Michał Wójciak
Piotr Zając
Jednostka jako istota społeczna
W lekturze „Człowiek istota społeczna” E. Aronson prezentuje różne modele postępowania i postrzegania świata przez ludzi. Jednym z nich jest pogląd J. Benthama a mianowicie „rachunek szczęścia” czyli decyzja co jest dobre a co złe. Jego teoria leży u podstawy państwa kapitalistycznego czyli zapewnienia szczęścia jak największej liczby obywateli. H. Kelly wysunął inną teorię a mianowicie, że ludzie postępują jak naiwni naukowcy. Czyli starają się wyjaśnić czemu inni postępuj tak a nie inaczej na podstawie 3 informacji: konsekwencji, powszechności, specyficzności. Nie można tutaj pominąć problemu racjonalnego myślenia, lecz może ono zostać spełnione tylko w odpowiednich warunkach tzn:
- osoba myśląca ma dostęp do dokładnych, użytecznych danych.
- osoba myśląca ma nieograniczone środki umożliwiające jej przetwarzanie istotnych informacji.
W rzeczywistości warunki te rzadko są spełnione. Dlatego wg. S. Fiske i S. Taylor ludzie są skąpcami poznawczymi tzn. zawsze starają się oszczędzać własną energię poznawczą. Dokonujemy tego poprzez ignorowanie pewnych informacji.
Ważnym czynnikiem który pomaga lub przeszkadza człowiekowi w podejmowaniu decyzji jest efekt kontrastu i punkt odniesienia tzn: nawet zły obiekt w porównaniu z gorszym wydaje na się wystarczająco dobry czy atrakcyjny.
Kolejnymi takimi czynnikami jest wstępna aktywizacja i dostępność pojęć są to często stosowane metody w środkach masowego przekazu tzn. im częściej jest zwracana uwaga na dany problem tym widz uznaje ją za coraz ważniejszą. Innymi środkami które mogą służyć do manipulowania pewnymi decyzjami są: sposób ujęcia decyzji, kolejność podawania informacji (działa tutaj efekt pierwszeństwa), ilość informacji (działa tutaj efekt rozcieńczenia)
Heurystyki są to proste schematy działań które pomagają człowiekowi w rozwiązywaniu złożonych problemów. Ponieważ przetwarzania wszystkich informacji zajmowało by zbyt wiele czasu i energii heurystyka staje się bardzo przydatna i niezastąpiona. Można wyróżnić:
Heurystykę reprezentatywną- na podstawie podobieństwa jednego obiektu do drugiego wnioskuję, że pierwszy obiekt działa podobnie jak drugi.
Heurystyka postaw- ocenia właściwości obiektu czyli może być dobra albo zła. Można wyróżnić tutaj dwa przykłady heurystyk opartych na postawach:
-efekt aureoli
- efekt fałszywej jednomyślności
Kiedy próbujemy podjąć jakąś decyzję często kierujemy się stereotypami czyli kategoryzujemy pewne osoby czy zachowania według wcześnie ukształtowanych poglądów. Można wyróżnić tutaj:
-stereotypową wiedzę a oczekiwania, czyli stereotypy kierują naszymi oczekiwaniami.
- dostrzeganie związku tam gdzie go nie ma, czyli dostrzegamy związek tam gdzie naszym zdaniem jest a rzeczywistości nie ma.
- podział ludzi na grupę własną i obcą, my i oni. Uznajemy członków naszej grupy za lepszych i bardziej podobnych do nas.
Podstawowe błędy w wyjaśnianiu zdarzeń społecznych.
Podstawowy błąd atrybucji- przecenianie i przekładanie jednych czynników nad inne np.: czynników osobowości nad okoliczności zdarzenia .
Błąd działającego obserwatora- skłonność działających do przypisywania własnych działań czynnikom sytuacyjnym, podczas gdy obserwatorzy skłonni są przypisywać te same działania stałym dyspozycjom osobowościowym osób działających.
Błędy autopercepcji- jest to podtrzymywanie i poprawianie swego zdania o sobie czyli typowe działanie każdego człowieka.
-myślenie egocentryczne: postrzeganie swojej roli za centralną w otaczających nas wydarzeniach
-tendencja samoobronna: podnoszenie wartości własnych sukcesów i pomniejszaniu swoich porażek.
Jako obserwatorzy często nie zauważamy, że każda jednostka odgrywa wiele ról społecznych, chociaż my możemy obserwować tylko jedną z nich.
Pojęcie socjalizacji
Socjalizacja to złożony, wielostronny proces uczenia się dzięki któremu człowiek , istota biologiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawiania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne.
W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:
- Umiejętności, które leżą u podstaw wszelkich interakcji społecznych
- Normy i wzory zachowań
- Wartości
- Umiejętności posługiwania się rozmaitymi przedmiotami
Ponadto w toku socjalizacji człowiek kształtuje swoją osobowości i określa własną tożsamość. Opiera się to na trzech mechanizmach:
-wzmacnianie
-naśladowanie
-przekaz symboliczny
Osobowość podstawowa- jest to podstawowa część osobowość dla danej kultury której podłożem są uczucia i systemy wartości danej zbiorowości.
Osobowość modalna- To typ osobowości najczęściej występujący w danym społeczeństwie
Rola społeczna
Rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją, po drugie jest to schemat zachowania związanego z daną pozycją. Pojęcie roli społecznej związane jest z pojęciem pozycji społecznej. Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. Można wyróżnić dwa rodzaje pozycji:
- przypisane to takie na których zajmowanie człowiek nie ma żadnego wpływu.
- osiągane to takie które sam zdobywa
Konflikt ról może wystąpić wtedy kiedy różne Ole wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań.
W socjologii występują dwa podejścia do problematyki roli społecznej
Funkcjonalno-strukturalne- zainteresowanie rolami jak czynnikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej
Podejście interakcyjne- Zajmuje się badaniem nie jakie role są odgrywane ale jak.
Tożsamość
Poczucie tożsamości określane jest jako świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni, w różnych okresach życia, w sytuacjach społecznych i pełnionych rolach, a także świadomości własnej odrębności, indywidualności, niepowtarzalności.
Rodzaje socjalizacji:
Socjalizacja pierwotna- jest to socjalizacja którą człowiek przechodzi w dzieciństwie i dzięki której staje się członkiem społeczeństwa. W jej toku uczy się elementarnych wzorów zachowań i podstawowych ról społecznych.
Socjalizacja wtórna- dotyczy jednostki która ma już za sobą socjalizację pierwotną. Uczy nas ona posługiwania się informacjami dotychczas zdobytymi ważna część tej nauki zdobywana jest w szkole.
Resocjalizacja- jest to wymazanie dotychczasowych informacji i zastąpienie ich nowymi polega na całkowitym przekształceniu dotychczasowego świata oraz samego siebie. By resocjalizacja była skuteczna musi powstać silna identyfikacja emocjonalna z nimi.
E. Goffman - „Człowiek w teatrze życia codziennego”.
Gdy jednostka pojawia się wokół innych, starają się oni dowiedzieć się czegoś o niej. Interesują się pozycją społeczną, stosunkiem wobec innych itd. Takie poszukiwanie jest praktyczne ponieważ pozwala zorientować się co możemy oczekiwać po takiej jednostce.
Kiedy nieznany oceniamy z różnych znaków w jej zachowaniu, powierzchowności. Co umożliwia odwołanie się do wrażeń ze spotkań z podobnymi osobami. Można też zastosować stereotypy. Jeżeli znamy jednostkę od razu zakładamy czego można się po niej spodziewać.
Oczywiście ta jednostka może ukrywać, specjalnie lub nie, swoje prawdziwe postawy, przekonania. Wtedy otoczenie bazuje na deklaracjach. Posługując się terminologią Ichheisera - jednostka działa tak, by w sposób umyślny lub mimowolny wyrazić siebie, a inni pozostali pod jej wrażeniem.
Na wyrazistość jednostki wpływają dwa rodzaje symbolicznej działalności: wrażenia które przekazuje i wywołuje. Pierwsze obejmują symbole werbalne. Stosowane przez jednostkę w celu przekazania informacji przypisanych tym symbolom. Jest to komunikowanie w wąskim i tradycyjnym znaczeniu tego słowa. Drugie wrażenia to szerszy zakres działań symboli. Inni traktują to jako charakterystyczne dla osoby działającej, zakładają, że działanie to było z przyczyn innych niż chęć przekazania informacji. Jeżeli jednostka przekazuje mylne informacje to w pierwszym przypadku mamy doczynienia z fałszem a w drugim z symulacją.
Nowa jednostka daje swojego rodzaju obietnice swojego działania. Otoczenie musi opierać się na hipotezach, uwierzyć „na słowo”.
A teraz odwrotnie. Przyjrzyjmy się jednostce w nowym otoczeniu. Chce ona np. by otoczenie miało o niej dobre zdanie, albo żeby otoczenie myślało że ona ma o nim dobre zdanie. Jednostka może również chcieć, np. zmylić, oszukać lub ukryć swoje prawdziwe otoczenie. Nie ważne co chce osiągnąć, ważne jest to, że chce ona wywrzeć jakiś konkretny wpływ. Chce to robić poprzez wyrażenie samego siebie w odpowiedni sposób. Lub będzie starała się kierować otoczeniem dla osiągnięcia swojego celu.
Kiedy jednostka pojawia się wśród innych, jej działania wpływają na tworzoną przez innych definicję sytuacji. Ogólnie chodzi o wpływanie na innych.
Wiedząc o tym, że dana jednostka przedstawia siebie w korzystnym świetle, inni mogą dzielić otrzymane od niej sygnały na dwie grupy: zachowania werbalne (bez problemu manipulowane) i te które trudniej manipulować czyli wrażenia jakie wywarły jej działania. W tym ujawnia się podstawowa asymetria procesu komunikacyjnego: jednostka działająca świadoma jest tylko jednego aspektu komunikacji podczas obserwator świadom jest dwóch. Można więc kontrolować wiarygodność bardziej kontrolowanych aspektów zachowań przez mniej kontrolowane. Oczywiście jednostka działająca może być tego świadoma wtedy będzie to wykorzystywać i sterować robionym przez siebie wrażeniem na swoją korzyść. Takie działanie przywraca symetrię procesowi komunikacji. To wszystko można nazwać grą informacyjną-cykl ukrywania i odkrywania, fałszywych objaśnień i ponownych odkryć. Oczywiście obserwator może zauważyć, że jednostka manipuluje rzekomo spontanicznymi elementami zachowania i szukać czegoś takiego co znów nie będzie kontrolowane. To znów przynosi asymetrię. Bo obserwator końcu i tak uzyska przewagę nad aktorem.
Jednostka dokonuje własnej definicji sytuacji. Otoczenie również to robi poprzez reagowanie na jej działania i podejmowaniu pewnych działań. Najczęściej te definicje są na tyle zbliżone aby nie było jawnych sprzeczności. Nie chodzi o konsensus kiedy to każda jednostka otwarcie wyraża to co czuje i zgadza się szczerze z uczuciami innych. To ideał ale nie jest potrzebny do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa. Tu chodzi o stłumienie swoich głębszych uczuć i komunikowanie innym taki pogląd który według jego odczucia otoczenie potrafi zaakceptować. Każdemu uczestnikowi interakcji pozwala się przedstawić sprawy dla niego ważne w zamian ta jednostka zachowuje milczenie w sprawach istotny dla innych. W ten osiąga się interakcyjny modus vivendi. Wszyscy uczestnicy interakcji wnoszą swój wkład do jednej definicji sytuacji która zakłada zgodę, czyje i jakie roszczenia będą przez pewien czas honorowane. Uczestnicy mają też zgodę co do unikani konfliktu (odpowiedni ton głosu, słownictwo powaga i wzajemny szacunek). Taki poziom zgody nazywamy mianem „doraźnej zgody”. Taka zgoda uzyskana w jednej interakcji będzie się różnic od tej uzyskanej w innej.
W interakcji ważne są początkowe informacje. To właśnie na ich podstawie jednostka definiuje sytuacje i będzie „naginać się” pod innych. Im dłużej ta informacja trwa wstępne informacje zmieniają się. Chodzi o pierwsze wrażenie. Wiadomo łatwiej jest zmieniać wszystko na początku niż później. Kiedy pierwsze wrażenie jest początkiem łańcucha interakcji wtedy mówimy o „zrobieniu dobrego początku”.
Kiedy jednostka wkracza w krąg obecności innych narzuca im swoja definicję sytuacji, chce zrobić pewne wrażenie, wpłynąć na nich. Może się zdążyć, że coś zniszczy starania jednostki. Mamy wtedy wstrząs, interakcja zatrzymuje się. Część założeń na których opierała się interakcja załamuje się. Uczestnicy zdają sobie z tego sprawę. Wtedy ta jednostka może czuć się zawstydzona. Inni mogą być wrogo nastawieni, odczuwać zakłopotanie, zagubienie, rodzaj anemii, która powstała z chwilą załamania się systemu interakcji face-to-face.
Aby uniknąć załamania się interakcji stosuje się rozmaite praktyki. Kiedy te strategie stosowane są przez jednostkę w celu ochrony dla własnej definicji można mówić o praktykach obronnych. Kiedy korzysta z nich uczestnik interakcji dla obrony definicji pochodzącej od kogoś innego, mówimy o praktykach zapobiegawczych. Oczywiście te praktyki mają głownie na celu zapobieganie załamaniu się interakcji. Mogą jednak być rodzajem gier które mają wpłynąć na interakcje, dać coś do zrozumienia nie mówiąc niczego wprost. Mogą służyć zniszczeniu lub rozbawieniu interakcji.
F. Znaniecki - „Ludzie teraźniejsi osobowość cywilizacja przyszłości”
Na osobowość kulturalną człowieka składają się wszystkie czynności, które ten człowiek spełnia, i wszystkie dane, których doświadcza w swoim życiu, biorąc istotny udział w systemach kulturalnych. Wyróżnić można w osobowości kulturowej wiele odrębnych powiązań, układów, w których doświadczenia i czynności są mniej lub bardziej uporządkowane, zorganizowane w zależności od poszczególnych systemów kultury, do których człowiek musi się dostosować. W różnych częściowych, aktywnych układach osobowości kulturalnej zachodzą liczne związki. Są dwa rodzaje integracji.
Pierwszy jest wynikiem związków strukturalnych i genetycznych, jakie zachodzą miedzy systemami kulturalnymi, należącymi do tej samej dziedziny kultury. Wiedza nie wiąże się w system logiczny. Jednak miedzy fragmentami wiedzy występują liczne wpływy jednostronne i zależności wzajemne, tak, że można je wszystkie razem traktować jako jeden kompleks i nazwać go osobowością poznawczą człowieka.
Po drugie, miedzy fragmentami naszej osobowości, które w obiektywnym świecie do siebie nie przynależą, miedzy częściowymi układami naszych wartości i czynności, które powinny być zaliczone do innych dziedzin kultury, także zachodzą wpływy i zależności wzajemne.
Najważniejszą częścią osobowości kulturowej jest ta, której źródle jest uczestnictwo w systemach społecznych. Wprowadzenie człowiek w system kulturowy odbywa się pod wpływem społecznym innych ludzi. Człowiek biorąc udział w grupach, środowiskach kształtuje samego siebie jako istotę społeczną. Normalny, zdrowy organizm warunkiem prawidłowego, kulturalnego życia człowieka.
Znaczna większość życia społecznego znacznej większości ludzi upływa w obrębie względnie trwałych trwałych mniej lub więcej zwartych kręgów społecznych, w których jednostki te odgrywają pewne, wyznaczone role społeczne.
Krąg społeczny-zachodzi to wtedy, gdy osobnik, będący ośrodkiem zainteresowania połączony jest z innymi stosunkami społecznymi, którzy się nim interesują. Z jednej strony wymaga to od niego pewnego określonego zachowania z drugiej strony zapewnia mu się pewne korzyści (np.. krąg rodziny, kręgi zawodowe).
Wpływ kręgu społecznego na osobnika, może być wywierany na różne sposoby: przez luźną opinie społeczną, przez pomoce lub przeszkody ze strony uczestników kręgu, przez zbiorowe wystąpienia, wreszcie z pomocą specjalnych instytucji i sankcji grypowych.
Jednostka i otoczenie kształtuje ja na typ czy wzór osobowy, który to jest narzucany mu i przyjęty przez niego jako indywidualna rola w danym kręgu. Znaczy to ze w każdym kręgu jest on taką osoba, za jaką ma go ten krąg.
Osobą społeczną nazwiemy indywidualnego człowieka w określonej roli osobowej, którą faktycznie odgrywa w odpowiednim kręgu społecznym.
Rola społeczna jako wzór osobowy może być ta sama dla wielu osób, odgrywana w wielu kręgach przez wiele jednostek, bądź stosujących się do tego samego schematu.
Wzory osobowe wykazują przy tym różne skale podobieństw i różnic, umożliwiając systematyczną ich klasyfikacje, która jest tym samym klasyfikacją osób społecznych. Te podobieństwa i różnice wzorów osobowych, wyznaczających role jednostek, są sprawą obiektywnego zasobu kulturalnego zbiorów ludzkich.
Każdy człowiek bywa w ciągu swojego życia ośrodkiem wielu kręgów społecznych, odgrywa kolejno, niekiedy współcześnie, wiele odmiennych ról. Na jego osobowość społeczną składają sialiczne osoby społeczne. Jako dziecko w kręgu rodzinnym, uczeń w kręgu szkolnym itd. Elementy tych systemów stanowią jakby stateczne jądro jego osobowości społecznej. Fizyczne ciało jest głównym łącznikiem różnych uosobień jednostki.
Doświadczenie zdobyte w jednym uosobieniu wpływają na inne. Role, jakie osobnik odgrywa w pierwszej części życia wpływają na późniejsze dzieje jego osobowości społecznej. Życie społeczne człowieka ulega ewolucji aż do późnego wieku. Ale to, co zdobyliśmy na początku najbardziej wpływa na tą ewolucję.
Rozwój osobowości społecznej można zaobserwować przyglądając się rozwojowi jednostki. Z początku zaczyna stopniowo przyswajać sobie różne ustalone schematy. Nieco później jednostka zaczyna sobie uświadamiać, że istnieją normy, regulujące postępowania ludzi względem ludzi. Aż wrycie zaczyna postrzegać siebie jako osobę społeczną, spełniać lub powstrzymywać się od poszczególnych działań itp. Około 3-4 roku życia zaczynaj się rozwijać dążności osobotwórcze, czyli dążności do kształtowania własnej osoby według wzoru osobowego.
Każdy wzór osobowy zawiera cztery składniki: Jaźń odzwierciedlona, stan socjalny, funkcja społeczna i znaczenie życiowe.
Jaźń odzwierciedlona czy społeczna, to osobnik ujęty tak, jak przedstawia się sobie samemu, gdy uświadamia lub wyobraża sobie, że jest przedmiotem zainteresowania pewnego kręgu społecznego. Świadomość własnego „ja”. Powstaje na przekonaniu, jakie w jego mniemaniu mają o nim inni. Jaźń jest pierwszym składnikiem osoby społecznej. Jaźń ta obejmuje ciało i psychikę. Różne cechy z tych 2 składników będą różnie oceniane w różnych rolach społecznych.
Stan socjalny-całokształt tych praw, które osobnikowi przyznaje i stara się zapewnić dany krąg społeczny. Prawom tym odpowiadają obowiązki względem osobnika ze strony uczestników kręgu, których wykonywania krąg od nich wymaga. Do stanu socjalnego należą: stanowisko moralne, pozycja ekonomiczna, sfera bezpieczeństwa i sfera prywatności.
Stanowisko moralne jest to prawo osoby społecznej do tego, aby być traktowaną jako przedmiot czynnych obowiązków moralnych. Czyli aby uczestnik objawiał czynną, pozytywną dążność społeczną (???).
Pozycja ekonomiczna polega zasadniczo na przyznanym osobnikowi przez dany krąg społeczny prawa do utrzymania bytu materialnego na pewnym poziomie.
Sfera bezpieczeństwa osobistego obejmuje wszystkie te wartości człowieka, które dany krąg społeczny uznaje za słuszne do niego należące i które chroni od uszkodzenia przez ujemne działania innych.
Sfera prywatności obejmuje wszystkie te czynności osobnika, które dany krąg świadomie wyłącza z zakresu regulacji społecznej, traktuje je jako sprawy ściśle osobiste, prywatne.
Funkcję społeczną osoby stanowi ogół obowiązków, jakie posiada ona w danym kręgu. Są zadania rzeczowe i aktywność moralna.
Znaczenie życiowe polega na wpływie, jaki odgrywanie przez osobnika danej roli wywiera bądź na jego własne życie, bądź na życie kulturalne i społeczne środowiska. W pierwszym przypadku mówimy o znaczeniu subiektywnym, w drugim w znaczeniu obiektywnym.
Jeżeli chodzi o kształtowanie się według jakiś wzorów osobowych to mamy dwie dążności: do przystosowania osobistego i samodzielności społecznej. Pierwsze wyrażają się tym, że człowiek dobrowolnie stara się odpowiedzieć wymaganiom kręgu społecznego, przyjąć i zastosować w swym postępowaniu sprawdziany osobowe uznane w tym kręgu-słowem, usiłuje odegrać tę rolę, którą krąg mu narzuca i tak, jak krąg tego żąda. Natomiast w dążeniu do samodzielności społecznej człowiek stara się urzeczywistnić „własne” sprawdziany osobowe, czerpiąc je poza kręgu lub przekształcając je, które mu krąg narzuca, wybiera sam swoją rolę, a przynajmniej odgrywa nadaną mu rolę tak, jak sam uważa za najlepsze.
Z poczuciem dużej wartości dodatniej własnej osoby łączą się dążności o charakterze ekspansyjnym, czyli dążności do rozszerzania swojej roli, z poczuciem własnej małowartościowości-dążności restrykcyjne, usiłujące zacieśnić, ograniczyć zakres doświadczeń i działań objętych w danej roli.
Mamy wiec 4 główne klasy dążności osobotwórczych: dążności do ekspansyjnego i do restrykcyjnego podporządkowania się, dążności do ekspansyjnej i restrykcyjnej samodzielności.
Mamy kilka prawd o kręgach. Po pierwsze, że pewne kręgi społeczne, narzucają człowiekowi w dzieciństwie i młodości określone role i powodują przyjęcie tych ról, wpływają pozytywnie na rozwój pewnych rodzajów dążności osobotwórczych, hamują zaś rozwój innych; po drugie, że ludzi, u których wpływy kręgów społecznych w dzieciństwie rozwinęły pewien rodzaj dążności osobotwórczych, poszukują później takich kręgów i ról; po trzecie, że w jakimkolwiek kręgu znajdzie się człowiek i jakąkolwiek odegra rolę, w tworzenie swojej osoby społecznej objawia przeważnie dążność, najbardziej rozwinięte w poprzednich uosobieniach.
Mamy trzy główne klasy kręgów, w których jednostki spędzają dzieciństwo i młodość: kręgi wychowawcze, jak rodzina czy szkoła, kręgi pracy, kręgi zabawy. Wiadomo mogą się łączyć, wpływać na siebie, wpływają na dalsze życie jednostki.
Mamy trzy typy ludzi biograficznie typowych. Ludzie dobrze urodzeni to tacy, u których przeważał krąg wychowawczy, ludzie tacy nie pracowali lub tylko praktykowali, a krąg zabawy był pod opieką wychowawczą. Ludzie pracy to tacy, u których okres wychowawczy był zbyt krótki lub za mało intensywny by wywrzeć wpływ na ich przyszłość; natomiast okres pracy zaczął się wcześnie i trwał nieprzerwanie pozostawiając mało czasu na zabawę. Ludzie zabawy to ludzie, którzy wprawdzie podlegali wychowaniu i pracy, lecz większość czasu spędzili na zabawie z rówieśnikami bez kontroli dorosłych.