Higiena i emisja głosu jako narzędzia pracy nauczyciela

Umiejętność operowania głosem stanowi podstawę komunikowania się nauczyciela z uczniami. Głos nauczyciela jest nośnikiem informacji, wartości estetycznych, środkiem wyrażania ekspresji dzieła literackiego, muzycznego i najbliższym kontaktem ucznia z tym wykonawstwem. Wobec znacznego obciążenia pracą aparatu głosowego, konieczne wydaje się, wykształcenie zarówno u uczniów, jak i nauczycieli odpowiednich mechanizmów ochronnych zapewniających obok wartości artystycznych , ekspresji i estetyki wykonawstwa , właściwą higienę głosu- a najważniejsze zachowanie zdrowia strun głosowych i krtani. Są to przecież podstawowe warunki wieloletniego wykonywania zawodu nauczycielskiego , które można spełnić tylko dzięki odpowiedniej technice wydobywania dźwięku przy maksymalnym odciążeniu gardła. Poza tym prawidłowej technice oddychania zawdzięczamy dogłębne dotlenienie organizmu, co sprzyja właściwej pracy serca, płuc i mózgu. Do zadań nauczyciela należy więc nie tylko ochrona własnego głosu, ale także głosu ucznia, który znajduje się w fazie rozwoju i powinien być otoczony szczególną opieką. Młody głos charakteryzuje się delikatną budową łatwo go nieodwracalnie uszkodzić, pozbawić naturalnych , prawidłowych właściwości. Istnieje zatem potrzeba opanowania przez nauczyciela , obok wysokich umiejętności własnych gruntownej wiedzy o głosie dziecka , jego możliwościach i ograniczeniach oraz fazach rozwoju.

I. Budowa i funkcje aparatu głosowego

Narząd głosowy składa się z trzech części:

1. motorycznej-która obejmuje narządy oddechowe -klatkę piersiową, płuca, mięśnie międzyżebrowe, mięśnie brzucha, przeponę. Spełnia ona podstawową funkcję życiową jaką jest wymiana powietrza tzn. pobór tlenu i wydalenie z organizmu dwutlenku węgla. Ma ona zapewnić prawidłowy oddech, który warunkuje stabilność głosu. Strukturę budowy narządu oddechowego wyznacza droga przez jaką przechodzi pobrane powietrze: :

2. głosotwórczej - która składa się z krtani, wiązadeł głosowych oraz nerwów i mięśni łączących krtań z innymi elementami aparatu głosotwórczego. W części tej zachodzi zjawisko fonacji, polegające na wytworzeniu fali dźwiękowej przez wprowadzenie w drganie wiązadeł głosowych. Inicjuje ją impuls nerwowy wysyłany z mózgu, który przetworzony zostaje na działanie fizyczne, polegające na utrzymaniu ciągłości emitowania dźwięku przez skoordynowaną pracę mięśni oddechowych. Wytwarzają one stałe ciśnienie powietrza oraz współdrganie wiązadeł głosowych tworzących fale akustyczne.

Krtań spełnia w organizmie ludzkim wielorakie funkcje: chroni drogi oddechowe i zabezpiecza przed wtargnięciem ciał obcych, bierze udział w oddychaniu kaszlowym służącym do usuwania wydzielin z płuc i dróg oddechowych, powoduje uwięzienie powietrza w klatce piersiowej, jest odpowiedzialna za czynności emisyjne. W krtani tworzą się dźwięki. Mogą to być różne nieartykułowane dźwięki wywodzące się z naszych stanów emocjonalnych, np. krzyk śmiech, szloch. Bardziej wysublimowaną formą dźwięku pochodzącego z krtani jest mowa, zaś najbardziej doskonałą śpiew. W krtani następuje przetworzenie powietrza w falę dźwiękową, która w śpiewie odbierana jest jako ton o określonej wysokości. Wewnątrz krtani znajduje się głośnia w skład której wchodzą wiązadła głosowe. Są one tym czym struny w instrumencie muzycznym- ich drgania są źródłem powstawania głosu. Narząd ten jest bardzo delikatny i podatny, przy niezachowaniu zasad higieny , na liczne niebezpieczne schorzenia. Ich napięcie, przepływ strumienia powietrza sprawia, iż wiązadła głosowe drgają , a częstotliwość z jaką proces ten występuje stanowi o zmianie wysokości dźwięku i skali głosu. Krtań umiejscowiona jest w środkowym odcinku szyi. Zbudowana jest ze szkieletu chrzęstnego, który chroni umieszczone w niej wiązadła przed fizycznymi urazami oraz mięśniami. We wnętrzu krtani znajduje się powłoka błony śluzowej. Szkielet krtani tworzy system chrząstek:

3. rezonacyjno- artykulacyjnej - w której skład wchodzą komory rezonansu głowy, jamy gardłowej, jamy ustnej, zatok, podniebienie twarde i miękkie, a także elementy biorące udział w artykulacji: język, wargi, zęby, żuchwa. Zadaniem tej części jest wzmocnienie dźwięku wytworzonego w krtani przez wykorzystanie zjawiska rezonansu.

II. O emisji głosu

Emisja głosu (łac. emissio - wysyłanie) - wydobycie głosu na zewnątrz; proces wydobywania głosu w śpiewie; kształcenie prawidłowej emisji głosu obejmuje ćwiczenia w zakresie oddychania, artykulacji, koordynacji pracy narządu głosu i układu oddechowego w celu uzyskania rezonansu, zmiany dynamiki i barwy głosu.

Emisją głosu nazywamy więc proces tworzenia dźwięku przez celową świadomą i skoordynowaną pracę aparatu głosotwórczego. W procesie tym dochodzi do kilku zjawisk :

1. oddychanie- przepływ powietrza od i do organizmu ludzkiego

2. fonacja - wprowadzanie wiązadeł głosowych w regularne drgania, wytworzenie fali dźwiękowej o określonej wysokości

3. rezonans- proces wzmocnienia i uszlachetnienia fali dźwiękowej w rezonatorach

4. artykulacja - kształtowanie głosek mowy.

Uzyskanie dźwięczności głosu możliwe jest przy skoordynowaniu zjawisk rezonansu z prawidłowym oddechem. Chodzi tu o podparcie oddechowe warunkujące stabilność oraz jednolitość wydobywanego dźwięku. Umiejętne łączenie oddechu, fonacji, rezonansu z prawidłową dykcją i ekspresją słowa , to niezbędne warunki uzyskania pięknego i sugestywnego głosu. Zakłócenie pracy jakiejkolwiek funkcji aparatu głosowego, np. oddychania prowadzi do zaburzeń w organizmie. Stąd powstaje przykre uczucie zmęczenia, bólu w gardle, krtani, brak wewnętrznej akceptacji psychicznej i dlatego tak istotną rolę odgrywa nauka właściwej emisji głosu.

Postawa ciała

Właściwa postawa aktora, śpiewaka, deklamatora, (nauczyciela) to pozycja stojąca , wyprostowana, wyrażająca aktywność. Ustawiamy się w lekkim rozkroku i staramy nie usztywniać nóg w kolanach, rozluźniamy mięśnie tułowia i szyi. Należy wystrzegać się zbytniego wypinania klatki piersiowej i brzucha zarówno ze względów estetycznych jak i dlatego, aby efektywnie wykorzystać powietrze. Zadzieranie głowy do góry należy do złych nawyków u deklamujących i śpiewających mających problem z wydobyciem wysokiej intonacji głosu. To przyzwyczajenie wiąże się najczęściej ze zbyt wadliwym unoszeniem krtani ku górze. W czasie deklamacji i śpiewu należy unikać nieestetycznych grymasów twarzy, sztucznej artykulacji Postawę powinno cechować uczucie stałej gotowości, której nie należy identyfikować z usztywnieniem organizmu, bowiem to w efekcie prowadzi do zaburzeń w emisji głosu.

Tak więc nawet postawa ciała może mieć wpływ na emisję głosu. Podsumujmy - powinna ona być w miarę wyprostowana i swobodna. Garbienie się podczas mówienia wpływa na pogorszenie funkcji oddechowej, pozycja nadmiernie wyprostowana niekorzystnie zwiększa napięcie mięśni. Równie ważna jest pozycja głowy, gdyż wpływa ona na położenie krtani podczas mówienia. Zbytnie wysuwanie głowy do przodu, cofanie jej lub przekrzywianie podczas mówienia wpływa niekorzystnie na czynność krtani.

Oddychanie

W procesie oddychania wyróżniamy dwie fazy- wdech i wydech. Fazę wdechu poprzedza stan gotowości do pobrania powietrza. Fazę wdechu i wydech dzieli krótki moment zamknięcia oddechu, który jednak powinien łączyć obie podstawowe fazy. Pamiętać należy, że prawidłowy oddech powinny wykonywać wszystkie mięśnie przy zachowaniu równowagi napięcia między nimi. Wydech polega na równomiernym zwalnianiu tego napięcia. Brak elastyczności miękkiego podniebienia oraz unoszenie krtani ku górze powoduje zwężenie górnych dróg oddechowych uniemożliwiając prawidłowe fonowanie dźwięku, który staje się ściśnięty, stłumiony oraz uwięziony.

Istnieją 3 sposoby oddychania: żebrowo-obojczykowy (tzw. szczytowy), żebrowo-przeponowy i przeponowo-brzuszny. Podczas spokojnego mówienia, u osób, u których nie ma dużych wymagań głosowych, krtań może pracować prawidłowo przy każdym z tych sposobów oddychania. Jednak przy dłuższym mówieniu i zwiększonych wymaganiach głosowych oddychanie żebrowo-obojczykowe staje się niewystarczające. Przy tym sposobie oddychania powietrze dochodzi przede wszystkim do szczytowych części płuc, tak więc oddech żebrowo-obojczykowy jest płytki i osobie mówiącej na takim oddechu może zabraknąć powietrza. Dodatkowo oddychanie żebrowo-obojczykowe może powodować zwiększenie napięcia mięśni szyi i krtani, co wpływa na pogorszenie jakości głosu. Tak więc do prawidłowej emisji głosu najlepiej jest wykorzystywać przeponę, czyli mięsień leżący na pograniczu klatki piersiowej i brzucha, który jest najważniejszym mięśniem oddechowym. Umiejętność oddychania przeponą sprawia, że oddech staje się głębszy, w związku z tym wypowiedź może być dłuższa. Umiejętne posługiwanie się przeponą podczas mówienia reguluje również napięcie mięśni krtani, tzn. pomaga je zmniejszyć przy nadmiernym napięciu lub zwiększyć, gdy napięcie jest zbyt małe. Oddychanie przeponowe jest jedną z podstaw prawidłowej emisji głosu.

Oto przykład , jak należy prawidłowo oddychać przeponą.
Stań spokojnie. Obserwuj jak oddychasz, połóż ręce na brzuchu. Wykonując głęboki wdech, wyobraź sobie, jak wdychasz powietrze nosem, przez długi przewód, do balonika znajdującego się pod pępkiem. Kiedy balonik rośnie, wtedy to samo dzieje się z twoim brzuchem. Przytrzymaj trochę powietrze w baloniku, o tak, a teraz powoli wypuszczaj powietrze. Wydychając, wyobraź sobie, że wraca ono tą samą drogą, co szło przy wdechu. To ćwiczenie na początku wymaga trochę wysiłku, ale nie należy przesadzać. Oddychając, czujemy ruchy przepony.
Na pewno łatwiej będzie, jeśli położymy się na plecach z nogami ugiętymi w kolanach. Rozstawiamy lekko stopy na podłodze. Ręce układamy wzdłuż tułowia. Wciągamy głęboko powietrze do brzucha i...zatrzymujemy oddech. Uważajmy, by powietrze nie uciekało. Stopniowo wciągamy brzuch i delikatnie przesuwamy balonik z zatrzymanym powietrzem do klatki piersiowej. W tym momencie możemy poczuć, jak przepona przesuwa się w górę. Teraz balonik z powrotem przesuwamy do brzucha i czujemy, jak jednocześnie przepona przesuwa się w dół. Przesuwamy balonik w górę i w dół kilka razy. Wykonując często takie ćwiczenie, prędko uaktywniamy przeponę. Przy tym ćwiczeniu  szybko można się zmęczyć, jeśli będziemy ćwiczyć bardzo intensywnie na bezdechu. Pamiętajmy, nic na siłę. Mięśnie przepony są sprężyste i bardzo mocne. Unieczynnione, przy pierwszych staraniach by je uaktywnić, będą stawiały opór. Najważniejsze jest, to by ciało samo zapamiętało ten sposób oddychania i praktykowało go  bez kontroli. Podczas ćwiczeń na leżąco dobrze byłoby kłaść na brzuchu jakieś obciążenie, najlepiej takie, aby nie spadło. Jeśli oddychasz z obciążeniem w sposób wymuszony, to potem, przy swobodnym oddychaniu bez obciążenia, ciało będzie samo wykazywało tendencje do oddychania przeponowego. I to wszystko, teraz tylko trzeba ćwiczyć.

Oto kilka ćwiczeń pomagających usunąć niewłaściwe nawyki oddechowe i zastąpić je prawidłowymi:

1.Nabieramy powietrze , zatrzymujemy je przez chwilę, poczym wypuszczamy starając się przy tym utrzymać aktywną pozycję wdechową. Usta układamy w ten sposób jak gdybyśmy chcieli zdmuchnąć powoli świecę lub artykułujemy spółgłoskę „s”. Powietrze wypuszczamy wolno.

2. Wykonujemy szybkie, następujące po sobie na przemian wdechy i wydechy pracą rozluźnionych mięśni oddechowych. Aktywizujemy w ten sposób przeponę.

3. Wykonujemy głębokie powtórzenia głoski „h”, imitując serdeczny, a raczej rubaszny śmiech. Poprzez położenie dłoni w okolicach pasa odczuwamy wyraźne impulsy w postaci napięcia mięśni.

III. Artykulacja i dykcja

Artykulacja definiowana jest często jako techniczny mechanizm tworzenia głosek w narządach mowy.

Dykcja polega na łączeniu poszczególnych głosek w słowa, tych zaś w zdania. Cechą charakterystyczną dykcji jest wyraźne, zrozumiałe mówienie pozwalające na swobodne śledzenie toku myśli zawartych w zdaniach. Dykcja jest wówczas poprawna gdy nauczyciel tak kształtuje głoski układające się w słowa i zdania, że bez trudu je rozumiemy, jednak bez przesadnego artykułowania. Powiązanie dykcji i fonetyki w zawodzie śpiewaka, aktora, a także nauczyciela jest koniecznością ze względu na nośność głosu , warunkującą pokonanie przestrzeni. Wyczucie przestrzeni, umiejętność operowania głosem w zależności od wielkości sali i jej akustyczności to także elementy sprzyjające komunikatywności. Dobry śpiew poprawne przekazanie słowa jest zawsze czynnikiem koncentracji woli. Bierność i bezład stanowią przeszkodę w realizacji tych celów. Wymowa powinna być staranna , dobitna, płynna swobodna. Aby osiągnąć taki stan należy przestrzegać wielu zasad, zaś przede wszystkim systematycznie i wielokrotnie ćwiczyć własny aparat głosowy wykonując różnorodne ćwiczenia dykcyjne. W początkowej fazie powinny być one poprzedzone ćwiczeniami narządów oddechowych i artykulacyjnych.

Oto kilka przykładów prostych ćwiczeń, które dla nauczyciela i uczniów mogą stanowić mały trening mięśni, niezbędny dla „rozgrzania” głosu:

1. Stań swobodnie , weź głęboki oddech nisko opuszczając dolną szczękę. Ręce kładziemy na dolnych żebrach, obserwujemy ich unoszenie.

2. Wolno wypuszczamy powietrze lekko otwartymi ustami.

3. Opuszczamy nisko żuchwę, otwieramy szeroko usta i rozszerzamy gardło „ziewając”. Krtań opada, miękkie podniebienie unosi się.

4. Rytmicznie opuszczamy i unosimy żuchwę na przemian.

5. Wykonujemy żuchwą ruchy okrężne.

6.Napinamy obie wargi wystawiając je do przodu i na przemian rozluźniając je.

7. przesuwamy język po wszystkich zębach na obu szczękach.

8. Usiłujemy końcem języka dotknąć czubka nosa.

9. Nadymamy policzki, cmokamy i parskamy.

Ćwiczenia dykcyjne

W czasie ćwiczeń wszystkie sylaby wymawiamy na jednej wysokości przy identycznym napięciu mięśni i zachowaniu stałego tempa. Innym sposobem będzie przeczytanie tekstu z wyższą niż twoja naturalna intonacją głosu. Zdania możesz wymawiać także szeptem, półgłosem lub głosem pełnym lub przeczytać je jako pytanie, przeczenie, wątpliwość, drwinę albo gniew. Systematyczny trening daje niekwestionowane wyniki.

Przykłady tekstów dykcyjnych na syczące spółgłoski:

- w czasie suszy suchą szosą sasza sobie szybko szedł

- w Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie

- nie pieprz Pietrze wieprza pieprzem, bo przepieprzysz, Pietrze, wieprza pieprzem

- szpieg zbiegł, smyk znikł, pies wściekł, deszcz ściekł, miecz siekł

- co młodsze, to słodsze, co twardsze, to starsze

Przykłady tekstów dykcyjnych na zdwajanie spółgłosek:

- czy-czczy,uczony-uczczony, cześć-czczość, czysty-dżdżysty

- pana-panna, cena-cenna, wina-winna

- siać- ssać, się-ssię

Przykłady tekstów dykcyjnych na spółgłoskę „r”:

- Piotr łotr, łotrom kmotr

- król Karol kupił królowej Karolinie korale koloru koralowego.

- Gruby szyper po grypie w grupie szyprów na krypie

IV. Profilaktyka

Mówienie i śpiewanie jest naturalną umiejętnością człowieka , wyróżniającą go spośród innych żyjących na ziemi organizmów. Częstokroć wydaje nam się że robimy to instynktownie , a więc prawidłowo. Niestety popełniamy wiele błędów obciążających naszą mowę, a przy, tym głos:

- bierzemy głośne oddechy,

- odchrząkujemy- co jest zarówno szkodliwe dla głosu jak i nieestetyczne.

- nosowo zaciemniany wyrazistość mowy

- monotonnie pod względem melodyki kształtujemy naszą wypowiedź, często przybierając zbyt niskie brzmienie głosu (to nam ma dodać powagi) , które w razie nieznajomości techniki mówienia powoduje w konsekwencji chrypnięcie, a w dalszej kolejności poważne stany chorobowe wiązadeł głosowych i gardła, utrudniające lub nawet uniemożliwiające nauczycielom pracę głosem. Choroba nauczycielska gardła nie jest jednak koniecznym atrybutem tego zawodu. Jeśli chodzi o higienę to nie trzeba przesadnie obawiać się zaziębienia - gardło musi być zahartowane, oswojone z chłodem(oczywiście nie powinno się krzyczeć na mrozie i śpiewać biegając).Jeśli nauczyciel choruje na gardło to znaczy, że nieprawidłowo używa swojego narzędzia mowy i gdzieś umknęło mu lub zaniedbał zachowania podstawowych zasady emisji głosu. Dlatego niezwykle ważna w przypadku nauczycieli jest profilaktyka, ciągłe doskonalenie aparatu mowy, własna samokontrola oraz poddawanie się okresowym badaniom laryngologicznym.

PARAMETRY POWIETRZA: wilgotność - ok. 60-70%, temperatura - ok. 18-21°C

• nawilżać powietrze (np. nawilżacze na kaloryfery)

• nie przegrzewać pomieszczeń

• często wietrzyć pomieszczenia

• przed dłuższym mówieniem i w trakcie mówienia pić letni płyn (niskosłodzony i niegazowany) - najlepiej wodę (herbata jest niewskazana - ma właściwości wysuszające)

• przy zanikowym nieżycie błony śluzowej gardła i krtani, przed długim mówieniem, rozgryźć kapsułkę witaminy A+E.

2. ZAPYLENIE W POWIETRZU

W czasie mówienia nabieramy powietrze przez usta, a nie przez nos - jak to się dzieje podczas oddychania spoczynkowego. W związku z powyższym, nie korzystamy z funkcji jamy nosowej - w tym, z funkcji oczyszczania wdychanego powietrza z pyłów. Pyły podrażniają błonę śluzową krtani, a część z nich - dodatkowo - ma właściwości alergizujące.

• regularnie odkurzać pomieszczenia (w miarę możliwości "na mokro" - podłogi, parapety, meble)

• raczej nie wieszać zasłon i firanek ("składnica kurzu" rozpylanego przy najmniejszym poruszeniu)

• regularnie spryskiwać, myć kwiaty doniczkowe

• nauczyciele powinni wycierać tablicę wyłącznie mokrą gąbką i - o ile to możliwe -  korzystać z tablic "bezkredowych"

3. RUCH POWIETRZA

W miejscu pracy powinna stale zachodzić wymiana powietrza, ale w sposób nieodczuwalny dla człowieka (tzw. przeciąg, czyli ruch powietrza odbywający się z prędkością powyżej 0,5 m/s, jest szkodliwy: może nadmiernie ochładzać i wysuszać błonę śluzową krtani, wzmaga zapylenie powietrza).

• pomieszczenia wietrzyć krótko i intensywnie podczas przerw w prowadzeniu zajęć

• unikać przeciągów

• przy odczuwalnym ruchu powietrza ograniczyć - jeśli to tylko możliwe - mówienie

4. HAŁAS W MIEJSCU PRACY

Natężenie hałasu (głośność), którego źródłem jest mowa potoczna (rozmowa prowadzona w odległości ok. 1 m) wynosi ok. 65 dB. W przypadku krzyku wartość ta wzrasta do ok. 80 dB. Przeciętny szept ma głośność ok. 20-25 dB. Z różnych badań wynika, że przeciętny poziom hałasu w przedszkolu wynosi 75-80 dB. Takie wartości natężenia hałasu nie uszkadzają jeszcze narządu słuchu, ale zmuszają osobę mówiącą do nadmiernego wysiłku głosowego: mówienie "podniesionym głosem", czyli zbyt głośno i wysoko, z dużym napięciem mięśni krtani i twardym nastawieniem głosowym.

• nie przekrzykiwać się wzajemnie

• wyrabiać w rozmówcach (uczniach) nawyk niezbyt głośnego mówienia

• podczas mówienia do większej grupy osób (wygłaszanie referatu etc.) wykorzystywać urządzenia wzmacniające głośność (mówienie do mikrofonu)

• uczniów słabiej słyszących posadzić w pierwszych ławkach

• wypracować skuteczny sposób opanowywania hałasu w klasie (znaczenie autorytetu nauczyciela)

• jeśli nie można opanować hałasu - należy ograniczyć mówienie

5. HIGIENA ŻYCIA
   

• 
  

dbałość o sprawność fizyczną (aktywny wypoczynek) - zwiększa wydolność oddechową, koordynację oddechowo-ruchową

• unikanie przeciążenia narządu głosu poza pracą
  

• unikanie stresu, rozwijanie umiejętności obniżania napięcia emocjonalnego i rozwiązywania konfliktów interpersonalnych

• dbałość o pozytywną, życzliwą atmosferę w miejscu pracy

• leczenie już pierwszych oznak infekcji górnych dróg oddechowych; ograniczenie wysiłku głosowego przy chrypce, bólu gardła itp.

• bezwzględny zakaz palenia papierosów, unikanie biernego palenia

• ochrona narządu słuchu - słabiej słyszący głośniej mówią

• wyrabianie nawyków prawidłowej emisji głosu

i doskonalenie wyrazistości mówienia (dykcja)

Bibliografia:

J.Chaciński, K Chacińska „Podstawy emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli muzyki”, Słupsk 1999

I. Łukaszewski, „Emisja głosu”, Gdańsk 1975

B. Toczyska, „Elementarne ćwiczenia dykcji”, Gdańsk 1994

Pruszewicz, A. (red.), 1992. Foniatria kliniczna. Warszawa: PZWL.

Śliwińska-Kowalska, M. (red.), Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli. Łódź: Instytut Medycyny Pracy 1999

Śliwińska-Kowalska, M. „Choroby narządu głosu u nauczycieli jako problem zdrowia publicznego” Zapobieganie chorobom narządu głosu u nauczycieli. Materiały szkoleniowe.  Łódź: Instytut Medycyny Pracy 2002

Tarasiewicz, B. Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu. Kraków: UNIVERSITAS 2003

Opracowała Dorota Cękalska

---