na pewno zostanie osiągnięty. Przy tak samo dużej wartości mienia, ale przy odpowiednim zabezpieczeniu, należy oczekiwać powtarzających się ataków, które jednak nie powinny odnieść pożądanego skutku. Stąd wniosek, że odpowiednie zabezpieczenie może uchronić zakład od przyjęcia roli ofiary.

9.2. Kierunek zagrożeń w zakresie ochrony mienia zakładu

Rodzaj i wartość mienia zakładu stanowi podstawowy czynnik określający typy i zakres zagrożeń w zakładzie. Stąd konieczność analizy charakteru produkcji zakładu, używanych surowców i środków produkcji, wyposażenia, a także ruchu wszelkiego mienia w zakładzie i poza nim. W analizie tej należy wziąć pod uwagę między innymi:

374 Blok zawodowy

• wyposażenie techniczne zakładu (maszyny, urządzenia, sprzęt, pojazdy, osprzęt
  biurowy, wyposażenie pomieszczeń i obiektów itd.),

• surowce i materiały produkcyjne oraz środki zabezpieczenia produkcji,

• półprodukty i produkty finalne działów i zakładu,

— mienie pracowników i ewentualnie klientów.

O wartości mienia dla potencjalnego złodzieja decydują między innymi:

• wartość rynkowa, przede wszystkim na czarnym rynku,

• łatwość zaboru (skryte wyniesienie, wywiezienie, okresowe ukrycie w zakładzie),

• możliwość szybkiego i bezpiecznego zbytu.

Należy pamiętać, że w zasadzie prawie wszystko w zakładzie produkcyjnym może stanowić rzecz godną kradzieży, zwłaszcza dla złodzieja wewnętrznego. Im mienie zakładu jest cenniejsze, tym bardziej należy je chronić - ta oczywista prawda nie zawsze jest realizowana, stąd na ogół duże możliwości kradzieży w zakładach produkcyjnych.

Jakość systemu bezpieczeństwa jest drugim elementem mającym znaczący wpływ na poziom kradzieży w zakładzie produkcyjnym. System bezpieczeństwa zakładu to całokształt działań organizacyjno-taktycznych wspartych środkami technicznymi i ochro­ną fizyczną w celu osiągnięcia i utrzymania odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa ludzi i mienia. System bezpieczeństwa powinien obejmować całą działalność zakładu i wszystkie bez wyjątku osoby z zakładem w jakikolwiek sposób związane.

Wszystkie elementy systemu bezpieczeństwa muszą stanowić jedną, wewnętrznie spójną całość. Podstawą tworzenia i funkcjonowania takiego systemu muszą być formal-no-prawne unormowania dotyczące problematyki bezpieczeństwa w zakładzie. Głównym elementem systemu bezpieczeństwa są działania organizacyjno-taktyczne obejmują­ce m.in.:

- stworzenie w miarę bezpiecznej struktury funkcjonalnej zakładu (rozmieszczenie
poszczególnych elementów zakładu, podział na sektory, rozmieszczenie ludzi i mienia,
wytyczenie tras komunikacyjnych itd.),

— określenie jednolitej koncepcji systemu bezpieczeństwa zakładu,

• opracowanie dokumentacji wewnętrznej opartej na powyższej koncepcji (regula­
  miny, instrukcje, zakresy obowiązków, procedury itd.),

• zorganizowanie sił i środków ochrony oraz zabezpieczenia (bezpośrednia ochrona
  fizyczna i środki zabezpieczenia technicznego),

• systematyczne szkolenia wszystkich pracowników zakładu i ochrony,

• codzienna realizacja wszystkich zaplanowanych działań i czynności,

• kontrolowanie funkcjonowania systemu bezpieczeństwa zakładu i jego korekta.
  Działania organizacyjno-taktyczne uzupełnione są:

• zabezpieczeniem technicznym (środki budowlane, mechaniczne i elektroniczne),

• ochroną fizyczną (stała lub doraźna, system monitoringu, konwojowanie mienia).
  Tylko łączne zastosowanie wszystkich wyżej wymienionych składników systemu

bezpieczeństwa może dać oczekiwane efekty w postaci neutralizacji zagrożeń kradzieża­mi lub ich znaczne obniżenie.

Praktyka dowodzi, że nie zawsze realizuje się kompleksowe działania w ramach systemu bezpieczeństwa, bądź to z powodu nieznajomości problematyki, bądź też z powodów bardzo przyziemnych, jak lenistwo, pseudooszczędność czy lekceważenie problemu.

Rodzaje i metody zagarnięcia mienia występującego w zakładach...

375

9.3. Okoliczności sprzyjające kradzieżom w zakładzie

Bez względu na jakość zastosowanego systemu bezpieczeństwa, zakład zawsze pozostaje zagrożony kradzieżami. Najczęściej kradzieżom sprzyja:

• brak właściwej dokumentacji systemu bezpieczeństwa albo jej mała przydatność
  lub sformalizowanie,

• rozbieżność między dokumentacją a funkcjonowaniem zakładu,

• brak szkolenia personelu i ochrony,

• brak wysokich wymagań i kontroli ze strony kierownictwa zakładu,

• niski poziom przygotowania specjalistycznego osób zajmujących się problemami
  bezpieczeństwa i pracowników ochrony,

• niski poziom lub brak technicznego zabezpieczenia zakładu.

Generalnie okolicznością często wręcz prowokującą kradzieże jest brak zorganizo­wanych działali ochronno-zabezpieczających w zakładzie oraz beztroski stosunek do problemu bezpieczeństwa pracowników, w tym pracowników ochrony.

Wiodąca rola w zakładzie w zakresie bezpeczeństwa przypada organizatorowi takich działań - szefowi bezpieczeństwa. Powinien on być specjalistą, mieć duże doświadczenie i posiadać licencję pracownika ochrony fizycznej drugiego stopnia. Szef bezpieczeństwa podlega zazwyczaj bezpośrednio kierownikowi zakładu i dysponuje szerokimi kompeten­cjami decyzyjno-kontrolnymi.

Znaczną rolę w podnoszeniu i utrzymywaniu wysokiego poziomu zabezpieczenia mienia odgrywają pracownicy ochrony fizycznej, dlatego ważny jest ich odpowiedni dobór i przeszkolenie oraz właściwe kierowanie nimi.

Zaktacl produkcyjny

KLIENT

PRACOWNIK

OBCY

WSPÓŁPRACOWNIK

Rys. l. Kierunki zagrożeń kradzieżą mienia w zakładzie produkcyjnym

W zakładach produkcyjnych zagrożenie kradzieżą może mieć wielorakie źródła. Po­tencjalni sprawcy mogą być osobami z zewnątrz, mogą współpracować z zakładem, być jego klientami lub pracować w zakładzie. Mogą również wystąpić bardziej złożone konfi­guracje w przypadku zorganizowanej działalności przestępczej, w formie współdziałania osób z dwóch, a nawet więcej grup spośród wyżej wymienionych.

376 Blok zawodowy

Zagrożenia kradzieżami mienia przez powyższe grupy są różne, głównie z powodu zróżnicowanych możliwości dostępu do określonych miejsc i rejonów zakładu. Usyste­matyzowana lista osób zagrażających przedstawia się następująco:

1. pracownicy,

2. współpracujący (zaopatrzenie, konserwacja, remonty, transport itd.),

3. klienci,

4. obcy.

W ciągu doby poziom zagrożenia mienia jest zróżnicowany. Wiąże się to z ła­twiejszą dostępnością, ruchem ludzi i mienia, ograniczoną widocznością, możliwością maskowania działań, poziomem czujności pracowników zakładu i ochrony fizycznej, wa­runkami atmosferycznymi itd.

W ciągu dnia, w czasie funkcjonowania zakładu, typowe są działania rozpoznaw-czo-przygotowawcze na potrzeby większych kradzieży oraz kradzieże drobne, najczę­ściej pracownicze, włącznie z próbami skrytego wywiezienia lub wyniesienia mienia z zakładu. Wykorzystywane są przy tym znajomości z pracownikami ochrony lub zwią­zane z długoletnią pracą w zakładzie obniżenie poziomu kontroli lub omijanie procedur kontroli ruchu osób i pojazdów.

W dzień mogą mieć także miejsce rozboje w celu zaboru gotówki z miejsca przechowywania lub w toku transportowania. Sprawcami tego przestępstwa w zasa­dzie są osoby spoza zakładu, ale mogą one mieć wspólników wśród osób z zakładem w jakikolwiek sposób związanych. Dzień sprzyja także przygotowaniu aktów sabota­żu, zwłaszcza w obiektach szczególnie ważnych lub przy produkcji zawiązanej z za­grożeniem.

W nocy dostęp do określonych obiektów, pomieszczeń czy rejonów jest ogólnie utrudniony, jednakże przy dobrze zorganizowanej grupie i określonych przygotowaniach w dzień, noc sprzyja skrytemu działaniu przestępczemu w postaci włamań i skrytego transportowania mienia poza zakład. Z zasady transport ten odbywa się poza oficjalnymi bramami i wyjściami, często sprawcy tworzą własne wyjścia lub wyjazdy, ewentualnie wykorzystują luki w istniejącym systemie.

Przy większych kradzieżach należy liczyć się z różnorodnym oddziaływaniem na pracowników ochrony - od kontaktu osobistego dla odwrócenia uwagi do użycia broni palnej.

Można przyjąć, że obiektami kradzieży mogą być:

1) w ciągu dnia:

• mienie w pomieszczeniach otwartego oraz przejściowego magazynowania i skła­
  dowania,

• surowce i półprodukty w czasie transportu i składowania poza pomieszczeniami,

— dokumenty, druki, pieczątki, przepustki, nośniki informacji itd.;

2) w nocy:

• mienie w magazynach.

• mienie składowane poza pomieszczeniami,

— wyposażenie zakładu, w tym także biurowe.

Rodzaje i metody zagarnięcia mienia występującego w zakładach... 377

9.4. Stosowane metody zaboru mienia w zależności od charakteru produkcji

W zależności od charakteru produkcji można wyróżnić następujące, najczęściej stosowane, metody zaboru mienia:

• kradzież,

• kradzież rozbójnicza,

• kradzież z włamaniem,

• pracownicze zagarnięcie mienia,

• wymuszenie,

• przywłaszczenie,

• skopiowanie lub kradzież programów komputerowych,

• skopiowanie lub kradzież dokumentów technicznych, ekonomicznych.

Do najczęstszych zagrożeń należy kradzież w postaci podstawowej oraz jej odmiany kwalifikowane - kradzież z włamaniem oraz kradzież rozbójnicza.

Kradzieże dotyczą głownie towarów (surowce, elementy składowe produktu final­nego, gotowe produkty), środków trwałych, a także gotówki (zwłaszcza w okresach zwiększonej jej ilości lub ruchu) oraz dokumentów, nośników informacji, pieczęci, druków itp.

Zabór (powielanie danych informatycznych lub dokumentów jest często trudne do wykrycia, a przez to bardzo niebezpieczne. Dotyczy przede wszystkim tych instytucji, w których informacja stanowi jedną z największych wartości. Zaliczyć do nich można między innymi ośrodki naukowo-badawcze i konstrukcyjne, zakłady dysponujące bazami danych (również personalnych), podmioty działające na rzecz bezpieczeństwa, obronności oraz gospodarki kraju. Celem takiej kradzieży może być zdobycie:

— planów działania,

• technologii i schematów konstrukcji,

• materiałów analitycznych,

— wykazów, opisów, ewidencji,

- planów topograficznych.

9.5. Zadania i rola pracowników ochrony w zakresie przeciwdziałania kradzieżom zakładowym

Podstawowe zadania pracowników ochrony wynikają z ustawy o ochronie osób i mie­nia. Art. 2 pkt 5 określa ochronę mienia jako działania zapobiegające przestępstwom i wykroczeniom przeciwko mieniu, a także przeciwdziałające powstawaniu szkody wy­nikającej z tych zdarzeń oraz nie dopuszczające do wstępu osób nieuprawnionych na teren chroniony.

Pracownicy ochrony fizycznej w zakładzie produkcyjnym zobowiązani są, jak wynika z przytoczonej definicji, do prowadzenia działań dwupoziomowo, w zależności od sy­tuacji. I tak w sytuacji braku zagrożeń realizują działania prewencyjne (zapobieganie

378 Blok zawodowy

kradzieży), a w przypadku kradzieży lub jej próby przechodzą do działań interwen­cyjnych (minimalizowanie szkody).

Ustawodawca dla realizacji powyższych zadań wyposażyf pracownika ochrony w spe­cjalne uprawnienia (art. 36, 38, 42 ustawy), wykraczające poza ogólnie obowiązujące prawa obywatelskie. Do uprawnień tych zalicza się:

• prawo do kontroli ruchu osób w zakładzie z legitymowaniem włącznie,

• prawo zmuszenia osoby nie posiadającej uprawnień do przebywania w nim do
  opuszczenia obiektu, włącznie z użyciem siły fizycznej,

• prawo ujęcia osoby bezpośrednio zagrażającej mieniu zakładu,

• prawo zastosowania środków przymusu bezpośredniego w ochronie mienia,

• prawo do ochrony prawnej jak dla funkcjonariuszy publicznych, jeśli zakład jest
  obiektem podlegającym obowiązkowej ochronie (art. 5 ustawy).

Adekwatnie do zakresu działań pracowników ochrony fizycznej, ich zadania w obrębie przeciwdziałania kradzieżom w zakładzie produkcyjnym dzielą się na zadania prewencyj­ne i interwencyjne. Powinny być one precyzyjnie określone w odpowiednich dokumen­tach, m.in. w planie ochrony, zakresach obowiązków poszczególnych osób funkcyjnych i procedurach postępowania.

Zakres powyższych zadań powinien obejmować m.in.:

1) zadania prewencyjne:

1. ujęcie w dokumentacji zakładu problematyki zabezpieczenia i ochrony osób
   i mienia,

2. kontrola ruchu osób, mienia i pojazdów,

3. nadzór nad mieniem składowanym i magazynowanym,

4. nadzór nad urządzeniami i wyposażeniem zakładu,

5. nadzór i kontrola tworzenia, zabezpieczania i obiegu informacji (dokumentów,
   informatycznych nośników danych),

t) prowadzenie prewencyjnych akcji kontrolnych osób i pojazdów oraz przeszukiwań

rejonów i pomieszczeń,

g) kontrola stanu środków i systemów technicznego zabezpieczenia mienia, h) zapobieganie zagrożeniu pożarowemu i terrorystycznemu, i) wykrywanie symptomów zagrożenia kradzieżami,

j) określanie luk i słabych punktów w systemie zabezpieczenia i ochrony mienia, k) zgłaszanie przełożonym wszelkich spostrzeżeń i faktów mających wpływ na

poziom zabezpieczenia i ochrony mienia, I) przestrzeganie tajemnicy służbowej i przedsiębiorstwa,

m) realizacja zadań ochronnych wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości, n) włączanie tematyki kradzieży mienia do programów szkolenia pracowników

zakładu i pracowników ochrony;

2) zadania interwencyjne:

1. informowanie przełożonych o symptomach zagrożenia lub kradzieży mienia,

2. zabezpieczanie miejsca kradzieży i ewentualnie odzyskanego mienia,

3. ujmowanie sprawców kradzieży i niezwłoczne przekazywanie ich Policji,

4. sprawdzanie bagażu i odzieży (w ramach uprawnień powierzonych przez zakład)
   pojazdów i osób podejrzanych o dokonanie kradzieży,

Rodzaje i metody zagarnięcia mienia występującego w zakładach... 379

5. organizowanie zasadzek w celu zapobieżenia kradzieżom,

5. legitymowane na terenie zakładu osób nieznanych i zachowujących się podejrza­
   nie,

6. niewpuszczanie lub wzywanie do opuszczenia zakładu osób nieuprawnionych.

Zadania powyższe realizowane są przez wszystkie szczeble organizacyjne w zakre­sie ich kompetencji i możliwości w ramach kompleksowego systemu bezpieczeństwa zakładu.

Ogólny zakres kompetencyjny poszczególnych szczebli można określić następująco:

1) kierownictwo zakładu

1. określa strukturę oraz zasady funkcjonowania systemu bezpieczeństwa zakładu,

2. określa kompetencje i zadania dla poszczególnych pionów (działów) zakładu,

3. zabezpiecza środki finansowe na potrzeby systemu bezpieczeństwa,

4. zleca opracowanie i zatwierdza dokumentację systemu bezpieczeństwa,

c) obsadza główne stanowiska systemu bezpieczeństwa (np. szef zabezpieczenia zakładu, komendant WSO, dowódca grupy konwojowej itd.),

O decyduje o ewentualnym wyborze komercyjnej firmy ochrony i podpisuje niezbęd­ne dokumenty,

g) zatwierdza plany inwestycyjne i szkolenia na potrzeby systemu bezpieczeństwa,

h) uczestniczy w szkoleniach w zakresie ogólnych problemów bezpieczeństwa;

2) kierownictwo pionu (działu)

1. odpowiada za problematykę bezpieczeństwa w podległym pionie (dziale) zgodnie
   z ogólnozakładową koncepcją w tym zakresie,

2. zgłasza potrzeby rzeczowe i finansowe realizacji zadań ujętych w odpowiednich
   dokumentach,

3. organizuje kontrole i szkolenia w zakresie bezpieczeństwa,

4. dokonuje okresowych analiz systemu bezpieczeństwa pionu (działu) z wnioskami;

3) szef zabezpieczenia zakładu

1. określa koncepcję systemu bezpieczeństwa zakładu,

2. opracowuje dokumentację bezpieczeństwa zakładu i ewentualnie uzgadnia ją
   z KWP, jeśli wymagają tego przepisy,

3. organizuje zabezpieczenie i ochronę zakładu,

4. nadzoruje funkcjonowanie całego systemu bezpieczeństwa osobiście i poprzez
   inne osoby funkcyjne, zgodnie ze strukturą zakładu i kompetencjami pracowników,

5. utrzymuje bezpośrednie kontakty z określonymi instytucjami i podmiotami zgod­
   nie z przepisami i potrzebami zakładu,

6. dokonuje okresowych analiz stanu i poziomu bezpieczeństwa zakładu na podstawie
   ocen własnych i innych osób funkcyjnych oraz przedstawia je kierownictwu
   zakładu,

7. dokonuje ewentualnych korekt w systemie bezpieczeństwa zakładu w uzgodnieniu
   z określonymi instytucjami i osobami,

h) organizuje i nadzoruje szkolenia w zakresie bezpieczeństwa dla etatowych pra­cowników tego systemu i innych pracowników.

380 Blok zawodowy

Wszyscy pracownicy ochrony zakładu bez względu na pełnioną funkcję są odpowie­dzialni za poziom zabezpieczenia mienia zakładu. Wynika to z ustawy o ochronie osób i mienia oraz /, obowiązków pracowniczych określonych kodeksem pracy.

Literatura

Źródła

Ustawa o ochronie osób i mienia z dnia 22 sierpnia 1997 r. (D/.. U. Nr 114, póz. 740).

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia IX listopada 1998 r. w sprawie szczegółowego trybu działań pracowni­ków ochrony podejmowanych wobec osób znajdujących się w granicach chronionych obiektów i obszarów (D/.. U. Nr 144, póz. 933).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 11 maja 1983 r. w sprawie zasad i trybu postępowania w razie wnoszenia napojów alkoholowych na tereny objęte zakazem ich wnoszenia (Dz. U. Nr 25. póz. 105).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 listopada 1998 r. w sprawie wewnętrznych służb ochrony (D/,. U. Nr 4. póz. 31).

Ustawa / dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. Nr 133. póz. 883).

Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 11, póz. 95).

Opracowania

Nowicki Z. T., Ochrona osób i mienia. Podstawy organizacyjno-prawne, Toruń 1999.

Adam Dwornicki, Stanisław Poważyński

10

TECHNICZNE ŚRODKI ZABEZPIECZENIA MIENIA

10.1. Ogólne wymogi prawne oraz obowiązujące normy w zakresie stosowania urządzeń zabezpieczających

10.1,1. Ustawa o ochronie osób i mienia

Ustawa o ochronie osób i mienia w istotny sposób zmieniła dotychczas obowiązujące oraz wprowadziła nowe normy prawne w zakresie zabezpieczeń technicznych. Ustawa określa:

1. obszary, obiekty i urządzenia podlegające obowiązkowej ochronie,

1. zasady prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie zabezpieczeń technicznych
   (koncesja, licencja pierwszego i drugiego stopnia),

2. wymagane kwalifikacje i uprawnienia pracowników zabezpieczenia technicznego.

Ustawa stanowi, że ochrona osób i mienia realizowana jest w dwóch głównych formach:

1. bezpośredniej ochronie fizycznej,

2. zabezpieczeniu technicznym, polegającym na:

1. montażu, eksploatacji, konserwacji, naprawach elektronicznych urządzeń i syste­
   mów alarmowych, sygnalizujących zagrożenie chronionych osób i mienia,

2. montażu, eksploatacji, konserwacji, naprawach oraz awaryjnym otwieraniu urzą­
   dzeń i środków mechanicznego zabezpieczenia.

Dozór sygnałów alarmu przesyłanych i przetwarzanych w elektronicznych urządze­niach alarmowych, zgodnie z zapisem ustawy, należy do zakresu ochrony fizycznej (np. obsługa alarmowych centrów odbiorczych - do wejścia w życie ustawy czynność nie zaliczana do ochrony fizycznej, lecz do ochrony technicznej lub usług telekomunika­cyjnych).

382 Blok zawodowy

Obszary, obiekty i urządzenia ważne dla obronności, interesu gospodarczego pań­stwa, bezpieczeństwa publicznego i innych ważnych interesów państwa podlegają obo­wiązkowej ochronie przez specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne lub odpowiednie zabezpieczenia techniczne. Rodzaj zastosowanych zabezpieczeń technicznych powinien być wyszczególniony w planie ochrony obszaru lub obiektu.

10.1.2. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie wzoru i trybu wydawania licencji pracownika ochrony fizycznej i licencji pracownika zabezpieczenia technicznego oraz trybu i częstotliwości wydawania przez organy Policji opinii o pracownikach ochrony

W zakresie zabezpieczenia technicznego na terenie obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie zabezpieczenia techniczne mogą wykonywać wy­łącznie przedsiębiorcy, którzy uzyskali koncesję wydawaną przez Ministra Spraw We­wnętrznych i Administracji. Koncesji nie wymaga działalność gospodarcza w zakresie usług zabezpieczenia technicznego, jeżeli nie dotyczy obszarów, obiektów i urządzeń określonych w ustawie.

Koncesję w zakresie świadczenia usług technicznej ochrony mienia wydaje się na wniosek:

- przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, jeżeli osoba ta posiada licencję drugiego
stopnia pracownika zabezpieczenia technicznego,

— przedsiębiorcy innego niż osoba fizyczna, jeżeli licencję drugiego stopnia pracow­nika zabezpieczenia technicznego posiada co najmniej jedna osoba będąca wspólnikiem spółki cywilnej, jawnej lub komandytowej, członkiem zarządu, prokurentem lub pełno­mocnikiem ustanowionym przez przedsiębiorcę do kierowania działalnością określoną w koncesji.

W odniesieniu do usług związanych z zabezpieczeniami technicznymi ustawa nakłada obowiązek posiadania przez wszystkich pracowników odpowiedniej licencji.

W grupie pracowników zabezpieczenia technicznego obowiązek posiadania licencji pierwszego stopnia obejmuje wszystkich pracowników wykonujących usługi zabezpiecze­nia technicznego bez względu na obiekt lub obszar wykonywania tych usług, natomiast obowiązek posiadania licencji drugiego stopnia nałożony jest na przedsiębiorców, którzy wykonują usługi w obiektach lub obszarach podlegających obowiązkowej ochronie.

Licencja pracownika zabezpieczenia technicznego pierwszego stopnia upoważnia do wykonywania czynności, które polegają na:

• montażu elektronicznych urządzeń i systemów alarmowych, sygnalizujących zagro­
  żenie chronionych osób i mienia oraz eksploatacji, konserwacji i naprawach w miejscach
  ich zainstalowania,

• montażu urządzeń i środków mechanicznego zabezpieczenia oraz ich eksploatacji,
  konserwacji, naprawach i awaryjnym ich otwieraniu w miejscach zainstalowania.

Licencja pracownika zabezpieczenia technicznego drugiego stopnia upoważnia do wykonywania czynności wchodzących w zakres licencji pierwszego stopnia oraz do:

Techniczne środki zabezpieczenia mienia 383

• opracowywania projektów zabezpieczenia technicznego,

• organizowania i kierowania zespołami pracowników zabezpieczenia technicznego,

• ubiegania się o koncesję w zakresie ochrony osób i mienia w formie zabezpieczenia
  technicznego, jak również prowadzenia tej działalności.

O wydanie licencji pracownika zabezpieczenia technicznego pierwszego i drugie­go stopnia może ubiegać się osoba, która

a) w przypadku licencji pierwszego stopnia:

• ma obywatelstwo polskie, ukończyła 18 lat,

• ma pełną zdolność do czynności prawnych stwierdzoną własnym oświadczeniem,

• nie była skazana prawomocnym orzeczeniem za przestępstwo umyślne,

• posiada nienaganną opinię, wydaną przez komendanta komisariatu Policji właści­
  wego ze względu na jej miejsce zamieszkania,

• posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań, stwierdzoną
  orzeczeniem lekarskim,

• posiada wykształcenie zawodowe techniczne o specjalności elektronicznej, elek­
  trycznej, łączności, mechanicznej lub ukończony kurs pracownika zabezpieczenia tech­
  nicznego albo została przyuczona do wymienionych zawodów na podstawie odrębnych
  przepisów,

b) w przypadku licencji drugiego stopnia:

• ma obywatelstwo polskie, ukończyła 21 lat,

• ma pełną zdolność do czynności prawnych stwierdzoną własnym oświadczeniem,

• nie była skazana prawomocnym orzeczeniem za przestępstwo umyślne,

• posiada nienaganną opinię, wydaną przez komendanta komisariatu Policji właści­
  wego ze względu na jej miejsce zamieszkania,

• posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań, stwierdzoną
  orzeczeniem lekarskim,

• posiada wykształcenie co najmniej średnie techniczne o specjalności elektronicznej,
  elektrycznej, łączności, mechanicznej albo stopień specjalizacji zawodowej przyznawany
  na podstawie odrębnych przepisów.

Pracownik zabezpieczenia technicznego winien posiadać licencje w czasie wykony­wania czynności ochronnych.

10.1.3. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie szczegółowych zasad i wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 października 1998 r. określa szczegółowe zasady i wymagania, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne.

Omówienie treści rozporządzenia zostało zawarte w rozdziale 7. bloku zawodowego Organizacja konwoju.

384 Blok zawodowy

10.1.4. Ustawa o normalizacji

Przedsiębiorcy i inne jednostki organizacyjne wykonujące zabezpieczenie budynków i pomieszczeń oraz pojazdów zobowiązani są stosować urządzenia zabezpieczenia tech­nicznego, posiadające świadectwa badań jakościowych lub kwalifikacyjne, certyfikaty lub inne dokumenty, potwierdzające ich zgodność z obowiązującymi normami, wydane przez upoważnioną jednostkę.

Ustawa o normalizacji powołała Polski Komitet Normalizacji, Główny Urząd Miar i Polskie Centrum Badań i Certyfikacji.

Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC) organizuje i nadzoruje krajowy system certyfikacji poprzez akredytowanie laboratoriów badawczych.

Polski Komitet Normalizacyjny (PKN) ustala zasady opracowywania i stosowania Polskich Norm. Badania w akredytowanych laboratoriach są przeprowadzane na podsta­wie ustaleń zawartych w Polskich Normach.

10.1.5. Polska Norma - Systemy Alarmowe

Polski Komitet Normalizacji ustanowił obowiązujące od dnia l stycznia 1994 r. polskie normy w zakresie systemów alarmowych - PN-93/E-08390. Normą objęte są trzy grupy zagadnień:

1. zagadnienia ogólne: terminologia, postanowienia ogólne, zasilacze, próby środowi­
   skowe, zasady stosowania,

2. zagadnienia dotyczące czujek: wymagania ogólne, aktywne czujki podczerwieni,
   czujki ultradźwiękowe Dopplera, czujki mikrofalowe Dopplera, czujki pasywnej
   podczerwieni, pasywne czujki stłuczenia szyby,

3. zagadnienia dotyczące systemów transmisji alarmu: wymagania ogólne, wymagania
   dotyczące urządzeń, transmisja alarmu przez tory specjalizowane, systemy łączności
   cyfrowej wykorzystujące telefoniczną sieć komutowaną, systemy łączności akustycz­
   nej wykorzystujące telefoniczną sieć komutowaną.

10.1.6. Ustawa o ochronie przeciwpożarowej

Do ochrony osób i mienia w systemach elektronicznych zabezpieczeń stosowane są także automatyczne urządzenia sygnalizacji pożaru.

Zgodnie z ustawą o ochronie przeciwpożarowej, ochrona przeciwpożarowa polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia i mienia przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem, poprzez m.in. zapewnienie koniecznych warunków ochrony technicznej nieruchomościom lub ruchomościom.

Realizowane jest to w formie wyposażenia obiektów w instalacje sygnalizacyjno--alarmowe oraz stałe urządzenia gaśnicze.

Wszystkie urządzenia stosowane w ochronie przeciwpożarowej powinny posiadać świadectwo zgodności z Polską Normą.

Techniczne środki zabezpieczenia mienia 385

10.1.7. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów

Minister Spraw Wewnętrznych w rozporządzeniu w sprawie ochrony przeciwpożaro­wej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów określił, jakie obiekty wymaga­ją stosowania instalacji sygnalizacyjno-alarmowych. Instalacje sygnalizacyjno-alarmowe s ośli je się w:

1) obiektach handlowych:

1. jednokondygnacyjnych o powierzchni strefy pożarowej powyżej 5000 m²,

2. wielokondygnacyjnych o powierzchni strefy pożarowej powyżej 1500 m²,

2. teatrach o liczbie miejsc powyżej 300,

3. kinach o liczbie miejsc powyżej 600,

4. obiektach gastronomicznych o liczbie miejsc powyżej 300,

5. salach widowiskowych i zamkniętych budynkach sportowych o liczbie miejsc powyżej
   1500,

6. obiektach wystawowych:

1. jednokondygnacyjnych o powierzchni strefy pożarowej powyżej 5000 m²,

2. wielokondygnacyjnych o powierzchni strefy pożarowej powyżej 2000 m²,

7. szpitalach, / wyjątkiem psychiatrycznych oraz w sanatoriach o liczbie łóżek powyżej
   200 w budynku,

8. szpitalach psychiatrycznych o liczbie łóżek powyżej 100 w budynku,

9. domach pomocy społecznej i ośrodkach rehabilitacji dla osób niepełnosprawnych

0 liczbie łóżek powyżej 100 w budynku,

10) zakładach pracy zatrudniających ponad 100 osób niepełnosprawnych w budynku, l I) budynkach administracyjno-biurowych o wysokości powyżej 25 m,

12. domach wczasowych, domach studenckich, internatach i innych obiektach hotelowych,
    w których przewidywany okres pobytu tych samych osób przekracza 3 dni, jeżeli
    liczba miejsc noclegowych w budynku przekracza 200,

13. obiektach hotelowych nie wymienionych w pkl. 12, jeżeli liczba miejsc noclegowych
    w budynku przekracza 50,

14. archiwach wyznaczonych przez centralny organ administracji państwowej właściwy
    w sprawach archiwistyki,

15. muzeach oraz zabytkach budowlanych, wyznaczonych przez generalnego konserwa­
    tora zabytków w uzgodnieniu z komendantem głównym państwowej straży pożarnej,

16. ośrodkach elektronicznego przetwarzania danych o zasięgu krajowym, wojewódzkim

1 resortowym,

17. centralach telefonicznych o pojemności ponad 10000 numerów i centralach telefo­
    nicznych tranzytowych o pojemności 5000-10000 numerów o zr aczeniu miejscowym
    lub regionalnym,

18. garażach podziemnych o liczbie stanowisk powyżej 50,

19. stacjach metra (kolei podziemnych),

386 Blok zawodowy

20. dworcach i portach posiadających pomieszczenia, w których może przebywać jedno­
    cześnie powyżej 500 osób,

21. obiektach bankowych, w których strefa pożarowa zawierająca salę operacyjną ma
    powierzchnię 500 m~.

Instalacje sygnalizacyjno-alarmowe w obiektach wymienionych w rozporządzeniu mus/.ą być potąc/one z najbliższą jednostką ratowniczo-gaśniczą Państwowej Straży Po­żarnej. W przypadku wyposażenia obiektów w stałe urządzenia gaśnicze można zrezy­gnować z wyposażania ich w instalację sygnalizacyjno-alarmową. Możliwość, o której mowa. nic oznacza zwolnienia z obowiązku połączenia urządzeń z komendą lub jednostką ratowniczo-gaśniczą Państwowej Straży Pożarnej w sposób zapewniający automatyczne przekazywanie informacji o pożarze.

10.2. System zabezpieczeń

System technicznego zabezpieczenia obiektu to zbiór środków ochrony: budowla­nych, mechanicznych i elektronicznych, których funkcje uzupełniają się, a ich wzajemne odpowiednio zorganizowane działanie pozwala zapewnić skuteczną, efektywną ochronę obiektu, większą niż ich suma właściwości ochronnych.

10.3. Zabezpieczenia budowlane - klasyfikacja i przeznaczenie

Zabezpieczenia budowlane i mechaniczne chronią obiekty i przechowywane w nich wartości na zasadzie przegród materialnych i urządzeń utrudniających dostęp napast­nikowi.

Wielkością charakteryzującą zabezpieczenia budowlane i mechaniczne jest klasa odporności na włamanie, klasyfikacyjne oznaczenie odporności na włamanie, określone w punktach oporowych - stanowiących obliczoną współzależność czasu niezbędnego na dokonanie skutecznego włamania w określonych standardach i punktowej wartości narzędzi stosowanych do wykonania skutecznego włamania.

Klasyfikację zabezpieczeń budowlanych i mechanicznych w funkcji odporności na włamanie, wyrażonej w punktach oporowych, przedstawia lab. 1.

Urządzenia zabezpieczające muszą posiadać świadectwo kwalifikacyjne określające m.in. klasę odporności. Instytucją wydającą świadectwa kwalifikacyjne urządzeń jest Instytut Mechaniki Precyzyjnej w Warszawie.

Do grupy zabezpieczeń budowlanych zaliczamy:

• zabezpieczenia otworów okiennych,

• zabezpieczenia otworów drzwiowych,

• drzwi skarbcowe,

• pomieszczenia specjalne, skarbce itp.

Do zabezpieczenia otworów okiennych stosuje się kraty stalowe lub szklenie okien szybami ochronnymi - budowlanymi. Kraty wykonuje się z kształtowników stalowych

Techniczne środki zabezpieczenia mienia

387

Tali. I. Klasyfikacja pomieszczeń i urządzeń oraz limit jednostek obliczeniowych przechowywanych w nich wartości pieniężnych (jednostka obliczeniowa określa dopuszczalny limit stale lub jednorazowo przechowywa­nych i transportowanych wartości pieniężnych, wynoszącą 120-krotność przeciętnego miesięcznego wynagro­dzenia za ubiegły kwartał, ogłaszanego przez Prezesa GUS w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski")

Klasa odporności na włamanie po­mieszczeń i UI7,;}-tb.eń	Minimalna wartość odpor­ności na włamanie (RU)		Klasa zamka	Dopuszcz wywanyc	liny limit wartości p enieżnych przecho-w pomieszczeniach urządzeniach
								Pomieszczenia tirza-
								systcmami alan iowyini hib chroń one sy (ćmami alarmowymi kl; sy niż­szej otl SA.l		zeń a chronione syste-laii alarmowymi klasy o n jmniej SA3
		ihislep częściowy	dostęp całkowity		pomiesz­czenia	urządzenia	)om esz-zen i	urządzenia
0	<30	<50	1xA	-	-	-	-
I	30	50	lxA	-	0,5	-	1.3
II	50	80	lxA	-	1,5	-	3
III	X0	120	lxB	-	3	-	6
IV	120	1X0	2xB	-	5	-	10
V	1X0	270	2xB	X	8	15	15
VI	270	400	2xC	12	12	20	20
VII	400	600	2xC	16	16	30	30
VIII	550	X25	2xC	20	20	40	40
IX	700	1050	2xC	30	-	60	60
X	900	1 350	2xC	40	-	100	100
XI	-	2000	3xC lub 2xD	60	-	bez ogr.	-
XII	-	3000	3xC lub 2xD	-	-	bez ogr.	-
XIII	-	4500	3xC lub 2xD	-	-	bez ogr.	-

kotwionych ze wszystkich czterech stron w ścianie. Szyby ochronne - budowlane objęte są odrębną klasyfikacją. Wyróżnia się trzy grupy szyb:

- szyby o zwiększonej odporności na przebicie i rozbicie,

— szyby odporne na ostrzał z broni palnej,

- szyby o zwiększonej odporności na działanie fali detonacyjnej.

Każda z tych grup dzieli się na klasy charakteryzujące się określoną odpornością na działanie czynników niszczących. Szyby stosowane do zabezpieczenia obiektów powinny posiadać świadectwo kwalifikacyjne oraz posiadać trwałe oznakowanie klasy w widocznym miejscu od wewnątrz.

Klasyfikację szyb wraz z przykładami zastosowań przedstawia tab. 2.

Do zabezpieczenia otworów drzwiowych do chronionych obiektów lub pomieszczeń stosuje się drzwi typu zabezpieczeniowego — drzwi o podwyższonej odporności na włamanie. Drzwi zabezpieczeniowe mogą być wykonywane jako:

- drzwi zabezpieczeniowe pełne,

— drzwi kratowe wykonane z kształtowników stalowych,

- drzwi pełne wykonane ze szkła ochronnego - budowlanego.
Zabezpieczenia drzwi do garaży wymagających szczególnej ochrony mogą być

wykonywane jako drzwi lub wrota uchylne zabezpieczeniowe pełne.

Drzwiami skarbcowymi zabezpieczone są wejścia do skarbców bankowych. Wypo­sażone są one w specjalne zamki i sposoby ryglowania. Drzwi skarbcowe muszą posiadać taką samą klasę odporności na włamanie, jak skarbiec.

388

Blok zawodowy

Tali. 2. Klasylikacja szyb ochronnych - budowlanych

Grupa szyb	Klasa szyby	Miejsce zastosowania
szyby o zwiększonej odporności na przebicie i rozbicie	01, 02	chronią przed zranieniem przy rozbiciu szyby, mieszkania, szkoły, biura, zakłady
		Pl, P2	mogą stanowić czasów;) ochroni; przy próbie włamania podjętej bez przygotowania: kioski, domy wolno stojące
		P3. P4	szyby utrudniające włamanie, obiekty handlowe o znacznej wartości chronionej, wille
		P5. P6	szyby o zwiększonej odporności na włamanie mogą zastąpić kraty z prętów stalowych o średnicy 12 mm; muzea, galerie sztuki, kantory, sale operacyjne banków
		P7. P8	szyby o wysokiej odporności na włamanie, mogą zastępować kraty wykonane z prętów stalowych o średnicy 16 mm; banki, obiekty specjalne
	szyby odporne na os­trzał z broni palnej	Sl	budynki administracji państwowej, wille
		S2	centrale komputerowe, szyby samochodów do przewozu warto­ści
		S 3	budynki o podwyższonym zagrożeniu terroryzmem, napadami rabunkowymi
		S4	urządzenia militarne
		S5	urządzenia militarne i inne o szczególnym zagrożeniu
szyby o zwiększonej odporności na dzialanie tali detonacyjncj	Dl, D2, D 3	budynki instytucji państwowych, wojskowych, policyjnych i in­nych, gdzie przewiduje się możliwość wystąpienia zagrożenia wybuchem zewnętrznym

Pomieszczenia specjalne przeznaczone są do ochrony i przechowywania szczególnie ważnych przedmiotów, urządzeń lub wartości. Mogą one posiadać specjalną konstrukcję ścian, podłóg i stropów. Szczególnym rodzajem pomieszczeń specjalnych jest skarbiec bankowy. W zależności od sposobu wykonania wyróżniamy:

• skarbce monolityczne - wykonane w całości metodą wylewania betonu zbrojonego,

• skarbce modułowe - wykonane z prefabrykowanych elementów ścian, podłóg
  i stropów.

Skarbiec do przechowywania wartości powinien być usytuowany na najniższej kon­dygnacji budynku. W sąsiedztwie skarbca muszą znajdować się pomieszczenia kontro­lowane przez, użytkownika przez całą dobę. Wszystkie ściany i stropy muszą stanowić w całości związane konstrukcyjnie pomieszczenie. Ściany skarbca monolitycznego mogą być jednocześnie częścią konstrukcji nośnej budynku. Otwór drzwiowy skarbca powi­nien być /.ubezpieczony drzwiami skarbcowymi. Skarbiec nie może posiadać żadnych dodatkowych otworów poza wentylacyjnymi.

Skarbiec depozytowy służący do przechowywania depozytów może być wykonany jako wolno stojący skarbiec monolityczny lub modułowy. Powinien posiadać oddzielny przedskarbiec i klatkę schodową prowadzącą z części sali operacyjnej dostępnej dla klien­tów. Skarbiec depozytowy należy wyposażyć w szafy metalowe ze skrytkami depozyto­wymi zamykanymi na zamki mechaniczne lub elektroniczne. W przedskarbcu skarbca depozytowego powinna być zaprojektowana przynajmniej jedna kabina dla klientów.

Przedskarbiec jest pomieszczeniem bezpośrednio przylegającym do skarbca lub po­mieszczenia do przechowywania wartości. Do przedskarbca mogą prowadzić wejścia z klatki schodowej skarbcowej i pomieszczenia rozładunkowego. Wejścia te zabezpie-

Technic/.ne środki xabe/piec/enia mienia 389

czonc muszą być drzwiami typu zabezpieczeniowego pełnego lub kratowego (wejście z klatki z schodowej). Przcdskarbiec nie może posiadać okien. Skarbce wykonywane są, w klasach odporności XI—XIII.

10.4. Zabezpieczenia mechaniczne - klasyfikacja i przeznaczenie

Do grupy zabezpieczeń mechanicznych zaliczamy m.in.: -- szafy do przechowywania wartości,

• kasety do wmurowania w ściany, podłogi,

• skrytki sejfowc,

• bankomaty,

— automaty kasjcrskic.

Szafy do przechowywania wartości są to mechaniczne urządzenia zabezpieczające, których najdłuższy wymiar zamkniętego wnętrza jest mniejszy lub równy l m, wyko­nywane w klasach odporności I-X. Szafy wolno stojące, których masa jest mniejsza od 1000 kg, muszą być mocowane do podłoża kotwami. Szaty do przechowywania war­tości mogą również być użytkowane w zestawach z wrzutnią nocną lub bankomatem. W zależności od posiadanej klasy odporności w szalach można przechowywać wartości pieniężne o dopuszczalnych limitach podanych w lab. l.

Do przechowywania depozytów przeznaczone są skrytki scjlbwc. Zespoły skrytek połączone konstrukcyjnie w jedną całość umieszczane są w skarbcach lub szafach do przechowywania wartości. Skrytki powinny być wyposażone w dwa zamknięcia mechaniczne lub elektroniczne.

Bankomaty to stacjonarne urządzenia mechaniczne przeznaczone do okresowego przechowywania i automatycznego wydawania pieniędzy, sterowane kartą kredytową.

Automat kasjerski jest urządzeniem stanowiącym wyposażenie stanowiska kasowego, przeznaczonym do automatycznego odliczania pieniędzy z pojemnika wchodzącego w skład automatu i ich wypłat przez kasjera w założonej wysokości oraz przyjmowania wpłat. Wypłaty dokonywane są z programowaną zwłoką czasową.

10.5. Zabezpieczenia elektroniczne - klasyfikacja i przeznaczenie

Zadaniem systemu alarmowego jest wykrywanie i sygnalizowanie warunków wska­zujących na istnienie niebezpieczeństwa.

Jeżeli w jakimkolwiek przypadku jest konieczny kompromis w zakresie parametrów funkcjonalnych lub niezawodności ze względu na przeciwstawne wymagania dotyczące różnych typów systemów alarmowych, to priorytet należy przyznać wymaganiom doty­czącym ochrony życia.

W stanie alarmowania systemu, powstałym w wyniku jego odpowiedzi na wystąpienie niebezpieczeństwa, wytwarzany jest sygnał alarmu. Sygnał odbierany jest bezpośrednio w dozorowanym obiekcie, na zewnątrz obiektu lub/i w alarmowym centrum odbiorczym

390 Blok zawodowy

poprze/, syslem transmisji alarmu. Skutkuje to podjęciem stosownych działań przez służby ochrony.

System pełnej sygnalizacji zagrożeń (ochrony elektronicznej) tworzy się z następu­jących systemów:

• systemu alarmowego włamania i napadu,

• systemu sygnalizacji pożaru,

— telewizyjnego systemu nadzoru,

• systemu kontroli dostępu,

• systemu transmisji alarmu,

• systemu ochrony peryferyjnej,

• zintegrowanych systemów alarmowych.

Ochrona wynikająca z działania tych systemów może być dodatkowo uzupełniana o systemy:

• sygnalizacji stanu zdrowia lub zagrożenia osobistego,

• sygnalizacji zagrożenia środowiska,

• systemy kontroli towarów,

• systemy kontroli pracy wartowników,

• autoalarmy.

W podziale systemów ochrony od strony taktycznej rozróżnia się trzy strefy bez­pieczeństwa, tj.: ochrony peryferyjnej, zewnętrznej-obwodowej i wewnętrznej. O tym podziale decyduje nie rodzaj albo typ stosowanych urządzeń, ale droga, którą dociera napastnik do obiektu dozorowanego.

Ochrona peryferyjna (ochrona terenów zewnętrznych) polega na ochronie terenu na zewnątrz obiektu, np. wzdłuż ogrodzenia. Stanowi pierwszą strefę obszaru chronionego, jest najbardziej oddalona od pomieszczenia ochrony fizycznej obiektu, dzięki niej otrzymujemy pierwszą informację o naruszeniu granicy obszaru chronionego.

Ochrona zewnętrzna obwodowa obejmuje drugą strefę obszaru chronionego, bez­pośrednie otoczenie, inne budynki przyległe do obszaru chronionego, zabezpieczenia mechaniczne obiektu od zewnątrz (kraty, mury).

Ochrona wewnętrzna stanowi trzecią i ostatnią strefę bezpieczeństwa i dotyczy prze­strzeni wewnątrz obiektu oraz wszystkich otworów drzwiowych i okiennych (w budynku).

Urządzenia alarmowe stosowane w każdej z tych stref muszą spełniać następujące warunki:

— optymalnie wykorzystywać parametry techniczne czujek w chronionej przestrzeni,

- nie utrudniać codziennej pracy obiektu i personelu,

— uwzględniać już istniejące inne systemy sygnalizacji zagrożeń (np. sygnalizacji po­
żaru, stałych urządzeń gaśniczych) oraz stanowić uzupełnienie innych rodzajów środków
zabezpieczeń.

Wymienione wymagania taktyczne w wypadku ochrony wewnętrznej mają szcze­gólne znaczenie ze względu na najmniejszy obszar, którego dotyczą i uwzględnianie wielu sytuacji doraźnych (wystawy, pokazy, wycieczki, kursy, wizyty osób szczególnie chronionych). Wyłączenie w tych wypadkach niektórych urządzeń nie może oznaczać likwidacji strefy bezpieczeństwa. Należy wówczas stosować do ochrony inne urządzenia lub włączyć do ochrony personel. Niespełnienie tego warunku może przekreślić funkcje ochronne systemu sygnalizacji zagrożeń.

Techniczne środki zabezpieczenia mienia 391

System alarmowy włamania i napadu jest to instalacja elektryczna do wykrywania i sygnalizowania obecności, wejścia lub próby wejścia osoby nieuprawnionej do obiektu dozorowanego, a także pozwalająca wysłać i odebrać sygnał alarmowy o napadzie na osobę zagrożoną.

System alarmowy włamania i napadu zbudowany jest z:

• centrali alarmowej,

• urządzeń sterujących,

• urządzenia zasilającego,

• czujek i ostrzegac/.y,

• urządzeń wykonawczych.

Pracę systemu alarmowego charakteryzują następujące stany:

• stan dozoru (stan normalny) - stan systemu alarmowego, w którym jest on
  całkowicie gotowy do działania i nic znajduje się w żadnym innym zdefiniowanym stanie;

• stan alarmowania - stan systemu alarmowego lub jego części, który jest wynikiem
  odpowiedzi systemu alarmowego na wystąpienie niebezpieczeństwa;

• stan uszkodzenia - stan systemu alarmowego, który uniemożliwia działanie tego
  systemu zgodnie z wymaganiami odpowiednich norm;

• stan testowania - stan systemu alarmowego, w którym normalne funkcje są
  zmienione, w celu realizacji sprawdzania;

• stan załączenia - stan systemu alarmowego lub jego części, w którym może być
  wytworzony stan alarmowania;

• stan wyłączenia - wytworzony celowo nienormalny stan systemu alarmowego lub
  jego części, z którego system nic może bezpośrednio przejść w stan alarmowania po
  przyjęciu sygnału alarmu z wejścia systemu;

• stan blokady - normalny, stabilny stan całości lub części systemu alarmowego,
  podczas którego nie może być wytworzony stan alarmowania. Blokada jest wprowadzana
  i kasowana celowym działaniem;

• stan blokady czasowej (stan zwłoki na wejście lub wyjście) - normalny, przejścio­
  wy stan części systemu alarmowego, podczas którego czasowo nie może być wytworzony
  stan alarmowania, blokada czasowa jest kasowana automatycznie;

- stan sabotażu - stan alarmowania wywołany przez układ przeciwsabotażowy.
Centrala alarmowa jest to zespół środków sprzętowych i programowych działających

według określonego algorytmu, realizujący co najmniej funkcje decyzyjne oraz sterujące w systemie alarmowym.

Układem decyzyjnym jest z reguły mikroprocesor, który przetwarza sygnał wejściowy z jednego lub więcej źródeł sygnału i rozstrzyga, czy powinien zostać wytworzony stan alarmowania.

Centrala alarmowa zbudowana jest z płyty głównej zawierającej mikroprocesor (układ decyzyjny), zespołu łączówek do podłączenia urządzeń: sterujących, zasilających, czujek i ostrzegaczy, a także urządzeń wykonawczych.

W centralach modułowych do płyty głównej można dołączać poprzez magistralę transmisyjną dodatkowe moduły (obwody wejścia i wyjścia oraz sterujące) rozszerzają­ce pojemność oraz funkcje centrali. Centrale modułowe pozwalają na budowę systemu alarmowego o konfiguracji rozproszonej, w którym poszczególne moduły systemu ko­munikują się z układem decyzyjnym poprzez magistralę cyfrową. Poszczególne stany

392 Blok zawodowy

centrali muszą hyc sygnalizowane w sposób pewny i jednoznaczny za pomocą sygnałów optycznych, akustycznych bądź przez określone położenie elementów manipulacyjnych. Centrala musi jednoznacznie wskazywać strefę dozorową (lub linię dozorową), z której nadszedł sygnał alarmowy. Na wskaźniku strefy dozorowej (linii dozorowej) powinien po/ostać ślad optyczny (pamięć alarmu) do czasu ręcznego skasowania.

Czujki i oslrzegacze włączane są do zacisków łączówki spełniających rolę obwodów wejściowych (linii dozorowych). Linie dozorowe w zależności od rodzaju central mogą być typu: NC/NO. parametryczne (z jednym lub więcej rezystorami) lub adresowalne.

W zależności od typu obwodów wejściowych centrale alarmowe dzieli się na:

- konwencjonalne (linie dozorowe typu NO, NC lub parametryczne),

— cylrowe-adresowalne.

Linie dozorowe typu NC/NO przesyłają sygnał alarmu do układu decyzyjnego po otrzymaniu sygnału zwarcia lub rozwarcia linii dozorowej przez element wykonawczy czujki lub ostrzegacza. Tego typu linie dozorowe stosowane są w urządzeniach klasy A.

Linie dozorowe parametryczne przesyłają sygnał alarmu do układu decyzyjnego po zmianie parametru (rezystancji charakterystycznej) linii dozorowej przez element wyko­nawczy czujki lub ostrzegacza. Tego typu linie dozorowe stosowane są w urządzeniach klasy B i wyższej.

Linie dozorowe adresowalne przesyłają sygnał alarmu do układu decyzyjnego po otrzymaniu informacji w postaci cyfrowej z układu wyjściowego czujki lub ostrzegacza. Jest to najnowsze rozwiązanie linii dozorowych stosowane w urządzeniach klasy C i wyższej pozwalające przesłać jednocześnie kilka stanów czujki i nadzorować w sposób ciągły linię dozorową.

Urządzenia sterujące stanowią część systemu alarmowego do włączania, wyłącza­nia, blokowania i odblokowywania systemu lub jego części przez zmianę stanu pracy centrali alarmowej. Należą do nich urządzenia mechaniczne (różnego rodzaju przełącz­niki elektryczne uruchamiane kluczem mechanicznym) lub elektroniczne (szyfratory).

Szyfratory mogą stanowić niezależną część systemu alarmowego (szyfratory autono­miczne stosowane w systemach niższej klasy) lub być ich integralną częścią. Szyfratory to najczęściej urządzenia z klawiaturą alfanumeryczną i wyświetlaczem (LED lub LCD) umożliwiające informowanie osoby obsługującej o aktualnym stanie centrali lub syste­mu. W systemach alarmowych z szyfratorami z wyświetlaczem LCD wskazania stanów centrali wyświetlane są w postaci komunikatów słownych. Na klawiaturze szyfratorów znajdują się także klawisze funkcyjne do wywołania bezpośredniego alarmu napadu, pożaru lub pomocy medycznej. Zmiana stanów centrali dokonywana jest poprzez wpro­wadzenie cztero- lub szcściocyfrowego kodu na klawiaturze szyfratora. Z klawiatury szyfratora można wywołać także alarm:

— napadowy dyskretny (poprzez wprowadzenie odpowiedniego kodu — kod po­
licyjny),

- włamaniowy (przekroczenie limitu czasu przeznaczonego na poprawne wprowa­
dzenie kodu).

W urządzeniach wyższej klasy błędne wprowadzenie kodu w szyfratorze winno zablokować jego działania na czas określony w programie i spowodować wysłanie informacji do alarmowego centrum odbiorczego. Szyfratory winny być wyposażone w ochronę sabotażową.

Techniczno środki /ubezpieczeniu mienia 393

Stosowane są również inne urządzenia sterujące wykorzystujące połączenie szyfralo-rów z czytnikami kart magnetycznych, zbliżeniowych lub procesorowych, a także czytniki biometrycznc.

Do urządzeń wykonawczych zaliczane są:

• sygnalizatory akustyczne (wewnętrzne i zewnętrzne), wywołujące miejscowy alarm
  akustyczny,

• sygnalizatory optyczne (wewnętrzne i zewnętrzne), wywołujące miejscowy alarm
  optyczny,

• urządzenia rejestrujące i wskaźniki optyczne (drukarki, tablice synoptyczne, wskaź­
  niki LED i LCD szyfratorów, monitory komputerów),

• przekaźniki sygnału alarmu (dialery, komunikatory cyfrowe po łączu wydzielonym
  lub komutowanym, komunikatory radiowe),

• inne urządzenia wykonawcze sterowane przez centralę alarmową (rygle i zwory
  elektromagnetyczne, sterowniki oświetlenia itp.).

Sygnały optyczne centrali (komunikaty słowne, graficzne) informujące o zdarzeniach, o których użytkownik musi wiedzieć, są zapamiętywane do chwili ręcznego skasowania, pozostałe kasują się samoczynnie po zaniku przyczyny (lub upływie zaprogramowanego czasu), która sygnalizację wywoła.

Natężenie dźwięku sygnalizatorów alarmowych akustycznych powinno wynosić nie mniej niż 105 dB dla sygnalizatorów zewnętrznych i nie mniej niż 75 dB dla sygnaliza­torów instalowanych wewnątrz obiektów.

Zewnętrzne autonomiczne sygnalizatory akustyczno-optyczne wyposażone są w: wła­sne źródło zasilania, osłony i siatki przeciw piankowe, obudowy z tworzywa ABS, ochro­nę sabotażową na zdjęcie obudowy i oderwanie od ściany, a także w układy reagujące na próbę przewiercenia sygnalizatora. Zalecana wysokość montażu sygnalizatora to nie mniej niż 4 m od poziomu gruntu.

Zdarzenia mogą być obrazowane na bieżąco na wskaźnikach synoptycznych, mapach graficznych oraz archiwizowane przez wydruk na papierze lub zapis na twardym dysku komputera. Dostęp do archiwizowanych zdarzeń mogą mieć tylko uprawnione osoby. Historie zdarzeń w postaci wydruków powinny być archiwizowane przez czas określony przez zarządcę obiektu lub na podstawie innych przepisów.

Do zasilania w energię systemów alarmowych muszą być stosowane dwa niezależne od siebie źródła zasilania - podstawowe i rezerwowe.

Każde z tych źródeł oddzielnie powinno pokrywać pełne zapotrzebowanie systemu na energię i gwarantować właściwą pracę urządzeń systemu alarmowego również po odłą­czeniu zasilania podstawowego. Tylko w systemach klasy SA l dopuszcza się stosowanie jedynie podstawowego źródła zasilania.

Źródło zasilania rezerwowego powinno gwarantować czas pracy systemu alarmowego w zakresie dozorowania i co najmniej 15 minutowego alarmowania w okresie przynaj­mniej:

• 12 godzin dla obiektów, w których pełnią dyżur służby serwisowe dysponujące
  częściami zamiennymi i mające do dyspozycji zastępcze źródła zasilania (np. agregaty
  prądotwórcze, dodatkowe akumulatory),

• 36 godzin dla obiektów, w których istnieje ciągły dozór ludzki i dla których
  zagwarantowane są usługi serwisowe świadczone w ciągu 4 lub 12 godzin,

394 Blok zawodowy

- 72 godzin>dla pozostałych obiektów, w tym bez ciągłego dozoru ludzkiego.
Przełączanie zasilania systemu ze źródła podstawowego na rezerwowe (i odwrotnie)

powinno odbywać się automatycznie i nie może powodować zakłóceń w pracy systemu.

Urządzenia zasilające system alarmowy nie mogą być wykorzystywane jednocześnie do zasilania innych urządzeń.

Czujką nazywamy urządzenie do wytwarzania stanu alarmowania po wykryciu nienormalnych warunków wskazujących na wystąpienie niebezpieczeństwa.

Ostrzegaczem jest urządzenie uruchamiane ręcznie lub nożnie, wytwarzające stan alarmowania.

Czujka pasywnej podczerwieni wykorzystuje zjawisko wykrywania zmian natę­żenia promieniowania podczerwonego wywołanych przez intruza; jest najbardziej roz­powszechnioną czujką stosowaną w systemach sygnalizacji włamania. Przy stosowaniu czujek pasywnej podczerwieni podstawową sprawą jest uniknięcie wpływu przypadko­wych zakłóceń na ich pracę, osiągane przez prawidłowy wybór miejsca montażu czujki. Wybór ten powinien uwzględniać następujące kryteria:

• bezpośrednie lub odbite światło nie powinno padać wprost na układ optyczny
  czujki,

• czujka nie może być instalowana bezpośrednio nad grzejnikiem,

• nie wolno stosować czujek kurtynowych lub barierowych do ochrony nieszczelnych
  okien,

• czujki nic mogą być narażone na wibracje podłoża,

• w pomieszczeniach, w których mogą występować gryzonie, małe zwierzęta (psy,
  koty) stosować czujki o specjalnym układzie optycznym lub ignorujące ruch małych
  zwierząt,

• przy zastosowaniu czujek sufitowych unikać wędrujących plam świetlnych wywo­
  łanych przez promienie słoneczne odbite od gładkich powierzchni podłogi.

Czujka aktywnej podczerwieni (bariera) działa w oparciu o zjawisko zmian natę­żenia wiązki promieniowania podczerwonego, przesyłanej od nadajnika do odbiornika, wywołanych przez intruza.

Stosowane są czujki jedno- i wielowiązkowe. Układ kilku nadajników i odbiorników zamocowanych na wspólnych słupkach tworzy kurtynę podczerwieni aktywnej. Bariery i kurtyny podczerwieni aktywnej stosowane są do ochrony drzwi, okien, a także w ochro­nie obszarów zewnętrznych. Bariery stosowane do ochrony obszarów zewnętrznych wy­posażone są w obudowy i układy podgrzewające zapobiegające oblodzeniu nadajników lub odbiorników czujki. Przy stosowaniu aktywnych czujek podczerwieni należy unikać bezpośredniego oświetlenia promieniami słońca lub silnym światłem reflektorów samo­chodowych odbiorników bariery. Nadajnik i odbiornik czujki powinny być zamocowane w sposób stabilny, tak aby drgania konstrukcji wsporczej nie powodowały zmiany kie­runku promieniowania wiązki z nadajnika poza pole widzenia odbiornika.

Czujka mikrofalowa wykorzystuje zjawisko zmiany częstotliwości fali elektroma­gnetycznej w paśmie mikrofalowym, odbitej od poruszającego się intruza (zjawisko Dop­plera). Bariera mikrofalowa jest to czujka mikrofalowa, której obszar wykrywania ma kształt wąski i wydłużony — stosowana głównie do ochrony obwodowej obiektów (za­sięg do 50 m). Dla czujek wykorzystujących efekt Dopplera, maksimum czułości osiąga czujka dla ruchu intruza w kierunku czujki (ruch po osi czujki). Bariery mikrofalowe

Techniczne środki zabezpieczenia mienia 395

składające się /, nadajnika i odbiornika promieniowania mikrofalowego, umieszczonych naprzeciwko siebie, tworzą przestrzenną strefę ochrony o zasięgu do kilkuset metrów. Sto­sowane są do ochrony obszarów zewnętrznych. Przy stosowaniu czujek mikrofalowych należy uwzględnić następujące cechy mające istotne znaczenie dla wpływu zakłóceń na prawidłową pracę tych czujek:

• mikrofale wnikają w ściany, przenikają przez plastik, drewno i szkło oraz cienkie
  ściany,

• mikrofale odbijają się od przedmiotów metalowych.

Czujka ultradźwiękowa wykorzystuje zjawisko zmiany częstotliwości fali akustycz­nej odbitej od poruszającego się intruza (zjawisko Dopplera). Czujka składa się z nadaj­nika i odbiornika promieniowania ultradźwiękowego umieszczonych we wspólnej obu­dowie, przesuniętych względem siebie. Czujka działa w podobny sposób, jak radar. Fala ultradźwiękowa o stałej częstotliwości emitowana przez nadajnik odbija się od przedmio­tów i ścian chronionego pomieszczenia, wraca do odbiornika w niezmienionej postaci. Ruch intruza w pomieszczeniu chronionym powoduje różnicę częstotliwości fali aku­stycznej wyemitowanej od odbitej, co jest rejestrowane przez układ decyzyjny czujki ja­ko kryterium alarmu. Podobną reakcję czujki mogą wywołać pracujące w pomieszczeniu wentylatory, nawiewy, wyciągi instalacji klimatyzacyjnej i wentylacyjnej, dzwonki elek­tryczne i dzwonki telefonu, ruch zasłon, firan, dużych kwiatów, a także ruch powietrza nad grzejnikami. Należy unikać instalowania czujek ultradźwiękowych w pomieszcze­niach chronionych czujkami wibracyjnymi (sejsmicznymi).

Mikrofonowa czujka zbicia szyby wykorzystuje zjawisko emisji charakterystycznego dźwięku przez szklaną płaszczyznę podczas jej zbicia, odbieranego przez mikrofon czujki i analizowanego przez jej procesor. Stosowane są czujki do ochrony pojedynczej szyby lub czujki przestrzenne do ochrony kilku okien.

Czujka wibracyjna (sejsmiczna) wykrywa drgania podłoża, nawet najmniejsze drgania wywołane atakiem na obiekty betonowe lub stalowe. Stosuje się je do ochrony: ścian skarbców, drzwi skarbcowych, szaf pancernych, bankomatów oraz sejfów i szal' stalowych. Czujka reaguje na sygnały pochodzące od: kucia, wiercenia wiertarką zwykłą lub udarową, wiercenia głowicą diamentową (koroną diamentową), cięcia strumieniem wody, cięcia tarczą oraz narzędziami termicznymi (palnik, lanca tlenowa), eksplozji materiałów wybuchowych. Nic zaleca się stosować czujek wibracyjnych w pobliżu czujek ultradźwiękowych.

Czujki stykowe i kontaktronowe wykorzystują zmianę styku elektrycznego, wy­wołanego działaniem intruza. Czujka, w której elementem stykowym jest kontaktron, nazywa się czujką kontaktronową. Składa się ona z dwóch części - magnesu i kontak-tronu. Czujki stykowe i kontaktronowe stosuje się głównie do zabezpieczania (kontroli otwarcia) drzwi i okien. Stosowane są także do zabezpieczania obrazów i jako czujki ostatniego banknotu zainstalowane w fachownicach (część stanowiska kasjerskiego).

Ostrzegacz jest urządzeniem uruchamianym ręcznie lub nożnie, wytwarzającym stan alarmowania. Do grupy tych urządzeń zaliczamy przyciski napadowe ręczne lub nożne. Przyciski nożne wykonane są w postaci podnóżków lub listew. Większość przycisków (ręcznych i nożnych) posiada wskaźnik użycia przycisku pozwalający w przypadku podłączenia kilku przycisków do jednej linii dozorowej na identyfikację źródła alarmu. Innym rodzajem przycisku napadowego jest przycisk napadowy bezprzewodowy. Ręczne

396 Blok zawodowy

uruchomienie tego przycisku wysyła drogą radiową sygnał alarmu do odbiornika systemu alarmowego.

Czujki dualne wykorzystują dwa zjawiska oddzielnie wykrywane i przetwarzane, a następnie łącznie analizowane przez procesor czujki. Czujki dualne stosowane są do ochrony obiektów o wysokiej kategorii zagrożenia. Występują jako czujki łączące: czujkę pasywnej podczerwieni i czujkę mikrofalową, czujkę pasywnej podczerwieni i czujkę ultradźwiękową, czujkę pasywnej podczerwieni i czujkę mikrofonową stłuczenia szyby, czujkę akustyczną (mikrofonową stłuczenia szyby) i wibracyjną.

W ochronie sabotażowej mają zastosowanie środki elektryczne lub mechaniczne, które zapobiegają celowym zakłóceniom działania systemu alarmowego lub jego części. Ochro­na sabotażowa realizowana jest w postaci mikroprzełączników chroniących obudowy sta­lowe: central, zasilaczy, szyfratorów. Obudowy czujek chronione są mikroprzełącznikami na otwarcie i oderwanie czujki od ściany.

W czujkach wyższej klasy stosowane są układy antymaskingu reagujące na próbę zasłonięcia lub zaślepienia układu optycznego czujki pasywnej podczerwieni lub czujek dualnych. Aktualnie występują układy antymaskingu wykorzystujące mikrofale, ultradź­więki i aktywną podczerwień.

System alarmowy oprócz funkcji sygnalizowania włamania i napadu może sygnali­zować także (jeżeli nie istnieją w obiekcie chronionym oddzielne systemy sygnalizacji) sygnały alarmowe pochodzące od czujek: dymu (optyczne, jonizacyjne), temperatury (niskiej lub wysokiej), przekroczenia progu stężenia gazu (metan, propan, butan, tlenek węgla), zalania wodą.

System sygnalizacji pożaru jest to instalacja elektryczna, służąca do wykrywania i sygnalizowania zjawisk fizykochemicznych, które powstają w początkowej fazie po­żaru, a także pozwalająca wysłać i odebrać sygnał o pożarze z ręcznych ostrzegaczy pożarowych. System sygnalizacji pożaru zbudowany jest z:

• centrali alarmowej,

• urządzenia zasilającego,

• czujek i ostrzegaczy,

• urządzeń wykonawczych.

Wszystkie urządzenia stosowane w instalacji sygnalizacji pożaru powinny posiadać świadectwo dopuszczenia do stosowania w ochronie przeciwpożarowej, wydawane prze Centrum Naukowo Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej, posiadające certyfikat Polskie­go Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC) do badań tych urządzeń.

Centrala sygnalizacji pożaru funkcjonuje w podobny sposób, jak centrala alarmowa sygnalizacji włamania i napadu. Istotna różnica polega na umieszczeniu urządzeń sterujących pracą centrali i sygnalizacyjnych (optycznych) na płycie frontowej obudowy centrali. Zespół sterujący w postaci klawiatury alfanumerycznej (w starszych typach central zespół przełączników i przycisków) służy do obsługi stanów alarmowych i obsługi technicznej centrali alarmowej. Wszystkie stany centrali sygnalizowane są przy pomocy wskaźników diodowych i/lub wyświetlacza LCD. Urządzenia te tworzą pole obsługi centrali alarmowej (dodatkowo może występować drukarka). W centrali sygnalizacji pożaru możemy wyróżnić dwa podstawowe rodzaje alarmowania:

- alarm pierwszego stopnia - alarm wewnątrz pomieszczenia centrali,

Techniczne środki /.ubezpieczenia mienia 397

- alarm drugiego stopnia - alarm zewnętrzny (uruchomienie zewnętrznej sygnalizacji
akustyczno-optyczncj, transmisja informacji o alarmie do PSP, uruchomienie urządzeń
wykonawczych).

Zadziałanie czujki automatycznej w chronionym obiekcie spowoduje sygnalizację optyczną i akustyczną w centrali sygnalizacji pożarowej. Sygnalizacja trwa przez za­programowany okres (maksymalnie 7 minut), przeznaczony na zgłoszenie się operatora i potwierdzenie (przyciskiem POTWIERDZENIE) alarmu I stopnia. Niezgłoszenie się obsługi w tym czasie powoduje włączenie się alarmu II stopnia. Zaprogramowany okres zgłoszenia (maksymalnie 7 minut) ma na celu weryfikację alarmu (obchód wskazanej strefy lub pomieszczenia) i potwierdzenie lub kasowanie alarmu w przypadku alarmu fałszywego (przycisk KASOWANIE). Uruchomienie ręcznego ostrzegacza pożarowego powoduje natychmiastowy alarm II stopnia.

W zależności od typu linii dozorowych i rodzaju zastosowanych czujek, centrale alarmu pożaru dzielimy na:

1. konwencjonalne - posiadają je linie dozorowe typu otwartego. Na jednej linii
   dozorowej można zainstalować maksymalnie 32 czujki. Sygnalizacja alarmu pożaru
   z linii dozorowej bez wskazania czujki która zainicjowała alarm. Ochrona obiektu
   weryfikuje alarm poprzez obchód pomieszczeń i obserwację wskaźników zadziałania
   lub wskaźników czujek;

2. adresowalne (otwarte, pędowe) - z liniami typu otwartego. Na jednej linii typu otwar­
   tego można zainstalować 32 czujki. Sygnalizacja alarmu pożaru z linii dozorowej ze
   wskazaniem czujki, która zainicjowała alarm łącznie z opisem czujki (na wyświetla­
   czu LCD) lub pomieszczenia, w której czujka jest zainstalowana.

Centrala adresowalna z liniami dozorowymi typu pętlowego. Na jednej linii dozorowej można zainstalować do 128 czujek z zastosowaniem izolatorów zwarć (urządzenie umożliwiające w przypadku wystąpienia zwarcia na linii przerwanie jej od strony zasilania). Wskazanie miejsca alarmu następuje tak jak w centrali adresowalnej z liniami dozorowymi typu otwartego;

3) adresowalne — analogowe — linie dozorowe pętlowc, na których zainstalowano czuj­
ki analogowe (czujki wyposażone w przetworniki analogowo-cyfrowe przekazujące
w sposób ciągły mierzone parametry fizyko-chemiczne z chronionego obszaru do cen­
trali). Wskazanie miejsca alarmu następuje tak jak w centrali adresowalnej z liniami
dozorowymi typu otwartego. Centrala powinna być zainstalowana w pomieszczeniu
całodobowego dozoru. Pomieszczenie to winno spełniać następujące warunki:

- być nadzorowane przez automatyczne czujki,

• w pobliżu centrali powinien znajdować się ręczny ostrzegacz pożaru (szczególnie
  dotyczy to systemów wykrywania pożaru przyłączonych do PSP za pośrednictwem
  systemów transmisji alarmu),

• winno znajdować się w pobliżu głównego wejścia do obiektu, gwarantując łatwy
  dostęp dla straży pożarnej,

• w pobliżu centrali lub wyniesionego pola obsługi winny być umieszczone następu­
  jące dokumenty: instrukcja obsługi centralki, książka kontroli systemu, instrukcja
  postępowania w przypadku alarmów pożarowych oraz technicznych, dokumentacja
  systemu wykrywania pożaru.

398 Blok zawodowy

W przypadku, gdy lokalizacja centralki sygnalizacji pożaru nie pozwala na ciągły do­zór, należy zastosować wyniesione pole obsługi lub sygnalizacje równoległą spełniającą następujące wymagania:

• urządzenie powinno w sposób optyczny (kolor czerwony) i akustyczny (sygnał
  ciągły lub modulowany) sygnalizować ogólny alarm pożarowy,

• urządzenie powinno w sposób optyczny (kolor żółty) i akustyczny (sygnał przery­
  wany) sygnalizować ogólny alarm uszkodzeniowy,

• połączenie między urządzeniami sygnalizacyjnymi a centralką powinno być przez
  nią nadzorowane.

Do zasilania w energię centrali alarmu pożaru muszą być stosowane dwa niezależne od siebie źródła zasilania: podstawowe i rezerwowe. Zasilanie podstawowe z niezależne­go obwodu zabezpieczone odpowiednio dobranym i oznaczonym bezpiecznikiem. Każde z tych źródeł oddzielnie powinno pokrywać pełne zapotrzebowanie systemu na energie i gwarantować właściwą pracę urządzeń systemu alarmowego, również po odłączeniu zasilania podstawowego. Wymagane czasy zasilania rezerwowego (awaryjnego):

• w przypadku, gdy informacja o uszkodzeniu jest transmitowana do miejsca bez
  stałej obsługi serwisowej, pojemność akumulatorów powinna zapewnić prawidłową pra­
  cę systemu wykrywania pożaru w stanie dozorowania w ciągu minimum 72 godzin bez
  zasilania podstawowego oraz po upływie tego czasu minimum 30 minut w stanie alar­
  mowania,

• w przypadku, gdy informacja o uszkodzeniu jest transmitowana do miejsca ze stałą
  obsługą serwisową, pojemność akumulatorów powinna zapewnić prawidłową pracę syste­
  mu wykrywania pożaru w stanic dozorowania w ciągu minimum 30 godzin bez zasilania
  podstawowego oraz po upływie tego czasu minimum 30 minut w stanie alarmowania,

• w przypadku, gdy informacja o uszkodzeniu jest transmitowana do miejsca ze sta­
  łą obsługą serwisową, gwarantującą ciągłą gotowość, pojemność akumulatorów powinna
  zapewnić prawidłową pracę systemu wykrywania pożaru w stanie dozorowania w ciągu
  minimum 4 godzin bez zasilania podstawowego oraz po upływie tego czasu minimum 30
  minut w stanie alarmowania. Jednocześnie powinna być możliwość zasilania CSP z re­
  zerwowego (zapasowego) źródła o mocy niezbędnej do eksploatacji systemu sygnalizacji
  pożaru w ciągu minimum 30 godzin.

Przełączanie zasilania systemu ze źródła podstawowego na rezerwowe (i odwrotnie) powinno odbywać się automatycznie i nie może powodować zakłóceń w pracy systemu.

Urządzenia zasilające centralę sygnalizacji pożaru nie mogą być wykorzystywane jednocześnie do zasilania innych urządzeń.

Rodzaj czujki zastosowanej do nadzoru pomieszczenia powinien być odpowiedni do przewidywanego rozwoju pożaru oraz do warunków otoczenia, na które czujka powinna być nieczuła. Miejsca instalowania czujek w nadzorowanych pomieszczeniach: - pod stropem, - w przestrzeni między podłogowej, - w przestrzeni między stropem a sufitem podwieszanym, - w tunelach kablowych, - w kanałach wentylacyjnych (wywiewnych), - w obudowach maszyn lub urządzeń.

Czujki dymu reagują na produkty spalania i rozkładu termicznego.

Czujki jonizacyjne dymu działają na zasadzie zmniejszania prądu jonizacji po­miarowej komory jonizacyjnej, w wyniku zmniejszenia się nośników prądu, do których przyłączyły się cząstki aerozolu.

Techniczne środki zabezpieczeniu mienia 399

Czujki dymu optyczne rozproszeniowe funkcjonują na zasadzie pomiaru promie­niowania podczerwonego rozproszonego przez cząstki aerozolu w, szczelnej dla światła otoczenia, komorze pomiarowej.

Czujki dymu liniowe na światło pochłonięte składają się z nadajnika i odbiornika promieniowania podczerwonego. Czujki działają na zasadzie pomiaru promieniowania podczerwonego pochłoniętego przez produkty spalania zawarte w przestrzeni nadzoro­wanego pomieszczenia.

Czujki temperatury nadmiarowe i czujki temperatury nadmiarowo-różniczkowe są to czujki, których zadziałanie następuje w wyniku wzrostu temperatury otoczenia. Przekroczenie określonego, ustalonego konstrukcyjnie progu temperatury powoduje za­działanie czujek nadmiarowych. Przekroczenie ustalonego przyrostu temperatury w czasie powoduje zadziałanie czujek temperatury różniczkowych. Czujki różniczkowe stosowane są z czujkami nadmiarowymi. Próg zadziałania czujki nie może być niższy niż 54°C oraz nie wyższy niż 62"C (l kl. zadziałania), 70°C (2 kl, zadziałania), 78°C (3 kl. zadziałania).

Czujki płomienia reagują na promieniowanie elektromagnetyczne IR (podczerwień) i UV (ultrafioletowe) towarzyszące procesowi spalania płomieniowego

Ręczne ostrzegacze pożaru są czujkami stykowymi uruchamianymi ręcznie przez człowieka. Uruchomienie ręcznego ostrzegacza następuje poprzez zbicie szybki i wciśnię­cie przycisku sygnalizacyjnego (w nowszych rozwiązaniach tylko wciśnięcie odpowied­nio naciętej szybki). Niektóre rodzaje ręcznych ostrzegaczy pożaru posiadają sygnalizację zwrotną, potwierdzającą przyjęcie przez centralę informacji o uruchomieniu przycisku.

Do obwodów wyjściowych centrali sygnalizacji pożaru mogą być dołączone następu­jące urządzenia wyjściowe: zewnętrzne akustyczno-optyczne sygnalizatory alarmu, moduł transmisji alarmu pożaru do PSP, sterowniki klap dymowych, sterowniki stałych urządzeń gaśniczych i systemów gaszących, zwalniaki elektromagnetyczne systemów oddzieleń, sterowniki urządzeń kontroli dostępu, systemy rozgłaszające niezależne i zintegrowane z liniami dozorowymi.

Zespół telewizyjnych środków technicznych i programowych przeznaczony do obserwowania, wykrywania, rejestrowania i sygnalizowania nienormalnych warunków wskazujących na istnienie niebezpieczeństwa stanowi telewizyjny system nadzoru.

W skład telewizyjnego systemu nadzoru wchodzą następujące urządzenia w różnych konfiguracjach i ilościach, w zależności od funkcji systemu:

l) kamery (czarno-białe, kolorowe, do zastosowań specjalnych) - urządzenia przetwa­rzające obraz znajdujący się w jego polu widzenia na standardowy sygnał wizyjny. Kamera składa się z przetwornika (przetwarza obraz na sygnał elektryczny), układów elektroniki, układu zasilającego i obiektywu.

Obecnie stosowane kamery wyposażone są w półprzewodnikowe przetworniki obrazu CCD. Charakteryzuje je wysoka czułość (standardowe czarno-białe 0,1 lx, standar­dowe kolorowe l lx, kamery specjalne 0,001 lx i czulsze). W kamerach stosowane są elektroniczne migawki o dużej szybkości działania pozwalające na skuteczne dzia­łanie przy zmieniających się warunkach oświetlenia. Zastosowanie elektronicznych migawek eliminuje stosowanie drogich obiektywów z napędem przesłony w kame­rach montowanych wewnątrz obiektów. Istotnym parametrem technicznym kamery jest rozdzielczość przesyłanego obrazu wyrażona w liniach. Dla kamer standardowych

400 Blok zawodowy

wynosi ona: 380 linii kamery monochromatyczne i 320 linii kamery kolorowe. Dla kamer wysokiej klasy: 570 linii kamery monochromatyczne i 470 linii dla kamer ko­lorowych. Ostatnio coraz częściej stosowane są kamery z cyfrową obróbką sygnałów wizyjnych (DSP). W niektórych wersjach kamery te są zintegrowane z obiektywem motor-zoom i funkcją automatycznego ustawiania ostrości (kamery kompaktowe). Występują także kamery kompaktowe zintegrowane z szybkimi głowicami obrotowy­mi (kamera SPEDDOME) do zastosowań wewnętrznych i zewnętrznych;

2. przełączniki wizji (ręczne i automatyczne), matryce wizyjne. Przełącznik wizji jest
   to urządzenie przełączające ręcznie lub automatycznie, sygnał wizyjny z dwóch lub
   więcej wejść na jedno lub więcej wyjść. Stosowane są w prostych systemach nadzoru
   wizyjnego. Z reguły wyposażone są w dwa wyjścia wizyjne. Pierwsze wyjście
   jest wyjściem sekwencyjnym (w zaprogramowanych przedziałach czasu następuje
   automatyczne przełączenie sygnału wizyjnego z kolejnej kamery), drugie wyjście
   jest przełączane ręcznie lub poprzez sygnały z wejść alarmowych przełącznika.
   Przełączniki wizji posiadające 16 i więcej wejść oraz 4 lub więcej wyjść, gdzie re­
   lacje pomiędzy wejściem wizyjnym kamery i wyjściem są przełączane w sposób
   programowy w dowolnych układach nazywamy matrycą (krosownicą) wizyjną. Duże
   matryce wizyjne posiadają budowę modułową pozwalającą rozbudowywać ją o ko­
   lejne moduły wejść, wyjść wizyjnych, wejść alarmowych i układów telemetrii, do
   sterowania głowicami obrotowymi lub zintegrowanymi kamerami SPEDDOME. Do
   matrycy można dołączać pulpity sterujące tworząc kilka lub kilkanaście niezależnych
   ccntr nadzoru wizyjnego;

3. dzielniki ekranu i multipleksery. Dzielnik ekranu jest odmianą przełącznika wizji.
   Sygnał wyjścia pozwala na jednym ekranie monitora wyświetlić obraz z dwóch lub
   więcej kamer. Zmiana obrazów może następować automatycznie lub być inicjowa­
   na ręcznie. Dzielniki ekranu posiadają także wejścia alarmowe, np. do sterowania
   z systemu alarmowego. Niektóre typy dzielników posiadają funkcję pamięci zamro­
   żenia ostatniego oglądanego obrazu, a także możliwość elektronicznego powiększania
   zatrzymanego obrazu.

Multiplekser wizyjny jest bardziej złożonym dzielnikiem ekranu w połączeniu z auto­matycznym przełącznikiem wizji. Podstawową jego funkcją jest przygotowanie sygna­łu wizyjnego w taki sposób, aby umożliwić zapis obrazu z wielu kamer w tym samym czasie na taśmie magnetycznej. Zapis ten musi umożliwiać selektywne odtworzenie wcześniej zapisanego obrazu z dowolnej kamery. Istnieją dwa rodzaje multipleksera -simplex i duplcx. Różnią się tym, że w wersji simplex nic jest możliwe jednoczesne nagrywanie i odtwarzanie obrazów multipleksowanych. Wyświetlanie obrazów mul-tipleksowanych (na jednym ekranie obraz z wielu kamer) jest możliwe tylko przy odtwarzaniu z magnetowidu. Multipleksery simplex stosowane są do zapisu w czasie rzeczywistym obrazów na magnetowidzie w połączeniu z krosownicą wizyjną. Mul­tipleksery posiadają dużo dodatkowych funkcji pozwalających stworzyć niewielkie centrum nadzoru wizyjnego bez stosowania dodatkowych urządzeń. Niektóre z nich wyposażone są w: układy telemetrii (np. typu C po kablu wizyjnym) do sterowania punktami kamer obrotowych, zdalne załączanie oświetlenia dodatkowego, wizyjne detektory ruchu, wejścia i wyjścia alarmowe do współpracy z systemami alarmowy-

Techniczne środki zabezpieczenia mienia 401

mi, funkcję elektronicznego /oomu z powiększeniem obrazu nawet 12-krotnie, okna czasowe pozwalające w dowolny sposób np. zapisywać obraz z poszczególnych kamer w zależności od dnia tygodnia czy przedziałów czasowych, zabezpieczenie dostępu do programu kodem cyfrowym;

4. monitory - przetworniki clcktryczno-optyczne standardowego sygnału wizyjnego
   w obraz. Monitory stosowane w systemach telewizyjnego nadzoru muszą być przysto­
   sowane do ciągłej wielogodzinnej pracy i charakteryzować się dużą rozdzielczością
   ekranu. Do oglądania obrazu z jednej kamery stosuje się monitory o przekątnej od
   9" do 15", dla obrazów z dzielników obrazu monitory o przekątnej od 17", a dla
   obrazów z multipleksera monitory o przekątnej powyżej 20";

5. urządzenia do zapisu obrazu (magnetowid „time-lapse", zapis na twardym dysku)
   Magnetowid „time-lapse" jest to magnetowid umożliwiający rejestrację pojedynczych
   półobrazów sygnału wizyjnego w ustalonych odstępach czasu oraz odtworzenie ta­
   kiego zapisu. Magnetowid tego typu na standardowej taśmie magnetycznej o czasie
   zapisu 180 minut pozwala na zapis obrazów trwających od 12 do 960 godzin. Naj­
   bardziej optymalnym czasem zapisu jest zapis 24-godzinny, gdzie w ciągu l sekundy
   możemy zapisać 16,2 półobrazów, czyli w ciągu jednej sekundy możemy zapisać
   obraz z 16 kamer (jest to t z w. czas rzeczywisty zapisu) z wyjścia magnetowidowego
   multipleksera 16 kamerowego. Do podniesienia jakości zapisu obrazu z kamer stosuje
   się magnetowidy pracujące w standardzie S-VHS.

Magnetowidy wyposażone są w wejścia alarmowe do połączenia z systemem alarmo­wym. W przypadku otrzymania sygnału alarmu, magnetowid może zmienić warunki zapisu obrazów i np. przejść w tryb zapisu alarmowego o czasie zapisu 3 godz. Po­woduje to podniesienie jakości zapisywanego obrazu oraz zwiększa gęstość zapisu obrazów kamery z sektora, w którym wystąpił alarm.

Cyfrowe rejestratory obrazu - to urządzenia do zapisu obrazu na twardym dysku komputera w postaci pojedynczych klatek. Występują w połączeniu z multiplekserem. Ich zaletą jest bardzo wysoka jakość zapisu obrazu, wyszukiwanie w sposób dowolny zapisanego obrazu z poszczególnej kamery, rejestrują do 1,5 min klatek obrazów;

6. wizyjne detektory ruchu - urządzenie do wykrywania i sygnalizowania określonych
   zmian w obrazie telewizyjnym. Najprostsze detektory ruchu (analogowe) działają
   na zasadzie zmiany luminancji obrazu telewizyjnego. W momencie wejścia intruza
   w pole widzenia kamery następuje zmiana luminancji obrazu i na wyjściu detektora
   pojawia się stan alarmu. Nowoczesne detektory ruchu wykorzystują złożoną cyfrową
   analizę zmian obrazu telewizyjnego. Detektory te wykrywają zmianę wizji poprzez
   porównanie obecnego obrazu z obrazem przechowywanym w pamięci detektora.
   Intruz pojawiający się w polu widzenia kamery powoduje zmianę poziomu wizji
   w porównaniu do obrazu w pamięci. Jeżeli zmiana ta przekroczy określony poziom
   progowy, może nastąpić wyróżnienie intruza i uruchomienie wyjść alarmowych. Dla
   wyeliminowania fałszywych alarmów zdarzenie alarmowe przechodzi przez dwie
   analizy z użyciem programu komputerowego, jednej ukierunkowanej na wielkość
   obiektu, a drugiej na długość trwania zdarzenia;

7. osprzęt - głowice obrotowe wewnętrzne i zewnętrzne, skanery, obudowy kamer ze­
   wnętrznych z układami podgrzewania sterowanym termostatem, oświetlacze (pro-

402 Blok zawodowy

micnniki) podczerwieni, wsporniki kamer i głowic, obiektywy z automatyczną prze­słoną, obiektywy o zmiennej ogniskowej, obiektywy otworkowe, urządzenia do trans­misji obrazu po skrętce, światłowodem i do transmisji obrazu łączem telefonicznym, radiowym i mikrofalowym.

System kontroli dostępu jest to zespół urządzeń i oprogramowania, mający za zadanie:

• identyfikację osób albo pojazdów, uprawnionych do przekroczenia granicy obszaru
  zastrzeżonego oraz umożliwienie im wejścia/wyjścia,

• niedopuszczenie do przejścia przez osoby albo pojazdy nieuprawnione granicy
  obszaru zastrzeżonego,

• wytworzenie sygnału alarmowego informującego o próbie przejścia osoby albo
  pojazdu nieuprawnionego przez granicę obszaru zastrzeżonego.

Identyfikacja osób lub pojazdów następuje za pomocą odpowiednich środków tech­nicznych (identyfikatorów) oraz uprawnień danej osoby lub pojazdu do przebywania w obszarze zastrzeżonym.

System kontroli dostępu składa się z następujących urządzeń:

• czytników - kart magnetycznych, procesorowych stykowych, zbliżeniowych, zbli­
  żeniowych procesorowych, stykowych Dallas, biometrycznych,

• klawiatur - standardowych, ze zmiennym rozkładem cyfr,

• kontrolerów,

• układu zasilającego,

• układów wykonawczych - zaczepów elektromagnetycznych, zwór elektromagne­
  tycznych, bramek, szlabanów, napędów drzwi garażowych i bram, hydraulicznych blokad
  drogowych.

Najprostszym systemem kontroli dostępu jest klawiatura lub czytnik autonomiczny we wspólnej obudowie z kontrolerem. System ten pełni w obiekcie funkcje porządkowe.

W systemach kontroli dostępu wyższej klasy stosuje się czytniki i klawiatury sterowane z kontrolera umieszczonego w strefie chronionej. Do identyfikacji osób stosuje się różnego rodzaju czytniki oraz dodatkowo klawiatury do wprowadzania własnego kodu identyfikacyjnego. Zamiast klawiatur mogą być stosowane czytniki biometryczne, np. czytnik linii papilarnych, skaner tęczówki oka, skaner kształtu dłoni.

Systemy zbudowane z kilku kontrolerów sterowane są za pomocą komputera, który pełni nadzór nad systemem i służy także do archiwizacji zdarzeń. Program komputera umożliwia ustalenia stref dostępu dla każdego użytkownika systemu. Program posiada funkcję antipasback uniemożliwiającą powtórne wejście do strefy chronionej, jeżeli wcześniej tej strefy się nie opuściło. Zastosowanie tej funkcji możliwe jest tylko przy kontroli dwustronnej, tj. kontroli wejścia i wyjścia. Przy jednostronnej kontroli przejścia (tylko wejście) elementem sterującym wyjście może być: klamka zamka mechanicznego, przycisk otwarcia, czujnik otwarcia. Przy dwustronnej kontroli przejścia, elementy wykonawcze (/.wory, rygle elektromagnetyczne) muszą być typu NO, tzn. w przypadku zaniku napięcia sterującego ich pracą muszą pozostać w stanie otwartym. Dodatkowo po stronie wyjścia należy włączyć w obwód zasilania urządzeń wykonawczych przycisk ewakuacyjny (w kolorze zielonym), uruchamiany w czasie ewakuacji przez zbicie (wciśnięcie) jego szybki.

Techniczne środki /.ubezpieczenia mienia 403

Do kontroli pojazdów stosuje się identyfikatory zbliżeniowe zamontowane w pod­woziu samochodu, gdzie odbiornikiem jest pętla indukcyjna umieszczona w podłożu przy wjeździe do strefy chronionej. Dodatkowo może być stosowana kontrola kierowcy pojazdu zrealizowana przez różnego rodzaju czytniki.

System kontroli dostępu powinien być wyposażony w dwa źródła zasilania: podsta­wowe i rezerwowe. Źródło zasilania rezerwowego winno wystarczyć na 12 godzin pracy systemu bez zasilania podstawowego lub na 200 otwarć każdego chronionego przejścia.

System transmisji alarmu służy do przekazywania informacji o stanie jednego lub więcej systemów alarmowych między dozorowanym obiektem i jednym lub większą liczbą alarmowych centrów odbiorczych. Sygnał alarmu z centrali alarmowej (włamania i napadu, sygnalizacji pożaru) może być transmitowany do alarmowego centrum odbior­czego za pomocą:

• specjalizowanego toru transmisji alarmu (łącze sztywne),

• łącza przewodowego wielofunkcyjnego (łącze telefoniczne komutowane),

• toru transmisji radiowej.

Specjalizowany tor transmisji alarmu jest to z reguły niezależna para przewodów tele­komunikacyjnych pomiędzy urządzeniem nadawczym sterowanym przez centralę alarmo­wą a urządzeniem odbiorczym, które jest zlokalizowane w alarmowym centrum odbior­czym. Łącze to jest nadzorowane w sposób ciągły, a jego awaria ma być sygnalizowana w chronionym obiekcie i alarmowym centrum odbiorczym.

Specjalizowane tory transmisji alarmu stosowane są w bankach do przesyłania sygnału alarmu z centrali sygnalizacji włamania i napadu do najbliższego komisariatu Policji.

Łącze przewodowe wielofunkcyjne jest to zazwyczaj publiczna lub zakładowa sieć te­lefoniczna. Transmisja z centrali alarmowej odbywa się poprzez komunikator telefoniczny (interfejs) wysyłający komunikaty w określonym formacie, do telefonicznej stacji moni­torującej w alarmowym centrum odbiorczym. Stosując nowoczesne formaty transmisji (np. Contact ID) można przesłać do 1024 informacji o systemie w czasie trwania transmi­sji nic dłuższym niż 3 sekundy. W tradycyjnych formatach komunikacji (np. 4/2) można wysłać tylko 28 informacji o systemie. Najprostszym urządzeniem transmisji alarmu wy­korzystującym łącze telefoniczne jest automat (dialer) do przekazywania komunikatów słownych pod zaprogramowane numery telefonów. W nowszych dialerach telefonicznych istnieje możliwość potwierdzenia przyjęcia komunikatu alarmowego przez wprowadzenie z klawiatury aparatu telefonicznego odpowiedniego kodu (tylko w aparatach DTMF).

Łącze radiowe jest to wydzielony kanał radiowy służący do przekazu informacji w postaci zakodowanych sygnałów z nadajnika w chronionym obiekcie do odbiornika w alarmowym centrum odbiorczym.

Transmisja sygnału alarmu może być przekazywana: jednokierunkowo - z nadajnika do odbiornika z zaprogramowaną liczba powtórzeń komunikatów, jednokierunkowo z potwierdzeniem prawidłowego przyjęcia komunikatu przez odbiornik lub w trybie on-line (transmisja dwukierunkowa ze zdalnym testowaniem nadajnika przez odbiornik i możliwością przesłania informacji lub sygnałów sterujących z nadajnika do odbiornika).

W celu uzyskania większego bezpieczeństwa przesyłania informacji do alarmowego centrum odbiorczego stosuje się połączenie transmisji po łączu komutowanym z trans­misją drogą radiową. Należy wtedy moduł transmisji radiowej wyposażyć w kontroler

4()4 Blok zawodowy

sprawności linii telefonicznej w celu uzyskania nadzorowania toru transmisji po łączu komutowanym.

Zasilanie systemów transmisji alarmu powinno odbywać się z dwóch źródeł zasila­nia - podstawowego i rezerwowego. Źródło zasilania rezerwowego powinno posiadać czas pracy bez źródła podstawowego taki sam, jak monitorowany system alarmowy.

Systemy ochrony peryferyjnej należą do kategorii systemów zabezpieczeń zewnętrz­nych i służą do zapewnienia ochrony terenu i obiektów w jego obszarze.

Strefy detekcji lokalizuje się na peryferiach chronionego terenu, z uwzględnieniem warunków terenowych.

Systemy ochrony peryferyjnej stosuje się zwykle do wczesnego wykrycia intruza, wchodzącego do obszaru chronionego. Różnią się one od systemów alarmowych, stoso­wanych do ochrony pomieszczeń wewnętrznych, przede wszystkim specjalnym wykona­niem czujek, które narażone są na pracę w skrajnych warunkach atmosferycznych (niskie i wysokie temperatury, wysoka wilgotność, możliwość uszkodzeń mechanicznych).

Do ochrony ogrodzeń stosowane są systemy i czujki:

— czujki wibracyjne i wstrząsowe,

• przewodowe czujki mikrofonowe,

• przewodowe czujki światłowodowe,

• różnicowe systemy pojemnościowe, wykorzystujące zmianę pola elektrostatyczne­
  go, wytwarzanego wokół zawieszonych na izolatorach wsporczych przewodów.

Do ochrony stref przy ogrodzeniach stosuje się: aktywne zewnętrzne bariery pod­czerwieni, bariery mikrofalowe, radary mikrofalowe oraz dalekosiężne zewnętrzne czujki pasywnej podczerwieni. Systemy te są montowane na powierzchni. Innym rodzajem urzą­dzeń do ochrony strefy wokół ogrodzeń są urządzenia ukryte pod powierzchnią ziemi, wykrywające zmiany nacisku na grunt, powstawanie w nim drgań lub zmiany detekcji pola elektromagnetycznego.

Zintegrowane systemy alarmowe oprócz funkcji alarmowych włamania i napadu mogą sterować czytnikami kontroli dostępu, sygnalizować zagrożenie pożarem lub przekroczenie progów zadziałania innych czujek (temperatura, stężenie gazów). Poprzez moduły wejścia/wyjścia system alarmowy może być połączony z telewizyjnym systemem nadzoru, w celu rejestracji zdarzeń alarmowych na taśmie magnetycznej lub twardym dysku urządzenia rejestrującego.

Przykładem systemu zintegrowanego może być nowoczesny system sygnalizacji zagrożeń pracujący w sieci, wykorzystujący okablowanie strukturalne, tzw. inteligentny bud\nek.

W inteligentnym budynku integracja polega na połączeniu wyjść i wejść alarmowych istniejących systemów sygnalizacji zagrożeń poprzez układy specjalizowanych modemów transmisyjnych do jednostki centralnej którą stanowi komputer ze specjalistycznym opro­gramowaniem, lub wykorzystaniu specjalizowanych układów wejścia/wyjścia zastępują­cych linie dozorowe i sterownicze central alarmowych. Oprócz systemów sygnalizacji zagrożeń jednostka centralna nadzoruje pracę systemów: ogrzewania, klimatyzacji, wen­tylacji, sterowania pracą wind, oświetlenia budynku.

Urządzenia stosowane w systemach sygnalizacji zagrożeń mogą ulec awarii lub uszko­dzeniom, spowodowanym przez naturalne zużywanie się elementów lub niezamierzone albo celowe działanie. W celu eliminacji niekorzystnych zjawisk urządzenia te posiadają

Techniczne środki zabezpieczenia mienia 405

szereg zabezpieczeń. Stosowane są także odpowiednie procedury minimalizujące skutki awarii i uszkodzeń. Do zasilania systemów stosuje się dwa źródła zasilania, czujki i urzą­dzenia wyposażone są w ochronę sabotażową, stany awarii i uszkodzeń transmitowane są do alarmowych centrów odbiorczych lub stacji monitoringu technicznego, stosuje się nadmiarowość systemów transmisji. Każdy system musi podlegać okresowym przeglą­dom i konserwacjom przez wyspecjalizowany personel. Zgodnie z PN Systemy Alarmowe każdy system musi być obowiązkowo wyposażony w rejestr zdarzeń, konserwacji i obsłu­gi awaryjnej systemu. Obowiązek prowadzenia tego rejestru spoczywa na użytkowniku, konserwatorze i obsłudze systemu alarmowego.

10.6. Podziały i różnice funkcjonalne urządzeń alarmowych

Polska Norma Systemy Alarmowe PN-93/E-08390/14 w załączniku krajowym określa szczegółowe kryteria, które w procesie projektowania i instalowania elektronicznych sys­temów zabezpieczeń pozwalają zakwalifikować obiekt do określonej kategorii zagrożenia, zastosować system alarmowy i urządzenia alarmowe odpowiedniej klasy.

Ze względu na stopień zagrożenia osób i wartość szkód, wyróżnia się cztery kategorie zagrożenia wartości od Zł do Z4, odpowiadające różnym poziomom ryzyka występującym w dozorowanych obiektach. Podział zagrożonych wartości na kategorie (patrz tab. 3.) uwzględnia:

• wartość wymierną mienia i skutki jego utraty,

• wartość niewymierną przedmiotów zabytkowych i muzealnych,

• ciężar gatunkowy informacji objętych tajemnicą,

• zagrożenie zdrowia i życia.

Systemy alarmowe ze względu na zdolność do ochrony dozorowanych obiektów w warunkach oddziaływania czynników zewnętrznych dzielą się na cztery klasy od SA l do SA4.

Podział systemów alarmowych na klasy uwzględnia:

• właściwości czujek,

• sposób monitorowania torów transmisji alarmu,

• odporność na narażenia środowiskowe, w tym zakłócenia elektromagnetyczne,

• urządzenia transmisji alarmu do alarmowego centrum odbiorczego,

• sposób ochrony przed dostępem osób niepowołanych,

• sposób i częstotliwość kontroli działania systemu alarmowego.
  Zaklasyfikowanie urządzenia alarmowego do określonej klasy następuje na podstawie

zgodności cech (parametrów i funkcjonalności) stwierdzonych w badaniach klasyfikacyj­nych z wymaganiami norm dla danej klasy urządzeń.

Klasa systemu alarmowego Klasa urządzenia alarmowego

SA l A - popularna

SA2 B - standardowa

SA3 C - profesjonalna

SA4 S - specjalna

406

Blok zawodowy

Tah. 3. Podział zagrożonych wartości na kategorie

Lp.	Kategoria zagrożonej wartości	Wartości podlegające zabezpieczeniu
l	Zł -	1) mienie małej wartości, które można wymienić lub zastąpić.
2	Z2	1) mienie średniej wartości, które można wymienić lub zastąpić, 2) dokumenty lub przedmioty o wartości zabytkowej lub mu­zealnej, występujące w powtarzalnych egzemplarzach lub które można odtworzyć, 3) dokumenty zawierające tajemnice służbową.
3	Z3	1) mienie dużej wartości, 2) dokumenty lub przedmioty mające zabytkową wartość, niepo­wtarzalne w kraju, 3) dokumenty o dużej wartości, których uszkodzenie, zniszczenie lub kradzież, jak również poznanie może prowadzić do dużych szkód, 4) życie ludzi związanych z wartościami wymienionymi w punk­tach a, b, c.
4	Z4	1 ) mienie bardzo dużej wartości, 2) przedmioty zabytkowe stanowiące dziedzictwo kultury świato­wej, 3) dokumenty, których kradzież jak również poznanie lub przej­rzenie przez osoby niepowołane może zagrażać porządkowi spo­łecznemu, osłabieniu obronności albo egzystencji państwa, 4) życie wielu ludzi.

Do oceny skuteczności zabezpieczenia określonej kategorii zagrożonej wartości, przez zastosowanie środków technicznych tworzących konkretny system alarmowy, ustala się trzy poziomy: normalny, niższy i wyższy bezpieczeństwa dozorowanego obiektu (patrz tab. 5.).

Do oszacowania wartości wymiernej mienia według kategorii zagrożonej wartości można się posługiwać wielokrotnością N średniego rocznego dochodu pracownika w pięciu podstawowych działach gospodarki (publikowanych przez GUS).

Po wejściu \v życie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 października 1998 r., w którym zawarta jest definicja jednostki obliczeniowej, a także w wyniku zmiany w podawaniu przez Prezesa GUS danych o dochodach w przedsiębiorstwach, celowe jest używanie pojęcia jednostka obliczeniowa, gdzie po przeliczeniu dotychczasowe 10 N = l j. obliczeniowej.

Przykłady zakwalifikowania włamaniowych systemów alarmowych:

1. Systemy alarmowe klasy SA l - zabezpieczenie obiektów o małym ryzyku szkód oraz
pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych oddalonych od urządzeń elektrycznych
większej mocy (są oddzielone i prowadzone w odległości przewody energetyczne
i alarmowe) z urządzeniami typowymi dla gospodarstw domowych (chłodziarka,
pralka, sprzęt audiowizualny) w warunkach klimatycznych typowych dla mieszkań
w różnych porach roku.

Przykłady: mieszkania w domach wielorodzinnych, domy jednorodzinne.

2. Systemy alarmowe klasy SA 2 - zabezpieczenie obiektów o średnim ryzyku szkód
oraz innych obiektów, w których pracują urządzenia elektryczne większej mocy (np.
winda, hydrofor, lada chłodnicza, lżejsze maszyny produkcyjne itp.) lub pomieszczeń

Techniczne środki zabezpieczenia mienia

407

Tab. 4. Charakterystyka systemów alarmowych

Klasa syste­mu alarmo­wego

Czujki:

SA l

SA2

SA3

Charakterystyka

spełniają podstawowe wymagania dotyczące wykrywania prób przedostania się bądź obec­ności osób niepowołanych w dozorowanym obiekcie

wykrywają próby przedostania się bądź obecność osób niepowołanych w dozorowanym obiekcie, nie jest możliwe zneutralizowanie ich funkcji w wyniku manipulowania przy nich bez użycia narzędzi lub z zastosowaniem narzędzi ogólnie dostępnych

jak w SA2 w stanie normalnym, nie jest możliwe zneutralizowanie ich funkcji za pomocą specjalnie konstruowanych narzędzi: przy próbie manipulowania przy nich wywołują stan alarmowania

jak w SA3, ale dodatkowo są wyposażone w układ samokontroli lub zdalnego testowania

SA4

Tory transmisji alarmu:

SA l

nie wymagają samoczynnego wykrywania uszkodzeń, wystarczy ręczne sprawdzenie ich okresowo, nie rzadziej niż raz na 3 miesiące

SA2

są monitorowane przez centrale z punktu widzenia wystąpienia przerwy, a wykryte uszko­dzenia są sygnalizowane w czasie nie przekraczającym 30 s

uz^iiiu ;tii >y£iianiAJwuii<^ w c/^a.M& mc; |Jiz*tMa^^a|c^j?iii .*u ;•»

SA3

są monitorowane przez centralę z punktu widzenia wystąpienia przerwy i zwarcia, monito­rowanie następuje okresowo nie rzadziej niż co l s, a wykryte uszkodzenia są sygnalizowane w czasie nie przekraczającym 20 s

SA4

są monitorowane przez centrale z punktu widzenia występowania wszystkich zakłóceń transmisji sygnału od czujki do centrali okresowo nie rzadziej niż co l s, a wykryte uszkodzenia są sygnalizowane w czasie nie przekraczającym 20 s

Odporność systemu na zakłócenia elektromagnetyczne (co najmniej w postaci impulsów nanosekundowych, ciągłego sygnału częstotliwości radiowej i wyładowań elektryczności statycznej):

SA l

mała, odpowiadająca wykonaniu WO urządzeń wg PN-86/E-06600

SA2

co najmniej normalna, odpowiadająca wykonaniu W l urządzeń wg PN-86/E-06600

SA3

co najmniej o podwyższonej odporności, odpowiadająca wykonaniu W2 urządzeń wg PN-86/E-06600

SA4

wynikająca z uzgodnień między użytkownikiem a producentem dla określonego środowiska i do konkretnego zastosowania.

Przekazywanie sygnałów do alarmowego centrum odbiorczego:

SA l

nie jest wymagane, wystarczy lokalne wywołanie alarmu,

SA2

może odbywać się torem nie monitorowanym, np. przez samoczynny automat wybierający i powiadamiający.

SA3

powinno odbywać się monitorowanym torem, np. przez telefoniczną publiczną sieć komu­towaną albo przez tory specjalizowane,

SA4

powinno odbywać się dwoma niezależnymi torami, z których co najmniej jeden powinien być torem wydzielonym stale monitorowanym, jak SA3

Ochrona przed osobami niepowołanymi:

SA l

powinna być zagwarantowana przez ograniczenie przebywania osób postronnych w dozo­rowanym obiekcie, a elementy sterowania systemem alarmowym (np. w postaci łączników) powinny być zamaskowane

SA2

powinna być zagwarantowana przez całodobową, przeciwsabotażową kontrolę urządzeń sys­temu, a elementy sterowania systemem alarmowym powinny być dostępne po użyciu klucza lub elementu kodującego: powinna być też zastosowana prosta technika zapobiegająca sy­mulowaniu sygnałów kontrolnych (włączanie układu zastępczego czujki) w torach transmisji alarmu

Blok zawodowy

Tab. 4 cd.

Klasa syste­mu alarmo­wego

Charakterystyka

SA3

zapewniona jest kontrola przeciwsabotażowa urządzeń, jak w systemie klasy SA2, elementy sterowania systemem alarmowym powinny być dostępne w zróżnicowanym stopniu dla różnych służb posługującymi się własnymi manipulatorami szyfrowymi; powinna być też zastosowana wyższa technika zapobiegania symulowaniu sygnałów kontrolnych w torach transmisji alarmu

jak w systemie alarmowym klasy SA3, z tym że dostęp do centrali powinien być ograniczony przez zainstalowanie jej w miejscu ogólnie niedostępnym, a sterowanie funkcjami powinno być zdalne w tym również zmiana kodu, inne zaś elementy ochrony przed osobami niepowołanymi - według szczególnych wymagań użytkownika

SA4

Kontrola działania systemu alarmowego:

SA l

w pełnym zakresie powinna być dokonywana w okresach nie dłuższych niż 12 miesięcy, czujki i tory transmisji powinny być sprawdzane okresowo nie rzadziej niż co 3 miesiące, w przypadku uszkodzenia naprawa powinna być podjęta w ciągu 12 godzin

SA2

w pełnym zakresie powinna być dokonywana w okresach nie dłuższych niż 3 miesiące w przypadku uszkodzenia naprawa powinna być podjęta w ciągu 12 godzin

SA3

w pełnym zakresie jak dla klasy SA2, w przypadku uszkodzenia naprawa powinna być podjęta w ciągu 4 godzin

SA4

pełnym zakresie jak dla klasy SA2, w przypadku uszkodzenia naprawa powinna być podjęta w ciągu 12 godzin, obsługa serwisowa powinna być ciągle do dyspozycji

Tab. 5. Klasa systemu alarmowego a stopień bezpieczeństwa

Kategoria zagrożonej wartości	Poziom bezpieczeństwa uzyskany przez system alarmowy klasy
		normalny	niższy	wyższy
Zł Z2 Z3 Z4	SAI SA2 SA3 SA4	nieokreślonej SA1 SA2 SA3	SA2 SA3 SA4 SA4+(SA3+SA2)

znajdujących się w pobliżu takich urządzeń, w których brak jest separacji między obwodami o różnych poziomach sygnałów i różnych poziomach zakłóceń. Przykłady: wille mieszkalne, małe i średnie warsztaty rzemieślnicze, sklepy i domy towarowe, punkty kasowe, tajne kancelarie oraz magazyny chemikaliów trujących i materiałów wartościowych w przedsiębiorstwach przemysłowych, urzędy pocztowe, izby pamięci i muzea regionalne, mniej wartościowe obiekty sakralne.

3. Systemy alarmowe klasy SA 3 - zabezpieczenie obiektów o dużym ryzyku szkód oraz
   innych obiektów, w których pracują ciężkie maszyny wytwarzające wibracje i udary,
   urządzenia elektryczne dużej mocy lub o komutacji stykowej (brak jest separacji
   między obwodami zasilania i sygnalizacyjno-sterującymi, w wyniku stosowania
   wspólnych kabli o różnych poziomach sygnałów i zakłóceń), a także obiektów,
   w których dopuszcza się wyłączanie zasilania w dni wolne od pracy.
   Przykłady: zakłady przemysłu zbrojeniowego, zakłady przetwórstwa metali i kamieni
   szlachetnych, sklepy jubilerskie, muzea narodowe, archiwa, specjalne banki, warto­
   ściowe obiekty sakralne i ich skarbce.

4. Systemy alarmowe klasy SA 4 - zabezpieczenie obiektów o bardzo dużym ryzyku
   szkód, bądź w których występują nietypowe (co najmniej jednego typu narażenia)

Techniczne środki zabezpieczenia mienia 409

warunki środowiskowe (np. bardzo niska lub bardzo wysoka temperatura) lub szcze­gólne zakłócenia (np. silne pola elektromagnetyczne radiostacji nadawczych). Przykłady: mennica państwowa, wytwórnia papierów wartościowych, skarbce dużych banków, placówki dyplomatyczne na terenie obcych państw, specjalne instytucje podległe ministerstwom obrony narodowej i spraw wewnętrznych.

Literatura Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 r. o normalizacji (Dz. U. Nr 55, póz. 251).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 czerwca 1998 r. w sprawie wzoru i trybu wydawania licencji pracownika ochrony fizycznej i licencji pracownika zabezpieczenia technicznego oraz trybu i częstotliwości wydawania przez organy Policji opinii o pracownikach ochrony (Dz. U. Nr 78. póz. 511).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 października 1998 r. w sprawie szcze­gółowych zasad i wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne (Dz. U. Nr 129, póz. 858).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 marca 1994 r. w sprawie wprowadzenia do obowiązkowego stosowania Polskich Norm i norm branżowych (Dz. U. Nr 44, póz. 174).

Wymacania techniczne urządzeń zabezpieczających wartości pieniężne - Narodowy Bank Polski, Warszawa 1993 r. (opracowane na podstawie projektu normy europejskiej EN-1143 Urządzenia Bezpiecznego Przechowywania - Wymagania, klasyfikacje i metody badań pod względem odporności na włamanie).

Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. Nr 81, póz. 351 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. Nr 111, póz. 725).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 3 listopada 1992 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. Nr 92, póz. 460, z późn. zm.)

Polska Norma - Systemy alarmowe (PN-93/E-08390).

Opracowania

Tatarowski B., Wprowadzenie do problematyki elektronicznych s\stemów sygnalizacji zagrożeń, Warszawa 1998. Systemy alarmowe. 1992-1999. Zabezpieczenia, 1998-1999.

Bronisław Szymczyk

11.

ZASADY WSPÓŁPRACY Z POLICJĄ

W ZAKRESIE OCHRONY OBIEKTU

ORAZ PRZECIWDZIAŁANIA PRZESTĘPCZOŚCI

11.1. Określenie płaszczyzn współpracy

Specyfika działania przedsiębiorstw i innych jednostek organizacyjnych zajmujących się ochroną osób i mienia wymaga bardzo szerokiej współpracy z Policją.

Biorąc pod uwagę zagadnienia interesujące zarówno Policję, jak i formacje ochronne, można wyodrębnić dwie płaszczyzny współpracy:

1. wynikającą z przepisów prawa,

2. podyktowaną potrzebami praktycznymi.

Natomiast uwzględniając zakres działania jednostek Policji, wyróżnia się współpracę z Komendami Wojewódzkimi Policji i z innymi jednostkami Policji.

W zakresie kompetencji Komend Wojewódzkich Policji znajdują się przede wszyst­kim sprawy organizacji ochrony oraz zgodnego z prawem działania specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych i pracowników zajmujących się ochroną, w tym:

• wydawanie pozwoleń na utworzenie wewnętrznych służb ochrony,

• uzgadnianie planów ochrony,

• wydawanie licencji,

• wydawanie pozwoleń na broń,

• nadzór i kontrola nad działalnością służb ochrony.

Szczegółowe zasady współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją zostały określone w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Admini­stracji w sprawie współpracy z Policją. Wymieniona współpraca w praktyce realizowana jest z jednostkami terenowymi Policji (komendy powiatowe, komisariaty). Polega ona na: 1) wymianie informacji o zagrożeniach w zakresie bezpieczeństwa osób i mienia oraz

zakłócania spokoju i porządku publicznego,

412 Blok zawodowy

2. współdziałaniu w celu utrzymania spokoju i porządku publicznego podczas zgro­
   madzeń, imprez artystycznych, rozrywkowych i sportowych, w zakresie określonym
   w odrębnych przepisach,

3. współdziałaniu przy zabezpieczaniu miejsc popetnienia przestępstw i wykroczeń

w granicach chronionych obszarów, obiektów lub urządzeń,

4) wzajemnych konsultacjach doskonalących metody współpracy.

Wymienione rozporządzenie dotyczy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochron­nych, jednak ze względów podyktowanych wymogami ochrony, także i inne przedsię­biorstwa prowadzące działalność gospodarczą w tym zakresie powinny współpracować na tej płaszczyźnie z Policją. Ograniczone możliwości działania pracowników ochrony powodują, że niezbędna staje się pomoc Policji w wielu sytuacjach związanych z prze­ciwdziałaniem przestępczości i utrzymaniem porządku publicznego.

11.2. Prawne obowiązki współpracy

Służby ochronne na podstawie ustawy o ochronie osób i mienia, rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie współpracy z Policją oraz innych obowiązujących przepisów prawa współpracują w sprawach dotyczących ochrony i zapobiegania przestępczości z Komendami Wojewódzkimi Policji i innymi jednostkami Policji.

Współpraca z Komendami Wojewódzkimi Policji odbywa się przede wszystkim w zakresie:

1. wydawania zezwoleń na utworzenie wewnętrznych służb ochrony w jednostkach,
   w skład których nie wchodzą obiekty, obszary i urządzenia objęte obowiązkową
   ochroną. Zezwolenie wydawane jest na wniosek kierowników tych jednostek, uza­
   sadniony ważnym interesem gospodarczym lub publicznym. KWP uprawnione są
   również do cofania tych zezwoleń;

2. uzgadniania z właściwą terytorialnie Komendą Wojewódzką Policji planów ochrony
   obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie, w tym:

1. występującego zagrożenia i aktualnego stanu bezpieczeństwa jednostki,

2. aktualnego stanu ochrony,

3. zabezpieczeń technicznych,

4. proponowanej ochrony przez specjalistyczną uzbrojoną formację ochronną, w tym:

• stanu etatowego,

• uzbrojenia i wyposażenia,

• zabezpieczenia broni i amunicji.

Sporządzone plany ochrony są weryfikowane przez Komendanta Wojewódzkiego Policji w trybie postępowania administracyjnego;

3) wydawania licencji pierwszego i drugiego stopnia pracownikom ochrony fizycznej
i zabezpieczenia technicznego na warunkach określonych w ustawie o ochronie osób
i mienia oraz przepisów wykonawczych do tej ustawy. Licencje wydaje, odmawia

Zasady współpracy / policji) w /akresie ochrony obiektu... 413

wydania i cola, właściwy ze względu na miejsce zamieszkania pracownika ochrony, Komendant Wojewódzki Policji;

4. wydawania pozwoleń na broń na okaziciela (tzw. świadectwa broni) specjali­
   stycznym uzbrojonym formacjom ochronnym w celu uzbrojenia pracowników po­
   siadających licencję pracownika ochrony fizycznej, którym broń jest niezbędna do
   wykonywania zadań ochrony osób i mienia. Konieczność posiadania broni musi być
   udokumentowana;

5. funkcjonariusze Komend Wojewódzkich Policji z upoważnienia Komendy Głównej
   Policji sprawują nadzór nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochrony
   w zakresie:

1. zasad i sposobów realizacji zadań ochrony osób i mienia,

2. sposób użycia przez pracowników ochrony broni palnej i środków przymusu
   bezpośredniego,

3. posiadania przez pracowników ochrony niezbędnych kwalifikacji, czyli licencji
   pierwszego lub drugiego stopnia.

Realizując zadania dotyczące nadzoru funkcjonariusze ci mają prawo do:

- kontroli organizacji ochrony, zasad jej działania oraz zgodności wykonywanej
ochrony z opracowanym wcześniej planem,

— kontroli i oceny zgodności podejmowanych działań z przepisami prawa,

• kontroli uzbrojenia i wyposażenia oraz przechowywania broni i amunicji,

• sprawdzania prowadzonej współpracy z innymi jednostkami i służbami, w tym:
  terenowymi jednostkami Policji, strażami gminnymi, strażą pożarną i formacjami
  obrony cywilnej,

• kontroli uprawnień pracowników do wykonywanych czynności ochronnych,

• wstępu na teren obiektów, gdzie prowadzona jest ochrona i żądania wyjaśnień,

• kontroli prowadzonej dokumentacji,

• wydawania pisemnych zaleceń mających na celu usunięcie stwierdzonych niepra­
  widłowości.

Prawny obowiązek współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z jednostkami terenowymi Policji (komendy powiatowe, komisariaty) dotyczy: 1) wymiany informacji o zagrożeniach w zakresie bezpieczeństwa osób i mienia oraz zakłócenia spokoju i porządku publicznego.

Współpraca ta opiera się przede wszystkim na potrzebie udzielania wzajemnej pomo­cy w realizacji wspólnego celu, jakim jest zapobieganie i zwalczanie przestępczości. Działania pracowników ochrony ukierunkowane są na zapobieganie zagrożeniom dla życia i zdrowia ludzkiego oraz chronionego mienia. Natomiast Policja zajmuje się za­równo zapobieganiem, jak i zwalczaniem przestępczości. Bez skutecznego wsparcia ze strony Policji pracownicy ochrony, w większości przypadków, nie będą w sta­nie należycie wywiązać się z przyjętych do wykonania zadań. Współpracę należy rozpoczynać już na etapie przygotowania do opracowania planu ochrony. Podstawą sporządzenia dobrego planu ochrony jest rozpoznanie występujących i przewidywa­nych zagrożeń dla chronionych osób i mienia. Rozpoznania dokonuje się najczęściej na podstawie ustalenia charakteru działalności prowadzonej na danym obiekcie, jego położenia, stanu technicznego, istniejących zabezpieczeń itp.

414 Blok zawodowy

Oprócz rozpoznania opartego na analizie dokumentów i obserwacji, należy przepro­wadzić rozpoznanie oparte na kontaktach z instytucjami. Warto kontakty te zacząć od wizyty w najbliższej jednostce Policji. Znajduje się tam bardzo dużo informacji przydatnych w ochronie, takich jak:

• zagrożenie danego obiektu, rejonu przestępczością i rodzajem występujących
  przestępstw,

• dokumentacja pozwalająca ustalić, jakie zdarzenia miały miejsce w ostatnim
  czasie,

• aktualne zagrożenie ze strony grup i osób zakłócających porządek i spokój
  publiczny,

• formy i metody działań przestępczych na danym terenie,

• informacje o osobach i grupach, na które należy zwrócić szczególną uwagę i czego
  można się spodziewać w ich postępowaniu,

• jakie podejmować działania zapobiegawcze.

Będąc w jednostce Policji należy także ustalić zasady bieżącej współpracy, w tym:

• uzgodnić zagadnienia interesujące obie strony,

• określić sposoby przekazywania informacji o zjawiskach, zdarzeniach i osobach,

• ustalić postępowanie w przypadkach gwałtownego zagrożenia - napad, podłożenie
  ładunku wybuchowego itp.,

• omówić wykorzystanie środków łączności i zasady kamuflowania przekazywanych
  informacji;

2) współdziałania w celu utrzymania spokoju i porządku publicznego podczas zgro­
madzeń, imprez artystycznych, rozrywkowych i sportowych.

Zgromadzeniem jest zebranie co najmniej 15 osób, zwołane w celu wspólnych obrad bądź w celu wspólnego wyrażenia stanowiska. Zgromadzeniom w miarę potrzeby zapewnia się ochronę Policji. Jeżeli zgromadzenie chronione jest również przez specjalistyczną uzbrojoną formację ochronną, współdziałanie służb ochrony z Policją jest niezbędne. Zasady organizacji masowych imprez artystycznych, rozrywkowych i sportowych określa ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych. Natomiast zadania pracowników ochrony związane z zapewnieniem spokoju i porząd­ku publicznego w czasie tego rodzaju imprez określa rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie szczegółowych warunków i sposobów działania służb porządkowych or­ganizatora imprezy masowej.

W przypadku, gdy podejmowane przez służby porządkowe działania zmierzające do zapewnienia porządku okazują się nieskuteczne, organizator imprezy ma obowiązek wystąpić do Policji o udzielenie pomocy.

Przewidując udział Policji w przywracaniu porządku, należy przystąpić do uzgod­nienia współpracy już na etapie sporządzania planu zabezpieczenia imprezy. Tylko dobrze zaplanowana i realizowana współpraca daje możliwości skutecznego przeciw­działania zakłóceniom porządku podczas trwania imprezy;

3) współdziałania przy zabezpieczaniu miejsc popełnienia przestępstw i wykroczeń
w granicach chronionych obszarów, obiektów lub urządzeń.

Współdziałanie dotyczy przede wszystkim podejmowania skutecznych przedsięwzięć do czasu przyjazdu Policji w zakresie:

Zasady współpracy z policji] w zakresie ochrony obiektu... 415

• zabezpieczenia śladów na miejscu zdarzenia,

• niedopuszczenia osób postronnych na miejsce przestępstwa, wykroczenia,

• ustalenia świadków zdarzenia, a także wykonywanie innych czynności, jakie zleci
  Policja w czasie zawiadamiania jej o zaistniałym przestępstwie czy wykroczeniu;

4) wzajemnych konsultacji doskonalących metody współpracy.

Mając na uwadze korzyści, jakie może przynieść dobra współpraca Policji z spe­cjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochrony w zapobieganiu i zwalczaniu prze­stępczości oraz utrzymaniu porządku publicznego, Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji zobowiązał obie strony do podejmowania przedsięwzięć mających na celu doskonalenie współpracy. Ponadto wszyscy pracownicy ochrony mają obowiązek:

• powiadamiania najbliższej jednostki Policji o użyciu broni lub oddaniu strzału
  ostrzegawczego,

• powiadamiania również najbliższej jednostki Policji o zastosowanych środkach
  przymusu bezpośredniego (siła fizyczna, kajdanki, pałki wielofunkcyjne, pies
  obronny, broń gazowa, ręczne miotacze gazu i paralizatory elektryczne), jeżeli
  w wyniku zastosowania tych środków nastąpiła śmierć osoby, pogorszenie jej
  stanu zdrowia lub szkoda w mieniu,

• zabezpieczenia do czasu przyjazdu Policji śladów zdarzeń opisanych w punkcie
  l i 2, niedopuszczenia na miejsce zdarzenia osób postronnych oraz ustalenie
  tożsamości świadków zdarzenia, przekazania niezwłocznie Policji ujętych osób
  stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia
  ludzkiego, a także chronionego mienia;

5) niezwłocznego zawiadomienia organu powołanego do ścigania przestępstw - stwier­
dzonych na podstawie wiarygodnych wiadomości - o przygotowaniu, usiłowaniu lub
dokonaniu czynu zabronionego określonego w niżej podanych artykułach kodeksu
karnego: art. l 17 - podejmowanie działalności w celu wyniszczenia całości lub czę­
ści grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o okre­
ślonym światopoglądzie, art. 126 - podejmowanie działalności zmierzającej do po­
zbawienia niepodległości, oderwania części obszaru, zmiany ustroju Rzeczypospolitej
Polskiej (RP), art. 127 - działanie zmierzające do usunięcia przemocą konstytucyjne­
go organu RP, art. 129 - branie udziału w działalności obcego wywiadu przeciwko
RP, art. 133 - dopuszczenie się zamachu na Prezydenta RP, art. 139 - dopuszczenie
się gwałtownego zamachu na jednostkę Sił Zbrojnych RP, art. 147 - zabójstwo czło­
wieka, art. 162 - sprowadzenie zdarzenia, które zagraża życiu, zdrowiu wielu osób
lub mieniu w wielkich rozmiarach mające postać pożaru; zawalenia się budowli, zale­
wu, obsunięcia się ziemi lub skał, śniegu; eksplozji materiałów wybuchowych, łatwo
palnych, rozprzestrzeniania substancji trujących, duszących lub parzących; gwałtow­
nego wyzwolenia energii jądrowej lub rozprzestrzeniania promieniowania jonizujące­
go, art. 169 - przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym za pomocą
podstępu, groźby lub gwałtu oraz sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa
dla życia wielu osób, art. 251 - branie i przetrzymywanie zakładników.

Kodeks postępowania karnego art. 204 zobowiązuje instytucje państwowe i samo­rządowe, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu

41 6 B'°k zawodowy

przestępstwa ściganego z ur/.ędu, do niezwłocznego zawiadomienia prokuratora lub Policji oraz przedsięwzięcia niezbędnych czynności, aby nie dopuścić do zatarcia śla­dów i dowodów przestępstwa. Zatrudnieni w takich instytucjach pracownicy ochrony mogą być zobowiązani do powiadamiania Policji o popełnieniu przestępstwa.

Oprócz wymienionych przepisów rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie wewnętrznych służb ochrony zobowiązuje pracowników tych służb do niezwłocznego powiadomienia organów ścigania o przestępstwach zaistniałych na terenie ochranianej jednostki.

11.3. Wzajemna wymiana informacji a zachowanie tajemnicy państwowej i służbowej

Przekazując informacje, należy pamiętać o zachowaniu tajemnicy państwowej i służ­bowej. Wiadomości stanowiące tajemnicę państwową określa ustawa o ochronie in­formacji niejawnych. Zawiera ona również wykazy informacji stanowiących tajemnicę państwową i zasady postępowania z tymi wiadomościami.

Ustalanie wykazów informacji stanowiących tajemnicę służbową należy - zgodnie z wymienioną ustawą - do kierowników jednostek, którymi zarządzają. Oni też ustalają, na podstawie obowiązujących przepisów, sposób postępowania z tymi wiadomościami.

Informacje stanowiące tajemnicę państwową lub służbową mogą być wyrażone za pomocą mowy, pisma, obrazu, rysunku, znaku, dźwięku albo zawarte w urządzeniu, przyrządzie lub innym przedmiocie, a także wyrażone w jakikolwiek inny sposób.

Przekazywane do jednostek Policji informacje zawierają często wiadomości stano­wiące zarówno tajemnicę państwową, jak i służbową. Takimi informacjami mogą być plany ochrony obiektów, czas i trasy konwojów, działanie systemu alarmowego włama­nia i napadu, systemy łączności, tabele służby, dyslokacja pracowników ochrony oraz wiele innych.

Sposób przekazywania takich wiadomości i osoby do tego upoważnione określa na podstawie obowiązującego prawa kierownik obiektu. Osoby nieupoważnione nie powinny mieć dostępu do tych wiadomości, zabronione jest również ich ujawnianie wbrew postanowieniom zawartym w przepisach.

Funkcjonariusze Policji posiadający specjalne upoważnienia Komendanta Główne­go Policji do kontroli specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych mają pra­wo dostępu do wiadomości stanowiących tajemnicę państwową i służbową na te­renie kontrolowanego obiektu w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia kontro­li. Sposób dokonywania, szczegółowe zagadnienia, jakie mogą być objęte kontrolą oraz dokumentowanie wyników kontroli określa rozporządzenie Ministra Spraw We­wnętrznych i Administracji w sprawie nadzoru Komendanta Głównego Policji nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych. Ochrona tajemnicy, szczególnie przekazywanie informacji niejawnych, powinno być jednym z punktów ustaleń dokonywanych przy rozpoczęciu ochrony obiektu i nawiązaniu współpracy z Policją.

Zasady współpracy z policją w zakresie ochrony obiektu... 417

11.4. Konflikt interesów

Dużo problemów wywołuje wymiana informacji z Policją o zjawiskach i zdarzeniach, jakie występują na terenie ochranianych obiektów.

Ze względu na ograniczone własne możliwości, pracownicy ochrony muszą podej­mować współpracę z Policją w celu uzyskania wsparcia i pomocy w sytuacjach trudnych oraz zapewnienia obecności funkcjonariuszy Policji w czynnościach wymaganych prze­pisami prawa.

Znaczna część służb ochronnych nawiązuje współpracę z Policją, co przynosi wy­mierne efekty w postaci poprawy bezpieczeństwa na terenie chronionych obiektów.

Bywa też, że kierownicy lub właściciele obiektów niechętnie odnoszą się do współ­pracy z Policją, czasami wręcz zakazują pracownikom ochrony przekazywania jakich­kolwiek informacji. Wynika to z wielu powodów, do których między innymi można zaliczyć:

1. dbanie o wizerunek firmy, by zainteresowane osoby nie doszły do wniosku, że
   w firmie jest bałagan, brak należytej dbałości o zgromadzone tam dobra itp. - co
   może niekorzystnie wpłynąć na kondycję przedsiębiorstwa i ocenę pracy zarządu;

2. niechęć do organów ścigania wynikająca z przyczyn osobistych;

3. zabezpieczenie przed wypływem informacji na zewnątrz i wykorzystaniem ich przez
   środki masowego przekazu. Dotyczy to przede wszystkim ochrony willi, rezydencji,
   miejsc spotkań, pensjonatów, hoteli, ośrodków wypoczynkowo - rozrywkowych itp.
   Obawa przed skandalem, złą opinią, odpływem klientów powoduje, że ujawniane są
   tylko niektóre przestępstwa, których nie da się ukryć;

4. obawa przed ujawnieniem informacji stanowiących tajemnicę państwową i służbową;

5. chęć ukrycia niewłaściwego postępowania, dokonywanych na terenie obiektu prze­
   stępstw, wykroczeń, zachowań niezgodnych z normami prawa i zasadami współżycia
   społecznego.

W takich sytuacjach pracownik ochrony będzie zawsze stał przed koniecznością wyboru pomiędzy poleceniami przełożonych lub właścicieli, kierowników obiektów a działaniem zgodnym z prawem i zasadami etyki.

Pamiętać przy tym należy, że wysoki poziom moralny pracowników służby ochrony osób i mienia jest imperatywem etyki zawodu pracownika ochrony.

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89. póz. 555).

Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, póz. 553).

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 68.^).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 11 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegóło­wych zasad wydawania upoważnień do kontroli oraz trybu wykonywania czynności nadzoru Komendanta Głównego Policji nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych (Dz. U. Nr 116, póz. 752).

27*

41 8 Blok zawodowy

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 listopada 1998 r. w sprawie wewnętrznych służb ochrony (D/. (J. Nr 4 z 1999 r, póz. 31).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie określe­nia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją i jed­nostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U. Nr 161, póz. 1108).

Opracowania

Grzeszczyk Cz. (red.), Vademecitin agenta ochrony i detektywa, Warszawa 1998.

Robert Mruczyk

12.

ZADANIA PRACOWNIKÓW OCHRONY

W ZWIĄZKU Z ZAGROŻENIEM ZAMACHAMI

PRZESTĘPCZYMI I TERRORYSTYCZNYMI

12.1. Włamanie do obiektu

Współczesna technika wyszła naprzeciw podstawowym zasadom profilaktyki krymi-nalistycznej i w znacznej mierze wpłynęła na zabezpieczenie obiektów przed kradzieżami z włamaniem. Jednak nawet najbardziej precyzyjne systemy zabezpieczeń nie zapewniły nigdy stuprocentowego bezpieczeństwa obiektu. Dlatego też pracownik ochrony powi­nien znać wzorce niezbędnych działań w przypadku kradzieży z włamaniem i umieć je zastosować w konkretnej sytuacji.

Postępowanie pracowników zakładu bądź pracowników ochrony w przypadku włamania do obiektu:

1. Starać się udaremnić przestępstwo przy pomocy prawnych środków określonych
   w ustawie o ochronie osób i mienia.

2. Ująć ewentualnie sprawcę i niezwłocznie przekazać go Policji.

3. Sporządzić informację o zaistniałym zdarzeniu.

4. Powiadomić o zdarzeniu najbliższą jednostkę.

5. Powiadomić o zdarzeniu dyrektora (kierownika) placówki (zakładu).

6. Nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa (zabezpieczyć miejsce
   zdarzenia).

7. Uniemożliwić (do czasu przybycia przedstawicieli organów ścigania) wstęp na teren
   obiektu osobom postronnym.

8. Zabezpieczyć w miarę możliwości ślady przestępstwa, które mogłyby ulec znisz­
   czeniu (np. w wyniku działań warunków atmosferycznych), np. przez pokrycie folią
   śladów traseologicznych.

9. Zabezpieczyć pozostałe mienie będące własnością obiektu.

420 Blok zawodowy

10. Umożliwić wejście na teren obiektu służbom interwencyjnym (Policja, straż pożarna,

pogotowie ratunkowe).

Uwaga: Przed powiadomieniem Policji o zaistniałym przestępstwie należy zweryfi­kować otrzymany sygnał osobiście lub za pomocą środków technicznych (np. skierowanie kamery na zagrożoną strefę).

12.2. Napad na bank lub inną instytucję finansową

Narastającym wciąż problemem są zagrożenia napadami rabunkowymi banków i in­stytucji związanych z obrotem pieniężnym. Zjawisko to związane jest zarówno z sytuacją ekonomiczną kraju, jak i ogólną sytuacją kryminalną. Wśród cech charakterystycznych dla współczesnej przestępczości wymienić należy:

• wzrost brutalizacji sprawców, którzy nie cofają się przed okrucieństwem i bez­
  względnością działania,

• zawodowstwo i recydywę sprawców działań przestępczych, częste używanie broni
  palnej.

Postępowanie pracowników bądź pracowników ochrony w sytuacji zaistnienia napadu:

1. Poddać się woli sprawcy.

2. Uruchomić system alarmowy.

3. W miarę możliwości realizować żądania sprawcy.

4. Obserwować zachowanie napastnika w celu zapamiętania jak największej liczby
   istotnych szczegółów, przede wszystkim rysopisu, tików nerwowych, specyfiki ruchu,
   gestykulacji, mowy itp. oraz miejsc, w których przebywał sprawca pod kątem
   pozostawienia indywidualnych śladów (linii papilarnych, obuwia, śliny, niedopałków
   papierosa itp.).

5. Nie odcinać drogi ucieczki sprawcy.

6. Zablokować wejście po opuszczeniu przez sprawcę obiektu.

7. Zaobserwować w miarę możliwości cechy środka lokomocji sprawcy (np. w przypad­
   ku samochodu - jego markę, typ, kolor, ewentualnie numer rejestracyjny).

8. Powiadomić Policję o zaistniałym zdarzeniu.

9. Nie dopuścić do zatarcia śladów.

10. W trakcie bezpośredniej interwencji Policji bezwzględnie podporządkować się pole­ceniom sił policyjnych, a nie sprawcy. Zadania ochrony bankowej:

1. Członkowie posterunku na sali operacyjnej w chwili napadu powinni:

1. nie używać broni,

2. w razie konieczności dać się rozbroić.

2. Członkowie posterunku ukrytego w chwili napadu powinni:

1. nie używać broni,

2. skierować kamerę telewizji przemysłowej na sprawcę napadu,

Zadania pracowników ochrony w związku z zagrożeniami... 421

3. odciąć dostęp do innych pomieszczeń banku,

4. przygotować się do czynnej obrony.

Uwaga: W przypadku, gdy sprawca pozostawi niebezpieczny przedmiot, nie należy go dotykać, przenosić, natomiast należy przeprowadzić ewakuację klientów i personelu do czasu przybycia wyspecjalizowanych służb rozpoznania i rozminowania pirotechnicznego (podczas opuszczania pomieszczenia każda ewakuowana osoba powinna zabrać ze sobą swój podręczny bagaż czy torby).

12.3. Napad na inny obiekt

Celem ochrony jest zapewnienie bezpieczeństwa ludziom, którzy znaleźli się w obsza­rze działania napastników, bez względu na to, jakie straty materialne może spowodować ich działanie. W ochronie należy unikać działań, które zwiększają niebezpieczeństwo strat ludzkich.

Zadaniem służb ochrony jest więc stworzenie warunków dla skutecznego działania Policji. Ona zaś reagować powinna przy użyciu siły w miejscu oraz czasie przez siebie wybranym, a także całkowicie bezpiecznym dla osób postronnych.

Na zbrojne napady rabunkowe narażone są nie tylko banki, ale też wszystkie instytu­cje, w których znajduje się mienie o dużej wartości lub przechowywane są ważne doku­menty. Istnieje więc konieczność wypracowania optymalnego zachowania użytkowników takich obiektów w sytuacji zbrojnego napadu. Kanon zachowań przewidzianych w takich przypadkach można zawrzeć w instrukcji w sprawie zachowania się użytkowników chronionego obiektu w przypadku zbrojnego napadu rabunkowego, której schemat może wyglądać następująco:

Generalna zasada: Unikaj działań, które mogą zwiększyć niebezpieczeństwo twoje lub innych osób.

1. Osoba, która w trakcie napadu odbiera telefon z Policji lub firmy ochrony potwier­
   dzający napad, na pytanie policjanta (pracownika ochrony): Sprawdzam linię -jaki
   to numer obiektu? odpowiada w sposób określony na szkoleniu.

2. Pracownicy ochrony lub pracownicy instytucji w czasie trwania napadu powinni:

1. starać się uruchomić przycisk napadowy, gdy jest to całkowicie bezpieczne
   i niemożliwe do zauważenia przez sprawcę napadu; powtarzać tę czynność tyle
   razy, na ile pozwalają na to okoliczności,

2. zachowywać się w sposób nakazany przez sprawcę napadu,

3. nie wywoływać reakcji emocjonalnych sprawcy napadu, w szczególności poprzez
   głośne zachowywanie się, kierowanie pod jego adresem gróźb, ostrzeżeń, wyko­
   nywanie zbędnych ruchów itp.;

4. spełnić wszystkie żądania napastnika;

5. zapamiętać szczegóły dotyczące osoby sprawcy napadu oraz jego zachowania;
   a przede wszystkim: rysopis, sposób wysławiania się, tomcję głosu, akcent,
   charakterystyczne gesty, sposób poruszania się i trzymania broni, formy i treści
   zwracania się do ewentualnych współsprawców itp.;

6. zwrócić uwagę na kierunek i sposób ucieczki napastnika z miejsca napadu;

422 Blok zawodowy

g) pozostać na swoim miejscu pracy do czasu przybycia Policji;

h) powstrzymać się od rozmów na temat napadu przed złożeniem zeznań Policji -

głównie w sprawie szczegółów dotyczących osoby sprawcy i jego zachowania. 3. Osoba odpowiedzialna za ochronę oprócz wykonania obowiązków, o których mowa w pkt. l i 2, po zakończeniu napadu powinna:

1. zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym w wyniku napa­
   du;

2. powiadomić Policję o napadzie oraz o kierunku i środkach wykorzystywanych
   przez sprawcę w czasie ucieczki z miejsca napadu oraz jego danych rysopisowych
   (czynność wykonać niezwłocznie telefonicznie);

3. osłonić przed zniszczeniem wszelkie ślady i dowody pozostawione przez sprawcę
   napadu oraz miejsca, w których przebywał;

4. zamknąć obiekt i poprosić osoby postronne, które w nim przebywały w czasie
   napadu, by pozostały w nim do czasu przybycia Policji;

5. wystrzegać się podawania osobom postronnym nazwisk lub adresów świadków
   napadu.

12.4. Podłożenie ładunku wybuchowego

Z zamachami bombowymi o różnym podłożu mamy do czynienia od chwili wynale­zienia materiału wybuchowego. Współczesny zamachowiec nie jest z reguły członkiem wyizolowanej grupy; niejednokrotnie przechodzi gruntowne szkolenie w różnych warun­kach i różnych środowiskach przestępczych.

Osiągnięcia współczesnej techniki oraz łatwość w dostępie do materiałów wybucho­wych i ich elementów składowych (mniej lub bardziej profesjonalnych) spowodowały, iż skonstruowanie ładunku wybuchowego w dzisiejszych czasach nie stanowi większego problemu.

Ładunki wybuchowe można łatwo zamaskować, czyniąc to na wiele sposobów (w to­rebce damskiej, aktówce, pudełku po papierosach, torbie podróżnej, plecaku, samocho­dzie itp.), zależnych od pomysłowości i wyszkolenia pirotechnicznego zamachowca. Róż­ne mogą być także miejsca podłożenia ładunku wybuchowego, w zależności od jego konstrukcji i przeznaczenia.

W celu zminimalizowania skutków wybuchu bądź neutralizacji ładunku wybuchowe­go stworzono odpowiednie instrukcje postępowania. Jedną z nich jest Instrukcja alarmo­wa w przypadku zgłoszenia o podłożeniu lub znalezieniu ładunku wybuchowego w obiek­cie użyteczności publicznej, która określa następujący tryb postępowania:

1. Alarmowanie - osoba, która przyjęła zgłoszenie o podłożeniu ładunku wybucho­wego albo zauważyła w obiekcie przedmiot niewiadomego pochodzenia mogący być ładunkiem wybuchowym, jest obowiązana o tym zawiadomić administratora obiek­tu oraz Policję, podając:

- treść rozmowy ze zgłaszającym podłożenie ładunku wybuchowego, którą należy prowadzić według wskazówek załączonych do instrukcji,

Zadania pracowników ochrony w związku z zagrożeniami... 423

• miejsce i opis zlokalizowanego przedmiotu, który może być ładunkiem wybucho­
  wym,

• numer telefonu, z którego prowadzona jest rozmowa i swoje nazwisko.

Osoba prowadząca rozmowę powinna uzyskać potwierdzenie przyjęcia powyższego zawiadomienia.

2. Akcja poszukiwawcza

1. do czasu przybycia Policji akcją kieruje administrator obiektu, a w czasie jego
   nieobecności osoba przez niego upoważniona;

2. kierujący akcją zarządza, aby użytkownicy pomieszczeń dokonali sprawdzenia,
   czy w tych pomieszczeniach znajdują się:

• przedmioty, rzeczy, urządzenia, paczki itp., których wcześniej nie było i nie
  wnieśli ich użytkownicy pomieszczeń, a mogły być wniesione, pozostawione
  przez inne osoby, np. interesantów,

• ślady przemieszczenia elementów wyposażenia pomieszczeń nie ruszanych
  od dłuższego czasu,

• zmiany w wyglądzie zewnętrznym przedmiotów, rzeczy, urządzeń emityją-
  cych sygnały (np. dźwiękowe - mechanizm zegarowy, świecące elementy
  elektroniczne), które znajdowały się wcześniej w pomieszczeniu.

Pomieszczenia ogólnodostępne, takie jak: korytarze, klatki schodowe, hole, windy, piwnice, strychy itp. oraz najbliższe otoczenie zewnętrzne obiektu powinny być sprawdzone przez pracowników obsługi administracyjnej lub ochrony;

3. nie wolno pod żadnym pozorem dotykać przedmiotów, rzeczy i urządzeń, których
   w ocenie użytkowników obiektu przedtem nie było, a zachodzi podejrzenie, iż
   mogą to być ładunki wybuchowe. O ich miejscu położenia należy natychmiast
   powiadomić administratora obiektu i Policję;

4. w przypadku, gdy użytkownicy pomieszczeń faktycznie stwierdzą obecność przed­
   miotów, których wcześniej nie było lub zmiany w wyglądzie i usytuowaniu przed­
   miotów stale znajdujących się w pomieszczeniach, należy przypuszczać, iż mogą
   znajdować się w nich ładunki wybuchowe. W takiej sytuacji administrator obiek­
   tu może wydać decyzję ewakuacji osób z zagrożonego obiektu przed przybyciem
   Policji;

5. należy zachować spokój i opanowanie, aby nie dopuścić do paniki.

3. Akcja rozpoznawczo-neutralizacyjna

1. po przybyciu do obiektu policyjnej grupy interwencyjnej, administrator obiektu lub
   pracownik ochrony powinien przekazać wszelkie informacje dotyczące zdarzenia
   oraz wskazać miejsca położenia przedmiotów obcego pochodzenia i punkty
   newralgiczne w obiekcie;

2. dowódca grupy interwencyjnej przejmuje kierowanie akcją, a administrator obiek­
   tu winien udzielić mu wszechstronnej pomocy podczas prowadzenia akcji rozpo-
   znawczo-przeszuki wawczej;

3. na wniosek kierującego akcją administrator obiektu podejmuje i wydaje decyzje
   o ewakuacji osób przebywających w obiekcie, o ile nie nastąpiło to wcześniej;

424 Blok zawodowy

4. identyfikacją i rozpoznaniem przedmiotów obcych oraz neutralizacją ewentualnie
   podłożonych ładunków wybuchowych zajmują się wyspecjalizowane jednostki
   Policji wykorzystując specjalistyczne środki techniczne;

5. kierujący akcją po zakończeniu działań przekazuje obiekt administratorowi, spo­
   rządzając odpowiedni protokół.

Literatura

Opracowania

Hiibner S. F., Internationale polizei taktiken, Sćhwabisch Hali 1978.

Zadania pracowników ochrony w związku z zagrożeniami...

425

WSKAZÓWKI DOTYCZĄCE PROWADZENIA ROZMOWY ZE ZGŁASZAJĄCYM PODŁOŻENIE

ŁADUNKU WYBUCHOWEGO

Pytania:

1. Kiedy bomba eksploduje?

2. Gdzie się teraz znajduje bomba?

3. Jak wygląda bomba?

4. Jakiego typu jest to bomba?

5. Co spowoduje eksplozję?

6. Czy ty podłożyłeś bombę?

7. Dlaczego?

8. Gdzie mieszkasz?

9. Jak się nazywasz?

Dokładne słowa groźby:

Płeć dzwoniącego:

Rasa:

Wiek:

Długość rozmowy:

Numer, pod który dzwonił zgłaszający:

Data:

Godzina:

Głos dzwoniącego:

• spokojny

• podekscytowany

• powolny

• szybki

• cichy

• głośny

• śmiech
  — płacz

• normalny

• szczególny

• niewyraźny

• nosowy

• sepleni

• chrapliwy

• głęboki

• przerywany

• przełykał ślinę

• głęboko oddychał

• załamujący się

• podszywa się
  — akcent

• brzmi znajomo

426

Blok zawodowy

Jeżeli głos brzmi znajomo, kogo przypomina: Odgłosy w tle:

• uliczne

• sztućce

• głosy

• megafon

• muzyka

• odgłosy domowe

• silniki

• odgłosy biurowe

maszyny fabryczne
zwierzęta
dobre połączenie
zakłócenia na linii
połączenie lokalne
połączenie zamiejscowe
budka telefoniczna
inne:

Cechy języka ostrzeżenia:

• wykształcony

• wulgarny

— nieracjonalny

niezrozumiały

nagrany

ostrzeżenie było odczytane

Uwagi:

Zgłosić natychmiast do:

Numer telefonu:

Imię i nazwisko oraz stanowisko odbierającego zgłoszenie:
Nr telefonu:

Bronisław Szymczyk

13.

PROWADZENIE DOKUMENTACJI ZWIĄZANEJ Z DZIAŁALNOŚCIĄ OCHRONNĄ

13.1. Potrzeba dokumentowania czynności ochronnych

Prowadzenie dokumentacji związanej z działalnością ochronną jest właściwe i po­trzebne z wielu przyczyn, do których można zaliczyć:

1. pracownicy ochrony, świadcząc swoje usługi lub wykonując zadania w ramach we­
   wnętrznych służb ochrony, stają się podmiotami nadzoru i kontroli ze strony Poli­
   cji i innych organów ochrony porządku prawnego. Do wykonywania swoich zadań
   otrzymali szereg uprawnień, np.: prawo użycia broni czy użycia środków przymu­
   su bezpośredniego. Ustawodawca nałożył jednocześnie obowiązek dokumentowania
   czynności ochronnych, przede wszystkim w celu wyeliminowania ewentualnego nad­
   użycia uprawnień;

2. pracodawca lub zleceniodawca powierza pracownikom ochrony najczęściej cały swój
   majątek, niejednokrotnie bardzo dużej wartości (samochody, sprzęt, wartości pie­
   niężne, towary). W przypadku naruszenia tych dóbr podejrzenia bardzo często są
   kierowane pod adresem pracowników ochrony. By uniknąć nieporozumień, należy
   szczegółowo dokumentować stan zabezpieczenia obiektu;

3. coraz częściej ochrona jest usługą świadczoną na rzecz zleceniodawcy i należy ją wła­
   ściwie dokumentować, by można rozliczyć się z wykonywanej pracy z właścicielem
   obiektu;

4. z powodu wykonywania swoich obowiązków kontrolnych pracownicy ochrony wcho­
   dzą często w konflikty z pracownikami zakładów (np. podejmując działania na pod­
   stawie ustawy o wychowaniu w trzeźwości) lub z innymi osobami (np. kierow­
   cami wywożącymi towar z zakładu, kibicami na stadionie). Prowadzona w spo­
   sób prawidłowy dokumentacja pozwala na obiektywne wyjaśnienia tych kon­
   fliktów.

428 Blok zawodowy

Wymienione wyżej uzasadnienia nie wyczerpują wszystkich powodów, dla których należy prowadzić dokumentację czynności ochronnych. Zakres prowadzenia dokumenta­cji uzależniony jest od rodzaju świadczonych usług, chronionych obiektów, urządzeń lub imprez.

13.1.1. Książka służby (ochrony obiektu)

Książka służby, nazywana również dziennikiem zmiany, jest podstawowym doku­mentem, który powinien być prowadzony w każdym chronionym obiekcie. Prowadzenie dziennika zmiany w obiektach ochranianych przez wewnętrzne służby ochrony jest obli­gatoryjne.

Książka służby powinna zawierać następujące informacje:

1. stan obiektu i zabezpieczenie przyjętego do ochrony mienia,

2. stan broni, amunicji i innego wyposażenia,

3. liczba pracowników ochrony w danym dniu lub na zmianie,

4. dyslokacja pracowników ochrony - gdzie, na którym posterunku lub w jakim patrolu,
   w jakich godzinach pełnił służbę dany pracownik ochrony,

5. uwagi, polecenia, wskazówki kierownika obiektu, dowódcy zmiany i innych osób,
   dotyczące dodatkowych zadań, rozlokowanie pracowników ochrony itp.,

6. czas rozpoczęcia i zakończenia zmiany,

7. wykonane konwoje - rubryka ta przydatna jest wówczas, gdy liczba konwojów nie
   przekracza 2-3 dziennie. Przy większej liczbie należy prowadzić oddzielną książkę
   wykonanych konwojów,

8. opis zaistniałych w czasie służby zdarzeń - kradzież, włamanie, awaria, nieszczę­
   śliwy wypadek, użycie środków przymusu bezpośredniego, naruszenie regulaminu
   pracy itp. - który powinien zawierać:

1. datę i godzinę zaistniałego zdarzenia,

2. opis zdarzenia,

3. dane personalne osób uczestniczących w wydarzeniu (podejrzanych, świadków),

4. dane personalne pracowników ochrony, którzy podejmowali interwencję.

Jeżeli wydarzeń w chronionym obiekcie jest dużo, np.: na stadionie podczas meczu piłki nożnej, należy prowadzić odrębną dokumentację - dziennik wydarzeń. Obowiązek prowadzenia dziennika wydarzeń mają tylko wewnętrzne służby ochrony, pozostałe formacje prowadzą dziennik wówczas, gdy wynika to z potrzeb ochrony.

W każdym przypadku użycia broni palnej lub podjęcia bezpośrednich czynności w celu jej użycia, oprócz zapisu w książce służby, pracownik ochrony jest obowiązany sporządzić pisemny meldunek, który powinien zawierać:

1. numer licencji, imię i nazwisko pracownika ochrony,

2. datę, godzinę i miejsce użycia broni palnej,

3. informację dotyczącą okoliczności poprzedzających użycie broni palnej,

4. informację o skutkach użycia broni palnej,

5. informację o udzieleniu pomocy przedmedycznej i jej zakresie.
   Wzór książki służby przedstawia załącznik nr L

Prowadzenie dokumentacji związanej z działalnością ochronną 429

13.1.2. Ewidencja broni

Broń i amunicja podlegają rejestracji w książce stanu uzbrojenia. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie zasad uzbrojenia specjalistycznych uzbrojonych formacji obronnych i warunków przechowywani a oraz ewidencjonowania broni i amunicji, nakłada obowiązek prowadzenia książki stanu uzbrojenia na specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne, do których zalicza się wewnętrzne służby ochrony oraz przedsiębiorców, którzy uzyskali koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia, posiadających pozwolenie na broń na okaziciela. Ten akt prawny określa także zasady prowadzenia książki.

W książce stanu uzbrojenia należy rejestrować posiadaną broń i amunicję. W poszcze­gólnych rubrykach książki wpisuje się nazwę broni, kaliber, numer broni, rok produkcji, liczbę magazynków, liczbę i rodzaj amunicji, wyposażenie dodatkowe oraz podstawę nabycia lub otrzymania broni.

Jeżeli broń i amunicja, będąca w posiadaniu specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej, jest rozdysponowana pomiędzy kilka magazynów, to w książce znajdującej się w siedzibie formacji ochronnej rejestruje się całość posiadanej broni i amunicji, wska­zując jednocześnie, w którym magazynie dany egzemplarz broni się znajduje. W pozo­stałych magazynach prowadzi się odrębne książki stanu uzbrojenia, rejestrując w nich faktycznie posiadany stan broni i amunicji. Ponadto w siedzibie specjalistycznych uzbro­jonych formacji ochronnych razem z książką stanu uzbrojenia winny być przechowywane potwierdzone przez Policję kopie zakupu broni i amunicji.

Rejestracji w książce stanu uzbrojenia podlega:

1. broń palna krótka - pistolety i rewolwery wraz z amunicją,

2. broń palna długa - pistolety maszynowe i strzelby gładkolufowe pump-action wraz
   z amunicją,

3. broń sygnałowa wraz z amunicją,

4. broń gazowa - pistolety, rewolwery wraz z amunicją,

5. ręczne miotacze gazu,

6. paralizatory elektryczne.

Wzór książki stanu uzbrojenia przedstawia załącznik nr 2.

13.1.3. Książka wydawania broni

Książkę wydawania broni i amunicji prowadzą specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne posiadające pozwolenie na broń na okaziciela. Z uwagi, iż w pozwoleniu na broń (tzw. świadectwo broni) jako użytkownik broni występuje przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą w zakresie ochrony osób i mienia lub jednostka posiadająca wewnętrzne służby ochrony, zachodzi potrzeba ścisłego ustalenia, kto daną bronią posługiwał się i w jakim czasie. Służy temu właśnie książka wydawania broni i amunicji.

W książce wydawania broni i amunicji należy wpisywać datę i godzinę wydania, rodzaj i kaliber broni, rok produkcji, numer i serię lub inne cechy identyfikacyjne

430 Blok zawodowy

broni, liczbę magazynków i amunicji, stanowisko i miejsce zatrudnienia przyjmującego i wydającego, datę i godzinę zdania broni oraz podpisy osoby przyjmującej i wydającej. Rejestruje się w niej wydanie i przyjęcie każdej sztuki broni i amunicji wymienionej w rozdziale 13.1.2.

Książkę wydawania broni i amunicji prowadzi się w obiektach, w których znajduje się magazyn broni lub w pomieszczeniach nie będących magazynami, w których aktualnie przechowywana jest broń.

Do prowadzenia książki wydawania broni i amunicji upoważniona jest osoba wyzna­czona spośród pracowników ochrony przez przedsiębiorcę w uzgodnionieniu z Komendą Wojewódzką Policji. Osoba prowadząca książkę jest odpowiedzialna za przechowywanie i ewidencjonowanie broni i amunicji.

Broń i amunicję wydaje się tylko osobom posiadającym licencję pierwszego lub drugiego stopnia pracownika ochrony fizycznej i tylko na czas wykonywania zadań przy ochronie danego obiektu.

Wzór książki wydawania broni i amunicji przedstawia załącznik nr 3.

13.1.4. Inne dokumenty wynikające z planu ochrony

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie wewnętrz­nych służb ochrony zobowiązuje te służby do prowadzenia, poza wymienionymi wyżej, następujących dokumentów:

1) tabeli służby, opracowywanej w celu określenia miejsca pełnienia służby oraz stałych
zadań, jakie należy wykonać na danym posterunku czy patrolu. Tak sporządzony
dokument pozwala na skrócenie czasu odpraw pracowników do służby i codziennego
dokumentowania przydzielonych zadań.

Tabela służby powinna zawierać informacje o:

1. rodzaju służby (posterunek, patrol),

2. rozmieszczeniu pracowników ochrony i ich zadaniach,

3. obsadzie służby i czasie jej pełnienia.
   Wzór tabeli służby przedstawia załącznik nr 4;

2. instrukcji współpracy z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony
   cywilnej i strażami miejskimi (gminnymi);

3. instrukcji postępowania pracowników ochrony w przypadku napadu, włamania,
   pożaru, powodzi i awarii;

4. dziennika szkolenia.

Jeśli wymagają tego względy ochrony, należy ponadto prowadzić:

1. instrukcję kontroli ruchu osobowego i materiałowego,

2. instrukcję konwojowania,

3. instrukcję obsługi systemów i urządzeń sygnalizacji alarmowej.
   Przedstawiona w opracowaniu dokumentacja nie stanowi pełnej listy dokumentów,

które mogą być prowadzone w działalności ochronnej. W praktyce tworzy się wiele innych dokumentów związanych z ochroną, w zależności od specyfiki obiektu i organizacji służb ochrony oraz potrzeb osób zarządzających obiektami.

Prowadzenie dokumentacji związanej z działalnością ochronną 431

Literatura

Źródła

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 6 sierpnia 1998 r. w sprawie zasad uzbrojenia specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych i warunków przechowywania oraz ewiden­cjonowania broni i amunicji (Dz. U. Nr 113, póz. 730).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 12 listopada 1998 r. w sprawie wewnętrz­nych służb ochrony (Dz. U. Nr 4 z 1999 r., póz. 31).

Opracowania

Propozycja ogólnych wymogów jakie powinien spełniać plan ochrony; uzgadnianie przedłożonych planów ochrony; prowadzenie postępowania administracyjnego w sprawie odmowy uzgodnienia planu ochrony -Skobiej K. (oprać.). Komenda Główna Policji, materiał powielony.

432 Blok zawodowy

Załącznik l

(pieczęć firmowa) POUFNE

(po wypełnieniu)

Nr ewitl.

KSIĄŻKA SŁUŻBY

Rozpoczęto: Zakończono:

Prowadzenie dokumentacji związanej z działalności;] ochronni) 433

Wykaz sprzętu podlegającego przekazaniu

7.

8.

9. K). II. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

(data i podpis .sporzqilzaj<|cego)

2S*

434

Blok zawodowy

Służba w dniu

Dowódca warty (zmiany)

od godz do godz.

Rozliczenie stanu osobowego

2) Obecni: 3) Nieobecni:

urlopy Orga	chor/.y dzień wolny od służby . , inne nieobecności
		nizacja służby
Lp.	Nazwisko i imię wartownika	Rodzaj służby (nr posterunku)	Czas pełnienia służby (od - do)
1
i
3
4
5
ń
7
8
9
K)
11
12

Raport dowódcy warty (zmiany) z przebiegu służby

Prowadzenie dokumentacji związanej z działalnością ochronną 435

Adnotacje o wykonanych konwojach

Konwój /. do ;

wyja/d o godz powrót o godz środek transportu

Skład konwoju: d-ca: ; konwojenci ;

kasjer kierowca transportujący

Zdanie i przyjęcie służby

Służby przekazałem w dniu o godz

Ponadto przekazałem:

1) broń służbową:

rodzaj sztuk numery ;

rodzaj sztuk numery ;

2. amunicje: kał mm sztuk; kał mm, sztuk;

3. sprzęt - wyposażenie:

4. zadania szczegółowe:

Uwagi i polecenia przełożonego

(poilpis zdającego) (podpis przyjmującego)

Załącznik 2

Książka stanu uzbrojenia

Lp.	Nazwa broni	Kaliber	Numer	Rok pro­dukcji	Liczba maga­zynków	Liczba amunicji i jej rodzaj	Dodatkowe wyposażenie	Podstawa nabycia broni lub jej przejęcia z innej jedn. org.	Nazwa jedn. ora. do której przekazano broń	Uwagi
1	i	3	4	5	6	7	8	9	10	1.

Załącznik 3

Książka wydawania broni i amunicji

Lp.	Data	Go­dzina	Rodzaj i kaliber broni	Rok produkcji broni, nr i seria	Inne cechy identyfika­cyjne broni	Liczba maga­zynków i amunicji	Nazwisko, imię i podpis wydającego	Nazwisko, imię i podpis przyjmujące­go	Stanowisko i miejsce zatnmienia przyjmujące­go	Data i godzina zdania	Podpis zdające­go	Podpis przyjmu­jącego
1	i	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13

Załącznik 4

Tabela służby

Lp.

Numer posterunku, patrolu

Miejsce wystawienia

Czas slużbv

Zadania do wykonania

Wojciech Stawski, Mirosława Majerowicz-Klaus

14.

ZASADY, FORMY I METODY SZKOLENIA PRACOWNIKÓW OCHRONY

14.1. Prawne obowiązki szkolenia wynikające z kodeksu pracy

Prawne warunki dopuszczenia pracownika do pracy określa art. 237³ § l kodeksu pra­cy. Według tego zapisu nic wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nic posiada wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

W literaturze prawniczej, jak i w orzecznictwie sądowym (por. np. orzeczenie SN z dnia 13 września 1990 r. I PR 227/90, OSNCP 1991 nr 10-12, póz. 128) pod pojęciem kwalifikacje zawodowe rozumie się przygotowanie wymagane do wykonywania określonego rodzaju pracy, obejmujące zarówno poziom wiedzy teoretycznej (a więc przede wszystkim wykształcenie), jak i umiejętności praktyczne. Stanowi to przesłankę zatrudnienia w danym zawodzie lub na określonym stanowisku oraz podstawę ustalenia wysokości wynagrodzenia.

W komentarzu do kodeksu pracy W. Muszalski zwraca uwagę, że pojęcia wymaga­nych kwalifikacji nie można ograniczyć tylko do kwalifikacji zawodowych stwierdzonych określonym dokumentem (w przypadku pracowników ochrony — licencją), dyplomem, świadectwem, zaświadczeniem. Termin ten należy odnieść także do całokształtu zdolno­ści fizycznej i psychicznej pracownika oraz wystarczających umiejętności. Za zaniedbanie obowiązków w tym zakresie pełną odpowiedzialność ponosi pracodawca.

Zatem obok formalnych kwalifikacji do wykonywania zawodu pracownika ochrony, wynikających z posiadanej licencji, przed dopuszczeniem do pracy pracodawca powinien zapewnić pracownikowi szkolenie wstępne. Szkolenie to powinno obejmować problema­tykę związaną ze specyfiką danej firmy i uwzględniać warunki wykonywania powie­rzonych zadań oraz obowiązujące instrukcje. Wybór sposobu zorganizowania szkolenia pozostawiony jest pracodawcy, ale musi ono prowadzić do zapewnienia niezbędnych pra­cownikowi umiejętności.

440 Blok zawodowy

Ustawa o ochronie osób i mienia wprowadza dwie kategorie pracowników ochro­ny: licencjonowanych ora/ wykonujących zadania nie wymagające licencji. Ustawowe wymagania kwalifikacyjne odnoszą się jedynie do pierwszej kategorii pracowników.

W myśl obowiązujących przepisów nabycie specjalistycznych kwalifikacji w zakresie ochrony osób i mienia może nastąpić w trybie:

1. szkolnym - ukończenie policealnej szkoły kształcącej w zawodzie pracownika ochro­
   ny lub ukończenie szkoły resortowej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Admini­
   stracji w zakresie prawno-administracyjnej ochrony porządku publicznego;

2. kursowym - według programów określonych w załącznikach do rozporządzenia Mi­
   nistra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie rodzajów dyplomów i świa­
   dectw wydawanych przez szkoły i inne placówki oświatowe, które potwierdzają uzy­
   skanie specjalistycznych kwalifikacji w zakresie ochrony osób i mienia, minimalnego
   zakresu programów kursów pracowników ochrony fizycznej pierwszego i drugiego
   stopnia oraz zakresu obowiązujących tematów egzaminów i trybu ich składania, skła­
   du komisji egzaminacyjnej i sposobu przeprowadzania egzaminów;

3. szkoleń dokształcających (okresowych). Przepisy regulujące problematykę związaną
   z ochroną osób i mienia nie poruszają kwestii dotyczących szkoleń dokształcających
   (okresowych). Wcześniej obowiązujące przepisy dotyczące straży przemysłowej na­
   kładały obowiązek przeprowadzenia szkolenia doskonalącego w wymiarze dwóch
   godzin miesięcznie.

Aktualnie obowiązujące przepisy problem szkolenia ograniczają jedynie do szkole­nia związanego z procesem uzyskania licencji. Czy zatem pracodawcy zwolnieni są z obowiązku prowadzenia okresowych szkoleń dokształcających? Odpowiedź na po­wyższe pytanie daje treść art. 237³ § 2 i 3, który stanowi, że pracodawca obowiązany jest zapewnić na własny koszt przeszkolenie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pra­cy przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenia okresowych szkoleń w tym zakresie. Specyfika wykonywanych przez pracowników ochrony zadań powoduje, że ich zakres szkolenia bhp diametralnie różni się od podobnych szkoleń innych grup zawodowych. Szkolenia bhp dotyczą w ogólnym zarysie zjawisk zagrażających życiu i zdrowiu pracownika, występujących w procesie pracy.

Pracownicy ochrony głównie zagrożeni są działaniami przestępczymi, i to w stopniu nieporównywalnie większym niż inni pracownicy. Wydaje się, że liczba śmiertelnych wypadków w takiej grupie zawodowej jak kierowcy jest o wiele wyższa niż wśród pracowników ochrony. Jednak wypadki, jakim ulegają kierowcy mają najczęściej charakter losowy, zaś w przypadku pracowników ochrony wypadki są najczęściej efektem celowych działań.

Udział pracownika w szkoleniu należy do jego obowiązków podstawowych, a brak ich wypełnienia może powodować konsekwencje w postaci kar porządkowych, uznania wypowiedzenia umowy o pracę za uzasadnione w świetle art. 45 kp, a w skrajnym przypadku może stanowić ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych stanowiące podstawę rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę bez wypowiedzenia z winy pracownika na podstawie art. 52 § l pkt l kp.

Powyższe szkolenia powinny się odbywać w godzinach pracy, a jeżeli odbywałyby się poza czasem pracy, pracodawca ponosi koszty związane z godzinami nadliczbowymi.

Zasady, formy i mclody szkolenia pracowników ochrony

14.2. Cel szkolenia pracowników ochrony

Omawiając powyższe zagadnienie należy się skoncentrować głównie na szkoleniu do­skonalącym, gdyż szkolenie przygotowawcze głównie dotyczy nie pracowników ochrony, w rozumieniu ustawy o ochronie osób i mienia, lecz osoby ubiegające się o licencje pracowników ochrony.

Ogólnym celem szkoleń dokształcających jest:

1. przypomnienie pracownikom niezbędnych przepisów i zasad,

2. pogłębienie i sprawdzenie umiejętności.

Szkolenie w praktycznym wymiarze powinno zawierać:

1. zaznajomienie z zagrożeniami związanymi z wykonywaną pracą,

2. poznanie przepisów i zasad bezpieczeństwa w zakresie niezbędnym do wykonania
   pracy na określonym stanowisku oraz związanych z tym stanowiskiem obowiązków
   i odpowiedzialności,

3. nabycie praktycznych umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla
   siebie i innych osób oraz postępowania w sytuacjach awaryjnych, a także udzielania
   pomocy osobom, które uległy wypadkom.

Doświadczenie wynoszone z codziennie wykonywanych obowiązków pracowniczych nic zawsze wzbogaca ich kwalifikacje zawodowe. Rutyna jest pożądanym efektem stosowanej praktyki, często się jednak zdarza, że również przyczynia się do utrwalania niepożądanych, czy też wręcz niebezpiecznych nawyków. Tylko okresowe szkolenia pozwolą na skorygowanie i wyeliminowanie błędów. Powtarzanie czynności związanych z działaniem w typowych sytuacjach kryzysowych prowadzi do nabycia właściwych odruchów, które ograniczają ryzyko związane z improwizacją w chwilach zagrożenia.

Dokształcające szkolenia strzeleckie powinny być prowadzone, mimo braku prawnego wymogu, zgodnie z instrukcją strzelecką przewidzianą w szkoleniu przygotowawczym.

14.3. Wykład, seminarium, pokaz i ćwiczenia jako formy szkolenia pracowników ochrony

Wykład, seminarium, pokaz i ćwiczenia stanowią najczęściej stosowane formy re­alizacji zajęć dydaktycznych. W każdej z tych form można zastosować szereg metod. We współczesnej dydaktyce obowiązują różnorodne klasyfikacje metod nauczania. Jedną z nich jest klasyfikacja F. Szloska, uwzględniająca kryterium źródła informacji i aktyw­ność uczącego się.

Najstarszą z metod nauczania jest wykład. Zalety dobrze przeprowadzonego wykła­du to:

1. szybkie przekazywanie stosunkowo dużej ilości informacji,

2. dostarczenie słuchaczom różnych sposobów analizy i oceny zjawisk,

1. sądy przekazywane przez wykładowcę są uporządkowane pod względem logicznym,
   a więc ułatwiają słuchaczom opanowanie logicznej struktury informacji zawartych
   w wykładzie,

wykład informacyjny

pogadanka

opowiadanie

opis

prelekcja

anegdota

odczyt

objaśnienie lub wyjaśnienie

wykład problemowy wykład konwersatoryjny klasyczna metoda proble­mowa aktywizujące

z użyciem komputera z użyciem maszyny dydak­tycznej

z użyciem podręcznika pro­gramowanego

pokaz łączony z przeżyciem

film

sztuka teatralna

ekspozycja

pokaz z objaśnieniem pokaz z instruktażem ćwiczenia przedmiotowe ćwiczenia laboratoryjne ćwiczenia produkcyjne metoda projektów metoda przewodniego tekstu

metoda przypadków metoda sytuacyjna inscenizacja

gry dydaktyczne

seminarium dyskusja dydaktyczna

dyskusja dydaktyczna

związana z wykładem

okrągłego stołu

wielokrotna

mutacja A i B

burza mózgów, czyli sesja

odroczonego wartościowania

lub giełda pomysłów

panelowa

metaplan

symulacyjne

decyzyjne

psychologiczne

Rys. 1. Podział metod nauczania wg F. Szloska

Zasady, formy i metody szkoleniu pracowników ochrony 443

4. wykładowca ma możliwość oddziaływania na postawę słuchaczy, kształtowania ich
   poglądów i przekonań,

5. istnieje możliwość najbardziej ekonomicznego wykorzystania czasu przeznaczonego
   na określone zajęcia dydaktyczne.

Słabymi stronami wykładu są niewątpliwie jednostronna aktywność wykładowcy i brak aktywności słuchaczy, którzy przyjmują podawane przez prowadzącego wiado­mości. Metoda ta nie prowokuje do samodzielnych i twórczych poszukiwań.

Dobrze przygotowany i przeprowadzony wykład pozwala te braki w dużej części wyeliminować, tkwią one bowiem w samym sposobie prowadzenia wykładu i zależą od samego wykładowcy. Wykładowca powinien umieć udowodnić słuchaczom prawdziwość podawanych faktów oraz utrzymywać kontakt psychiczny ze słuchaczami, który pozwala na stwierdzenie czy przedstawione zagadnienia są zrozumiałe. Również wykładowca zobowiązany jest do zachowania poprawności języka wykładu, co znajduje wyraz w:

• precyzyjnym formułowaniu myśli,

• ograniczeniu posługiwania się wyrazami obcymi do niezbędnego minimum,

• poprawnej, prostej i zrozumiałej budowie zdań,

• posługiwaniu się zrozumiałym dla słuchaczy słownictwem i dokładnym wyjaśnie­
  niu za pomocą tego słownictwa wszystkich nowych określeń, terminów i pojęć.

Wykład powinien kończyć się podsumowaniem oraz wysunięciem węzłowych pro­blemów, które należy przedyskutować ze słuchaczami.

Nowoczesna klasyfikacja metod nauczania wyróżnia: wykład informacyjny, wykład problemowy i wykład konwersacyjny.

Wykład informacyjny należy do metod podających. Stosowany jest w przypadku, gdy w stosunkowo krótkim czasie trzeba omówić wiele zagadnień. W pełni angażuje wykładowcę, ale wymaga od uczącego się dużego wysiłku i znacznej dojrzałości umysłowej.

Wykład problemowy sklasyfikowany został w grupie metod problemowych. Zajmuje pośrednie miejsce między metodami podającymi a aktywizującymi. Osadza się na głośnym myśleniu nauczyciela, które przybiera charakter rozmowy z samym sobą. Główną jego zaletą jest wzbudzanie i sterowanie procesem myślenia uczącego się. Wykładowca formułuje problem, hipotezy, proponuje sposoby ich weryfikacji i omawia trafność przyjętego rozwiązania.

Wykład konwersacyjny w większym stopniu aktywizuje uczących się niż wcze­śniej podane metody. Polega on na przeplataniu fragmentów wykładu mówionego przez prowadzącego z wypowiedziami uczących się lub z wykonywaniem przez nich odpowied­nich zadań teoretycznych czy praktycznych. W tym celu prowadzący zajęcia co pewien czas, przerywając swój monolog, zadaje słuchaczom pytania, rozmawia z nimi, pole­ca im wykonanie jakiejś czynności, czy rozwiązania jakiegoś zadania, by po uzyskaniu określonych rezultatów kontynuować swój wykład. Taka struktura czynności może być na jednych zajęciach kilkakrotnie powtarzana. Kończąc wykład konwersacyjny, prowa­dzący dokonuje krótkiej syntezy treści omawianych na zajęciach i jednocześnie skłania słuchaczy do pewnych samodzielnych przemyśleń i refleksji już po zajęciach.

Bez względu na to jaką formę wykładu wybierze prowadzący szkolenie, powinien on zachować pewne techniczne zasady prowadzenia wykładu, do których należą:

444 Blok zawodowy

• przygotowanie konspektu lub planu wykładu;

• swoboda, spokój i opanowanie przed rozpoczęciem zajęć;

• odpowiedni wygląd zewnętrzny wykładowcy (ubranie, uczesanie itp.);

• unikanie zbytniej ruchliwości, szybkiego przechodzenia z jednego miejsca w dru­
  gie. Każda zmiana miejsca wykładowcy w czasie wykładu powinna wynikać z toku zajęć,
  np. w związku z użyciem tablicy, posłużeniem się przygotowanymi środkami dydaktycz­
  nymi itp.;

• stosowanie określonej techniki mówienia (siły głosu, jego modulacji, tempa pro­
  wadzenia wykładu). Zbyt głośne mówienie męczy nic tylko wykładowcę. Przyciszenie
  głosu na krótko może uciszyć audytorium, jednak długo utrzymująca się zbyt mała siła
  głosu wykładowcy utrudnia słuchanie;

• wystrzeganie się przesady w modulacji i gestykulacji, jednak bez całkowitej
  rezygnacji z pomocniczych środków ekspresji.

Wiadomości zdobyte na wykładzie mogą być usystematyzowane i pogłębione podczas seminarium. Seminarium jest formą dydaktyczną realizowaną metodą dyskusji, podczas której następuje wyjaśnienie kwestii wątpliwych i niezrozumiałych oraz przygotowanie do rozwiązywania problemów życiowych, czyli praktycznych.

Wykładowca wcześniej powinien podać temat seminarium, główne tezy i literaturę, z którą słuchacze powinni się zapoznać. Dla łatwiejszego zrozumienia tematu przez słu­chaczy, tezy można zastąpić pytaniami odnoszącymi się do poszczególnych fragmentów wskazanej literatury. Cenną uwagę metodyczną z zakresu stosowania seminarium w pracy szkoleniowej dorosłych sformułował W. Kosmala. Jego zdaniem, warunkiem skuteczno­ści seminariów jest opieranie ich głównie na praktycznych doświadczeniach uczestników, ocenie sytuacji znanych im z życia, konfrontowanie realizacji określonych założeń z teorią w studiowanej literaturze (w niezbyt wielkich porcjach). Nie jest też wskazane wyma­ganie od uczestników seminarium pisemnych prac czy referatów seminaryjnych, lecz co najwyżej krótkich wprowadzeń do dyskusji. Dobrze prowadzący seminarium umiejętnie stosuje doping wobec słabszych merytorycznie słuchaczy, organizuje wysiłek umysłowy słuchaczy w pożądanym kierunku, jest tolerancyjny wobec zdania i poglądów innych, umiejętnie dokonuje krótkiego i klarownego podsumowania zajęć seminaryjnych.

Pokaz w odróżnieniu od wyżej wymienionych metod należy do grupy metod naucza­nia praktycznego. W szkoleniu osób ubiegających się o licencję pracowników ochrony ma zastosowanie w bloku zawodowym, bloku wyszkolenia strzeleckiego i samoobrony. Jest metodą opartą na obserwacji i ma na celu zapoznanie słuchaczy szkolenia z przedmio­tem, zjawiskiem lub procesem będącym treścią tematu programowego. Istnieją rozmaite sposoby przeprowadzenia pokazu. S. Karaś podaje, że może on obejmować:

• objaśnienie wprowadzające w przedmiot pokazu;

• zajęcie właściwej postawy i pokaz sposobu pracy w normalnym tempie roboczym
  z równoczesnym objaśnieniem zasad wykonywania czynności;

• pokaz w tempie zwolnionym poszczególnych części procesu pracy z przerwami
  w celu zwrócenia uwagi na ruchy, układ rąk, postawę, zasady bezpieczeństwa i higieny
  pracy, organizację pracy;

• kilkakrotny pokaz najtrudniejszych czynności w danym sposobie pracy i objaśnie­
  nie, jak te czynności należy wykonywać;

Zasady, formy i metody szkolenia pracowników ochrony 445

• powtórny pokaz w tempie roboczym z ponownym zwróceniem uwagi na przepi­
  sy bhp;

• objaśnienie końcowe, podsumowujące wyniki obserwacji pokazanej pracy;

• sprawdzenie skuteczności pokazu przez zlecenie próbnego wykonania czynności
  jednemu lub kilku słuchaczom.

Do pokazu wykładowca powinien starannie się przygotować, gdyż w razie nie­prawidłowego jego przeprowadzenia może narazić się na obniżenie autorytetu. Słu­chacze powinni mieć możność oglądania przedmiotów i sposobów pracy z różnych stron. Prowadzący właściwie pokaz zwraca szczególną uwagę na wyrobienie u słucha­czy umiejętności wszechstronnego obserwowania pokazywanego sposobu pracy, wal­ki itp.

Następstwem dobrze przeprowadzonego pokazu są ćwiczenia wykonywane przez słuchaczy.

Ćwiczenie jako metoda jest to celowe, wielokrotne wykonywanie przez słuchacza określonych czynności w celu ukształtowania i utrwalania umiejętności oraz podwyższe­nia sprawności wykonywania danej czynności.

Ćwiczenia powinny następować po sobie kolejno według wzrastającej trudności. Każde następne trudniejsze ćwiczenie powinno opierać się na poprzednim łatwiejszym i przygotowywać do wykonania następnego.

Prowadzący musi dokładnie zaplanować prowadzenie ćwiczeń. W zakres planu zajęć prowadzonych metodą ćwiczeń wchodzi: jasne sprecyzowanie celu, określenie tematu, przygotowanie wytycznych co do sposobu przeprowadzenia ćwiczeń, przygotowanie narzędzi, ustalenie kryteriów oceny wyników ćwiczeń, określenie formy ich prowadzenia (indywidualne czy zespołowe).

14.4. Dokumentowanie szkoleń

Szkolenia dla pracowników ochrony mogą odbywać się w tbrmic szkolnej (szkoły policealne) i pozaszkolnej (kursy).

Podstawową dokumentację kształcenia pozaszkolnego osób ubiegających się o li­cencję pracownika ochrony stanowią:

1) programy nauczania, które powinny zawierać

1. założenia organizacyjno-programowe określające: nazwę formy nauczania, cel
   edukacji, zakres tematyczny, zasady doboru uczestników, czas trwania i sposób
   organizacji, sposób sprawdzania efektów nauczania,

2. plany nauczania określające: przedmioty nauczania i ich wymiar, rozkład zajęć. Na
   podstawie planów nauczania zostają opracowane szczegółowe programy nauczania
   dla każdego przedmiotu. Plany powinny zawierać treści nauczania, wskazówki
   metodyczne, wykaz literatury, wykaz niezbędnych środków dydaktycznych,

2. dzienniki zajęć, w których odnotowywane są tematy zajęć i frekwencja słuchaczy,

3. protokoły z przebiegu egzaminów,

4. rejestry wydanych dokumentów (dyplomów, świadectw, zaświadczeń).

446 Blok zawodowy

Poza wymienionymi dokumentami organizator szkolenia zobowiązany jest do opra­cowania planu pracy dydaktycznej. W zakres planowania pracy dydaktycznej wchodzą dwa rodzaje planów: perspektywiczny i roczny.

Plan perspektywiczny sporządza się najczęściej na okres trzyletni. Zawiera on za­mierzenia organizacyjne, techniczne i dydaktyczne oraz projekty zatrudnienia kadry pe­dagogicznej etatowej i wykładowców pracujących na podstawie umowy zlecenia. Plan ten jest podstawą do opracowania preliminarzy finansowych szkolenia, dokonania zamówień na wyposażenie sal dydaktycznych, stanowisk ćwiczeń praktycznych, biblioteki itp.

Roczny plan pracy dydaktycznej obejmuje węzłowe problemy z zakresu nauczania teoretycznego, jak i z zakresu wyszkolenia strzeleckiego i samoobrony, współpracy ośrodka z lokalnym środowiskiem i wszystkie zadania z tym związane oraz sposoby, terminy i osoby odpowiedzialne za ich realizację.

Podstawą do opracowania rocznego planu pracy dydaktycznej szkolenia są:

• wytyczne do pracy oświatowej z dorosłymi właściwych władz szkolnych,

• odpowiednie etapowe zadania ujęte w planie perspektywicznym szkolenia,

• wnioski z pracy z ubiegłego roku,

• aktualne potrzeby kursu, słuchaczy, rynku pracy.

Kolejnym wymaganym dokumentem jest plan kierownika szkolenia, który zawiera:

• termin i formę naboru kandydatów na szkolenie,

• termin i sposób zapisu kandydatów,

• termin rekrutacji i kryteria doboru kadry dydaktycznej i administracyjnej szkolenia,

• termin, sposób i formę zebrania niezbędnych dokumentów pozwalających na
  zatrudnienie kadry,

• termin sporządzania karty organizacyjnej i preliminarza szkolenia,

• termin wytypowania i przygotowania pomieszczeń do zajęć wraz z potrzebnym
  wyposażeniem w środki dydaktyczne, a szczególnie w skrypty i podręczniki,

• termin formalnego zarejestrowania kursu w organach administracji szkolnej.

Ponadto w dokumentacji szkolenia muszą znajdować się konspekty zajęć przedsta­wione przez wykładowców. Szczegółowy konspekt powinien zawierać: temat zajęć, wy­kaz celów zaplanowanych do osiągnięcia na zajęciach, metody prowadzenia zajęć, wykaz środków dydaktycznych, opis projektowanego przebiegu zajęć, temat pracy kontrolnej, wykaz literatury do przestudiowania przez słuchaczy.

W szkole kształcącej osoby ubiegające się o licencję pracownika ochrony gromadzi się następujące dokumenty:

1. programy uwzględniające podstawy programowe zatwierdzone przez Ministra Edu­
   kacji Narodowej,

2. zasady klasyfikowania, określone przez Ministra Edukacji Narodowej,

3. książkę zarządzeń dyrektora, i n formującą członków rady pedagogicznej o terminie,
   porządku, temacie, literaturze itp.,

4. roczny plan pracy rady pedagogicznej,

5. książkę protokołów rady pedagogicznej,

6. dokumentację przebiegu nauczania (księga słuchaczy, dziennik zajęć),

7. teczki nauczycieli z wykazami wymaganych kwalifikacji.

Zasady, formy i metody szkolenia pracowników ochrony 447

Literatura

Źródła

Ustawa / dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jednolity Dz. U. Nr 21 z 1998 r., póz. 94, z późn. zm.).

Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity Dz. U. Nr 67 z 1996 r., póz. 329, z późn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 sierpnia 1988 r. w sprawie rodzajów dyplomów i świadectw wydawanych przez szkoły i inne placówki oświatowe, które potwierdzają uzyskanie specjalistycznych kwalifikacji w zakresie ochrony osób i mienia, minimalnego zakresu programów kursów pracowników ochrony fizycznej pierwszego i drugiego stopnia oraz z zakresu obowiązujących tematów egzaminów i trybu ich składania, składu komisji egzaminacyjnej i sposobu przeprowadzenia egzaminu (Dz. U. Nr 113. póz. 731).

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego (Dz. U. Nr 10.3).

Orzeczenie SN z dnia 13 września 1990 r. I PR 227/90, OSWCP nr 10-12/91. póz. 128.

Opracowania

Karaś S., Dydaktyka kształcenia kursowego. Warszawa 1993.

Karaś S. (red.). Poradnik dydaktyczno-metodyczny kształcenia kursowego. Warszawa 1994.

Kosmulu W., Metody aktywizujące w pracy oświatowej z dorosłymi. Warszawa 1973.

Muszalski W. i inni. Kodeks pracy z komentarzem, Gdańsk 1998.

Nowicki Z. T., Jak chronić? Poradnik dla organizatora i agenta ochrony. Warszawa 1994.

Poliński J., Elementy dydaktyki ogólnej, Wrocław 1994.

Wojciechowski K. (red.). Encyklopedia oświaty i kultury dorosłych, Warszawa 1986.

Opracowanie części 14.1-14.2 - W. Stawski, Opracowanie części 14.3-14.4 - M. Majerowicz-KIaus

Jarosław Kaczyński

15.

OCHRONA OSÓB

15.1. Przyczyny zamachu na osoby

15.1.1. Charakterystyka motywów ataków

Pojęcie zamach w Słowniku języka polskiego interpretowane jest jako „działanie mające na celu odebranie komuś życia, naruszenie lub odebranie czyjejś własności, tar­gnięcie się, porwanie się na coś lub na kogoś, przeciw czemuś lub komuś". Atak nato­miast określany jest jako „gwałtowne i bezpośrednie wystąpienie przeciwko komuś lub czemuś". Zamach cechuje planowość, celowość i dystans czasowy. Atak natomiast jest efektem podejmowanych wcześniej działań, jest więc ostateczną konsekwencją planowa­nego zamachu.

Skuteczne zapobieganie i przeciwdziałanie zamachom wymaga analizy motywów ich podejmowania oraz poznania ogólnie stosownych metod.

Zamachy miały i mają miejsce w każdej rzeczywistości. Bez względu na czas, domi­nującą religię czy kulturę, każdy naród doświadczył prób lub taktu zamachu na swojego przywódcę. Tendencja powszechności zamachów odzwierciedla się w ich źródłach i bez­pośrednich lub głębszych przyczynach. Ofiarami ataków bywały osoby z różnorodnych regionów świata, żyjące w różnych okresach, sprawujące różne funkcje publiczne.

Pierwszy opis zamachu znajdujemy w Księdze Rodzaju. Wiąże się on z toposem zbrodni bratobójczej, znanej jako zbrodnia kainowa, u źródeł której leży zazdrość i ry­walizacja.

Psychologiczna interpretacja zamachów pozwala wnioskować, że człowiek dokonuje przekroczeń i godzi w znane osoby w wyniku frustracji, niezadowolenia czy braku akceptacji aktualnej rzeczywistości.

Zamachy mają często motywy polityczne, są przejawem walki o władzę, wyrazem ustrojowych niedoskonałości czy rewolucyjnych lub anarchistycznych zachowań pewnych grup społecznych.

450 Blok zawodowy

W miarę doskonalenia ochrony osób publicznych, zamachy stawały się coraz więk­szym wyzwaniem. W odpowiedzi na udoskonalane zabezpieczenia, szukano skutecznych metod ataku.

Na zamachy należy więc patrzeć ze świadomością ich dynamiki i permanentnego rozwoju technik oraz metod ataków na ludzi.

Wśród zamachów posiadających aspekt polityczny można wymienić te najgłośniejsze:

• próba zamachu na Augusto Pinocheta, prezydenta Chile, w 1986 roku,

• próba zamachu na Rajiva Ghandiego, kandydata na prezydenta Indii, w 1991 roku,

• próba zamachu na Ranasinghc Premadasa, prezydenta Sri Lanki, w 1993 roku.

Zamachy na przywódców narodowych lub grupowych mają także motywy ekono­miczne. Takie akty przemocy wynikają z przekonania, że ofiara jest odpowiedzialna za złe warunki ekonomiczne kraju lub zainteresowanego obywatela. Częstym źródłem ata­ków jest też konflikt interesów społecznych i zorganizowanych grup przestępczych. Takie tło miał między innymi zamach na Georgea Shultza, Sekretarza Stanu USA, w 1988 roku.

W grupie ataków o motywach ekonomicznych szczególnym przykładem są najem­nicy, którzy zabijają za pieniądze. Najemnicy podjęli próbę zamachu m.in. na Benito Mussolinicgo, dyktatora Włoch, w 1932 roku.

Zamachy dokonywane z przyczyn ideologicznych odwołują się do przekonania zamachowca, że ofiara zagraża zasadom, które ten uważa za pryncypialne i godne obrony. Fanatyzm ideologiczny może dotyczyć także wybranej grupy etnicznej, religijnej czy społecznej. Wówczas motywem zamachu jest obrona przekonań religijnych lub społecznych. Zamachowiec ma nadzieję zmienić istniejący system przez wyeliminowanie kluczowych postaci lub też może chcieć, aby zwrócono uwagę na niego lub jego grupę. Dąży do tego poprzez głośne akty terrorystyczne.

W historii odnotowano wiele taktów, które u swych źródeł miały ideologiczne przesłanki. Wśród ofiar takich zamachów znaleźli się m.in.:

• Mohammad Anwar al-Sadat, prezydent Egiptu, w 1981 roku,

• Juvenal Habyarimana, prezydent Rwandy oraz Cyprien Ntaryamira, prezydent
  Burundii, w 1994 roku.

Chęć odwetu za odczuwane lekceważenie czy krzywdę, postrzegane jako spowodo­wane przez osobę publiczną, to kolejne przesłanki zamachów. W tej grupie przyczyn osobistych znaleźć się mogą również: zazdrość, nienawiść, szał itp. Ofiarą ataków na takim tle byli m.in. Anastazjo Somoza, były prezydent Nikaragui.

Zaburzenia umysłowe, fanatyzm lub niestabilność emocjonalna są czynnikami domi­nującymi w większości - jeśli nie we wszystkich, przeprowadzonych atakach z przyczyn psychologicznych. Ludzie atakujący inne osoby prawie zawsze odznaczają się psychicz­nymi problemami, nawet jeśli rzeczywiste powody są natury rewolucyjnej lub ekono­micznej. Spośród przytoczonych i domniemanych powodów, wydaję się, że te natury psychologicznej są najpowszechniejsze.

Ochrona osób 45 l

15.2. Metody i etapy ataków na osoby oraz używane środki

15.2.1. Atak z użyciem broni palnej z bliska

Metoda ataku z bliskiej odległości stosowana jest większości przypadków przez psychopatów i fanatyków politycznych, których chęć skutecznego działania determinuje tak bardzo, że są w stanie poświęcić nawet własne życie.

Człowiek chory psychicznie jest zazwyczaj tak osobiście zaangażowany w podejmo­wane działanie, że odczuwa żądzę spojrzenia martwej ofierze w oczy. W wielu przypad­kach taki człowiek uważa, że za swój czyn zostanie okrzyknięty bohaterem. Motyw ten powoduje, że przestępcy ci bez oporu oddają się w ręce sił porządkowych.

Metoda ataku z bliska nie wymaga specjalnych umiejętności. Atakujący musi jedynie zebrać wcześniej informacje o swojej ofierze, a przynajmniej mieć orientację w jej rozkładzie dnia.

W omawianej metodzie najczęściej stosowanym narzędziem ataku jest broń krótka lub nóż. Należy jednak zauważyć, że ostatnio dostrzegany jest wzrost częstotliwości występowania człowieka w roli samobójczej bomby.

Atak metodą z bliska jest łatwiejszy do odparcia, ponieważ wymaga przeła­mania przez napastników szyków ochronnych. Wyjątek stanowi atak zamachowca -samobójczej bomby. Między innymi następujące osoby publiczne zostały zaatakowane z wykorzystaniem omawianej metody:

• George Wallacc, gubernator USA, w 1972 roku,

• Imelda Marcos, żona prezydenta Filipin, w 1972 roku,

• Ronald Rcagan, prezydent USA, w 1981 roku.

15.2.2. Atak z użyciem broni palnej na odległość

Zanim wynaleziono proch strzelniczy, jedynym sposobem ataku była metoda z bli­ska. Ciągłe udoskonalanie techniki, broni i materiałów wybuchowych dały potencjalnemu zamachowcy szansę na bezpieczne dla siebie dokonanie zamachu. Efektywność metody skrytobójczego zamachu z odległości ograniczona jest jedynie wyobraźnią zamachowca. Zamach przeprowadzany z odległości ponad 15 metrów jest więc metodą bezpieczną dla zamachowca i najbardziej skuteczną, dlatego najpowszechniej stosowaną w dzisiejszym świecie.

Atak z odległości, aby był skuteczny, wymaga wyspecjalizowanej broni, np. daleko-nośnego karabinu wyposażonego w teleskopowy celownik, granatnik rakietowy (RPG). Ataku może dokonać osoba posiadająca odpowiednie umiejętności, wiedzę i wyszkole­nie w zakresie posługiwania się danym typem broni, umiejętność oceny zasięgu broni i odległości od ofiary. Taki atak wymaga też zebrania informacji o osobie, na którą planowany jest zamach, dla poznania jej rozkładu dnia oraz uzyskania przesłanek dla doboru odpowiedniego miejscu do ataku.

Ataku z użyciem broni palnej na odległość dokonano m.in. wobec:

• J. F. Kennediego, prezydenta USA, w 1963 roku,

• Martina Luthera Kinga, obrońcy praw Murzynów, w 1964 roku.

452 Blok zawodowy

15.2.3. Atak z użyciem materiałów wybuchowych

Zamach przy użyciu materiałów wybuchowych wymaga wyrafinowania i wysokich umiejętności. Potrzebna jest wiedza do: zbudowania bomby, jej podłożenia oraz zdeto­nowania. Zazwyczaj niezbędne jest także wsparcie logistyczne i wywiadowcze.

Z wykorzystaniem takich metod dokonano prób zamachów m.in. na:

• Aleksandara Haiga, Naczelnego Dowódcę Sprzymierzonych Sił Europy (SA-
  CEUR), w 1975 roku,

• Margaret Thatcher, premiera Wielkiej Brytanii, w 1984 roku.

15.2.4. Uprowadzenia

Uprowadzenie nie jest formą zamachu, lecz szczególną sytuacją z wykorzystaniem ataku. Jest najbardziej wyrafinowaną metodą, zwykle przeprowadzaną przez dobrze zor­ganizowane grupy terrorystyczne. Chociaż zamiarem uprowadzenia nie jest śmierć ofiary, jednak często do niej dochodzi, jeśli stawiane żądania nie zostaną spełnione. Bardzo czę­sto natomiast w bezpośrednim ataku ginie ochrona, której zadaniem jest bezwzględne nie­dopuszczenie do uprowadzenia. Staje się więc konieczną do wyeliminowania przeszkodą.

Uprowadzenie wymaga grupy logistycznej, szczegółowego planu, środków technicz­nych, grupy wywiadowczej i obserwacyjnej, grupy atakującej oraz bezpiecznego miejsca schronienia.

Do najbardziej tragicznych uprowadzeń należy zaliczyć:

• uprowadzenie Aldo Moro, premiera Włoch, w 1978 roku,

• uprowadzenie Melchiora Ndadye, prezydenta Burundi, w 1993 roku.

15.3. Założenia taktyczne przeciwdziałania atakom

15.3.1. Wykrycie zagrożenia

Najskuteczniejszą formą walki z zamachami jest zapobieganie im. Jedna z podstawo­wych zasad służb ochrony USA brzmi:

„Biegłość w posługiwaniu się bronią palną oraz specjalne umiejętności prowadze­nia pojazdu są konieczne; jednakże jeśli ktoś musi posługiwać się tymi umiejętnościami oznacza to, że nie wykorzystano szansy przewidzenia ataku i tym samym zapobiegnię­cia mu."

Przeciwdziałania ochronne wprowadza się, aby wykryć atak na etapie planowania, za­pobiec jego zajściu lub w ostateczności uczynić go trudnym do przeprowadzenia. Cele te realizuje grupa ochronna, do zadań której należy m.in. wykrycie aktualnych i potencjal­nych zagrożeń. Działania grupy ochronnej polegające na uzyskiwaniu, przechowywaniu i analizie informacji dotyczącej zagrożeń noszą nazwę wywiadu ochronnego.

Ochrona osóh 453

Wykrycie potencjalnych zagrożeń wymaga od grupy ochronnej aktualizowania kom­pleksowej wiedzy na temat szczególnych zagrożeń dotyczących osoby ochranianej. Po­czynając od informacji grupy wywiadowczej, potwierdzonych przez grupę obserwacyjną do rozpoznania symptomów bezpośredniego ataku.

Grupa wywiadowcza dla skutecznego działania potrzebuje informacji, które odpo­wiedzą na pytania: - kto? - co? - dlaczego? - gdzie? - kiedy? -jak?

75.3.2. Wykrywanie obserwacji

Spośród faz wspólnych wszystkim czynom terrorystycznym lub przestępczym, faza obserwacji jest pierwszym momentem, w którym przestępca zbliża się do potencjalnego celu swego ataku. Moment ten stwarza najwięcej szans grupie ochrony na wykrycie lub przeciwdziałanie atakowi poprzez możliwość wpływu na decyzje wroga. Przywódcy grup przestępczych powierzają zazwyczaj zadanie obserwacji nowicjuszom, których brak doświadczenia pozwala na łatwość wykrycia podejmowanych działań.

Wykrywanie obserwacji to procedury mające na celu rozpoznanie grupy lub poje­dynczych osób. które obserwują potencjalny cel ataku. Istnieją trzy poziomy wykrywania obserwacji:

• z obrębu kolumny samochodowej,

• ruchoma z osobnego pojazdu,

• z punktu stałego.

Unieszkodliwienie obserwacji jest kolejnym etapem po wykryciu i potwierdzeniu obserwacji, uniemożliwiającym dokonanie planowanego ataku.

75.3.3. Taktyka ochrony w obiekcie

Ochrona musi wyeliminować jakiekolwiek zagrożenie osoby ochranianej oraz nie­oczekiwane wydarzenia, utworzyć strefy bezpieczeństwa wokół osoby ochranianej, aby zapewnić jej bezpieczeństwo. W tym celu ochrona tworzy różne, powiązane ze sobą, punkty zabezpieczenia. Każdy z nich pełni określoną funkcję. Najczęściej stosowane punkty zabezpieczenia to:

1. Wcześniej rozstawieni pracownicy ochrony, którzy obserwują i zabezpieczają
   miejsca wcześniej sprawdzone pod względem bezpieczeństwa oraz stanowią część
   obwodu bezpieczeństwa wokół terenu ostatecznej lokalizacji osoby ochranianej.

2. Pracownik ochrony obserwujący dziennikarzy. Monitoruje dziennikarzy i spraw­
   dza, czy nic stanowią oni żadnego zagrożenia dla osoby ochranianej.

3. Posterunki kontroli, które są częścią koncentrycznych pierścieni bezpieczeństwa
   filtrujących osoby lub rzeczy. Tworzone są w określonych punktach zwężenia lub
   w ewentualnych miejscach ataku. Posterunki kontroli pozwalają na wykonywanie
   czynności kontrolujących w bezpiecznej odległości od osoby ochranianej.
   Posterunki le przekazują wszystkie istotne informacje do punktu dowodzenia. Mogą
   być usytuowane na ulicy, przy wejściu do budynku i wewnątrz budynku.

454 Blok zawodowy

Do głównych zadań pracowników ochrony tworzących posterunek należy kontrolo­wanie wstępu na dany obszar, np. poprzez niewpuszczanie osób nieupoważnionych oraz kontrolowanie osób upoważnionych do wejścia, sprawdzając chociażby, czy nie mają przy sobie broni.

Do utworzenia posterunku kontroli może być także wykorzystane zabezpieczenie techniczne, w przypadku braku dostatecznej liczby osób ochrony.

4. Punkty obserwacji są skutecznym sposobem objęcia zasięgiem dużego terenu
przy dysponowaniu ograniczoną liczbą ludzi. Punkty obserwacji można usytuować
w różnych miejscach, np.: na dachach, w tłumie, w halach hotelowych, wzdłuż
ulicy (wzdłuż trasy kolumny samochodowej), w garażach podziemnych, w miejscach
przeznaczonych dla helikoptera.

Punkty te służą obserwowaniu konkretnego obszaru lub zajścia, wypatrywaniu kon­kretnych sygnałów od osób i dostrzeganiu potencjalnych zagrożeń. Zaletą istnienia punktu obserwacyjnego jest też szybka orientacja w sytuacji, w konsekwencji więc podjęcie kroków zapobiegawczych lub przeciwdziałających.

5. Punkty zadań specjalnych. Ich utworzenie może być wymuszone nagłym pojawie­
   niem się w bliskiej odległości od ochranianej osoby zagrożenia w postaci podejrzanej
   rzeczy lub zdarzenia. Czas funkcjonowania takich punktów jest zwykle krótki, a ich
   charakter uzależniony jest od specyfiki konkretnego miejsca.

6. Punkt dowodzenia pełni rolę centrum komunikacji realizacji zadań ochrony osób.
   Zadania pracownika ochrony obejmującego punkt zabezpieczenia: Pracownik

ochrony ochrony, obejmując stanowisko na punkcie zabezpieczenia, musi znać odpo­wiedzi na następujące pytania:

1. Jakie są konkretne instrukcje dotyczące punktu?

2. Co ma być przedmiotem obserwacji?

3. Jaki obszar obejmuje punkt?

4. Czy wstęp na miejsce chronione jest ograniczony?

5. Jakie systemy identyfikacji obowiązują na punkcie?

6. Jacy agenci zwykle obejmują stanowiska na tym punkcie?

7. Ile budynków lub okien posiada swobodne pole widzenia punktu?

8. Ile jest dojść do budynku?

9. Gdzie znajdują się inne posterunki ochrony? Czy pracownik ochrony może porozu­
   mieć się z nimi?

10. Czy w pobliżu znajdują się placówki organów ścigania?

11. Czy istnieją oczywiste niebezpieczeństwa zagrażające osobie ochranianej lub pra­
    cownikowi ochrony, takie jak płyny łatwo palne, materiały wybuchowe, nierówne
    chwiejne podłoże, kabel od głośników w poprzek podłoża?

12. Czy istnieją jakiekolwiek kanały przewodowe ogrzewania lub klimatyzacji prowadzą­
    ce na teren i czy są one zabezpieczone?

13. Czy przeprowadzone są w okolicy kontrole sieci użyteczności publicznej?

14. Gdzie znajdują się gaśnica, przycisk alarmowy przeciwpożarowy i jakie są ich typy?

15. Jakie są obowiązki pracownika ochrony na wypadek alarmu?

16. Jaka jest najlepsza osłona w punkcie?

Ochrona osób 455

17. Czy i gdzie w punkcie znajduje się telefon?

18. Czy pracownik ochrony może nawiązać łączność z punktem dowodzenia przez radio?

19. Czy oczekuje się osohy ochranianej w punkcie? Jeśli tak, to gdzie?

20. Czy zostało przeprowadzone przeszukanie techniczne lub kontrola przez grupę
    pirotechników - saperów?

21. Czy są jakieś specjalne instrukcje?

Pracownik ochrony pr/ed objęciem punktu powinien zapoznać się z harmonogramem osoby ochranianej, którego powinien przestrzegać (w granicach tolerancji od trzech do pięciu minut). Obejmując zaś swoje stanowisko w punkcie, musi zażądać od osoby zmie­nianej raportu o bieżącej sytuacji. W punkcie pozostaje do chwili aż zostanie z niego zwolniony, chyba że zaistnieje konieczność eskortowania osoby ochranianej. W więk­szości przypadków swoje obowiązki pełni na stojąco. W punkcie pracownik ochrony nie spożywa jedzenia ani nic pali papierosów, natomiast jest czujny i gotowy do reakcji.

Stworzenie bc/piecznego terenu jest niezbędne dla bezpieczeństwa osoby ochranianej. Dzięki obwodom bezpieczeństwa, pracownik ochrony jest w stanie kontrolować dostęp do osoby ochranianej i tym samym starać się zapewnić jej bezpieczeństwo.

15.3.4. Taktyka ochrony w miejscu publicznym

Osoba ochraniana zwykle często przebywa w miejscach publicznych. W zależności od właściwości danego miejsca, należy obrać odpowiedni sposób realizacji ochrony.

Jeśli osoba ochraniana ma przebywać na ruchomych schodach czy klatce schodo­wej, wówczas pracownik ochrony z grupy wywiadowczej ma zabezpieczyć to miejsce, czyli:

1. rozmieścić pracowników ochrony po bokach klatki i na górze,

2. wysłać pracownika rozpoznania przed osobą ochranianą,

3. dbać o to, aby nikt nie znalazł się w linii równoległej do osoby ochranianej,

4. umieścić specjalnego pracownika ochrony u podstawy schodów, aby zamknął dostęp
   od tyłu,

5. utrzymać 360-stopniowe pokrycie klatki schodowej.

W przypadku, kiedy osoba ochraniana będzie szła schodami, należy zabezpieczyć górę i dół schodów, poprzez rozmieszczenie tam pracowników ochrony: pracownik rozpoznania i jeden z pracowników ochrony znajdują się na górze schodów, zaś dwóch pozostałych pracowników ochrony - na dole.

Za osobą ochranianą, poza polem widzenia kamery, idzie dowódca ochrony.

Zabezpieczenie przy przejściu pr/ez drzwi obrotowe wymaga, aby pracownik rozpo­znania złożył (ustawił) je tak, aby były w pozycji otwarcia. Jeżeli jest to możliwe, należy unikać przeprowadzania osoby ochranianej przez drzwi obrotowe, aby uniknąć łatwego w tych warunkach ataku.

Ochrona w przypadku, kiedy osoba ochraniana będzie korzystała z windy, wymaga wcześniejszego zatrzymania jej przez pracownika rozpoznania. Następnie osoba ochra­niana powinna zając miejsce w najdalej położonym od wejścia punkcie, a pracownicy

456

Blok zawodowy

pracownik ochrony

pracownik ochrony

!pracownik achrony

osoba ochraniana

dowódca ochrony

P pracownik ochrony

03

'o

•W

'oT

N Q. J*

d)

c

E

0)

pracownik rozpoznania

Rys. I. Rozmieszczenie pracowników ochrony na klatce schodowej lub schodach ruchomych

ochrony powinni oddzielać ją od innych pasażerów. Zalecane jest, aby ochrona wchodziła i wychodziła tak, jak pokazują szkice (rys. nr 2 i 4), zachowując zasadę, iż pracownik rozpoznania wchodzi jako ostatni, a wychodzi jako pierwszy.

pracownik lochrony

pracownik ochrony

pracownik rozpoznania

pracownik ochrony

pracownik ochrony

Rys. 2. Wejście do windy

Sposoby prowadzenia ochrony w sytuacji, kiedy osoba ochraniana znajduje się w oto­czeniu tłumu kształtowane są w zależności od emocji i nastawienia osób go tworzących.

Tłum przyjaźnie nastawiony zapewne zachowa swój charakter, jeśli będzie mu dane tyle wolności i tyle przywilejów, na ile sytuacja zabezpieczenia pozwoli. Kiedy osoby z tłumu stają się zbyt gorliwe podczas podawania dłoni, należy zastosować tzw. rozbicie kciukiem (sposób oderwania dłoni osoby ochranianej od dłoni osoby z tłumu).

Ochrona osób

457

pracownik ochrony

pracownik ochrony

pracownik rozpoznania

osoba ochraniana

pracownik ochrony

Rys. 3. Rozmieszczenie pracowników ochrony w windzie

pracownik ochrony

I pracownik ochrony

pracownik rozpoznania

Rys. 4. Wyjście x winiły

Innego zachowania wymagają tłumy nieprzyjazne lub wrogie. Jeśli istnieją przy­puszczenia, że tłum może wymknąć się spod kontroli, dowódca zmiany winien polecić ochronie otoczyć blisko osobę ochranianą i dokonać ewakuacji. Jeżeli natomiast w tłu­mie zostanie zauważona podejrzana osoba, wtedy pracownik ochrony powinien stanąć pomiędzy ewentualnym napastnikiem, a osobą ochranianą i pozostać w tej pozycji do czasu, kiedy osoba ochraniana nie znajdzie się w bezpiecznej odległości.

W sytuacji, kiedy ktoś z tłumu rzuci jakikolwiek przedmiot, należy zbić go na ziemię. Zabezpieczenie podczas powitania, kiedy tłum ustawiony jest w szpaler przebiega w ten sposób, że pracownicy ochrony ustawieni z tyłu, z lewej strony obserwują osoby two­rzące szpaler, pracownik ochrony dowodzący oraz pracownik rozpoznania lub pracownik ochrony ustawiony z tyłu, z prawej strony obserwują witających się z osobą ochranianą. Pracownik ochrony stojący z przodu, po prawej stronie obserwuje tłum, przed którym ma przejść osoba ochraniana. Wcześniej rozlokowani dodatkowi agenci powinni zostać ustawieni przy wejściu do budynku lub przy samochodach, do których kieruje się osoba ochraniana.

458 Blok zawodowy

dowódca ochrony

pracownik __ _- . .

rozpoznania J \ J \ ochrony

kierunek przejścia

"pracownik ochrony w drugim rzędzie

Rys. 5. Rozmieszczenie pracowników ochrony przy zabezpieczeniu podczas powitania

Linia ogrodzeniowa tworzona jest w sytuacji, kiedy tłum zbiera się za barykadą, ogrodzeniem lub stojakami. Zabezpieczenie to ma zapewnić swobodę w poruszaniu się osoby ochranianej oraz zwiększyć skuteczność ochrony.

Przy linii ogrodzeniowej agenci powinni być rozmieszczeni następująco:

— dwaj pracownicy ochrony pozostają za lewym i prawym barkiem osoby ochranianej,

• pracownik rozpoznania przemieszcza się w tym samym kierunku, co osoba ochra­
  niana,

• za każdym razem, kiedy osoba ochraniana zwrócona jest twarzą do tłumu, to je­
  den z pracowników ochrony musi zostać umieszczony w drugim rzędzie (pierwszym
  szeregu tłumu), przemieszczając się względem osoby ochranianej. Pracownik ochrony
  działający w drugim rzędzie prowadzi obserwację tłumu. Jego obecność wśród zgroma­
  dzonych osób może doprowadzić do zastraszenia ewentualnego napastnika. Pozycja ta
  umożliwia również szybką reakcję na próbę użycia przez napastnika broni. Jest rzeczą
  konieczną, aby pracownik ochrony z drugiego rzędu pamiętał, aby w przypadku ataku
  zawołać, tak aby usłyszała to ochrona.

Jeśli nie jest możliwe przemieszczanie się pracownika ochrony wraz z osobą ochrania­ną, wówczas kilku wcześniej rozstawionym pracownikom ochrony pozostającym w dru­gim rzędzie należy przydzielić nadzór nad mad małymi grupami tłumu.

Zabezpieczenie podczas przemówienia lub konferencji prasowej jest najbardziej efektywne, kiedy pracownik ochrony dowodzący może stać na podium przy osobie ochranianej. Pracownik ochrony rozpoznania zaś powinien rozpoznać rozkład miejsc siedzących i ustalić, kto je zajmuje. Pozostali agenci ochrony winni być rozmieszczeni przy wejściu i zejściu ze sceny, za sceną, przed sceną oraz za publicznością. Dodatkowo agenci ochrony winni być rozmieszczeni na balkonie, w kabinie projekcyjnej.

Ochrona osób

459

pracownik ochrony w drugim rzędzie

pracownik rozpoznania

osoba n pracownik

ochraniana J | ochrony

obserwuje tłum

pracownik ochrony obserwuje tłum

fl B osoba n

11 .J ochraniana 11

dowódca ochrony

A

V pracownil •• ochrony

kierunek przejścia

' t

Rys. 6. Rozmieszczenie pracowników ochrony podczas zabezpieczenia przy linii ogrodzeniowej

f

•f pracownik 11 ochrony

N pracownik f l ochrony

^^1 osoba ^H ochraniana

i t

fl pracownik fl

11 ochrony II

pracownik ochrony

pracownik ochrony w drugim rzędzie

t

Rys. 7. Rozmieszczenie pracowników ochrony podczas przemówienia lub konferencji prasowej

460 Blok zawodowy

75.3.5. Taktyka ochrony w środkach transportu

Osoba ochraniana z różnych względów może podróżować innymi niż samochód środkami komunikacji, np. pociągiem, statkiem czy samolotem.

W takim przypadku planowanie i realizacja ochrony nie różnią się zasadniczo od procedur obowiązujących w czasie przemieszczania się osoby ochranianej samochodem. Mają jednak cechy charakterystyczne, wynikające ze specyfiki danego środka transportu, które należy uwzględnić zarówno w fazie planowania, jak i realizacji ochrony.

Osoby ochraniane o bardzo wysokim stopniu zagrożenia powinny podróżować po­ciągiem tzw. ponsz - pociąg nadzwyczajny specjalnego zastosowania. W skład takiego pociągu wchodzą:

• lokomotywa pilotująca, poruszająca się 10 minut przed składem ponsz, która
  wykorzystywana jest do sprawdzania stanu torów, wiaduktów, mostów, stacji kolejowych
  pod względem bezpieczeństwa oraz wnioskowania o optymalnej prędkości składu;

• lokomotywa ciągnąca skład,

• wagon buforowy, który jest osłoną w sytuacji np. wypadku, zderzenia,

• wagon salonka - dla osoby ochranianej,

• wagon, w którym znajduje się część ochrony oraz osoby towarzyszące osobie
  ochranianej,

• wagon łączności.

Przed przyjazdem osoby ochranianej cały skład musi zostać dokładnie sprawdzo­ny pod względem obecności materiałów wybuchowych i zabezpieczony posterunkami ochrony.

Wszystkie możliwe miejsca ataku na całej trasie przejazdu składu muszą być zabezpieczone przez służby prewencyjne.

Osoby o wysokim i średnim stopniu zagrożenia podróżują w wagonie dołączonym do składu pasażerskiego, dokładnie odizolowanego pracownikami ochrony od pozostałej części składu. Ten wagon umieszczony jest jako drugi za lokomotywą, w tym przypadku wagonem buforowym jest wagon pierwszy. Przed przyjazdem osoby ochranianej wagon, w którym będzie ona podróżować musi być dokładnie sprawdzony pod względem obec­ności materiałów wybuchowych i zabezpieczony posterunkami ochrony. Wszystkie stacje, na których zatrzymuje się pociąg muszą być zabezpieczone służbami prewencyjnymi.

Podróż osób o niskim stopniu zagrożenia może odbywać się w wynajętych i zabezpie­czonych trzech przedziałach w drugim wagonie za lokomotywą. Przedziały te powinny być izolowane od pozostałej części składu posterunkami ochrony.

Podczas podróży drogą wodną działania ochronne należy prowadzić tak, jak w obiek­cie stałym. Przed wejściem osoby ochranianej na pokład jednostki pływającej, agenci ochrony powinni sprawdzić pokład, natomiast saperzy - płetwonurkowie winni dokonać lustracj kadłubu poniżej poziomu wody, ze szczególnym zwróceniem uwagi na miejsca w pobliżu zbiorników paliwa i maszynowni. Jednostki stojące na kotwicy muszą być permanentnie ochraniane, a agenci ochrony powinni przede wszystkim skoncentrować swoją uwagę na potencjalnym zagrożeniu ze strony napastników - płetwonurków.

Ochrona osób 461

Wskazane jest, ahy co najmniej jeden z pracowników ochrony był wyposażony w szybkostrzelni} broń i amunicję o dużej sile przebicia, zdolni} skutecznie uszkodzić atakującą jednostkę pływającą.

Ze względu na możliwość zatopienia jednostki, w rejsie powinna towarzyszyć osobie ochranianej druga, mniejsza jednostka pływająca, np. motorówka.

Podróż rejsowym samolotem pasażerskim, ze względu na rutynowe środki ostrożno­ści podejmowane przez służby lotnicze, wymaga wcześniejszego zgłoszenia faktu posia­dania przez pracowników ochrony broni palnej i zdeponowania jej (w myśl obowiązują­cych przepisów) przed wejściem na pokład u kapitana załogi.

Miejsca wokół osoby ochranianej zajmują pracownicy ochrony, którzy wcześniej powinni nawiązać kontakt z ochroną samolotu (jeżeli taka się w nim znajduje).

Wskazane jest obserwowanie przez wyznaczonego pracownika ochrony wszystkich pasażerów wchodzących na pokład w celu wykrycia osób podejrzanych. Osoba ochraniana powinna wejść na pokład samolotu jako ostatnia.

Jeżeli przed odlotem przewidziana jest konferencja prasowa lub ceremonia poże­gnania, należy ją zorganizować w wydzielonym pomieszczeniu, w którym łatwiej jest realizować zadania ochrony.

Gdy podróż ma odbywać się prywatnym samolotem, należy postępować według procedur obowiązujących w czasie podróżowania samochodem. Wówczas powinno się poświęcić większą uwagę zagrożeniom ze strony zamachowców - strzelców wyborowych, ze względu na małą odporność samolotów nawet na ogień z broni strzeleckiej.

Wskazana jest też zmiana trasy przelotu tuż po starcie, aby zmniejszyć możliwość przechwycenia samolotu z osobą ochranianą napastników posługujących się innym sa­molotem.

15.4. Organizacja grupy ochronnej 15.4.1. Szyki ochronne

Grupa ochronna może być formowana w różnego rodzaju szyki ochronne. Rodzaj przyjętego szyku zależy od: liczby pracowników ochrony i jakości ich wyszkolenia, oczekiwań osoby ochranianej oraz potencjalnego zagrożenia.

Zasadą generalną jest to, że agenci ochrony w szyku ochronnym znajdują się w odle­głości na długość ręki od osoby ochranianej. Ochrona dąży do 360-stopniowego pokrycia zabezpieczającego wokół osoby chronionej. Każdy pracownik ochrony musi pokrywać sektor, za który odpowiada.

Grupę ochronną prowadzi, idąc przed szykiem i nadając kierunek marszu, pracownik rozpoznania.

Najbliżej osoby ochranianej pozostaje dowódca ochrony, który w razie ataku, ma jej zapewnić natychmiastową osłonę ciałem, czyli osłonić własnym ciałem przede wszystkim tułów i głowę.

Jeden z pracowników ochrony jest w tylnej części szyku ochronnego i zapewnia spójność formacji, poprzez udzielanie wskazań taktycznych grupie ochrony. Zapewnia

462 Blok zawodowy

to, że pracownicy ochrony pozostając na właściwych miejscach, pokrywają potencjalne luki w szyku ochronnym.

Pracownik ochrony w szyku ochronnym winien bezwzględnie stosować się do następujących zasad:

• zawsze wiedzieć, gdzie przebywa osoba ochraniana,

• obserwować swój konkretny obszar pokrycia,

• być przygotowanym na szybką reakcję,

• uważać na inne, poza atakiem, niebezpieczeństwa (mokre lub śliskie podłogi,
  nierówne chodniki, schody itd.).

Optymalną formą ochrony jest szyk ochronny w kształcie rombu. Zapewnia on osobie ochronionej bliską osłonę cielesną i skuteczne powstrzymanie atakujących.

Formacja rombowa zapewnia łatwość dostosowania formy ochrony do otoczenia i warunków realizacji ochrony. W miejscach zagęszczone należy stosować szyki zwarte, zaś w terenie otwartym - szyk luźny.

Warianty szyków ochronnych:

1. Jeden pracownik ochrony - szyk ten tworzy dowódca ochrony, który zapewnia 360-
   stopniowe pokrycie obszaru wokół osoby ochranianej.

2. Dwóch pracowników ochrony - szyk ten składa się z dowódcy ochrony oraz pracow­
   nika rozpoznania. Każdy z nich odpowiada za 180-stopniowe pokrycie. Pracownik
   rozpoznania jest liderem miejsca i prowadzi formację pieszą.

3. Trzech pracowników ochrony, tzw. klin, który tworzą dowódca ochrony, pracownik
   rozpoznania oraz pracownik ochrony. Każdy z pracowników ochrony zapewnia
   pokrycie 120-stopniowe. Szyk ten stosowany jest często w miejscach zagęszczonych.

4. Czterech pracowników ochrony, tzw. prosty romb, w skład którego wchodzą: do­
   wódca ochrony, pracownik rozpoznania oraz dwóch pracowników ochrony. Pracownik
   rozpoznania wraz z dwoma pracownikami ochrony pokrywają po 120-stopni. Jest to
   szyk, który umożliwia dowódcy ochrony koncentrację wyłącznie na osłonie osoby
   ochranianej.

5. Pięciu pracowników ochrony, tzw. romb. Formację tę tworzą: dowódca ochrony,
   pracownik rozpoznania oraz trzech pracowników ochrony. Pracownik rozpoznania
   i pracownicy ochrony zapewniają 90-stopniowe pokrycie. W tej strukturze dowódca
   ochrony zajmuje się, jak poprzednio, tylko osobą ochranianą. Jest to szyk elastyczny,
   który w zależności od potrzeb może być przekształcany w inne formacje.

Rys. 8. Jednoosobowy szyk ochronny Rys. 9. Dwuosobowy szyk ochronny

Ochrona osób

463

^^f UH • l pracownik

n • j\^och™y

dowódca f 1 ^K

ochrony f l Bj|

osoba W ł

ochraniana ftfe

• • pracownik

• l rozpoznania

Rys. 10. Trzyosobowy szyk ochronny

Rys. 11. Czteroosobowy szyk ochronny

6. Sześciu pracowników ochrony, tzw. rozszerzony romb, w skład którego wchodzą: dowódca ochrony, pracownik rozpoznania oraz czterech pracowników ochrony. Pra­cownik rozpoznania oraz pracownicy ochrony zapewniają 72-stopniowe pokrycie, przy czym dowódca ochrony zajmuje się tylko osobą ochranianą. Szyk ten zapewnia dużą elastyczność.

pracownik • | pracownik l

ochrony f | ochrony '

)t

ochrony

Rys. 12. Pięcioosobowy szyk ochronny

Rys. 13. Sześcioosobowy szyk ochronny

15.4.2. Pierścienie bezpieczeństwa

Pierścień bezpieczeństwa jest to odpowiednie rozstawienie ochrony wokół osoby ochranianej. Zazwyczaj powinny być tworzone trzy pierścienie bezpieczeństwa, które pozwalają na kontrolowanie dostępu do osoby ochranianej:

464 Blok zawodowy

• zewnętrzny,

• środkowy,

— wewnętrzny.

ZEWNĘTRZNY (siły przydzielane, np. policja, wojsko)

"' VIP
.a , WEWNĘTRZNY (ochrona bezpośrednia)

ŚRODKOWY (grupa wsparcia) Rys. 14. Rozmieszczenie pierścieni bezpieczeństwa

Zewnętrzny pierścień bezpieczeństwa jest pierwszą linią ochrony, tworzoną przez służby lokalne. Wstęp na ten obszar mają wyłącznie osoby upoważnione.

Środkowy pierścień bezpieczeństwa znajduje się wokół obszaru wewnętrznego i jest obsadzony przez pracowników ochrony spoza szyku ochronnego, którzy powinni być rozmieszczeni tak, aby tworzyć szczelne zabezpieczenie. Na ten obszar mogą być wpuszczane wyłącznie osoby, których obecność jest niezbędna, np. pracownicy ochrony, pirotechnicy - saperzy, urzędnicy lub asystenci osoby ochranianej.

Wewnętrzny pierścień bezpieczeństwa to obszar znajdujący się bezpośrednio wokół osoby ochranianej. Powinien być obsadzony tylko przez pracowników ochrony tworzących szyk ochronny. Jest to pierścień najbardziej ograniczający dostęp do osoby ochranianej i powinien być zawsze utworzony jako pierwszy. Tylko szczególne osoby mogą mieć dostęp do tego pierścienia, np. doradca osoby ochranianej, członek rodziny.

Przy tworzeniu pierścieni bezpieczeństwa należy brać pod uwagę znajdujące się na danym terenie naturalne i architektoniczne bariery, które mogą mieć cechy trwałe (np. ściany, ogrodzenia, rzeki), lub tymczasowe (np. barierki ochronne, pojazdy, łańcuchy).

W każdym pierścieniu bezpieczeństwa powinien zostać utworzony punkt kontroli, w którym agenci ochrony powinni wymagać od osób wchodzących:

• poddania się sprawdzeniu na liście gości,

• przedstawienia dokumentu tożsamości,

• przejścia przez bramkę wykrywającą metal.

Do rozpoznawania osób upoważnionych do przebywania na danym obszarze stosowa­ne są różnego typu identyfikatory, które oprócz zalet organizacyjnych mają tę właści­wość, że oddziałują psychologicznie, powstrzymując osoby nieupoważnione przed próbą zbliżenia się do osoby ochranianej. Członkowie ochrony posługują się identyfikatorami trwałymi, np. w postaci wpinck w klapie. Identyfikatory tymczasowe mogą być zróżni­cowane w zakresie kształtu czy koloru, w zależności od stref", w których mają przeby­wać osoby upoważnione. Inne rodzaje identyfikatorów stosowane są wobec dziennikarzy, pracowników ochrony podróżujących z osobą ochranianą, pojazdów samochodowych. Identyfikatory tymczasowe powinny być stosowane tylko raz. Personel punktu kontroli powinien zostać pouczony o zastosowanym systemie identyfikacji.

Ochrona osób 465

15.4.3. Kawalkady samochodowe

Dla zapewnienia bezpieczeństwa osobie ochranianej podczas jej przemieszczania się samochodem, tworzy się kawalkady ochronne.

Wielkość i układ kawalkady zależy od stopnia zagrożenia osoby ochranianej, dyskre­cji i szybkości przemieszczania się, liczby pracowników ochrony i pojazdów, wsparcia lokalnych służb.

Samochody uczestniczące w kawalkadzie nie mogą różnić się wyglądem zewnętrznym - muszą być tej samej marki i koloru oraz mieć przyciemnione szyby. Pojazdy ochronne powinny jednak, ze względu na agresywny styl jazdy, posiadać silnik o większej mocy. Jednakowy wygląd samochodów umożliwia zmianę ich pozycji w kawalkadzie w celu zdezorientowania i utrudnienia ataku ewentualnym napastnikom.

W momencie wjazdu na teren zabudowany szyby powinny być opuszczone - co ułatwia obserwację otoczenia i pozwala na szybkie otwarcie ognia w przypadku zamachu.

Warianty układów kawalkady:

1. Jeden samochód - limuzyna, w której oprócz osoby ochranianej (VIP) znajdują się dowódca ochrony (DO) i pracownik ochrony prowadzący pojazd (POP). Taki sposób przemieszczania się stosowany jest w przypadku osoby mało zagrożonej.

Strefa obserwacji kierowcy

Strofa obserwacji dowódcy ochrony

POP

DO

Rys. 15. Rozmieszczenie pracowników ochrony i osoby ochranianej podczas przemieszczania się jednym

samochodem

2. Kawalkada składająca się z dwóch samochodów - limuzyny i samochodu zamyka­
   jącego. W limuzynie znajdują się osoba ochraniana (VIP), dowódca ochrony (DO)
   oraz pracownik ochrony prowadzący pojazd (POP), a w samochodzie zamykającym -
   trzech lub czterech pracowników ochrony (PO). W przypadku trzech pracowników
   ochrony siedzących z tyłu, środkowy zajmuje pozycję tyłem do kierunku jazdy i w ta­
   kiej pozycji prowadzi obserwację. Kawalkada ta stosowana jest przy ochronie osób
   o niskim poziomie zagrożenia. Jest to standardowy, najczęściej stosowany, układ ka­
   walkady.

3. Kawalkada składająca się z trzech samochodów - samochodu poprzedzającego, li­
   muzyny i samochodu zamykającego. W samochodzie poprzedzającym znajdują się
   pracownik ochrony prowadzący pojazd (POP) oraz dwóch albo trzech pracowników
   ochrony (PO), w limuzynie osoba ochraniana (VIP) oraz dowódca ochrony (DO) i pra­
   cownik ochrony prowadzący pojazd (POP). W samochodzie zamykającym - pracow­
   nik ochrony prowadzący pojazd (POP) i trzech lub czterech pracowników ochrony.
   Układ ten stosowany jest przy ochronie osób o wysokim poziomie zagrożenia.

466

Blok zawodowy

Strefa obserwacji dowódcy ochrony

Strefa obserwacji kierowcy

Strefa obserwacji pracownika ochrony siedzącego z przodu

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tyłu,

z prawej strony

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tylu

z lewej strony

Strefa obserwacji

pracownika ochrony,

siedzącego z tyłu,

pośrodku

Rys. 16. Rozmieszczenie pracowników ochrony i osoby ochranianej podczas przemieszczania się dwoma

samochodami

Strefa obserwacji kierowcy

Strefa obserwacji pracownika ochrony siedzącego z przodu

Strefa obserwacji dowódcy ochrony

Strefa obserwacji kierowcy

Strefa obserwacji pracownika ochrony, siedzącego z przodu

Strefa obserwacji kierowcy

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tyłu,

z lewej strony

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tyłu,

z prawej strony

Strefa obserwacji

pracownika ochrony,

siedzącego z tyłu,

pośrodku

Rys

17 Rozmieszczenie pracowników ochrony i osoby ochranianej podczas przemieszczania się trzema

samochodami

Ochrona osób 467

4. Pełna oficjalna kawalkada, w skład której wchod/.ą:

1. samochód pilotujący - poprzedza kawalkadę o dwie do pięciu minut, aby spraw­
   dzić warunki bezpieczeństwa ruchu na trasie. Jedzie w nim pracownik ochrony
   i pirotechnik;

2. oznakowany samochód prowadzący (Policja, Żandarmeria Wojskowa) - używa­
   ny do kontroli ruchu i jako przewodnik trasy dla kawalkady. W samochodzie tym
   znajduje się pracownik ochrony ochrony, który dba o łączność z właściwą ochroną;

3. samochód poprzedzający - ten nieoznakowany pojazd tworzy osłonę przednią li­
   muzyny; znajdują się w nim pracownik ochrony prowadzący pojazd (POP) oraz
   dwóch albo trzech pracowników ochrony (PO);

4. limuzyna — znajdują się w niej: osoba ochraniana (VIP) oraz dowódca ochrony
   (DO) i pracownik ochrony prowadzący pojazd (POP);

5. limuzyna zapasowa - jedzie w niej tylko pracownik ochrony prowadzący pojazd
   (POP);

I) samochód zamykający- znajdują się w nim pracownik ochrony prowadzący pojazd

(POP) i trzech lub czterech pracowników ochrony; g) samochód wsparcia z pracownikami ochrony (PO) przygotowanymi do przejęcia

ataku i odparcia go w celu umożliwienia ewakuacji osoby ochranianej; h) inne pojazdy:

• samochód personelu - używany do przewożenia np. doradców osoby ochra­
  nianej:

• karetka pogotowia - używana do pomocy medycznej osobie ochranianej oraz
  pracowników ochrony;

i) oznakowany samochód zamykający - kontroluje ruch i zamyka kawalkadę, j) oznakowane motocykle (Policja):

• kontrolują skrzyżowania przed przybyciem osoby ochranianej,

• zapewniają, jadąc przy limuzynie, osłonę osobie ochranianej.

Pełna oficjalna kawalkada stosowana jest przy ochronie bardzo ważnych osób, o bardzo wysokim stopniu zagrożenia.

Podstawowe obowiązki pracowników ochrony w kawalkadzie:

1) dowódca ochrony:

- osłona i ewakuacja osoby ochranianej,

— umożliwienie płynnego wejścia i wyjścia z samochodu,

- kontrolowanie zamków w drzwiach limuzyny (czy nikt poza nim nie próbował
otworzyć drzwi);

2) pracownik ochrony siedzący obok kierowcy samochodu zamykającego (dowódca
zmiany):

• odpowiedzialność za pracę pracowników ochrony na danej zmianie,

• podejmowanie decyzji taktycznych dotyczących kawalkady - określenie prędkości
  pojazdów, potrzebę blokowania lub ustawienia samochodów w ruchu drogowym,
  użycie broni;

3) pracownik ochrony siedzący obok kierowcy samochodu poprzedzającego:

- zapewnienie zabezpieczenia z przodu,

468

Blok zawodowy

Strefa obserwacji pracownika ochrony, siedzącego z przodu

Strefa obserwacji kierowcy

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tylu,

z prawej strony

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tyłu,

z lewej strony

Strefa obserwacji \

kierowcy

Strefa obserwacji pracownika ochrony, siedzącego z przodu

Strefa obserwacji kierowcy

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tylu,

z lewej strony

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tyłu,

z prawej strony

Strefa obserwacji

pracownika ochrony

siedzącego z tylu,

pośrodku

SAMOCHÓD PILOTUJĄCY

OZNAKOWANY SAMOCHÓD PROWADZĄCY

SAMOCHÓD POPRZEDZAJĄCY

LIMUZYNA

LIMUZYNA ZAPASOWA

SAMOCHÓD ZAMYKAJĄCY

SAMOCHÓD WSPARCIA

(grupa specjalna wykorzystywana

w przypadku zamachu

do nawiązania walki)

INNE POJAZDY

OZNAKOWANY SAMOCHÓD ZAMYKAJĄCY

Rys. 18. Rozmieszczenie pracowników ochrony, osoby ochranianej oraz innych osób podczas przemieszczania

się pełną oficjalną kawalkadą

Ochrona osób 469

- osłanianie limuzyny na zewnątrz podczas postojów lub podczas biegu przy
błotnikach;

4) pracownicy ochrony samochodu poprzedzającego siedzący na tylnym siedzeniu:

• obserwują obszar, za który są odpowiedzialni,

• utrzymują łączność z dowódcą zmiany;

5) pracownicy ochrony samochodu zamykającego siedzący na tylnym siedzeniu:

• zapewnienie zabezpieczenia z lewej i prawej strony oraz od tyłu,

• osłanianie limuzyny na zewnątrz podczas postojów,

• tworzenie szyku ochronnego podczas wyprowadzania z samochodu osoby ochra­
  nianej.

Agenci ochrony uczestniczący w kawalkadzie odpowiedzialni są za poszczególne stre­fy bezpieczeństwa, które są modyfikowane w zależności od układu kawalkady. Na przy­kład odpowiedzialność pracowników ochrony kawalkady składającej się z trzech samo­chodów za strefy bezpieczeństwa przedstawia się następująco (obszar, za ochronę któ­rego odpowiedzialni są agenci ochrony wyznaczony jest układem wskazówek na tarczy zegara):

1. kierowca samochodu poprzedzającego - od 9.00 do 2.00

2. pracownik ochrony siedzący obok kierowcy samochodu poprzedzającego - od 10.00
   do 3.00

3. dowódca ochrony - od 10.00 do 3.00

4. kierowca limuzyny - od 9.00 do 2.00

5. kierowca samochodu zamykającego - od 9.00 do 2.00

6. pracownik ochrony siedzący obok kierowcy samochodu zamykającego - od 11.00 do
   3.00

7. pracownik ochrony siedzący z tyłu z prawej strony samochodu poprzedzającego lub
   zamykającego - od 3.00 do 5.00

8. pracownik ochrony siedzący z tyłu z lewej strony samochodu poprzedzającego lub
   zamykającego - od 7.00 do 9.00

9. pracownik ochrony siedzący z tyłu pomiędzy dwoma pozostałymi (jeżeli występuje)
   - od 5.00 do 7.00

Literatura

Opracowania

Grzeszczyk C. (red.), Vademecum agenta ochrony i detektywa, Warszawa 1996.

Karolczak K., Encyklopedia terroryzmu. Warszawa 1995.

Militarny Magazyn Specjalny Komandos nr 4, 6/96. nr l, 9, 11/97, nr 5, 7, 8/98.

Lubomir Grochocki, Robert Mruczyk, Artur Szparzyński

16.

PODSTAWY TEORETYCZNE WYSZKOLENIA STRZELECKIEGO PRACOWNIKÓW OCHRONY

16.1. Przygotowanie sprawnościowe w strzelectwie

Badania prowadzone w sekcjach strzeleckich wykazały, iż nawet tam częstokroć popełniany jest zasadniczy błąd polegający na tym, że podniesienie poziomu techniki strzeleckiej u zawodnika, a co za tym idzie uzyskanie wysokich wyników punktowych, trenerzy starają się osiągnąć poprzez intensyfikację ćwiczeń kierunkowych.

Trening strzelecki wiąże się z dużym statycznym wysiłkiem i wymaga dokładności ruchów oraz ciągłej stabilności postawy ciała, wysokiego stopnia skoncentrowania uwagi w fazach: przygotowania, celowania i oddawania strzału, a także intensywnego działania aparatu wzroku.

Częste powtarzanie tych ruchów wykonywane przy pomocy mięśni ramion i stabi­lizujących postawę mięśni tułowia, wstrzymywanie oddechu w fazie celowania, wysiłek dla wzroku związany z celowaniem, czy wreszcie stres spowodowany hukiem wystrzału doprowadzają do dużych zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu układów oraz na­rządów wewnętrznych, a co za tym idzie towarzyszących im zewnętrznych zmian, a nawet zaburzeń w dokładności ruchu.

Wymienione zaburzenia w sposób znaczący wpływają zarówno na celność oddawa­nych strzałów, jak i uniemożliwiają wyszkolenie u trenującego pewnej matrycy rucho­wej (wyczucia i zgrania ruchów), polegającej na skoordynowaniu działań wszystkich elementów organizmu biorących udział w oddaniu celnego strzału. Koordynacja ta po­woduje wysoką ekonomikę wysiłku oraz dokładne wyczucie pracy mięśni. Dzięki temu wykonujący strzelanie ma możliwość wychwycenia wszelkich nieprawidłowości ruchów w czasie składania się do strzału, ustalenie pojawiających się niepotrzebnych naprężeń mięśni i wprowadzenie poprawek.

Zdolność człowieka do utrzymywania podniesionej broni w niezbędnym okresie względnego spokoju zapewniają właściwie funkcjonujące układy: krążenia i oddechowy.

472 Blok zawodowy

Odpowiadają one za nieprzerwany transport substancji energetycznych do pracujących mięśni i tlenu koniecznego podczas zachodzących w organizmie przemian biochemicz­nych, a także za usuwanie szkodliwych substancji będących produktami tych przemian. Funkcjonowanie obu układów może być doskonalone poprzez systematyczny trening, a co za tym idzie, ich adaptację do zwiększonych wymagań związanych z wysiłkiem fizycznym, efektem czego będzie minimalizacja wewnętrznych zmian powysiłkowych. Oczywiście mówiąc o systematycznym treningu nie mam na myśli jedynie treningu spe­cjalistycznego, ale głównie szeroko pojęte ćwiczenia ogólnorozwojowe, rekreacyjne, roz­wijające wszechstronnie organizm.

W wyniku stosowania typowych wysiłków aerobowych (tlenowych) zmuszających wymienione układy do wytężonej pracy można uzyskać pozytywne efekty w stosunko­wo niedługim czasie. Taki efekt daje między innymi uprawianie następujących dyscy­plin sportowych: pływanie, nurkowanie, biegi terenowe, kolarstwo, narciarstwo biegowe. Zmiany w organizmie zachodzące wskutek uprawiania wymienionych dyscyplin doprowa­dzają do ekonomizacji wykonywanych czynności, a układy krążenia i oddechowy osiągają wyższy stopień sprawności. Na bazie wszechstronnego wy trenowania ogólnego można dopiero prowadzić efektywny specjalistyczny trening strzelecki.

Aby wszystkie czynności związane z szybkim dobyciem, przeładowaniem, wycelowa­niem broni oraz oddaniem strzału były wytrenowane na poziomie gwarantującym mini­mum bezpieczeństwa, należy włożyć w ćwiczenia dużo wysiłku i częstokroć je powta­rzać, aż do wyrobienia w sobie nawyku ruchowego. Osiągnięcie tej właściwości znacz­nie utrudni zmęczenie organizmu podczas ćwiczeń. Może doprowadzić do przyswojenia sobie przez ćwiczącego błędów trudnych do wyeliminowania w późniejszym treningu.

Oprócz ogólnej wydolności organizmu w treningu strzeleckim ważna jest także sprawność wszystkich elementów biorących bezpośredni udział w oddaniu celnego strzału. W szczególności istotne są: siła ramion i nadgarstków, stabilność postawy (mięśnie tułowia), zmysł równowagi oraz odporność aparatu wzroku na długotrwa­ły wysiłek związany z celowaniem. Wszystkie spośród wymienionych elementów mogą ulegać kształtowaniu w drodze treningu fizycznego. W doskonaleniu ich sprawności i efektywności działania pomocny będzie wachlarz ćwiczeń zarówno siłowych, zwinno­ściowych, jak i wytrzymałościowych.

Oto kilka charakterystycznych przykładów ćwiczeń z poszczególnych grup:

l. Kształtowanie siły ramion:

1. ugięcia ramion w podporze leżąc przodem (pompki),

2. ugięcia ramion w podporze na poręczach,

3. podciągnięcia w zwisie na drążku (nachwytem i podchwytem),

4. ćwiczenia z hantlami (szczególnie przydatne elementy rozwijające obręcz barko­
   wą),

e) wznosy i stabilizacja w wyprostowanej ręce ciężarków (celowanie),
O jak wyżej przy pomocy nienaładowanej broni,

g) nawijanie na drążek, trzymany w wyciągniętych rękach, sznurka z podwieszonym

ciężarkiem, h) siad przodem do drabinek, rozkrok, stopy oparte o najniższy szczebelek, chwyt

w skłonie za najniższy szczebelek i wejście po szczebelkach do pełnego wyprostu.

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony 473

2. Kształtowanie siły mięśni tułowia:

1. leżenie tyłem, skłony tułowia w przód

2. leżenie przodem, skłony tułowia w tył,

3. skrętoskłony na ławeczce skośnej,

4. w staniu skręty tułowia ze sztangą na ramionach,

1. równoczesny wznos tułowia i nóg z leżenia tyłem do siadu równoważnego
   (scyzoryk),

5. kołyska przodem,

6. kołyska tyłem,

h) leżenie przodem ramiona w bok, dotknięcia prawej nogi lewą ręką i na odwrót,

i) to samo ćwiczenie w leżeniu tyłem,

j) w leżeniu tyłem nakrycie się nogami (leżenie przewrotne), wznosy bioder i nóg

w górę do leżenia przerzutnego (świeca),

k) z leżenia tyłem przejście do podporu tyłem leżąc łukiem (mostek), 1) w zwisie na drabinkach wznosy kolan do klatki piersiowej, m) siad przy drabinkach tyłem do szczebelków, chwyt szczebelka jak najwyżej nad

głową wypchnięcia bioder do pozycji skłonu w tył, n) z przysiadu podpartego, zeskok w tył do podporu leżąc przodem, powrót.

3. Kształtowanie zmysłu równowagi:

1. przewroty łączone w przód i w tył, utrzymywanie równowagi po wykonanym
   ćwiczeniu w jakiejś pozycji chwiejnej (np. stanie na jednej nodze, waga przodem),

2. w leżeniu obroty wokół osi podłużnej ciała w lewo lub prawo i utrzymywanie
   równowagi po wykonaniu ćwiczenia,

3. w pozycji skłonu w przód w staniu obroty w prawo lub w lewo i przebiegnięcie
   pewnego odcinka po linii prostej.

W późniejszym okresie treningu, gdy technika szybkiego dobywania broni i odda­wania strzału będzie opanowana na wysokim poziomie, powyższe ćwiczenia można łączyć z dobywaniem nienaładowanej broni i celowaniem do tarczy.

4. Ćwiczenia obniżające poziom zmęczenia wzroku wg Czesława Molla:

1. siad, wyprostowany tułów, spojrzenie skierowane przed siebie w poziomie, wzrok
   utkwiony w dalekim punkcie, szybkie przeniesienie wzroku na bliższy przedmiot,
   zamknięcie i odprężenie oczu,

2. szeroko otwartymi oczyma omiatanie jak najszerszego kąta widzenia w poziomie
   bez ruchów głowy przez około 8 sekund, po czym zamknięcie i odprężenie oczu,

3. wychodząc każdorazowo z prostego spojrzenia skierować wzrok w lewe, górne,
   prawe i dolne położenie bez ruchów głowy, po czym zamknąć i odprężyć oczy,

4. jak wyżej wzrok skierowany w górę prawo skos, w górę lewo skos, w dół lewo
   skos, w dół prawo skos, zamknięcie i odprężenie oczu,

5. zaciskanie powiek przez około 5 sekund, następnie rozprężenie ich bez otwierania
   oczu,

6. zataczanie oczyma kręgów naprzemian przy otwartych i zamkniętych powiekach,
   po czym całkowite rozprężenie.

474 Blok zawodowy

16.2. Budowa i zasady działania broni

16.2.1. Działanie, przeznaczenie i charakterystyki techniczne

pistoletu, rewolweru, pistoletu maszynowego oraz strzelby gladkolufowej na wybranych przykładach

Broń krótka jest bronią palną przeznaczoną do samoobrony i wymuszania posłu­szeństwa. Z uwagi na małe gabaryty i niewielką masę, może być noszona w kaburach zewnętrznych lub w ukryciu - kaburach wewnętrznych. Współczesna broń krótka dzieli się na rewolwery i pistolety.

Rewolwer jest wielostrzałową, powtarzalną bronią krótką. Zasilany jest z obrotowego bębna, w którym zmagazynowane są naboje. Oś bębna jest równoległa do osi przewodu lufy i przesunięta względem niej w dół, tak że oś każdej komory bębna po ustawieniu tej komory naprzeciw lufy leży na jej prostej z osią przewodu lufy. W wyniku obrotu bębna wokół własnej osi poszczególne komory bębna, będące komorami nabojowymi, ustawiają się kolejno naprzeciw lufy, co umożliwia oddanie kolejnych strzałów. Rewolwe­ry wyposażone są w mechanizmy kurkowe spustowo-uderzeniowe podwójnego działania, realizujące samonapinanie kurka z jednoczesnym obrotem bębna.

Nazwa typu rewolweru podwójnego działania (double action) ma swoje źródło w tym, iż język spustowy może wykonać dwie czynności - oprócz zwolnienia kurka może go również napiąć. Oczywiście w rewolwerach podwójnego działania kurek nie musi być napięty językiem spustowym, można go napiąć palcem i wtedy język spustowy służy tylko do zwolnienia kurka. W rewolwerach, które nie posiadają możliwości samonapinania kurka za pomocą języka spustowego (single action), język spustowy służy tylko do zwolnienia napiętego kurka. Istnieją także rewolwery bezkurkowe (double action only), posiadające wewnętrzny mechanizm uderzeniowy. Strzelanie odbywa się tylko w wyniku samonapinania kurka.

Rewolwery cechuje mała szybkostrzelność praktyczna, wynikająca z niewielkiej pojemności bębna amunicyjnego (na ogół 6 naboi) i długiego czasu ładowania. Kołowy kształt bębna, wystającego poza płaszczyzny boczne broni, utrudnia ukrycie i szybkie użycie broni. Pociski wystrzeliwane z rewolweru mają małą prędkość początkową, gdyż następuje utrata ciśnienia przy przejściu pocisku z bębenka do lufy. Do zalet rewolweru można zaliczyć jego niezawodność (niewypał naboju nie stwarza problemów, ponieważ wystarczy ponownie nacisnąć język spustowy, aby odpalić kolejny nabój), łatwość zauważenia, czy rewolwer jest załadowany oraz duży wybór amunicji.

Najczęściej spotykane rewolwery posiadają kaliber: 38 Special, 357 Magnum, 44 Ma­gnum.

Dane taktyczno - techniczne wybranych rewolwerów:

l. Rewolwer RSP Gward w wersji z krótką i długą lufą

Producent: KMW Wifama Łódź

Kaliber: 0,38 cala

Mechanizm spustowo-uderzeniowy: podwójnego działania

Rewolwer RSP z krótką lufą z długą lufą

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

475

Ryć. l. Rewolwer RSP Gward z długą i krótką lufą

Masa:

Długość całkowita:

Szerokość broni:

Wysokość broni:

Długość lufy:

Długość linii celowniczej

Pojemność bębna:

1000 g 197 mm 37 mm 136 mm 63,5 mm 110 mm 6 naboi

1200 g 235 mm 37 mm 136 mm 101,6 mm 150 mm 6 naboi

W obu rewolwerach, różniących się długością luf i masą, zastosowano najbardziej rozpowszechniony układ konstrukcyjny, w którym lufa jest sztywno połączona ze szkie­letem, a bębenek do ładowania i rozładowania jest odchylany w bok na lewą stronę. Wyciąganie łusek z bębenka odbywa się jednocześnie za pomocą ręcznego ekstrakto-ra umieszczonego w osi bębenka. Przyrządy celownicze typu otwartego składają się ze stałej muszki i regulowanej szczerbinki.

Rewolwer RSP występuje również jako rewolwer gazowy. .-

2. Rewolwer Astra model 960 z długą lufą

Astra-Unceta y Cia S.A., Hiszpania 0,38 cala

podwójnego działania 1150 g

241 mm . . ,

102 mm 6 naboi

Producent: , ., ,a

Kaliber:

Mechanizm spustowo-uderzeniowy:

Masa:

Długość broni: ,

Długość lufy:

Pojemność bębna:

Przyrządy celownicze otwarte, stała muszka, regulowana szczerbina. Wyciąganie łusek z bębenka odbywa się jednocześnie za pomocą ręcznego ekstraktora umieszczonego

476

Blok zawodowy

Ryć. 2. Rewolwer Astra model 960

w osi bębenka. Posiada zewnętrzny bezpiecznik. Model 960 oferowany jest również z krótką lufą.

Ryć. 3. Rewolwer Smith & Wesson 686 „6"

3. Rewolwer Smith & Wesson 686 z lufą 6 calową

Producent:

Kaliber:

Mechanizm spustowy:

Celownik:
Lufa: * •"

Długość lufy: Długość całkowita: Masa: Pojemność bębna:

Smith & Wesson, USA

357 Magnum

podwójnego działania

z samonapinaniem kurka

mikrometryczny

gwintowana

152 mm

295 mm ^;

1,3 kg

6 naboi

Szkielet wykonany ze stali nierdzewnej, chromowany. Chwyt broni wykonany z drew­na orzechowego lub z tworzywa sztucznego. Praktyczną cechą tego rewolweru jest możli­wość wymiany lufy, dzięki czemu można otrzymać różne rewolwery, od małego łatwego

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

477

do ukrycia, o długości całkowitej 191 mm, przez średni dla pracowników ochrony czy po­licjantów - o długości całkowitej 245 mm lub wyczynowy o długości 356 mm. Rewolwer ten posiada także dwa języki spustowe - gładki i z rowkami.

Współczesne pistolety to krótka, samopowtarzalna, wielostrzałowa, ręczna broń pal­na, zasilana z jedno- lub dwurzędowego magazynka. W pistoletach samopowtarzalnych automatyka broni działa dzięki wykorzystaniu energii gazów prochowych. Do oddania kolejnych strzałów konieczne jest każdorazowe zwolnienie języka spustowego i ponowne naciśnięcie go. Pistolety samopowtarzalne posiadają przerywacz ognia, który ogranicza możliwość strzelania tylko do ognia pojedynczego. Mechanizm uderzeniowy w pisto­letach samopowtarzalnych jest przeważnie typu kurkowego z kurkiem odkrytym (ze­wnętrzny), bez kurka lub z kurkiem wewnętrznym (zakryty). Pistolety chronione są przed oddaniem przypadkowego strzału przez mechanizm zwany bezpiecznikiem. Stosowane są dwupołożeniowe bezpieczniki skrzydełkowe zewnętrzne lub wewnętrzne posiadające blokadę iglicy.

Zasada działania automatyki w pistoletach samopowtarzalnych może opierać na odrzucie zamka swobodnego lub na krótkim odrzucie lufy.

Zamek swobodny nie ma trwałego połączenia z lufą. Ruch zamka do tyłu odbywa się pod wpływem działania ciśnienia gazów prochowych na dno łuski podczas strzału. W początkowym okresie strzału (opuszczenie przewodu lufy przez pocisk) łuskę za­bezpiecza przed wysunięciem z komory nabojowej bezwładność zamka i siła sprężyny oporopowrotnej. Układy z zamkiem swobodnym stosuje się tylko w pistoletach strze­lających amunicją o małej mocy (do 400 J). Zastosowanie amunicji o większej mocy spowodowałoby konieczność zastosowania zamka o bardzo dużej masie, co znacznie zwiększyłoby masę broni.

W układzie z krótkim odrzutem lufy, wlot lufy jest zaryglowany poprzez połączenie lufy z zamkiem za pomocą rygli. W początkowym okresie strzału, lufa wraz z zamkiem porusza się do tyłu (lufa zaryglowana), co zapobiega wysunięciu się łuski z komory nabojowej i spadkowi ciśnienia gazów prochowych w lufie przed opuszczeniem jej przez

Zamek w przednim położeniu

Ryć. 4. Schemat odrzutu zamka swobodnego (1. lufa 2. komora nabojowa 3. sprężyna powrotna 4. zamek)

Ryć. 5. Schemat układu krótkiego odrzutu lufy (A: zamek w przednim położeniu - lufa zaryglowa­na, B: zamek w tylnym położeniu - lufa odryglowana; l. lufa 2. komora nabojowa 3. rygle 4. zamek 5. sprę­żyna powrotna 6. szkielet)

478

Blok zawodowy

pocisk. Po przebyciu krótkiego odcinka przez układ lufa - zamek następuje odryglowanie lufy, czyli rozłączenie układu lufa - zamek. Od tego momentu zamek sam porusza się do tyłu, czyli do opuszczenia przewodu lufy przez pocisk.

Układ z krótkim odrzutem lufy stosuje się w pistoletach strzelających nabojami o dużej mocy.

Dane taktyczne - techniczne wybranych pistoletów:

8 naboi

Pistolet P-83 działa na zasadzie odrzutu zamka swobodnego. Broń ma mechanizm uderzeniowy typu kurkowego (kurek odkryty), mechanizm spustowy wyposażony w prze­rywacz i samonapinacz kurka. Mechanizm zabezpieczający przed strzałem przypadko­wym, bezpiecznik skrzydełkowy i wskaźnik obecności naboju w przewodzie lufy. Lufa posiada 4 bruzdy prawoskrętne o skoku 252 mm. Przyrządy celownicze, mechaniczne, szczerbinkowe, stałe, ustawione na 25 m.

Podstawowe części pistoletu P-83 to: zamek, szkielet z lufą, sprężyna powrotna, magazynek.

l. Pistolet P-83 Wanad Producent:

Kaliber: Masa broni: Długość broni: Wysokość broni: Długość linii celowniczej: Długość lufy:

Szybkostrzelność praktyczna: Prędkość początkowa pocisku: Rażenie obezwładniające pocisku: Pojemność magazynka:

Zakłady Metalowe Łucznik,

Radom

9x18 mm Makarow

730 g

160 mm

121 mm

120 mm

90 mm

8 strz./10-15 s

318 m/s

do 300 m

Ryć. 6. Budowa pistoletu P-83 (1. zamek 2. iglica 3. wskaźnik naboju 4. bezpiecznik 5. kurek 6. dźwignia

zwalniania kurka 7. zapadka 8. dźwignia zabezpieczająca 9. szyna spustowa 10. zaczep kurka 11. żerdź

12. zaczep magazynka 13. zaczep kabłąka 15. spust 16. szkielet 17. nakładka 18. magazynek 19. kabłąk)

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

479

2. Pistolet Glock model 17 i 19 Dane taktyczne - techniczne:

GLOCK GmbH, Austria 9x19 mm Parabellum

Producent:

Kaliber:

Pistolet Glock ' Model 17 Model 19

Długość lufy: 114 mm 102 mm

Długość całkowita: 185 mm 174 mm

Długość linii celowania: 165 mm 152 mm ' '

Szerokość broni: 30 mm 30 mm

Wysokość: , 136 mm 124 mm

Masa broni bez magazynka: 620 g 595 g

Pojemność magazynka: * , _r~ 17 naboi 15 naboi ^

Prędkość początkowa pocisku: , ' , 400 m/s

Energia początkowa pocisku: 500 J

Pistolet Glock działa na zasadzie krótkiego odrzutu lufy. Mechanizm uderzeniowy bezkurkowy - jest tylko iglica z własną sprężyną i wewnętrzną samoczynną blokadą. Napinanie iglicy jest dwuetapowe. Po każdym strzale, dzięki wstecznemu ruchowi zamka, sprężyna iglicy jest częściowo napinana. Napięcie do końca i zwolnienie iglicy następuje podczas ściągania spustu. Iglica posiada stałą wewnętrzną blokadę i dlatego pistolet Glock nie posiada zewnętrznego bezpiecznika. Trzecim - oprócz częściowego napinania i blokady iglicy - zabezpieczeniem broni przed oddaniem niepożądanego strzału jest zabezpieczenie przed przypadkowym ściągnięciem języka spustowego. W język spustowy wbudowany jest języczek, który pełni rolę bezpiecznika. Wystając ze spustu, blokuje

Ryć. 7. Pistolet Glock 17

480

Blok zawodowy

go. Element zabezpieczający pozwala na ściągnięcie języka spustowego tylko ruchem równoległym do osi lufy.

Przyrządy celownicze są stałe, w układzie jedna plama na muszce - biała obwódka na szczerbince. Szkielet z chwytem i magazynkiem wykonany jest z lekkich polimerów. Lufa poligonalna prawoskrętna o skoku gwintu 250 mm, charakteryzuje się zwiększoną trwałością.

3. Pistolet CZ-85 -. Producent:

Kaliber: -

Długość lufy:

Długość linii celowania:

Długość całkowita:

Masa: ' '^H

Wysokość: • :^ ' ^

Szerokość:

Pojemność magazynka: ,.r

Prędkość początkowa pocisku:

Energia początkowa pocisku:

Ceska Zbrojowka A.S.,

Uhersky Bród, Czechy

9x19 mm Parabellum

120 mm •

160,5 mm

206 mm '-

1000 g ;

138 mm :, -^J '

33 mm ^; -^;

15 naboi ^ " •'

370 m/s •'•-•'

490 J

Ryć. 8. Pistolet ĆZ-85

Pistolet działa na zasadzie wykorzystania energii krótkiego odrzutu lufy. Mechanizm uderzeniowy kurkowy z kurkiem obrotowym odkrytym. Mechanizm spustowy z samo-napinaniem kurka pozwala szybko oddać pierwszy strzał, ale wcześniej należy pistolet odbezpieczyć. Iglica przerzutowa inercyjna styka się z dnem łuski dopiero w chwili odpa­lenia. Pistolet ĆZ-85 posiada zabezpieczenie w postaci bezpiecznika skrzydełkowego po obu stronach szkieletu, jak i przez częściowe napięcie kurka. Lufa gwintowana posiada 6 bruzd prawoskrętnych o skoku 250 mm.

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

481

4. Pistolet Sig Sauer P 226 * * Producent:

Kaliber:

Długość całkowita:

Długość lufy:

Długość linii celowania:

N (asa pistoletu bez magazynka:

Masa z magazynkiem:

Pojemność magazynka:

Prędkość początkowa pocisku:

JP Sauer und Sohn GmbH, Niemcy oraz SIG Szwajcaria 9x19 mm Parabellum 196 mm

112 mm _r ^ _;

160 mm

750 g

845 g

15 naboi

350 m/s

Pistolet P 226 działa na zasadzie wykorzystania energii krótkiego odrzutu lufy, a ry­glowany jest przez podnoszenie tylnego końca lufy. Mechanizm spustowy podwójnego działania z samonapinaniem kurka. Brak bezpiecznika zewnętrznego i całkowite zabez­pieczenie wewnętrzne (samoczynna blokada iglicy) sprawiają, że broń jest stale gotowa do strzału. Zwolnienie blokady iglicy odbywa się tylko przez naciśnięcie na spust tuż przed oddaniem strzału. Zatrzask magazynka po obu stronach szkieletu powoduje, że jest jednakowo dostępny dla strzelców lewo- i praworęcznych. Lufa gwintowana ma 6 bruzd prawoskrętnych o skoku 250 mm. Celownik stały lub mikrometryczny.

Ryć. 9. Pistolet Sig Sauer P 226

Broń gazowa palna przystosowana jest wyłącznie do strzelania amunicją gazo­wą. W celu zapewnienia bezpieczeństwa przy strzelaniu z bliskiej odległości przewody lufy broni gazowej są częściowo zaślepione w taki sposób, aby wykluczyć lub zmi­nimalizować mechaniczne oddziaływanie gazów prochowych, sproszkowanej substancji toksycznej lub rozdrobnionych fragmentów naboju gazowego. Z uwagi na przysłoniętą lufę konstrukcja broni gazowej wyklucza strzelanie amunicją bojową, gdyż odpalenie

31"

482 Blok zawodowy

naboju bojowego może doprowadzić do rozerwania broni i poważnych obrażeń użytkow­nika. W celu uniemożliwienia dokonywania przeróbek broni gazowej, jest ona wykonana ze stopów o mniejszej wytrzymałości na ciśnienie gazów prochowych.

Ze względu na rodzaj stosowanej amunicji wyróżniamy dwie grupy broni gazowej palnej. Do pierwszej zaliczamy pistolety i rewolwery gazowe, przystosowane do 6 mm nabojów gazowych z zapłonem bocznym. Druga grupa obejmuje pistolety gazowe sa­mopowtarzalne i rewolwery gazowe przystosowane do nabojów gazowych z centralnym zapłonem o kalibrze od 8 mm do 11,43 mm.

Pistolet gazowy może być nieautomatyczny i automatyczny (samopowtarzalny). Naj­częściej stosowane są pistolety gazowe działające na zasadzie odrzutu zamka swobodne­go, wyposażone w mechanizm spustowo-uderzeniowy podwójnego działania i z mecha­nizmem uderzeniowym kurkowym.

Do zasilania broni stosuje się magazynki jedno- i dwurzędowe o pojemności od 6 do 17 naboi. Przykładem tego typu broni może być przystosowany do strzelania amunicją gazową pistolet TT o oznaczeniu GS i pistolet gazowy P-83 G, będący modyfikacją P-83.

Rewolwer gazowy działa na tej samej zasadzie, co jego odpowiednik bojowy, jedyne różnice to zwężone wyloty kanałów bębenka, wykluczające użycie amunicji bojowej i zaślepiony przewód lufy.

Pistolety i rewolwery gazowe umożliwiają stosowanie amunicji akustycznej, a także wystrzeliwanie gwiazd sygnałowych po nakręceniu na końcówkę lufy specjalnej nasadki.

Broń gazowa służy do samoobrony na odległość od l m i maksymalnie do 10 m.

Paralizatory elektryczne służą do obezwładniania osób za pomocą ładunków elek­trycznych. Urządzenia rażące prądem elektrycznym mogą mieć postać pistoletów, pałek, latarek, walizek elektrycznych, mat elektrycznych. Większość z nich wymaga bezpośred­niego kontaktu z napastnikiem (dotknięcia). Moc wyjściowa paralizatorów kształtuje się w zakresie 3-11 m A, zakres napięć od 20000 do 120000 V. Rażenie człowieka trwa od l do 4 sekund i prowadzi do utraty równowagi, dezorientacji i oszołomienia. Dłuższy czas rażenia powoduje utratę przytomności. Jest to typowa broń defensywna służąca do samoobrony.

Są również paralizatory elektryczne działające na odległość, np. broń o nazwie Air Taser, która używa sprężonego powietrza do wystrzelenia dwóch sond podłączonych do pięciometrowych przewodów. Kiedy sondy wejdą w kontakt z napastnikiem lub jego ubraniem, Air Taser wysyła silne impulsy elektryczne przez przewody, unieszkodliwiając atakującego mksymalnie do 15 minut. Air Taser po wystrzeleniu sond może być użyty jako broń kontaktowa.

Pistolet maszynowy jest to szybkostrzelna indywidualna broń, strzelająca amunicją pistoletową. Ogień prowadzony jest krótkimi lub długimi seriami, w zależności od ustawienia przełącznika rodzaju ognia.

Strzelając ogniem pojedynczym, pistolet maszynowy jest celniejszy od zwykłego pistoletu strzelającego tym samym nabojem, zaś tor lotu pocisku jest bardziej płaski. Większa celność wynika z dłuższej lufy, a płaski tor z większej prędkości początkowej pocisku.

Z taktycznego punktu widzenia pistolet maszynowy przeznaczony jest do walki na niewielką odległość rzędu kilkudziesięciu metrów oraz w tych sytuacjach, w których potrzebna jest duża gęstość ognia lub szybkie oddanie precyzyjnego strzału. Pistole-

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

483

ty maszynowe cechuje duża szybkostrzelność praktyczna wynosząca około 100 strza­łów/min, oraz szybkostrzelność teoretyczna, czyli maksymalna, która wynosi w ogniu ciągłym od 500 do 1200 strzałów/min, (przeciętnie 600 strzałów/min.). Łatwość wyko­nywania manewrów tą bronią wynika z niewielkich jej rozmiarów i masy.

Dane taktyczno-techniczne wybranych pistoletów maszynowych i strzelby gład-
kolufowej: ^^

4. Pistolet maszynowy PM-84 P Glauberyt Producent: _{; r 5}

Kaliber: Długość broni:

• z kolbą z złożoną:

• z kolbą rozłożoną:

Kolba:

* *

Długość lufy:

Długość linii celowania:

Szerokość broni:

Masa broni: ,

• bez magazynka:

• z magazynkiem 15 naboi:

• z magazynkiem 25 naboi:
  Szybkostrzelność teoretyczna:
  Szybkostrzelność praktyczna:

Zakłady Metalowe

Łucznik, Radom

9x 19 mm Parabellum

375 mm

575 mm

metalowa wysuwana

185 mm

280 mm ^«- -

51 mm

l,84 kg

2,17 kg ^^;:^:;l%
2,6 kg -^jk^

640 strzałów/min.

Ryć. 10. Budowa PM-84 P (1. pokrywa komory zamkowej, 2. lufa, 3. urządzenie powrotne, 4. zamek, 5. szkielet

z chwytem, 6. przyrządy celownicze, 7. kolba wysuwana, 8. przełącznik rodzaju ognia, bezpiecznik, 9. zaczep

zamka, 10. chwyt przedni, 11. magazynek 15-nabojowy, 12. magazynek 25-nabojowy)

484

Blok zawodowy

• ogniem pojedynczym:

• krótkimi seriami:

• długimi seriami:
  Prędkość początkowa pocisku:
  Pojemność magazynka:
  Zasięg skuteczny strzału:

ok. 35 strzałów/min, ok. 50 strzałów/min, ok. 90 strzałów/min. 360 m/s 15, 25 naboi 150 m

PM-84 P jest to broń automatyczna, samoczynna, samopowtarzalna działająca na zasadzie odrzutu zamka swobodnego. Mechanizm uderzeniowy z kurkiem obrotowym zakrytym. W broni uzyskano zmniejszenie szybkostrzelności przez zastosowanie bez-władnika o ruchu prostopadłym do kierunku ruchu zamka. Strzelanie odbywa się z zamka zamkniętego. Mechanizm spustowy umożliwia prowadzenie ognia pojedynczego i ciągłe­go z przełącznikiem, który jednocześnie pełni rolę bezpiecznika. Mechanizm zabezpie­czający przed strzałem przedwczesnym - spust samoczynny. Przyrządy celownicze stałe, mechaniczne, przerzutowe (75 i 150 m) szczerbinkowe i przeziernikowe. Lufa gwinto­wana posiada 4 bruzdy.

2. Pistolet maszynowy UZI Producent:

Kaliber:

Długość lufy:

Długość linii celowania:

Kolba: >

Długość broni ^Ji

• z kolbą złożoną:

• z kolbą drewnianą i rozłożoną:
  Masa broni bez magazynka

• z kolbą metalową:

• z kolbą drewnianą:

Israel Military Industries

Ltd., Izrael

9x19 mm Parabellum

260 mm

309 mm

stała drewniana

lub metalowa rozkładana

470 mm 650 mm

3,6 kg

3,5 kg

Ryć. 11. Pistolet maszynowy Uzi

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

485

Prędkość początkowa pocisku: 400 m/s

Szybkostrzelność teoretyczna: 600 strzałów/min '

Pojemność magazynka: 25, 32 naboje

Energia wylotowa pocisku: 640 J . ;<

Zasięg skuteczny strzału: do 200 m

Pistolet maszynowy Uzi działa na zasadzie wykorzystania energii odrzutu zamka swobodnego z odpalaniem naboju, gdy zamek jest w ruchu do przodu. Strzelanie

• ibywa się z zamka otwartego. Mechanizm uderzeniowy igliczny z iglicą umocowaną
  na stałe w zamku i sprężyną powrotną jako sprężyną uderzeniową. Mechanizm spustowy
  z przełącznikiem rodzaju ognia pozwalającym na prowadzenie ognia pojedynczego
  (R) lub seryjnego (A). Przełącznik rodzaju ognia jest jednocześnie bezpiecznikiem
  przed przypadkowym strzałem (S). Pistolet ten jest dodatkowo zabezpieczony przez
  samoczynny bezpiecznik wystający z tyłu chwytu. Wyłącza się go poprzez mocne
  ujęcie chwytu w rękę. Lufa gwintowana ma 4 bruzdy prawoskrętne o skoku 254 mm.
  Celownik przerzutowy jest przeziernikowy z nastawami na 100 i 200 m. Istnieją mniejsze

• lżejsze wersje tej broni przeznaczone dla Policji lub firm ochronnych oznaczone mini-
  -Uzi i micro-Uzi. V^r''-•"-.'•"•'• ; >' ^f

3. Pistolet maszynowy MP-5 A2 i A3
Producent: :

Kaliber: Długość lufy:

Hecker & Koch GmbH,

Niemcy

9x19 mm Parabellum

225 mm

Ryć. 12. Budowa pistoletu maszynowego MP-5 A2 i A3 (l. komora zanikowa z lufą, mechanizmem napinającym

i przyrządami celowniczymi, 2. suwadlo z zamkiem dwuczęściowym, 3. chwyt pistoletowy z mechanizmem

spustowo-uderzeniowym, 4. kolba stała lub wysuwana, 5. łoże, 6. magazynek)

486

Blok zawodowy

Długość linii celowania: Kolba:

Długość broni

• z kolbą złożoną:

• z kolbą rozłożoną:

• z kolbą stałą:
  Masa broni

• bez magazynka dla wersji A2:

• bez magazynka dla wersji A3:
  Prędkość początkowa pocisku:
  Szybkostrzelność teoretyczna:
  Energia początkowa pocisku:
  Pojemność magazynka:

340 mm

stała z tworzywa

lub metalowa wysuwana

490 mm 660 mm 680 mm

2,45 kg

2,55 kg

400 m/s

800 strzałów/min

650 J

30 naboi

Pistolet maszynowy MP-5 działa na zasadzie wykorzystania energii odrzutu dwu­częściowego zamka półswobodnego, otwieranego z opóźnieniem dzięki działaniu rozsu­wanych na boki symetrycznych rolek hamujących. Pistolet strzela z zamka zamknięte­go. Mechanizm spustowy umożliwia strzelanie ogniem pojedynczym (E) i ciągłym (F). Przełącznik rodzaju ognia jest jednocześnie bezpiecznikiem (pozycja S - zabezpieczony). Celownik stały przeziernikowy ma 4 nastawy na 25, 50, 75 i 100 m. Lufa gwintowana posiada 6 bruzd prawoskrętnych.

4. Strzelba gładkolufowa Mossberg

Producent:

Kaliber:

Masa broni:

Szybkostrzelność praktyczna:

Pojemność magazynka:

Przyrządy celownicze ustawione na:

Prędkość wylotowa pocisku:

Energia wylotowa pocisku:

Rażenie obezwładniające:

Mossberg; USA

12/76 mm

2,9 kg

5 strzałów (10-15) min.

5 naboi

35 m

zależy od typu naboju

zależy od typu naboju

zależy od typu naboju

Ryć. 13. Strzelba gładkolufowa Mossberg (M - magazynek rurowy, Z - suwadło, L - lufa, K - komora

zamkowa z zamkiem, S - język spustowy)

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony 487

Do strzelania używa się następujących naboi:

• nabój specjalny z pociskiem typu Brenneka,

• nabój specjalny śrutowy Loftka,

• nabój specjalny gazowy Cs,

• nabój specjalny do odstrzeliwania zamków Pik,

• nabój z pociskiem gumowym Rój, Bąk, Chrabąszcz.

Strzelba gładkolufowa Mossberg to jednolufowa powtarzalna broń strzelecka typu pump-action. Broń ta służy do niszczenia osłon technicznych oraz walki na odległość do 50 m.

Zasada działania broni gładkolufowej typu pump-action polega na tym, iż po naciśnię­ciu na język spustowy, kurek wyzębia się z zaczepu kurka ł pod działaniem własnej sprę­żyny uderza w iglicę, która nakłuwa spłonkę, ta zaś zapala ładunek prochowy. Podczas spalania się ładunku prochowego w lufie powstają gazy prochowe. Pod ich działaniem pocisk zostaje wyrzucony z lufy. W celu oddania kolejnego strzału broń należy ponow­nie załadować. W wyniku przemieszczenia się zespołu przesuwnego do tyłu, wystrzelona łuska zostaje wyciągnięta z komory nabojowej, a po zetknięciu się z wyrzutnikiem, wy­rzucona na zewnątrz komory zamkowej. Jednocześnie pod naciskiem ramki suwadła, kurek obracany jest do zazębienia się z zaczepem kurka i pozostawiony w położeniu napiętym. W końcowym odcinku ruchu do tyłu, ramka suwadła naciska swoim wystę­pem na ramię ustalacza, uwalniając kolejny nabój z magazynka, który opuszcza się na opuszczony podajnik, a następnie podnosi podajnik razem z nabojem na linię dosyłania. Przesuwając suwadło w przednie położenie, nabój z podajnika zostaje wprowadzony do komory nabojowej. Wskutek nacisku występu ramki suwadła, rygiel zamka zostaje unie­siony do góry i wprowadzony za oporę ryglową lufy. Aby oddać kolejny strzał, należy powtórnie nacisnąć język spustowy. Przed przypadkowym naciśnięciem języka spusto­wego chroni przesuwny bezpiecznik. Broń zasilana jest z niewymiennego magazynka rurowego umieszczonego pod lufą.

16.2.2. Podstawy celnego strzelania

Broń strzelecka wyposażona jest w mechaniczne przyrządy celownicze - muszkę i szczerbinkę. Prawidłowo zgrane przyrządy wyglądają następująco: muszka umieszczona w środku szczerbiny, a wierzchołek muszki znajduje się na wysokości górnej krawędzi szczerbiny. Zmiany tego układu powodują błędy celowania.

Organem kontrolującym strzelanie jest oko. Celować można wykorzystując zarówno jedno oko, jak i dwoje oczu. W strzelaniu sytuacyjnym preferuje się celowanie z dwojga oczu. Do zalet takiego sposobu można zaliczyć.

• łatwość skupienia wzroku na przyrządach celowniczych,

• uniknięcie błędu dominacji jednego oka,

• oszczędność czasu niezbędnego do przystosowania oka do celowania,

• szerszy kąt widzenia.

Celując przyjmujemy zasadę ostrego widzenia przyrządów celowniczych przy nieostrym widzeniu celu. Współczesne pistolety i rewolwery posiadają na przyrządach celowniczych fosforujące plamki, ułatwiające szybkie zgranie przyrządów.

488

Blok zawodowy

Ryć. 14. Prawidłowo zgrane przyrządy celownicze - równa muszka

Muszka wysoka prawa. Strzał padnie w górę i w prawo od punktu celowania

. / A

Muszka niska lewa. Strzał padnie w dół i w lewo od punktu celowania

Muszka lewa. Strzał padnie w lewo od punktu celowania

Muszka niska prawa - broń skręcona. Strzał padnie w dół i w prawo od punktu celowania

Ryć. 15. Najczęściej popełniane błędy podczas celowania

Ryć. 16. Ostro widziane przyrządy celownicze - cel niewyraźny

Ściąganie języka spustowego wpływa zdecydowanie na celność strzału. Język spu­stowy należy ściągać środkiem pierwszej poduszeczki palca wskazującego ręki trzy­mającej broń. Ruch palca ściągającego język spustowy powinien być jednym płynnym pociągnięciem. Gwałtowne pociągnięcie spustu oraz ruch palca spustowego w bok powo­dują odchylenie broni (przemieszczenie się muszki w szczerbince lub poza szczerbinkę) i niekorzystnie wpływają na celność. Palec wskazujący nie powinien dotykać żadnej innej części broni z wyjątkiem języka spustowego. Siła, z jaką palec ściąga spust, nie powinna być większa niż siła potrzebna do pokonania jego oporu.

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

489

Ryć. 17. Prawidłowe ułożenie palca podczas ściągania języka spustowego

Ryć. 18. Chwyt broni w widełkach

Bardzo ważna jest przestrzeganie zasady, iż palec wskazujący może leżeć na spuście jedynie w momencie, gdy broń jest skierowana na cel. Strzał powinien nastąpić dokładnie w wybranym momencie, kiedy przyrządy celownicze skierowane są na cel.

Celność strzału uzależniona jest także od regulacji oddychania. Podczas oddychania ruchy klatki piersiowej przenoszą się na ramiona i dłonie, w takiej sytuacji trudno jest zgrać poprawnie przyrządy celownicze, które drgają na tle celu. Toteż regulacja oddy­chania to umiejętność istotnie wpływająca na celność strzału. Strzał powinien nastąpić w trakcie pauzy oddechowej, to jest w przerwie pomiędzy wdechem a wydechem. Wraz z nabieranym doświadczeniem strzeleckim, przychodzi podświadoma regulacja oddechu i jego wpływ na celność.

Oprócz wyżej wymienionych elementów, w celnym strzelaniu istotną rolę odgrywa prawidłowe trzymanie broni. Nieprawidłowy chwyt broni powoduje trudności w zło-

Ryc. 19. Prawidłowe trzymanie pistoletu

Ryć. 20. Prawidłowe trzymanie rewolweru

Ryć. 21. Prawidłowy układ trzymania i wycelowania broni

490 Blok zawodowy

żeniu się do strzału oraz niewygodne trzymanie broni, czego konsekwencją jest brak swobody w operowaniu językiem spustowym. Złe ułożenie dłoni, pomimo prawidłowo zgranych przyrządów celowniczych, powoduje, iż pocisk padnie z lewej lub z prawej strony celu. Prawidłowe trzymanie pistoletu polega na jak najpełniejszym trzymaniu, czyli cały chwyt powinien być objęty głęboko dłonią, na ile pozwala kształt szkieletu lub specjalny występ ograniczający głębokość chwytu.

Kciuk obejmuje chwyt, jest zgięty pod kątem około 90° i skierowany w dół. Pozo­stałe trzy palce obejmują chwyt broni pod kabłąkiem. Palec wskazujący powinien leżeć wzdłuż osi lufy i opierać się na kabłąku. Siła, z jaką dłorl ściska chwyt, powinna być jak najmniejsza, ale w pełni wystarczająca do trzymania broni w sposób pewny oraz do swobodnego operowania językiem spustowym.

Natomiast prawidłowe trzymanie rewolweru zależy od wielkości dłoni i chwytu rewolweru tak aby napięty kurek nie dotykał dłoni trzymającej rewolwer.

Najczęściej popełniane błędy podczas strzelania to:

• zerwanie strzału spowodowane nieprawidłowym ściąganiem języka spustowego -
  pociski układają się w dół i na lewo od środka celu,

• podrywanie broni do góry w momencie strzału - pociski układają się w górę
  od środka celu,

• opuszczanie broni w dół w momencie strzału - pociski układają się w dół od
  środka celu,

• złe ułożenie ręki na broni.

Prawidłowe czynności oddania celnego strzału:

• powodować, płynne i powolne ściąganie języka spustowego, bez względu na opór
  języka spustowego,

• strzelać w wąskim przedziale czasu po rozpoczęciu celowania,

• prawidłowo zgrać przyrządy celownicze na tle celu,

• w momencie oddawania strzału kontrolować zgranie przyrządów celowniczych na
  celu (nie należy myśleć o ściąganiu spustu).

16.2.3. Rozkładanie i składanie broni na wybranych przykładach

Broń można rozkładać częściowo lub całkowicie. Częściowo - do czyszczenia, smarowania i do przeglądu, całkowicie zaś w przypadku silnego zabrudzenia oraz konieczności naprawy. Częste i niekonieczne rozkładanie broni nie jest wskazane, ponieważ powoduje szybkie zużycie części mechanizmów.

l. Pistolet Glock

a) częściowe rozkładanie:

• odłączyć magazynek - trzymając za chwyt w prawej ręce, nacisnąć kciukiem
  zatrzask magazynka, palcami lewej ręki wyjąć magazynek z chwytu pistoletu,

• po wyjęciu magazynka sprawdzić, czy w komorze nabojowej nie ma naboju -
  trzymając pistolet w prawej ręce, nie naciskając spustu, odciągnąć lewą ręką
  zamek w tylne położenie, obejrzeć komorę nabojową i puścić zamek,

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony 491

Ryć. 22. Pistolet Glock częściowo rozłożony. 1. zamek, 2. lufa, 3. sprężyna powrotna, 4. żerdź sprężyny

powrotnej, 5. szkielet, 6. magazynek

• oddać strzał kontrolny - pamiętając o skierowaniu przewodu lufy w bezpiecz­
  ne miejsce,

• odłączyć zamek - trzymając pistolet nachwytem w prawej ręce odciągnąć
  zamek do tyłu 2-3 mm, palcami lewej ręki odciągnąć do dołu rygiel zamka
  i następnie przesuwając do przodu, odłączyć od szkieletu zamek wraz z lufą
  i urządzeniem powrotnym,

• wyjąć z zamka urządzenie powrotne,

• wyjąć lufę z zamka;

b) składanie pistoletu po częściowym rozłożeniu:

• włożyć lufę do zamka,

• włożyć urządzenie powrotne zwracając uwagę, aby tulejka żerdzi sprężyny
  powrotnej prawidłowo ustaliła się w gnieździe brody lufy,

• złożyć zamek - trzymając pistolet w ręce, drugą założyć zamek na szkielet,
  tak aby prowadnice szkieletu znalazły się we właściwych wyżłobieniach
  zamka. Odciągnąć zamek do tyłu i zwolnić,

• włożyć magazynek,

- sprawdzić prawidłowość złożenia pistoletu i współdziałanie części.
2. Pistolet maszynowy PM-84 P Glauberyt

a) częściowe rozkładanie:

• odłączyć magazynek,

• sprawdzić, czy w komorze nabojowej nie ma naboju,

• oddać strzał kontrolny,

• wysunąć kolbę,

• odłączyć pokrywę komory zamkowej,

• wyjąć zamek i urządzenie powrotne ze szkieletu,

• odkręcić nasadkę i wyciągnąć lufę;

492 Blok zawodowy

b) składanie pistoletu maszynowego po częściowym rozłożeniu:

• włożyć lufę i nakręcić nasadkę,

• umieścić zamek i urządzenie powrotne w szkielecie,

• nałożyć pokrywę komory zamkowej,

• złożyć kolbę,

• sprawdzić prawidłowość złożenia i współdziałanie części.
  3. Strzelba gładkolufowa Mossberg

a) częściowe rozkładanie

• sprawdzić, czy broń nie jest załadowana, jeżeli jest, należy ją rozładować,

• odkręcić śrubę przy łączniku rury magazynka,

• wysunąć lufę do przodu i oddzielić ją od komory zamkowej,

• oddzielić od komory zamkowej mechanizm uderzeniowo - spustowy,

• wyjąć z komory zamkowej ustalacz, rozdzielacz i ramkę suwadła,

• wyjąć zamek przez okno osadzenia lufy,

• odłączyć rękojeść przeładowania z listwami i podajnik,

- rozłożyć zamek, wybić oś rygla, oddzielić iglicę, sprężynę iglicy, podkładkę
i rygiel;

b) składanie po częściowym rozłożeniu:

• złożyć zamek,

• włożyć zamek w komorę zamkową,

• zamontować podajnik - wsunąć rękojeść przeładowania z listwami zwracając
  uwagę, aby prowadnice ramki suwadła znalazły się w gniazdach komory
  zamkowej,

• wsunąć lufę w komorę zamkową, skręcić śrubą magazynek rurowy z łączni­
  kiem rury magazynka,

• włożyć ramkę suwadła, zwracając uwagę na jej poprawne położenie z zam­
  kiem i listwami rękojeści przeładowania broni, włożyć w odpowiednie gniaz­
  da rozdzielacz i ustalacz naboju,

• zamontować mechanizm uderzeniowo-spustowy.

16.2.4. Najczęściej występujące przyczyny i objawy zacięcia broni oraz sposoby skutecznego ich usuwania

W trakcie zajęć na strzelnicy, jak i w czasie walki, mogą wystąpić sytuacje powo­dujące przerwanie działania broni. Dlatego znajomość najbardziej charakterystycznych objawów zacięcia broni i spospobów ich skutecznego usuwania jest niezbędna każdemu użytkownikowi broni.

W momencie zaistnienia sytuacji awaryjnej pierwszą czynnością, jaką należy wykonać, jest zejście do postawy klęczącej i usunięcie zacięcia. Podyktowane jest to względami bezpieczeństwa, gdyż na strzelnicy strzelec sygnalizuje prowadzące­mu strzelanie zacięcie broni, a w walce schodzi z linii strzału poprzez obniżenie sylwetki.

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony 493

Charakterystyczne przyczyny zacięcia się broni i sposoby ich usuwania:

1. Zwolnienie kurka bez strzału - spowodowane jest najczęściej:

1. nieprawidłowym podpięciem magazynka - wówczas należy dobić ręką pomagającą
   magazynek, a następnie ponownie przeładować broń;

2. niewypałem naboju -j.w., przeładować ponownie broń w celu usunięcia niewypału
   i wprowadzenia nowego naboju do komory nabojowej.

W rewolwerze wystarczy ponownie nacisnąć na język spustowy.

2. Zamek został w tylnym położeniu - oznacza to:

1. koniec amunicji - w tym przypadku należy wymienić magazynek w celu dalszego
   prowadzenia strzelania,

2. zacięcie zaczepu zamka - wówczas należy przycisnąć zaczep zamka kciukiem ręki
   pomagającej.

3. Zamek został lekko z tyłu - może to być spowodowane:

1. niewyrzuceniem łuski, która tkwi między komorą a pazurem wyciągu, wówczas
   należy energicznie przeładować broń, przechylając ją na stronę nie wyrzuconej
   łuski,

2. zablokowaniem naboju wchodzącego do komory zamkowej, wtedy należy również
   przeładować broni, przechylając ją na stronę, którą wypadnie blokujący nabój lub
   wolną ręką dobić tył zamka.

4. Niezwolnienie kurka, pomimo naciśnięcia języka spustowego, oznacza:
a) nieodbezpieczenie broni

W obu sytuacjach należy ponownie nacisnąć na spust.

16.3. Zasady bezpiecznego obchodzenia się z bronią

16.3.1. Zasady bezpiecznego obchodzenia się z pistoletem (rewolwerem)

Każdy użytkownik broni palnej jest zobligowany do znajomości wymogów bezpie­czeństwa podczas obchodzenia się z bronią i sposobu jej przechowywania. Podstawowe zasady bezpiecznego obchodzenia się z bronią:

1. Używaj broni tylko sprawnej technicznie.

2. Zawsze zakładaj, że broń jak załadowana i przeładowana.

3. Nigdy nie kieruj broni w kierunku ludzi, nawet jeśli jest nie nabita (oprócz sytuacji
   walki).

4. Nie trzymaj palca na spuście dopóki broń nie zostanie skierowana na cel.

5. Nie kieruj broni nigdy na cel, do którego nie będziesz strzelał.

6. Bądź pewny do czego lub do kogo strzelasz.

7. Nie baw się bronią i nie pozwól na to innym.

8. Nigdy nie dawaj broni do ręki ludziom, do których nie masz zaufania lub których
   nie znasz.

494 Blok zawodowy

9. Jeśli podajesz komuś broń, pamiętaj o jej rozładowaniu - zamek w tylnym położeniu, a w rewolwerze wychylony bębenek.

10. Przenoś broń bezpiecznie, aby zapobiec jej zgubieniu lub odebraniu.

11. Broń użytkuj zgodnie z instrukcją obsługi.

12. Nie dokonuj samodzielnie napraw i przeróbek broni.

13. Przechowuj broń w taki sposób i w takim miejscu, aby zminimalizować ryzyko
    dostania się jej w niepowołane ręce.

14. Po użyciu alkoholu nie noś i nie manipuluj bronią.

16.3.2. Zasady bezpiecznego zachowania się na strzelnicy

1. Poznaj regulamin strzelnicy i zasady obowiązujące w danym obiekcie.

2. Strzelanie rozpoczynaj po oznakowaniu strzelnicy czerwoną chorągiewką.

3. Ściśle przestrzegaj poleceń prowadzącego strzelanie.

4. Składaj się do strzelania, celuj i strzelaj na sucho w miejscach do tego wyznaczonych,
   z broni z odłączonym magazynkiem.

5. Z wyjątkiem linii ognia i miejsca przeznaczonego do treningu bezstrzałowego
   w obiektach strzelnicy noś broń z odłączonym magazynkiem, broń krótką - w kabu­
   rze, długą - w pozycji na pas.

Reguły zachowania się na strzelnicy podczas strzelania:

1. Strzelaj tylko z broni przygotowanej i przestrzelanej. Stan techniczny broni powinien
   wykluczać możliwość spowodowania nieszczęśliwego wypadku.

1. Broń wyjmuj z kabury tylko na polecenie prowadzącego strzelanie.

2. Po załadowaniu broni nie odkładaj jej, ani nie przekazuj.

3. Na linii ognia przybierz postawę gotowości, twarz i lufę skieruj na cel.

4. Strzelanie rozpoczynaj na komendę prowadzącego.

5. Nigdy nie obracaj się z bronią w ręku, chyba że wymaga tego ćwiczenie.

2. W razie zacięcia broni nie obracaj się, klęknij, usuń zacięcie samodzielnie lub podnieś
   rękę do góry, aby dać sygnał prowadzącemu strzelanie. Broń trzymaj przez cały czas
   w kierunku kulochwytu.

6. Natychmiast przerwij strzelanie po komendzie przerwij ogień.

7. Bezpośrednio po strzelaniu oddaj strzał kontrolny w kierunku kulochwytu.

10. Po zakończeniu strzelania schowaj broń do kabury, chyba że otrzymasz inne instruk­cje.

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony 495

16.4. Techniki posługiwania się bronią

16.4.1. Techniki szybkiego sięgania po broń

W strzelaniu szybkość sięgania po broń zależy od umiejętności i zręczności strzelca. Czas dobycia broni zależny jest nie tylko od stopnia wytrenowania strzelca, ale i od miejsc usytuowania broni, a nade wszystko, od rodzaju stosowanej kabury.

Kabury dobiera się w zależności od przeznaczenia broni, rodzaju ubioru strzelca (garnitur, mundur, strój sportowy) oraz od okoliczności, w jakich się on znajduje. Kabury mogą być:

• ukryte,

• odkryte,

• z zapięciem lub bez,

• na pas główny - dla pracowników umundurowanych,

• zakamuflowane, tzw. operacyjne,

• wewnętrzne,

• na pas lub szelki,

• dostosowane do określonego modelu broni.
  Każda kabura powinna zapewniać:

• wygodne noszenie broni (kabura z bronią nie może uwierać ani krępować ruchów),

• skryte noszenie broni (dotyczy kabur operacyjnych, nie może powodować wybrzu­
  szenia ubioru sygnalizując fakt posiadania broni),

• bezpieczne noszenie broni (konstrukcja kabury powinna ograniczyć możliwość
  wypadnięcia broni),

• możliwość szybkiego wyciągnięcia broni (poprzez jej umiejscowienie, tak aby
  chwyt broni znajdował się w zasięgu ręki wyciągającej).

W zależności od wyćwiczenia strzelca i rodzaju kabury czas dobycia broni trwa od 0,5 sekundy do kilku sekund. Przygotowanie broni do oddania strzału - w zależności czy jest to rewolwer, czy pistolet - przebiega różnie.

Współczesne modele rewolweru nie wymagają przed użyciem ani odbezpieczenia, ani napięcia kurka: strzelec dobywa broń z kabury, przyjmuje postawę strzelecką, wycelowuje i oddaje strzał. W pistoletach jest to proces bardziej złożony, po dobyciu broń należy odbezpieczyć (jeśli jest zabezpieczona), przeładować odciągając zamek w tylne położenie i puścić. Trzymanie zamka w trakcie jego ruchu do przodu może spowodować zacięcie broni.

Najnowsze konstrukcje broni, np. pistolet Glock, umożliwiają bezpieczne przenosze­nie broni z nabojem w komorze nabojowej. Użycie takiej broni wymaga jedynie jej dobycia i ściągnięcia języka spustowego.

Wyciąganie broni składa się z następujących etapów:

• stworzenie łatwego dostępu ręki wyciągającej do broni,

• odpięcie zatrzasku kabury,

• dobycie broni z kabury i złożenie się do strzału,

• prawidłowe trzymanie broni.

496

Blok zawodowy

Złożenie się do strzału polega na podniesieniu broni jedną ręką lub oburącz na wysokość linii wzroku strzelca, zwrócenie się przodem do celu (może być bokiem lub

tyłem), wycelowaniu i oddaniu strzału.

"1V;^> , l A^: ,-* '..

16.4.2. Przyjmowanie postaw strzeleckich

Postawy strzeleckie do strzelań sytuacyjnych w walce zostały specjalnie opracowane na podstawie wieloletnich doświadczeń. Strzelanie w walce (combat) stawia uczestnikowi wysokie wymagania i dlatego znajomość podstawowych postaw strzeleckich i umiejętność ich szybkiego przyjmowania w zależności od sytuacji są bardzo ważne. Istnieje kilka szkół technik strzelania (np. izraelska, francuska, amerykańska). Każda z nich ma swoje wady i zalety, dlatego też przy wyborze własnej techniki należy być otwartym i wybierać postawy odpowiednie dla siebie.

Przyjęcie odpowiedniej postawy zależy od miejsca, dystansu i czasu. W strzelaniach sytuacyjnych preferuje się porażanie celu dwoma, trzema pociskami wystrzelonymi jeden po drugim, w krótkim czasie. W taki sposób wystrzelone pociski zwiększają szansę na skuteczny strzał, pomimo braku precyzji.

Podstawowe postawy strzeleckie: v

1. Postawa Weavera (ryć. 23.). on

Postawa stojąca, nogi rozstawione na szerokość barków, lewa noga lekko wysunięta do przodu. Linia barków pod kątem 45° w stosunku do linii strzału. Trzymanie broni oburącz. Ręka strzelająca lekko ugięta, skierowana na cel, a pomagająca zgięta w łokciu. Postawa sprężysta, ugięcie rąk powoduje zmniejszenie napięcia mięśniowego.

Ryć. 23. Postawa klasyczna Weavera

«>5

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

497

2. Postawa zmodyfikowana Weavera (ryć. 24.).

Strzelec stoi bokiem do celu, pod kątem 45°, nogi rozstawione na szerokość barków, lekko ugięte. Broń trzymana oburącz, ręka strzelająca wyprostowana, ręka pomagająca zgięta w łokciu.

Ryć. 24. Postawa zmodyfikowana Weavera, widziana bokiem i przodem

::.;_: .- ._ - .-..-.•' j ;**-.• --- £.7^; , £ . .,..-,- ^ iSł-tt" >-

Postawa równoramienna (ryć. 25.).

Strzelec stoi frontalnie do celu, nogi lekko ugięte w kolanach i biodrach. Stopy roz­stawione równolegle na szerokość barków i skierowane w stronę celu. Broń trzymana oburącz. Ramiona wyprostowane tworzące z linią barków trójkąt równoramienny. Postawa klęcząca (ryć. 26. i 27.).

Postawę klęczącą przyjmuje się w trakcie wymiany magazynka, zejścia z linii strzału lub gdy nie ma czasu na przyjęcie postawy stojącej.

Strzelający dokonuje przyklęku na kolano nogi przeciwnej do ręki trzymającej broń. Stopa drugiej nogi przylega do podłoża, strzelec siedzi pośladkiem na stopie. Broń trzymana oburącz. Ramiona lekko ugięte w łokciach. Można opierać łokieć ręki pomagającej o kolano. Strzelanie z biodra (ryć. 28.).

Strzelec stoi bokiem do celu, tułów pochylony do przodu, nogi ugięte. Noga po stronie ręki strzelającej wysunięta do przodu. Broń trzymana jednorącz. Ręka trzy­mająca, broń wysunięta do przodu, łokieć oparty o brzuch. Druga ręka przy klatce piersiowej. Broń pod okiem dominującym. Przy naciskaniu spustu pracuje tylko palec wskazujący. Broń trzymana jak najwyżej, pośrodku widełek broni. Strzelanie zza zasłony (ryć. 29.).

32*

498

Blok zawodowy

Ryć. 25. Postawa równoramienna

Ryć. 26. Postawa klęcząca

Ryć. 27. Postawa klęcząca z łokciem ręki pomaga­jącej opartym o kolano

Ryć. 28. Strzelanie z biodra

500

Blok zawodowy

Ryć. 30. Postawa stojąca zza zasłony, z bronią trzy­maną w jednej ręce

Ryć. 31. Postawa leżąca

Ryć. 32. Postawa stojąca ze strzelbą gładkolufową Ryć. 33. Postawa stojąca z pistoletem maszynowym
widziana z boku widziana z przodu

Podstawy teoretyczne wyszkolenia strzeleckiego pracowników ochrony

501

Ryć. 34. Postawa klęcząca z pistoletem maszyno­wym

Ryć. 35. Przyjęcie postawy strzeleckiej i dobycie broni z kabury

Ryć. 36. Przeniesienie broni na linię barków (broń przy ciele), lewa ręka chwyta za zamek, prawa wykonuje energiczny ruch do przodu, powodując przeładowanie, lewa ręka wędruje na chwyt broni.

Ryć. 37. Celowanie ,' oddanie strzału

502 Blok zawodowy

2. sprawne dobywanie i przeładowanie broni,

3. składanie się do strzału,

4. celowanie i ściąganie języka spustowego.

Literatura

Źródła

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 sierpnia 1988 r. w sprawie rodzajów dyplomów i świadectw wydawanych przez szkoły i inne placówki oświatowe, które potwierdzają uzyskanie specjalistycznych kwalifikacji w zakresie ochrony osób i mienia, minimalnego zakresu programów kursów pracowników ochrony fizycznej pierwszego i drugiego stopnia oraz z zakresu obowiązujących tematów egzaminiów i trybu ich składania, składu komisji egzaminacyjnej i sposobu przeprowadzenia egzaminu (Dz. U. Nr 113, póz. 731).

Zarządzenie Komendanta Głównego Policji z dnia 2 kwietnia 1997 r. w sprawie szkolenia strzeleckiego policjantów.

Opracowania

Adam R., Kolty, rewolwery i pistolety - współczesna krótka broń palna, Warszawa 1992.

Ciepliński A., Woźniak R., Encyklopedia współczesnej broni palnej, Waszawa 1993.

Czabańska B., Optymalizacja uczenia się i nauczania czynności sportowych, Studia i Monografie AWF, Wrocław

14/86.

Gryglewska B., Z obserwacji nad badaniami odporności psychicznej strzelców, Sport Wyczynowy, nr 2/66. Instrukcja, 9 mm pistolet Glock 17 (19), Warszawa 1994. Instrukcja, 9 mm pistolet p-83, Warszawa 1990. Kochański S., Broń strzelecka lat osiemdziesiątych, Warszawa 1985. Kurzawski K., Wybrane elementy specyficznego wysiłku w strzelectwie sportowym, Studia i Monografie AWF,

Wrocław 1993.

Mazur S., Strzelectwo sportowe, Kraków 1982. Międzynarodowa Unia Strzelecka. Ogólne przepisy techniczne dla wszystkich dyscyplin strzeleckich. Warszawa

1993.

Moll Cz., Strzelectwo kulowe. Zarys teorii i metodyki. Warszawa 1974. Nowacki Z., Siemieński A., Siła kończyn górnych a dokładność manipulacji, Materiały Ogólnopolskiej

Konferencji Biomechaniki, Gdańsk 1987. Magazyn strzelecki Colt, nr 3, 4 i 5/94. Magazyn strzelecki Colt, nr l i 2/95. Szramus, Strzelenie z broni krótkiej, Tarnów 1993. Wasilewski B., Sztuka celnego strzelania. Warszawa 1977.

Opracowanie części 16.1 - L. Grochocki,

Opracowanie części 16.2-16.4 - R. Mruczyk, A. Szparzyński

Wojciech Chagowski, Krzysztof Wróblewski

17.

ZASADY UDZIELANIA POMOCY PRZEDLEKARSKIEJ

17.1. Obowiązek świadczenia pomocy

Wykonując obowiązki zgodnie z ustawą o ochronie osób i mienia, niejednokrotnie można zetknąć się z sytuacją, w której trzeba będzie podjąć decyzję, czy udzielić pomocy osobie potrzebującej, czy też chronić powierzone dobro (życie, zdrowie, mienie).

Do sytuacji takich odnosi się art. 162 kk. W § l określa się, iż „Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3." § 2 zaś mówi, iż „Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby bardziej do tego powołanej."

Nagłe zachorowanie lub nagłe pogorszenie stanu zdrowia wymaga zastosowania pomocy takiej, jaka w danych warunkach jest możliwa. Zanim przybędzie lekarz, podstawą pomocy przedlekarskiej, świadczonej drugiej osobie, jest zadbanie, by osoba ta miała zachowane podstawowe funkcje, tzn. oddychanie i krążenie oraz inne, które na danym etapie pomocy można zachować lub przywrócić.

Oddychanie i krążenie podtrzymuje się zabiegami sztucznego oddychania i masa­żu serca.

Z brzmienia art. 162 kk wynika, że istnieje bezwzględny wymóg udzielania pomocy w warunkach w nim podanych. Pomoc ograniczona jest tylko własnym bezpieczeństwem lub bezpieczeństwem innej osoby (nie mienia!), niezależnie czy powiązanych stosunkiem rodzinnym, służbowym, czy też obcych.

O narażeniu na niebezpieczeństwo osób, względem których zachodzi obowiązek troszczenia się, mówi się w art. 160 kk. Może mieć on zastosowanie w przypadku

504 Blok zawodowy

narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu osób podwładnych, związanych innym stosunkiem służbowym (np. opiekun - stażysta) czy osób ochranianych.

Pamiętać należy, że niebezpieczeństwo musi zagrażać życiu lub bardzo poważnie zdrowiu, a nie innym dobrom i musi być bezpośrednie, tj. musi zagrażać w najbliż­szej chwili.

Co należy wówczas zrobić? Pomoc doraźna, czyli mająca miejsce zanim osobę dotkniętą niebezpieczeństwem utraty życia lub zdrowia można będzie poddać zabiegom leczniczym, sprowadza się praktycznie do utrzymania podstawowych funkcji życiowych: oddychania i krążenia. Ostatecznie więc zawsze należy zabezpieczyć te dwie funkcje organizmu i przeciwdziałać ich utracie, jeżeli wymaga tego sytuacja - przez sztuczne oddychanie i masaż pośredni serca.

W tak określonych warunkach, w przypadku chronienia życia i zdrowia albo mie­nia, należy udzielić pomocy, jeżeli tylko nie spowoduje się niebezpieczeństwa, dla osoby chronionej, podwładnej lub dla siebie. Ponieważ możliwość powstania szkody majątko­wej nie zwalnia od obowiązku pomocy, wydawać się może, że w każdym przypadku konieczności niesienia pomocy osobie dotkniętej niebezpieczeństwem pomocy takiej na­leży udzielić. Pamiętać jednak trzeba, że każde rozluźnienie ochrony mienia (majątku) może sprowadzić również niebezpieczeństwo dla osoby je ochraniającej. W tych warun­kach decyduje dostateczne rozpoznanie sytuacji. Nieudzielenie pomocy w sytuacji, gdy podczas ochrony nawet mienia stwarza się niebezpieczeństwo dla siebie jako chroniącego, nie podlega odpowiedzialności karnej.

Kiedy można odstąpić od udzielania pomocy? Jeżeli pojawią się (lub istnieją) jakie­kolwiek wątpliwości, że udzielenie pomocy sprowadzi (spowoduje) niebezpieczeństwo (dla podwładnych lub siebie), można odstąpić od udzielenia pomocy bezpośrednio (fi­zycznie) - przez zastosowanie sztucznego oddychania i masaż serca. Należy jednak wów­czas bezwzględnie zawiadomić służby publiczne, powołane do udzielania pomocy.

Od udzielania pomocy bezpośrednio można ponadto odstąpić, kiedy nasze warunki fizyczne nie pozwalają na skuteczną reanimację (zmęczenie, wyczerpanie akcją ratowni­czą). Należy natomiast zawsze starać się powiadomić odpowiednie służby.

17.2. Stany zagrożenia życia

17.2.1. Zaburzenia świadomości (omdlenia) i utrata przytomności

Zaburzenia świadomości są następstwem niewydolności ośrodkowego układu ner­wowego (mózgu) spowodowanej różnymi czynnikami zewnętrznymi, takimi jak urazy mechaniczne, ostre zatrucia, brak dostępu powietrza do dróg oddechowych oraz we­wnętrznymi — chorobami.

W każdym przypadku podejrzanego - odbiegającego od normalnego zachowywania się ofiary, należy ocenić jej stan przez obserwację i ocenę stanu świadomości, oddechu, tętna, obecność krwotoku, obrzęków na ciele, przebarwień skóry lub zniekształcenia ciała oraz przeprowadzenie prostego badania: obmacywanie głowy, tułowia, brzucha i kończyn,

Zasady udzielania pomocy przedlekarskiej

505

sprawdzenie oddechu i tętna na tętnicy szyjnej, promieniowej lub udowej, jak również sprawdzenie, czy na jej ciele nie ma cech urazu - ran, otarć naskórka, podbiegnięć krwawych, krwawienia, zapytanie o ból.

Oceniać stan świadomości ofiary należy uwzględniając następujące kryteria:

1. Czy ofiara zachowuje się normalnie, udziela logicznych odpowiedzi i spełnia pole­
   cenia?

2. Czy odpowiada na pytania, lecz wydaje się oszołomiona (niezorientowana)?

3. Czy sprawia wrażenie zobojętniałej, niechętnie odpowiada na pytania i ma trudności
   z ich zrozumieniem?

4. Czy spełnia proste polecenia, lecz nie można nawiązać z nią kontaktu słownego?

5. Czy jest podsypiająca i reaguje jedynie na ból?

6. Czy stwierdza się brak jakichkolwiek reakcji ze strony osoby pokrzywdzonej - jest
   nieprzytomna?

W przypadku utraty przytomności należy sprawdzić, czy w miejscu, w którym znajduje się osoba pokrzywdzona nie zagraża jej dodatkowe niebezpieczeństwo, następnie podjąć próbę nawiązania z nią kontaktu.

Przy braku reakcji na bodźce dotykowe, sprawdza się reakcje na ból oraz ocenia stan narządu oddychania i krążenia. Jeżeli nie stwierdza się reakcji na ból, dotyk i próby nawiązania kontaktu, a zachowane jest krążenie i oddychanie, układa się ofiarę w pozycji bocznej ustalonej i wzywa pomoc fachową (ryć. 1).

Ryć. 1. Pozycja boczna ustalona

Utrata przytomności może być skutkiem urazu, omdlenia spowodowanego głodem, zmęczeniem, przegrzaniem lub może być skutkiem toczących się jakichś ostrych albo przewlekłych procesów chorobowych.

506 Blok zawodowy

Postępowanie w wybranych przypadkach utraty świadomości:

1. Powieszenie lub zadzierzgnięcie - usuwa się przedmioty owinięte wokół szyi
   poprzez ich przecięcie (nie należy tracić czasu na rozwiązywanie węzła, który i tak
   stanowi podstawowy dowód dla Policji).

2. Sprawdza się stan oddechu i krążenia; jeżeli nie wyczuwa się tętna i nie obserwuje
   ruchów klatki piersiowej, należy przystąpić do zabiegów resuscytacyjnych.

3. Jeżeli natomiast osoba pokrzywdzona ma zachowany własny oddech, układa sieją
   w pozycji bocznej ustalonej i jak najszybciej wzywa pomoc medyczną oraz powiadamia
   Policję.

4. Uduszenie poprzez zaniknięcie dróg oddechowych - usuwa się przedmioty, które
   stanowią przyczynę duszenia lub uduszenia, takie jak poduszki, worki foliowe założone
   na głowę, ciała obce w drogach oddechowych, sprawdza tętno i oddech oraz postępuje,
   jak w pkt. l

5. Utonięcie. Sprawdza się stan oddechu i tętna, usuwa przeszkody z dróg oddecho­
   wych i przystępuje się do zabiegów resuscytacyjnych w przypadku braku oddechu i tętna.
   Jeżeli pokrzywdzony sam oddycha i ma zachowane tętno, układa się go w pozycji bocznej
   ustalonej, okrywa i wzywa pomoc.

6. Zaczadzenie. Jest to ostre zatrucie tlenkiem węgla. W przypadkach tego rodzaju
   zatruć przewietrza się pomieszczenie - szybko wchodząc i wychodząc z pomieszczenia,
   unika się gwałtownego oddychania i wynosi ofiarę na zewnątrz.

Sprawdza się stan oddechu i tętna i w zależności od stwierdzonego stanu postępuje, jak w pkt. l, 2 i 3.

7. Wstrząs - w medycynie oznacza on gwałtowne zmniejszenie objętości krwii
   dopływającej do ważnych dla życia narządów. Osoba pokrzywdzona jest wówczas blada,
   pokryta zimnym potem, z wyraźnie przyśpieszonym tętnem, a oddech jest przyśpieszony
   i płytki. Należy spróbować ustalić przyczynę wstrząsu np. krwotok, biegunki i reakcje
   alergiczne. Sprawdza się stan oddechu i tętna, układa osobę pokrzywdzoną z nogami
   uniesionymi ku górze, uspokaja i okrywa. Nie podaje się doustnie żadnych płynów lub
   pokarmów, tylko szybko wzywa pomoc.

8. Zasłabnięcie i omdlenie - postępowanie jak wyżej, przy czym należy wówczas
   rozluźnić ciasno przylegające części ubrania, zwłaszcza w obrębie szyi, zapewnić dopływ
   świeżego powietrza, ułożyć pokrzywdzonego w pozycji bocznej ustalonej, zapewnić mu
   spokój i wezwać pomoc, sprawdzając co jakiś czas stan tętna (przyśpieszenie, zwolnienie).

Osobną kwestią jest zachłyśnięcie się (jakąś treścią lub ciałem obcym, które dostają się do dróg oddechowych). Wówczas osoba pokrzywdzona próbuje odkrztusić przeszkodę znajdującą się w drogach oddechowych. Pamiętać przy tym należy, że mechanizmy obronne w postaci odkrztuszania mogą być zniesione u osób znajdujących się w stanie upojenia alkoholowego lub u osób, u których wystąpił napad padaczkowy. W przypadku kiedy kaszel staje się coraz słabszy i osoba pokrzywdzona zaczyna się dusić, należy podjąć czynności zmierzające do udzielenia jej pomocy.

Niemowlę lub noworodka należy położyć na brzuchu, z głową skierowaną ku dołowi, i uderzyć (niezbyt mocno) otwartą dłonią w okolicę międzyłopatkową.

Większe dziecko układa się na kolanach tak, aby górna część klatki piersiowej i głowa pochylone były ku dołowi, a następnie uderza otwartą dłonią w okolicę międzyłopatkową. W przypadku zachłyśnięcia się osoby dorosłej (jeżeli można z nią nawiązać kontakt

Zasady udzielania pomocy przedlekarskiej

507

słowny), należy poprosić, aby usiadła na krześle i pochyliła tułów oraz głowę ku dołowi, a następnie uderzyć otwartą ręką w okolicę międzyłopatkową (ryć. 2).

Ryć. 2. Zachłyśnięcie

Jeżeli powyższe postępowanie nie przynosi skutku, należy poprosić, aby pokrzywdzo­ny wstał, stanąć za jego plecami, spleść swoje ręce wokół klatki piersiowej, na wysokości łuków żebrowych i gwałtownie uciskać z przesunięciem rąk ku górze.

Przez cały czas należy dążyć do sunięcia przeszkody i jednocześnie, o ile to możliwe, wezwać pomoc fachową lub poprosić o wezwanie pomocy inną osobę.

17.2.2. Sztuczne oddychanie i masaż pośredni serca

W przypadku braku krążenia i oddychania podejmujemy czynności resuscytacyjne,

których celem jest przywrócenie podstawowych czynności życiowych - oddychania i krążenia.

Przed przystąpieniem do powyższych czynności należy sprawdzić, czy drogi odde­chowe, tj. jama ustna i przewody nosowe są drożne, jeżeli nie to usuwamy blokujące przedmioty palcem (należy upewnić się wcześniej, czy powodem braku oddechu nie jest przypadkiem zachłyśnięcie, zadzierzgnięcie lub utonięcie).

Następnie należy przystąpić do masażu pośredniego serca, prowadzonego razem (w przypadku braku oddychania i krążenia) ze sztucznym oddychaniem (ryć. 3).

W tym celu w pierwszej kolejności przy położeniu osoby pokrzywdzonej na plecach, odchyla się jego głowę ku tyłowi, sprawdza palcem, czy w ustach nie ma resztek pokar­mu, ciał obcych lub chemikaliów, zaciska jedna ręką nos, a drugą otwiera się usta osoby ratowanej, przykłada szczelnie swoje usta do ust ofiary i wydycha własne zaczerpnięte wcześniej powietrze do dróg oddechowych osoby ratowanej, obserwując jednocześnie

508

Blok zawodowy

unoszenie się klatki piersiowej. W dalszej kolejności pozwala na swobodny wydech i powtarza powyższą czynność 5-ciokrotnie. Jeżeli ratowanemu nie powrócił oddech, wykonuje się kolejnych 5 sztucznych oddechów.

Ryć. 3. Sztuczne oddychanie

Jednocześnie przed przystąpieniem do zabiegów resuscytacyjnych sprawdza się obec­ność tętna na tętnicy szyjnej (w okolicy zagłębienia szyi, po dowolnej stronie) lub pro­mieniowej w okolicy nadgarstka.

W przypadku braku tętna uderza się pięścią w przednią powierzchnię klatki piersio­wej, w linii środkowej, około 2 cm powyżej dolnego brzegu mostka. Uderzenie wykonuje się jednorazowo i sprawdza, czy powróciło tętno (jeżeli wróciło, kończy się ratowanie i sprawdza tętno co kilka sekund).

Jeżeli tętno nie wróciło, należy przystąpić do masażu pośredniego serca (ryć. 4), połączonego w przypadku braku oddechu ze sztucznym oddychaniem. W tym celu klęka się za głową ratowanego, splata ręce na wysokości około 2 cm powyżej dolnego brzegu mostka i uciska klatkę piersiową wyprostowanymi kończynami górnymi, wykonując ucisk z własnych stawów barkowych.

Wykonuje się 15 ucisków tak, aby mostek przemieszczał się ku dołowi na około 5 cm (z częstością około 80 na minutę), a następnie dwa sztuczne oddechy metodą usta--usta (należy pamiętać, aby sztuczne oddychanie prowadzić poprzez położoną chustką lub gazę). Powtarza się te czynności, sprawdzając co l minutę czy nie powraca tętno -gdy tylko to nastąpi, przerywa się akcję.

Prowadzenie akcji resuscytacyjnej przez jednego ratownika jest bardzo wyczerpujące, dlatego też lepiej jest prowadzić ją w dwie osoby - wówczas jeden z ratowników wykonuje masaż pośredni serca, tj. 5 ucisków klatki piersiowej, a drugi stosuje sztuczne oddychanie - jeden oddech.

Zasady udzielania pomocy przedlekarskiej

509

Ryć. 4. Masaż pośredni serca

Podobnie jak w przypadku prowadzenia akcji przez jednego ratownika, co l minutę należy sprawdzać obecność tętna. Nigdy nie należy zbyt wcześnie rezygnować z prowa­dzenia akcji resuscytacyjnej!

W przypadku resuscytacji małego dziecka jego klatkę piersiową należy uciskać z częstością około 100 razy na minutę, a klatka piersiowa nie powinna się zagłębiać więcej niż na 1-2 cm. Sztuczne oddychanie prowadzi się natomiast w ten sposób, że swoimi ustami obejmujemy zarówno usta, jak i przewody nosowe dziecka, wykonując takie same cykle, jak wyżej omówiono.

17.2.3. Zranienia

Zranieniem (raną) nazywamy każde przerwanie ciągłości skóry i tkanek głębiej położonych. W zależności od narzędzia, które je powoduje, wyróżniamy rany tłuczone, miażdżone, darte, cięte, kłute, postrzałowe, kąsane.

Ciała obce w ranach - każdą ranę należy oczyścić przemywając ją powierzchownie wodą. Jeżeli w ranach tkwią większe ciała obce, należy wykonać opatrunek, pozosta-

510

Blok zawodowy

wiając ciało obce, gdyż próba usunięcia ciała obcego może z jednej strony spowodować nasilenie się krwawienia, a z drugiej doprowadzić do nowych uszkodzeń.

Przykłady zakładania opatrunku na ciała obce znajdujące się w obrębie oka i ucha uwidoczniono na ryć. 5. i 6.

Ryć. 5. Ciało obce w oku

Ryć. 6. Ciało obce w uchu

Rany głowy - skóra na twarzy i na głowie jest dobrze unaczyniona i nawet powierz­chowne rany tych okolic skutkują obfitym krwawieniem. W tego rodzaju przypadkach należy przemyć ranę, dokonać ucisku w miejscu krwawienia przy użyciu tamponu przez około 5-10 min, założyć opatrunek i przymocować go bandażem oraz zabezpieczyć ban­daż przed zsunięciem się

Często wskutek urazów zadanych różnymi narzędziami tępymi i twardymi spotykamy się z krwawieniem z nosa. Podstawowym błędem wówczas popełnianym jest odchylanie głowy ku tyłowi, co może skutkować aspiracją krwi do dróg oddechowych. W tego rodzaju przypadkach należy przyłożyć duży kawałek gazy do skrzydełek nosa i ucisnąć je, aby zmniejszyć krwawienie. Ucisk ten utrzymuje się około 5-10 minut i jednocześnie poleca pokrzywdzonemu, aby pochylił głowę w przód i do dołu, co zabezpiecza go przed połykaniem krwi i jej aspiracją do dróg oddechowych. W dalszej kolejności delikatne usuwa się gazę. Jeżeli krwawienie wystąpiło ponownie, powyższe czynności powtarza się do skutku. Po zatamowaniu krwawienia osoba pokrzywdzona winna unikać wydmuchiwania przez nos, w okresie kilku godzin. Podobnie postępuje się w przypadku ran wargi oraz uszkodzeń zębów.

Wszelkie rany drążące w głąb jamy klatki piersiowej mogą spowodować wystąpie­nie odmy płucnej wentylowej. Wówczas podczas ruchów wdechowych i wydechowych

Zasady udzielania pomocy przedlekarskiej j 1 l

słychać wydobywający się z rany świst, a z rany wydobywa się spienione powietrze; następuje szybkie narastanie niewydolności krążenia i zaburzenia oddechu. W tego ro­dzaju przypadkach osobę pokrzywdzoną należy przenieść przy udziale dwóch osób, które swoje ręce wprowadzają pod pachy pokrzywdzonego, widoczną ranę okryć szczelnym opatrunkiem plastrowym i ułożyć pokrzywdzonego w pozycji siedzącej lub półsiedzącej.

Odma jamy opłucnej może także powstać w następstwie stłuczenia płuca, pęknięcia płuca lub wskutek złamania żeber, które powoduje uszkodzenie naczyń lub płuca. W tego rodzaju przypadkach przy kaszlu pojawia się żywoczerwona krew. W postępowaniu ra­towniczym stosuje się przyłożenie kawałka materiału, w miejscu największej bolesności, który przytrzymać należy przywiedzioną ręką pokrzywdzonego, a następnie jego rękę wraz z opatrunkiem przymocować bandażem lub taśmą.

Przy ranach powłok jamy brzusznej układa się pokrzywdzonego w pozycji leżącej, z nogami ugiętymi w stawach kolanowych (zmniejsza to napięcie powłok jamy brzusznej), opatruje się rany poprzez założenie opatrunku i wzywa pomoc medyczną. W przypadkach wypadnięcia trzewi na zewnątrz nie odprowadza się ich z powrotem do jamy brzusznej, lecz szczelnie okrywa opatrunkiem. Jeżeli w obrębie powłok jamy brzusznej znajduje się ciało obce np. nóż - nie wyjmuje się go, tylko zakłada opatrunek taki, jak w przypadkach innych ciał obcych tkwiących w ciele człowieka (porównaj ciało obce w oku). Uwaga! pokrzywdzonego nie należy przenosić.

Rany postrzałowe powstałe wskutek strzału oddanego z broni palnej kulowej. W tego rodzaju przypadkach spotykamy się z raną wlotową i wylotową lub też tylko z raną wlotową. Rana wlotowa jest z reguły mniejsza aniżeli rana wylotowa. Większe krwawienie występuję w okolicy rany wylotowej, dlatego też ją w pierwszej kolejności należy starać się właśnie ją zaopatrzyć, przez nałożenie grubego opatrunku, który należy umocować. Następnie opatruje się ranę wlotową, wzywa pomoc medyczną i do przyjazdu karetki pogotowia ratunkowego kontroluje oddech oraz tętno. W przypadku wystąpienia wstrząsu należy starać się go opanować w sposób omówiony wcześniej.

Rany postrzałowe powstałe wskutek strzału oddanego z broni palnej śrutowej. W tego rodzaju przypadkach, jeżeli strzał został oddany z dalszej odległości, stwierdza się szereg pojedynczych i drobnych ran wlotowych - rzadko obserwuje się rany wylotowe. Podczas ratowania w pierwszej kolejności usuwa się luźno leżące śruciny na powierzch­ni skóry. Nie usuwa się śrucin znajdujących się głębiej. Następnie zakłada się opatru­nek pokrywający całą powierzchnię uszkodzonej okolicy i czeka na przyjazd wezwanej uprzednio pomocy lub też samemu, o ile to możliwe, transportuje się pokrzywdzonego do szpitala.

Urazowa amputacja kończyn. W pierwszej kolejności dąży się do zatamowania krwawienia z kikuta, poprzez założenie opaski uciskowej poniżej kikuta, a następnie uniesiony ku górze kikut opatruje się jałowym (w miarę możliwości) opatrunkiem, po czym układa pokrzywdzonego z nogami uniesionymi ku górze.

Dzisiejsze osiągnięcia medycyny pozwalają na replantację (przyszycie) oderwanej lub odciętej kończyny. W tym celu należy odszukać amputowaną kończynę i przygotować dwie torby foliowe.

Do pierwszej z nich suchej wkłada się owiniętą w opatrunek kończynę i szczelnie ją zamyka. Do drugiej torby wlewa się zimną wodę i umieszcza w niej torbę pierwszą wraz z kończyną, szczelnie zamykając.

512 Blok zawodowy

Schłodzenie amputowanej kończyny ma na celu spowolnienie procesu przemiany materii w amputowanej części ciała ludzkiego.

17.2.4. Złamania kości

Złamania kości mogą być złamaniami zamkniętymi lub otwartymi. Zamknięte są wówczas, gdy w miejscu największej bolesności stwierdza się jedynie narastający obrzęk; otwarte natomiast wówczas, gdy widoczna jest rana, w dnie której stwierdza się odłam kostny lub odłam kostny wystaje na zewnętrz rany.

W przypadku złamania kości nosa mamy do czynienia z krwawieniem, które opa­nowuje się w sposób wcześniej podany. W przypadkach złamań kości jarzmowej lub żuchwy w miejscu urazu powstaje obrzęk. Wówczas przykłada się w to miejsce zimny lub wilgotny opatrunek i powiadamia odpowiednie służby starając się przez cały czas utrzymać wilgotny opatrunek. W przypadku złamania żuchwy, aby ją podeprzeć i przy­trzymać zakłada się kołnierz na szyję np. w następstwie owinięcia szyi ręcznikiem czy też jakimś innym grubym materiałem.

Złamanie obojczyka objawia się skróceniem jego długości, powstaniem obrzęku i trudnościami w wykonywaniu ruchów. W celu opatrzenia złamania należy ułożyć rękę w poprzek klatki piersiowej i dokonać jej unieruchomienia przy pomocy chusty trójkątnej, następnie założyć jeszcze dodatkowy bandaż wokół klatki piersiowej

Przy złamaniach kończyn dokonuje się prowizorycznych unieruchomień.

Uwaga! Wszystkim złamaniom i stłuczeniem towarzyszy obrzęk. Dlatego też należy zdjąć obuwie, jeżeli uraz dotyczył okolicy stawu skokowego, goleni lub stopy.

W przypadkach urazu okolicy stawu łokciowego należy przy pomocy szerokiego materiału delikatnie przymocować przedramię do tułowia, po czym wykonać mocniejsze unieruchomienie na wysokości ramienia i drugie poniżej stawu łokciowego

17.2.5. Krwotoki tętnicze i iylne

Najbardziej dramatycznie wygląda krwotok tętniczy: wypływająca krew jest jasno-czerwona i wypływa w sposób tętniący zgodnie ze skurczem lewej komory serca. Okres krwawienia jest o tyle dramatyczny, że jeżeli człowiek utraci zbyt dużą ilość krwi, to wówczas z jednej strony dochodzi do spadku ciśnienia tętniczego krwi, z drugiej nato­miast do gorszego zaopatrzenia w tlen ważnych dla życia struktur organizmu, w szcze­gólności ośrodkowego układu nerwowego. Dla przykładu krwotok z tętnicy udowej, przy braku pomocy, może w ciągu kilkunastu - kilkudziesięciu sekund doprowadzić do zgonu.

W przypadkach krwotoku tętniczego należy jak najszybciej przystąpić do udzielenia pomocy np. poprzez ucisk powyżej miejsca krwawienia lub poprzez założenie opaski uciskowej. Należy jednak przy tym pamiętać, że opaska nie może być założona na długi czas i winna być rozluźniana tak, aby nie doszło do martwicy uciskanej okolicy ciała. Każde rozluźnianie opaski powoduje jednak ponowne wystąpienie krwawienia i utratę dalszej ilości krwi krążącej. Dlatego też lepszym sposobem jest przyłożenie tamponu

Zasady udzielania pomocy przedlekarskiej 513

lub jakiegoś innego dostępnego materiału w miejsce krwawienia i silne uciśniecie krwawiącego miejsca. Tampon taki przytrzymuje się przez około 5 minut, co spowalnia wypływ krwi z rany i sprzyja krzepnięciu krwi.

Następnie po około 5-15 minutach przykłada się kolejny tampon, nie zdejmując pierwszego, po czym zakłada opatrunek, który mocuje się bandażem. W dalszej kolej­ności należy wezwać pomoc medyczną.

Krwawienie żylne jest mniej obfite (nie jest tętniące, krew wypływa jednostajnie) i krew ma wówczas barwę ciemnoczerwoną. Jeżeli pomoc medyczna została już wcześniej wezwana i do jej przybycia nie upłynie zbyt dużo czasu, można zatamować krwawienie poprzez ucisk żyły poniżej krwawienia. W innym przypadku postępuje się podobnie, jak w przypadku krwawienia tętniczego i wzywa odpowiednie służby medyczne.

17.2.6. Oparzenia

Postępowanie w przypadku osób wydobytych z pożaru. Jeżeli osoba pokrzyw­dzona ma zachowany kontakt, należy jak najszybciej ochłodzić miejsca oparzonej skó­ry. Można to uczynić poprzez polewanie miejsca urazu wodą z kranu. Dzięki tej czynności część ciepła zostaje odebrana z tkanek. Po schłodzeniu miejsce oparzo­ne przykrywa się miękkim i wilgotnym opatrunkiem, który przymocowuje się ban­dażem. Jeżeli osoba pokrzywdzona jest nieprzytomna, postępuje się tak, jak w przy­padkach omdlenia, jeżeli natomiast stwierdza się brak tętna lub oddechu, przystę­puje się do zabiegów resuscytacyjnych (jak wyżej opisane). Możemy mieć do czy­nienia z czterema stopniami oparzeń - I - obrzęk i rumień; II - pęcherze surowi­cze, których nie wolno przekłuwać; III - martwica; IV - zwęglenie. W przypad­kach palącej się odzieży należy ugasić pożar, a po ugaszeniu, rozebrać pokrzyw­dzonego. Nie należy na siłę usuwać tych fragmentów odzieży, które mocno przy­legają do ciała. W dalszej kolejności owija się pokrzywdzonego wilgotnym du­żym kawałkiem materiału np. prześcieradłem. W przypadkach oparzeń cieczą nale­ży jak najszybciej dążyć do usunięcia odzieży z ciała pokrzywdzonego i postępować jak wyżej.

W przypadkach odmrożeń należy przenieść pokrzywdzonego do ciepłego pomiesz­czenia, rozebrać go i ogrzać odmrożone części ciała, ciepłem własnego ciała trzyma­jąc je w swoich rękach, pomiędzy nogami lub pachami. Odmrożone miejsca delikatnie przemywa się ciepłą wodą, następnie osusza je i zakłada gruby opatrunek, mocując go bandażem.

W przypadkach wyczerpania cieplnego należy ochłodzić osobę pokrzywdzoną, ułożyć ją z nogami uniesionymi ku górze i podać duże ilości płynów do picia.

W przypadkach udaru cieplnego należy przenieść osobę pokrzywdzoną w chłodne i zacienione miejsce, schłodzić np. poprzez zawinięcie w mokry koc, podać płyny, obserwować i wezwać pomoc medyczną. W przypadku wyziębienia okryć kocem, razem z głową, przenieść do ciepłego miejsca, podać ciepłe płyny i wezwać pomoc medyczną. Uwaga! Nie wolno podawać alkoholu!

33*

514 Blok/.awodowy

77.2.7. Porażenia elektryczne i bronią gazową

Porażenie paralizatorem elektrycznym powoduje konsekwencje podobne jak pora­żenie prądem clcklryc/nym / sicei. Zarówno w jednym, jak i w drugim pr/ypadku należy zastosować podobną technikę ratowania.

W pierwszej koiejnośei należy upewnić się, że ofiara nie dotyka żadnych ur/.ąd/,cń ani pr/ewodów elcktryc/nych; wyłączyć je, odłączając wszystkie wtyc/ki z gniazdek. Je/cli osoba pokrzywdzona jest nieprzytomna, sprawdzić jej tętno i oddech i w razie konieczności przystąpić do zabiegów resuscytacyjnych. Jeżeli oddech i tętno są zachowa­ne, ułożyć pokrzywdzonego w pozycji bocznej ustalonej i wezwać pogotowie ratunkowe, obserwując stan pokrzywdzonego.

Podobnie postępuje się w przypadku użycia wobec jakiejś osoby paralizatora elek­trycznego (odmiennie gdy osoba straciła tylko przytomność i odmiennie gdy nic stwier­dzamy oddechu i tętna).

Oparzenie z broni gazowej wymaga podobnego postępowania, jak w przypadkach innych oparzeń. Stosuje się podobną technikę postępowania w przypadkach oparzeń oczu i powłok skórnych.

17.3. Prawne i praktyczne aspekty udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadku drogowego

Odpowiedzialność karna w okolicznościach zagrożenia życia lub zdrowia wynika z art. 162 § l kk, w którym jest mowa o tym, że kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Co prawda przepisy ,,prawa o ruchu drogo­wym" nie zobowiązują do zatrzymania pojazdu oraz udzielenia pomocy przez kierowców, którzy nadjechali w chwili wypadku, to jednak należy się liczyć z konsekwencjami praw­nymi wynikającymi z artykułu wyżej cytowanego. Uwaga: ucieczka z miejsca wypadku drogowego jego sprawcy stanowi okoliczność obciążającą.

W przypadkach wypadku drogowego z wieloma osobami pokrzywdzonymi wskazane jest ustalenie osoby kierującej akcją ratowniczą, tj. osoby energicznej, przyzwyczajonej w życiu codziennym do kierowania ludźmi i wydawania poleceń oraz mającej doświad­czenie w zakresie podjętej akcji. Najlepszym sposobem postępowania w powyższych przypadkach jest postępowanie według sprawdzonego już schematu, tj.

1. zabezpieczenie miejsca wypadku,

2. zabezpieczenie ofiar wypadku,

3. ocena doznanych obrażeń ciała,

4. wydostanie ofiar wypadku z uszkodzonego pojazdu,

5. pierwsza pomoc medyczna,

6. usunięcie ofiar wypadku ze strefy zagrożenia,

7. transport ofiar wypadku do szpitala.

Zasady udzielania pomocy przcdlekarskiej

515

W przypadkach ofiar wypadku samochodowego czy też motocyklowego istnieje du­że prawdopodobieństwo uszkodzeń kręgosłupa. W tego rodzaju przypadkach nie wolno przenosić pokrzywdzonego, jeżeli nie ma bezpośredniego zagrożenia jego życia. Nale­ży natychmiast wezwać pomoc medyczną, a następnie ocenić rozległość odniesionych obrażeń (ograniczenie ruchomości głowy lub przymusowe ustawienie oraz żywa bole-sność wyrostków kolczystych oraz porażenia), utrzymać drożność dróg oddechowych oraz kontrolować oddech i tętno. Naczelną zasadą postępowania przy podejrzeniu uszkodzeń kręgosłupa jest utrzymanie głowy w pozycji pośredniej pomiędzy nadmiernym zgięciem a wyprostem. Udzielając pomocy rannemu nie wolno unosić go za głowę i biodra, czy też barki i biodra. Prawidłowe postępowanie przy konieczności przeniesienia rannego uwidacznia ryć. 7.

Zdjęcie kasku u motocyklisty w celu zachowania drożności przewodów nosowych przy podejrzeniu urazu kręgosłupa szyjnego wykonuje się w sposób pokazany na ryć. 8.

Ryć. 7. Przenoszenie chorego z podejrzeniem złamania kręgosłupa

V

Ryć. 8. Zdjęcie kasku

516

Blok zawodowy

Ryć. 9. Wydostanie ofiary wypadku z pojazdu

Ryć. 10. Sposób przenoszenia ofiary wypadku

Sposób wydobycia osoby z samochodu przedstawiono na ryć. 9.

Uwaga: przenoszenie ofiary wypadku przez jednego ratownika jest zalecane tylko w przypadku zagrożenia życia pokrzywdzonego. W przypadkach dużych zniekształceń pojazdów nie należy na siłę wydobywać rannych, tylko poczekać na sprzęt specjalistyczny. Sposób przenoszenia przedstawia ryć. 10.

Po wydobyciu ofiary i ocenie doznanych przez nią obrażeń ciała przystępuje się do udzielania pierwszej pomocy, w sposób wcześniej omówiony, w zależności od rodzaju stwierdzonych obrażeń dala.

^iteratura

rodła

>tawa z dnia 20 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. LJ. Nr 88, póz. 553).

Zasady udzielania pomocy przedlekarskiej

517

Opracowania

Kamiński B., Dziak A., Doraźna pomoc lekarska. Warszawa 1988, rysunek ze str. 435. Kurek H., Pierwsza pomoc w wypadkach drogowych. Katowice 1997, rysunki ze str. 22, 31, 33, 34, 56, 57. Tachakra S., Poradnik pierwszej pomocy w naglych wypadkach, Warszawa 1996, rysunki ze str. 30, 33, 34, 46, 68, 69, 102, 103.

WYDAWNICTWO POLICEALNEJ SZKOŁY DETEKTYWÓW I PRACOWNIKÓW OCHRONY

O'CHIKARA

POLECAMY NASZE PUBLIKACJE:

SKRYPTY SZKOLENIOWE

Seria skryptów szkoleniowych stanowi rozwinięcie minimum programowego określonego w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 sierpnia 1998 roku (Dz. U. Nr 113, póz. 731). W poszczególnych pozycjach serii autorzy omawiają zagadnienia, których znajomość jest niezbędna dla prawidłowej realizacji zadań związanych z ochroną osób i mienia oraz wskazana ze względu na podnoszenie kwalifikacji pracowników i jakości świadczonych przez firmę usług. To jedna z nielicznych ofert na rynku, która uwzględniając złożoność zagadnień prawno-teoretycznych, dostarcza jednocześnie szczegółowych instrukcji przełożenia ich na działalność praktyczną.

OCHROI OSÓB l MII

OCHRONA OSÓB l MIENIA - VADEMECUM

Ochrona osób imienia - Vademecum to kompleksowo opracowany podręcznik, dostosowany do potrzeb słuchaczy policealnych szkół oraz kursów na licencję pierwszego i drugiego stopnia pracowników ochrony. Stanowi również znakomite kompendium wiedzy dla szefów i pracowników agencji ochrony.

Treść Vademecum opracowana została przez specjalistów z poszczególnych dziedzin i zgodna jest z wymogami określonymi w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 sierpnia 1998 roku (Dz. U. Nr 113, póz. 731). Pozycja omawia w zwięzły i przystępny sposób zagadnienia z różnych dziedzin prawa, psychologii, socjologii, etyki, ekonomii i zarządzania. Szczególny nacisk położony został na tematykę zawodową: ochronę mienia, konwojowanie, ochronę osób, techniczne środki zabezpieczeń, sporządzanie planów ochrony oraz czynności związane z prowadzeniem firmy ochronnej.

POLECAMY:

Wybrane elementy medycyny sądowej

Wybrane zagadnienia prawa handlowego l prawa własności Intelektualnej

Organizacja konwoju

Samoobrona l techniki Interwencyjne

Ochrona osób i mienia - wybór aktów prawnych

Podstawy detektywlstykl

Ochrona osób i mienia - Vademecum

Zamówienia:

tel./fax [phone]

---