BADANIE DOWODÓW RZECZOWYCH
Dowody rzeczowe - wszelkie dostępne przedmioty, pozostające w jakimkolwiek związku z popełnionym wykroczeniem lub przestępstwem; są wiarygodnymi świadkami wykroczenia lub przestępstwa, których „świadectwo” jest niepodważalne, bez nieścisłości i zafałszowań stwarzanych przez człowieka. Ich wartość przewyższa wartość dowodów ze świadków, których zeznania mogą być subiektywne lub fałszywe. Są środkami służącymi do wyświetlenia prawdy materialnej.
Pojęcie śladu czyli materiału biologicznego
Do śladów biologicznych zalicza się:
- plamy krwi, wydzieliny (nasienie, ślina, pot, mleko kobiece)
- wydaliny (mocz, kał)
- włosy, fragmenty tkanek, cząstki roślinne (nasiona, liście, trawy), larwy i poczwarki owadów
W praktyce medyka sądowego najczęściej przedmiotem badań są plamy krwi, ślina, włosy.
Badanie powinno wykazać:
a) jakie jest pochodzenie gatunkowe danego materiału;
b) czy pochodzi on od określonego osobnika
Najczęstsze metody badania: a) badanie serologiczne; b) badanie hematologiczne
Badanie dowodów rzeczowych wykonują: a) Zakłady Med. Sądowej przy A.M.; b) Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie; c) Laboratoria Policji; d) Katedry i Zakłady Wydziałów Med. Wet.; e) poszczególni biegli powołani na stałe lub jednorazowo przez te instytucje.
Pobieranie, przesyłanie i postępowanie
Materiał biologiczny powinien zachować taką formę dowodu rzeczowego, w jakiej znajdował się w miejscu zdarzenia; należy go chronić przed zanieczyszczeniem, uszkodzeniem lub zamianą oraz uchronić przed powstaniem ubytków lub zaginięciem.
Badanie śladu:
Komisyjne otwarcie
Sprawdzić, czy materiał oryginalny i zgodny z opisem podanym w piśmie przewodnim
1) powinien być pobrany do odpowiednich, czystych opakowań, szczelnie zamykanych (słoje, pudełka, probówki, koperty); czyli do takich opakowań które gwarantują jego zabezpieczenie: a) zachowanie takiej formy dowodu rzeczowego, w jakiej znajdował się na miejscu zdarzenia; b) ochronę przed zanieczyszczeniem, uszkodzeniem, zamianą; c) zabezpieczenie przed powstaniem ubytków lub zaginięciem; 2) Instytucja zlecająca badanie wraz z dowodem rzeczowym przesyła pismo przewodnie, w którym podaje dane ważne dla biegłego w toku przyszłego badania; 3) Komisyjne sprawdzenie czy materiał jest oryginalny i zgodny z opisem w piśmie; 4) Przystąpienie do badania określonego laboratorium
BADANIE PLAM KRWI - ślady krwi na dowodach rzeczowych mają duże znaczenie w śledztwie przy przestępstwach połączonych z naruszeniem ciągłości tkanek organizmu ludzkiego lub zwierzęcego. Badanie obejmuje: a) badanie kształtu śladów krwi; b) stwierdzenie obecności barwnika krwi; c) określenie przynależności gatunkowej
Badanie kształtu plam krwi: Kształt plam zależy od warunków w jakich powstały oraz rodzaju i charakteru podłoża na którym się znalazły. 1) Przedmioty gładkie lepiej zachowują kształt plam, a po zeschnięciu łatwiej je zeskrobać do dalszych badań; 2) Podłoża nierówne - krew gromadzi się w szczelinach; 3) krew spadając prostopadle z niewielkiej wysokości (do 70cm) tworzy plamy o brzegach prawie okrągłych; 4) krew spadając z 2-3 m tworzy plamy okrągłe z promieniście odchodzącymi rozpryskami; 5) krew spadając na podłoże pod pewnym kątem - ślad o jednostronnym rozprysku lub w kształcie kolbiastym (wykrzyknik); 6) ścieki, kałuże, rozmazy, odciski. Gdy trudne jest makroskopowe wykrycie stosuje się próby chemiczne.
Próby chemiczne niepewne, wstępne na obecność krwi
1) Próba z wodą utlenioną - na powierzchnię badanego dowodu rzeczowego rozpyla się mgłę z wody utlenionej - w miejscu plam krwi tworzy się biała plama (enzym peroksydaza i katalaza krwi rozkłada wodę utlenioną z wydzielaniem wolnego tlenu)
2) Próba z luminolem - w pomieszczeniu zaciemnionym, sporządza się płyn (0,1% roztwór luminolu + 0,5% wodnego roztworu nadtlenku sodu); rozpyla się na badane przedmioty. Plamy krwi świecą niebieskim światłem, zbliżonym do światła lampy kwarcowej.
Próby te są nieswoiste dla krwi - dają reakcję dodatnią z enzymami roślinnymi i zwierzęcymi. Tylko ujemny wynik pozwala przyjąć, że nie ma obecności krwi.
3) Próba van Deena - składa się z rozczynu nalewki gwajakolowej do której dodano starej ozonowanej terpentyny; w przypadku obecności w plamie krwi nastąpi wydzielanie tlenu z terpentyny ozonowanej.
4) Próba benzydynowa (wprowadzona przez Adlerów): nasycony rozczyn benzydyny w 96% alkoholu i 3% rozczyn wody utlenionej w równych częściach z dodaniem kilku kropli kwasu octowego; do odczynnika dodaje się wyciągu z badanej plamy; jeśli w próbie jest krew to przed upływem minuty powinno wystąpić niebieskawe lub sine zabarwienie.
Próby pewne na obecność krwi:
stwierdzenie obecności erytrocytów
wykrywanie kryształków barwnika krwi
Metoda Teichmanna: podejrzaną plamę zeskrobujemy na szkiełko, dodajemy parę grudek soli kuchennej i parę kropli kwasu octowego lodowatego, przykrywamy szkiełkiem i ostrożnie ogrzewamy; wynik dodatni to brunatno czerwone kryształki.
Metoda Wachholza: zeskrobiny z plamy + sól kuchenna; przykrywamy szkiełkiem, a wolną pod nim przestrzeń wypełniamy mieszaniną kwasu octowego lodowatego i alkoholu 97% i ogrzewamy. Wynik dodatni: brunatno czerwone kryształki.
Metoda Bakariusa: do zeskrobin z plamy dodajemy 20% rozczyn soli kuchennej i w glicerynie i 2-3 krople kwasu octowego lodowatego; przykrywamy szkiełkiem nakrywkowym i ogrzewamy.
Kryształki hemochromogenu: do wyciągu z badanej plamy dodajemy kroplę pirydyny, siarczku amonu i kroplę rozczynu jodu w jodku potasu; przykrywamy szkiełkiem i lekko ogrzewamy. Wynik dodatni: rubinoczerwone kryształki iglastego lub rombowego kształtu.
Próby widmowe: z większych plam robimy wyciąg wodny za pomocą 30% KOH, czy kwasu siarkowego. Gdy mamy tylko drobną plamkę, część jej używamy do badania mikrospektroskopowego, rozmiękczając ją na szkiełku w kropli KOH lub pirydyny. W widmie stwierdzamy: dwie smugi między liniami Fraunhofera D i E, przy czym prawa smuga zwykle bywa szersza niż lewa. Wynik: krew utleniona zawierająca oksyhemoglobinę. Po dodaniu do krwi zawierającej HbO środka redukującego, np. wodnika hydrazyny lub siarczku amonu, występuje odtlenienie krwi. Wynik - obie smugi zlewają się tworząc jedną szeroką umieszczoną pomiędzy liniami D i E.
Ustalenie czy plama krwi pochodzi z krwi ludzkiej czy zwierzęcej
Badanie mikroskopowe erytrocytów
- krew ssaków
- krew ptaków, gadów i płazów
Do oznaczania przynależności gatunkowej białek krwi najbardziej przydatne są:
badania serologiczne
badania DNA metodą PCR umożliwia indywidualną identyfikację krwi. Jeśli w śladzie i u podejrzanego stwierdzono identyczne cechy w łańcuchu DNA, to można stwierdzić, że krew w śladzie jest krwią podejrzanego
Próba precypitacji - jest to reakcja serologiczna zachodząca między przeciwciałami zawartymi w surowicy precypitującej a rozpuszczalnymi antygenami znajdującymi się w badanym roztworze. Można nią ustalić pochodzenie gatunkowe plam krwi, próbek mięsa, kości, wydalin i wydzielin zwierzęcego lub ludzkiego pochodzenia. Konieczne są surowice precypitujące oraz wodny wyciąg z badanego materiału. Wyprodukowanie surowic precypitujących wymaga podania drogą parenteralną zwierzętom substancji uodparniających, co powoduje tworzenie przeciwciał. Te specyficzne przeciwciała będą wiązały badane antygeny.
Badanie serologiczne
Próba precypitacyjna Uhlenhutha: do jednej z czterech próbówek nalewamy 0,9 ml wyciągu z badanej plamy. Do drugiej słabego rozczynu krwi ludzkiej, trzeciej - 0,9 takiego samego rozczynu krwi królika, czwartej - 0,9ml fizjologicznego roztworu soli. Do wszystkich próbówek dodajemy 0,1 ml surowicy precypitacyjnej ludzkiej. Wynik dodatni: jeśli w badanej plamie znajduje się krew ludzka to w pierwszej próbówce stwierdzamy pierścień precypitacyjny. Taki sam pierścień znajdujemy w próbówce drugiej, zawierającej rozczyn krwi ludzkiej. Próbówki 2,3,4 są niezbędne do kontroli surowicy precypitacyjnej.
Stwierdzenie obecności barwnika krwi
Badania spektralne mają na celu wykrycie barwnika krwi. Jeśli między źródłem światła a widmem (składającym się z 7 podstawowych barw) otrzymanym z rozłożenia światła białego ( załamanego przez pryzmat, o długości fal świetlnych w granicach 4000 - 7500 Angstrema - 400-750nm), znajduje się badana hemoglobina, to pochłonie ona część fal świetlnych. Hemoglobina i jej pochodne powodują charakterystyczną absorpcję fal świetlnych długości 6650-5300 Angstrema (665-530nm). W medycynie i weterynarii sądowej stosuje się metody: mikrospektroskopowe badanie hemoglobiny, kryształów heminy, hemochromogenu lub hematoporfiryny.
Oznaczanie grup krwi - w surowicy krwi ludzi i zwierząt obecne są swoiste przeciwciała - hemaglutyniny, mające zdolność zlepiania erytrocytów i wytrącenia ich w postaci osadu lub powodują hemolizę krwinek. Wyróżnia się: a) izoaglutyniny - powodują aglutynację erytrocytów zwierząt należących do tego samego gatunki; b) heteroaglutyniny - aglutynacja erytrocytów należących do różnych gatunków. Ten cechy umożliwiły podział na grupy krwi, oparty o reakcji jaka zachodzi między krwinkami-aglutynogenami, a skierowanymi przeciwko nim izoaglutyninami surowicy.
Ludzie - w krwi człowieka występują 2 aglutynogeny (A i B) oraz izoaglutyniny (alfa i beta). Wyróżnia się 4 podstawowe grupy krwi (0, A, B, AB). We krwi A - aglutynogen A + izoaglutynina beta; We krwi B - aglutynogen B + izoaglutynina alfa; We krwi AB - algutynogen A i B, brak izoaglutynin; We krwi 0 - brak aglutynogenów, izoaglutyniny alfa i beta. Aglutynogen A - występuje w odmianach (A1-A5); W krwinkach mogą też występować aglutynogeny (M, N, P, Gi, H), a w błonie erytrocytu wykazano obecność aglutynogenu Rh u 85% populacji.
Oznaczanie układów grupowych krwi ludzkiej
Po rozpoznaniu plamy jako krwi ludzkiej należy oznaczyć układy grupowe tej krwi. Najpowszechniej przeprowadza się oznaczenia głównych grup: A, B, 0, antygenów M, N, S, s, surowicy, gammaglobuliny Gm, haptoglobiny Hp, a z układów enzymatycznych: fosfoglukomutazy (PGM), kwaśną fosfatazę (ACP), adenylokinazę (AK).
Grupy krwi u zwierząt: w związku z występowaniem dużej ilości antygenów oraz z ich dziedziczeniem w różnych zestawach, liczba kombinacji grup krwi jest bardzo duża. U zwierząt opracowano układy grupowe krwi. Każdy układ posiada wiele antygenów.
U bydła wymienia się 12 grup zawierających 83 antygeny. U świń 15 grup z 70 antygenami,, konie - 8 grup zawierające 23 antygeny; owce - 7 grup i 50 antygenów.
Badanie grup krwi - przeprowadza się za pomocą surowic testowych zawierających jeden typ przeciwciał skierowanych przeciwko określonemu antygenowi erytrocytów. Wykonuje się na świeżej krwi, pobranej od żywych zwierząt, badanie przeprowadza się jak najszybciej zanim nastąpi hemoliza krwinek. W weterynarii stosuje się metodę hemolizy, rzadziej u niektórych zwierząt metodę aglutynacji.
Badanie grup krwi znalazło praktyczne zastosowanie głównie w hodowli zwierząt. Pozwalają wykluczyć ojcostwo, macierzyństwo, określić stopień pokrewieństwa przy chowie wsobnym, różnicowanie bliźniąt jednojajowych.
W wypadku wykroczeń lub przestępstw - identyfikacja i odwoławcze badanie mięsa. Lekarz występujący w roli biegłego sądowego, po wykonaniu odpowiednich badań powinien udzielić wyjaśnień odnośnie:
oznaczenia pochodzenia gatunkowego mięsa surowego i ogrzewanego
wykrycie i zidentyfikowanie zakażeń bakteryjnych
wykrycie i zdiagnozowanie pasożytów zwierzęcych
Oznaczanie pochodzenia gatunkowego mięsa surowego
ocena wizualna przynależności gatunkowej mięsa zwierząt rzeźnych. Mięso w dużych kawałkach, np. w tuszach, półtuszach, ćwierćtuszach nie jest trudne; trudności powstają wtedy, gdy do badań dostarczono małe kawałki mięsa, mięso mielone lub potrawy czy wędliny.
bezsporne oznaczenie przynależności gatunkowej mięsa jest możliwe dzięki badaniu serologicznemu i technice PCR
badanie histologiczne - pozwala wykryć pewne różnice gatunkowe w budowie mięśni szkieletowych - różnice w poprzecznym prążkowaniu włókien i ich odmiennej budowie. Badanie nie jest wystarczające do pewnego zróżnicowania gatunku.
Oznaczenie pochodzenia gatunkowego mięsa surowego i ogrzewanego: ze świeżego mięsa sporządza się roztwór w płynie fizjologicznym; ekstrakcję należy wykonać w temp. 4 stopni; ogólną cechą charakterystyczna białek ludzkich i zwierzęcych jest mała odporność na działanie temperatur w zakresie od 40-100 stopni, która powoduje ich nieodwracalną denaturację. Białka denaturowane tracą lub zmniejszają swą zdolność swoistego reagowania na odczynach serologicznych oraz źle rozpuszczają się w płynie fizjologicznym.
Wykrywanie zakażeń bakteryjnych - do zakażenia mięśni bakteriami może dojść przyżyciowo, w czasie uboju lub po uboju. Do zakażeń wtórnych prowadzi: a) zły stan higieny zakładów mięsnych i obrotu mięsem; b) zły stan zdrowotności personelu; c) nieodpowiedni stan czystości środków transportu itp.
W celu zapobiegania zakażeniom, zwierzęta chore lub podejrzane o chorobę poddaje się ubojowi w specjalnych oddziałach sanitarnych rzeźni, a następnie wykonuje badanie bakteriologiczne.
Wykrywanie pasożytów
1) Trichinella spiralis - włosień - najbardziej niebezpieczny dla zdrowia ludzi, W Polsce istnieje nakaz badania mięsa w kierunku włośnia u świń, dzików, nutrii - organy urzędowego badania mięsa ponoszą odpowiedzialność prawną w sprawach zachorowań i epidemii włośnicy. Osoby poszkodowane mogą występować w powództwie cywilnym, w roszczeniu o odszkodowanie z tytułu upośledzenia lub inwalidztwa wywołanego włośnicą
2) wągry tasiemców - (młodociane postacie) - Cysticercus cellulosae, Cysticercus bovis; usadawiają się w tkance łącznej śródmiąższowej mięśni poprzecznie prążkowanych, mięśniu sercowym, języku, czasami w narządach wewnętrznych; Są widoczne w badaniu makroskopowym
3) sarkocysty (cewy Mieschera) - przyjmowane są za pasożyty niechorobotwórcze, znajdowane w mięsie koni, bydła, świń, owiec. W przypadku ich dużej inwazji mięso staje się szare i wodniste
Tłuszcze - identyfikacja
Tłuszcze surowe: sporządzić roztwór badanego białka w płynie fizjologicznym; jeżeli ilość białka w wyciągu jest dostatecznie duża, to wykonuje się próbę precypitacji jak wyżej.
Tłuszcze topione: próba precypitacji da wynik ujemny z uwagi na denaturację cieplną białka zawartego w tłuszczu, jedynie w niektórych przypadkach można odróżnić poszczególne gatunki tłuszczów topionych przy pomocy cech fizykochemicznych.
Do identyfikacji tłuszczów topionych służą wskaźniki: a) liczba jodowa - wyraża ilość gramów jodu związanego przez podwójne wiązanie glicerydów w 100g danego tłuszczu; b) temperatura topnienia - zakres T pomiędzy początkiem a końcem topnienia tłuszczu; c) temperatura krzepnięcia - zakres T m-y początkiem a końcem krzepnięcia; d) liczba zmydlania - ilość mg ługu potasowego potrzebna do zmydlania estrów i zobojętniania wolnych kwasów tłuszczowych w 1g badanego tłuszczu.
Badanie kości
Identyfikacja metodą anatomiczną - polega na makroskopowym badaniu kości, przy uwzględnieniu charakterystycznych elementów, szczegółów kości danego gatunku (z uwzględnieniem płci, wieku). Badania są miarodajne tylko wtedy, gdy kości są całe lub mamy duże fragmenty do dyspozycji
Badanie mikroskopowe - w przypadku gdy nie mamy do dyspozycji całych kości, sporządza się preparaty histologiczne z kości. Wykonuje się szlify kostne lub preparaty histologiczne. Aby kość pokroić na skrawki należy ją odwapnić rozcieńczonym kwasem solnym, azotowym lub mieszaniną kwasów. Kości różnicuje się na podstawie charakterystycznej bydowy histologicznej osteonów, zmiennej szerokości kanałów Haversa itp.
Badanie serologiczne białka kości - wykonuje się na materiale który nie został poddany działąniu wysokiej T ani innym czynnikom denaturującym.
Badanie PCR
Badanie skór
Ustalenie przynależności gatunkowej skór jest łatwe jeżeli do badania otrzymujemy całe skóry lub ich duże części. Na podstawie jej grubości i wielkości, rodzaju włosów, tatuażu oceniamy do jakiego zwierzęcia ona należy. W przypadku małych fragmentów świeżej i nie garbowanej skóry stosujemy badanie serologiczne lub PCR.
Badanie włosów - Budowa histologiczna włosa: I) korzeń włosa - tkwiący wraz z II) cebulką włosa w skórze; III) włos właściwy: 1) istota rdzenna; 2) istota korowa; 3) powłoczka; 4) powłoczka pochewki włosa; 5) warstwa nabłonkowa ziarnista; 6) warstwa nabłonkowa jasna; 7) pochewka korzenia zewnętrzna; 8) błona szklista; 9) torebka włosa
Włosy zwierząt są zbudowane z kreatyny - białka, nie rozpuszczalnego w wodzie, dlatego nie stosuje się badań serologicznych.
Badanie mikroskopowe - ustala się szczegóły budowy histologicznej włosów (np. ilościowe proporcje częsci składowych, obecność pigmentu itp.). Różnice są małe i trudne do wykrycia, u osobnika jednego gatunku występują różnego rodzaju włosy, a także ulegają zmianom sezonowym.
Szerokość istoty rdzennej i korowej: u ludzi istota korowa jest większa niż u zwierząt, natomiast istota rdzenna u ludzi jest cienka i przerywana, a u zwierząt gruba i zbita.
Różnice w budowie mikroskopowej: a) EQ - komórki rdzenne są prostokątne, rozdzielone jaśniejszymi plamami; b) BO - komórki rdzenne są płaskie (szerokość przewyższa znacznie wysokość); c) SU - komórki rdzenne są niewyraźne i wybitnie ziarniste, ich wysokość znacznie przewyższa szerokość; d) CAP - komórki rdzenne są trójkątne; e) CA - komórki rdzenne są wysokie i prawie kwadratowe o gładkich brzegach; f) FE - komórki rdzenne są ułożone w jeden lub kilka szeregów (do 3) brzeg włosa jest ząbkowany; g) KRÓLIK - komórki rdzenne prostokątne, leżą w licznych podłużnych szeregach; h) OV - włosy bezrdzenne, komórki powłoczki włosa ułożone są jen wewnątrz drugiej w postaci torebek i odstają
Struktura powierzchni powłoczki włosa - pozwala na ustalenie gatunku. Robi się odciski włosa na wilgotnej kliszy fotograficznej, co pozwala a ocenę pod mikroskopem struktury powłoczki włosa na jej całej długości.
Przekrój poprzeczny włosa - ocena jego budowy, włos umieszcza się między 2 płytki celuloidowe, które skleja się acetonem - tworząc blok celuloidowy, który kroi się miotomem na cienkie skrawki
Badanie pilgroskopowe - umożliwia ocenę rozmaitych uszkodzeń włosa (mechanicznych, termicznych, chemicznych), Stwierdza ono nagromadzenie złogów np. przy zatruciu talem i barwienie włosów. Pozwala określić czy włosy są wypadłe, wyrwane, ucięta, i odróżnić je od włókien roślinnych.
Badanie piór ptaków - najczęściej identyfikacja piór drobiu, np. w sprawach sądowych zwiazanych z kradzieżą, kłusownictwem, lub innymi. Pióra różnicuje się gatunkowo. Uwzględnia się cechy morfologiczne, wielkość, kształt, barwę, elastyczność i stosunki zachodzące w częściach składowych piór (np. wielkość osi pióra do chorągiewki) itp. Stosuje się wyłącznie badanie makroskopowe i mikroskopowe.