1. Człowiek jako istota społeczna

Człowiek jest istotą społeczną, bo:
- jego rozwój jest nierozerwalnie związany ze społeczeństwem
- realizuje swoje potrzeby żyjąc w społeczeństwie
- kształtuje swoją wiedzę o świecie dzięki innym ludziom
- społeczeństwo umożliwia mu przeżycie w początkowym okresie jego życia
- poprzez swoją działalność oddziałuje na otaczającą go rzeczywistość
Socjalizacja - to proces, który kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje
go do życia w społeczeństwie. W czasie jego trwania jednostka przyswaja sobie
obowiązujące w otoczeniu społecznym umiejętności niezbędne do życia, ideały,
reguły i normy postępowania, wartości symbole i role społeczne. Socjalizacja
pierwotna -  zachodzi w dzieciństwie poprzez obserwację, wtórna - świadomie nabywanie wartości i wiedzy. Osobowość - to zbiór unikatowych względnie trwałych cech indywidualnych (motywy działania, intelekt, temperament, charakter, tożsamość, wartości).
  Grupy społeczne: Formalne - posiadają ściśle określone struktury, działają
 według określonych przepisów i prawa, Nieformalne - tworzą się spontanicznie,  nie mają sformalizowanej struktury. Pierwotne- członków łączy więź emocjonalna i kontakty osobiste. Niewielka liczebność, przynależność nie zawsze dobrowolna. Wtórna - przynależność dobrowolna, duża liczebność, więzi oparte  na wspólnych interesach, cel. Małe - prosta struktura wewnętrzna, bezpośrednie stosunki między członkami grupy. Duża - min. Kontakty bezpośrednie lub ich brak, rozbudowana struktura wew., podgrupy, członkowie nie znają się osobiście. Ekskluzywna  - ściśle określone kryteria dotyczące przyjęcia, Inkluzywna - dostęp dla wszystkich chętnych, Ograniczona - stosowanie różnych kryteriów. Grupa społeczna - to zbiorowość składająca się z 3 lub więcej osób, pomiędzy którymi zachodzą różnego rodzaju więzi i zależności o względnie trwałym charakterze. Cechy: ma przynajmniej 3 osoby, zachodzą w niej rozmaite interakcje, ma własne Reguły postępowania, wartości oraz symbolikę, ma cele, których realizacja wzmacnia spójność grupy, stanowi jedność na zewnątrz, zachowuje odrębność od innych grup, posiada przywódcę i strukturę wewnętrzną.
Więzi społeczne - to relacje i zależności wiążące jednostkę ze zbiorowościami i grupami społecznymi i innymi jednostkami. Typy: naturalne - ich źródłem jest wspólne pochodzenie lub pokrewieństwo członków grupy. Ten typ więzi nigdy nie wygasa. Zrzeszeniowe - powstają w wyniku dobrowolnego zrzeszania się ludzi w różnych  organizacjach. Stanowione - są narzucone z wewnątrz lub ustanowione siłą. Zbiorowość społeczna - to grupa ludzi, między którymi wytworzyła się i choćby przez krótki czas utrzymuje więź społeczne (para, tłum, krąg społ.). Środowisko społeczne - jest to ogół społ. warunków, które kształtują rozwój i zachowanie  jednostek. Tworzą je ludzie, grupy społeczne, przedmioty będące wytworami ludzkiej aktywności, a także środowisko kulturowe. Rodzaje: Rodzina - to najstarsza i najpowszechniejsza forma życia społ. Tworzą ją połączeni węzłem  małżeńskim mężczyzna i kobieta, ich potomstwo, a w szerszym znaczeniu także ogół krewnych obu małżonków. Często jest nazywania podstawową kom. społ. Funkcje rodziny: ekonomiczna, opiekuńczo - wychow. , prokreacyjna, seksualna, socjalizacyjna, stratyfikacyjna, rekreacyjna, emocjonalna, kulturowa, kontrolna.

Człowiek od zwierząt różni się specyficzną budową ciała oraz rozwiniętymi funkcjami mózgu, dzięki którym myśli, przeżywa, wyraża swoje uczucia - jest istotą rozumną. Może kierować swoim postępowaniem, dokonywać wyborów i podejmować decyzje związane z własnym życiem, np. kształceniem się, pracą zawodową, miejscem pracy i miejscem zamieszkania, przynależnością do określonej organizacji itp. Jest również istotą społeczną, jedyną posiadającą kulturę i zdolną do jej tworzenia. Pozostaje w ścisłych związkach z otaczającym go światem - dzięki czemu istnieje, rozwija się i działa. Każdy człowiek ma indywidualne potrzeby, cechy odróżniające go od innych. Oznacza to, że posiada określoną osobowość.

Człowiek jest istotą społeczną i nie może się w pełni realizować bez obecności innych ludzi.
Rodzaj relacji międzyludzkich, ich realizacji i rządzące nimi zasady oraz wynikający z tego sposób, w jaki ludzie odnoszą się do siebie, określa charakter i strukturę społeczeństwa. Społeczeństwo, w którym żyjemy, narzuca określone normy zachowania, przyjęte przez konkretną wspólnotę. Poprzez interakcje z innymi uczymy się języka i przyjmujemy podstawowe role życiowe. Istoty ludzkie żyją w grupach: pierwszą z nich jest rodzina mała( rodzice i dzieci), potem rodzina wielka (krewni), potem większe wspólnoty, również narodowe. Czasem ludziom udaje się współżyć w harmonii, ale historia uczy że nie ma grupy idealnej, wobec czego żaden naród czy społeczność nie może liczyć na brak konfliktów. Badanie nad człowiekiem jako istotą społeczną jest badaniem interakcji międzyludzkich w grupach w celu zrozumienia, jak one powstają, w jaki sposób pojawiaj się konflikty i jak znaleźć najlepsze rozwiązania tych konfliktów. U podłoża takich badań leży problem, jak członkowie dużych zbiorowości kształtują swoje zachowanie.

2. Kontrla społeczna

Kontrola społeczna to system nakazów, zakazów i sankcji, które służą grupie lub społeczności do utrzymania konformizmu ich członków wobec przyjętych norm i wartości. Formy kontroli:

• formalna - spisana w regulaminach poszczególnych organizacji, stowarzyszeń, a tym bardziej w państwowych kodeksach prawnych,

• nieformalna - wszelkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i wszystke reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadach zwyczaju,

• zewnętrzna - polega ona na przymusie stosowanym przez grupy społeczne, które przy użyciu systemu sankcji społecznych, a czasami również manipulacji, podtrzymują konformizm jednostek odczuwających swoje posłuszeństwo jako wymuszone i często niechciane.

• wewnętrzna - polega na internalizacji przez jednostkę norm, wartości i wzorów zachowań tak, iż ona odczuwa wewnętrzny nakaz postępowanie zgodnie z nimi, nie ma poczucia bezpośreniego zewnętrznego przymusu (jedna z najskuteczniejszych odmian kontroli społecznych)

Mechanizmy kontroli społecznej.

• psychospołeczny - wskazujący na posłuszeństwo wobec przyjętych norm i wartości (nakaz moralny)

• materialnospołeczny - przymus zewnętrzny stosowany przez otoczenie, środowisko, instytucje.

Na pograniczu mechanizmów kontroli społecznej funkcjonują zwyczaje i obyczaje.

Pod nadzorem kontroli społecznej.

Jednostka w społeczeństwie jest dość zniewoloną istotą. Jej zachowanie podlega nieustannej obserwacji i, w razie potrzeby, jednostka przywoływana jest do porządku. Z części ograniczeń jednostka zdaje sobie sprawę, innym podlega nieświadomie. W efekcie między bajki należy włożyć ideę człowieka wolnego i wyzwolonego. Od kontroli społecznej uciec się nie da.

Kim jest zatem nasz nadzorca? Piotr Sztompka podał taką definicję tego pojęcia: „Kontrola społeczna to zespół czynników kształtujących zachowanie jednostki w sposób społecznie pożądany. Czynniki te występują w dwóch aspektach - statycznym i dynamicznym. Aspekt statyczny - to społeczny system normatywny przedstawiający wzorzec zachowań wymaganych. Aspekt dynamiczny - to społeczne oddziaływanie represyjne i prewencyjne, podjęte w wyniku stwierdzenia rozbieżności pomiędzy aktualnym lub prawdopodobnym zachowaniem jednostki a wymaganiami systemu normatywnego, oddziaływania zmierzające do usunięcia lub zmniejszenia tej rozbieżności.”

Czyli, inaczej mówiąc, kontrola społeczna to wszystko, co sprawia, że zachowujemy się w określony sposób, akceptowany przez innych. Kontrola nie jest osobą, czy instytucją - to raczej rzecz dziejąca się między-jednostkowo, zakodowana w naszych myślach i działaniach. By kontrola mogła być sprawowana, potrzebne są dwie rzeczy. Po pierwsze, ów aspekt statyczny, czyli pewien wzorzec zachowań. Bo skąd mielibyśmy wiedzieć, jak się zachowywać, gdyby tego wzorca nie było? Porównując nasze zachowanie ze wzorcem, zarówno my sami, jak i nasze otoczenie, jesteśmy w stanie stwierdzić, czy jest to działanie poprawne, dobre, czy złe i niekorzystne. Po drugie, czynnik dynamiczny, czyli system nagród i kar. Mają one za zadanie wzmacniać nasze dobre zachowania oraz zapobiegać i wygaszać te złe. Przypomina to trochę tresurę, a raczej autotresurę, bo to przecież same jednostki stanowią o mechanizmie kontroli.

Wzorzec zachowań pożądanych to inaczej system normatywny, czasem zwany także systemem aksjonormatywnym. Ów system składa się z dwóch elementów. Pierwszy to wartości, czyli - najoględniej rzecz ujmując, bo tematyka wartości w socjologii dość obszerna jest - wartości to pewne pożądane i wymagane społecznie cele jednostkowej działalności. Wartością może być np. bogactwo, rodzina, szczęśliwe życie, kariera, ochrona przyrody. Drugi element systemu to normy, czyli społecznie wymagany sposób zachowywania się. Normy zazwyczaj powiązane są z konkretnymi wartościami i wskazują sposób, w jaki owe wartości w danym społeczeństwie osiągnąć. Dla wartości bogactwo normą może być ciężka praca; dla rodziny - ślub i posiadanie dzieci; dla ochrony przyrody - nieniszczenie cennych przyrodniczo terenów. Sytem aksjonormatywny nie jest oczywiście tylko jeden i najbardziej właściwy. Generalnie, ile grup społecznych, tyle wzorców wartości i norm. Co więcej, owe wzorce zmieniają się w czasie, np. o ile kiedyś nieślubne dziecko było wstydem i hańbą, to teraz coraz częściej nikt już na to nie zwraca uwagi.

Aby kontrola mogła być skuteczna, oprócz wzorca zachowań musi istnieć również system sankcji. Sankcje to wszelkie oddziaływania otoczenia, które sprawiają, że jednostki zachowują się zgodnie z wymaganiami systemu aksjonormatywnego. Sankcje dzieli się przede wszystkim na pozytywne (nagrody, wzmacniają pożądane postępowanie) i negatywne (kary, mają na celu eliminację złych zachowań). Inny podział wyróżnia sankcje prewencyjne (zapobiegające) i represyjne (zastosowane po fakcie). Dalej, istnieją sankcje realne (np. kara fizyczna w postaci chłosty czy klapsa) i symboliczne (pogarda otoczenia, obmowa, wyśmianie). Ostatni podział wyróżnia sankcje formalne (wynikają z prawa, np. kara grzywny lub więzienia, ale także wszelkie odznaczenia i premie) i nieformalne (akceptacja lub odrzucenie).

Kontrola społeczna sprawowana jest zawsze przez kogoś. Agencjami kontroli społecznej są przede wszystkim grupy społeczne. Nie pojedyncze jednostki, nie nieokreślone bliżej byty, ale właśnie grupy. Człowiek w ciągu całego swojego życia przynależy do kilkudziesięciu, jeśli nie kilkuset różnych grup - w jednych krócej (np. współpasażerowie z pociągowego przedziału), w innych dłużej (np. rodzina). Każda grupa kontroluje zachowanie jednostek, w związku z czym kontrola jest wszechobecna i permanentna. Oczywiście owa kontrola nie jest zawsze tak samo efektywna. Skuteczność kontroli zależy od wielu czynników, m.in. od wielkości grupy, jej trwałości, częstości stosunków wewnątrzgrupowych, stopnia organizacji grupy (to wszystko to tzw. czynniki obiektywne), a także od atrakcyjności grupy dla jednostki i stopnia identyfikacji jednostki z grupą (czynniki subiektywne). Generalnie zależność jest taka, że im starsza stażem grupa, im więcej w niej osobistych kontaktów między jej członkami, im bardziej jednostce zależy na tej grupie, tym silniejszą kontrolę owa grupa sprawuje.

Jednak nie tylko grupy społeczne kontrolują jednostki. Kontrolujemy się także sami, po prostu pilnujemy sami siebie. Stąd kontrolę społeczną dzieli się na zewnętrzną i wewnętrzną. Kontrolę zewnętrzną pokrótce omówiłam przed chwilą. Z kolei kontrola wewnętrzna to wszelkie oddziaływania płynące z naszej psychiki, nasze własne blokady, zahamowania, skrupuły. Naruszenia wewnętrznych zasad kontroli powoduje niemiłe stany emocjonalne, powszechnie zwane wyrzutami sumienia. By jednak mogła zaistnieć kontrola wewnętrzna, jednostki muszą najpierw przyswoić reguły zawarte w systemie aksjonormatywnym. Dzieje się to podczas procesu socjalizacji, zarówno tej pierwotnej (pierwsze lata życia, najczęściej w rodzinie), jak i wtórnej (wszelkie inne grupy, które `wychowują' jednostki).

Od kontroli społecznej uciec się nie da, podlegamy jej na każdym kroku. Czasem zasady kontroli delikatnie i bezboleśnie kierują naszym życiem, nad wieloma regułami postępowania nikt się specjalnie nie zastanawia - ot, tak trzeba się zachowywać i już. Dopiero, gdy jakaś jednostka naruszy te normy, inni zdają sobie sprawę z istnienia owych zasad. I wówczas właśnie mogą pojawić się pytania `dlaczego?' i `kto?'. Dlaczego to wolno zrobić, a tamtego już nie? Kto postanowił, że tak należy się zachowywać? Pytania trudne, nieoczywiste, ale takie, które czasem warto sobie zadać.

3. Osobowość społeczna - zespół cech trwałych jednostki, wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy.

POJECIE I SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ

Człowiek, żyje, działa i rozwija się w społeczeństwie, środowisku, grupie społecznej, w których spełnia określone funkcje. Wymaga to od niego określonych cech osobowości. Osobowość społeczna człowieka kształtuje się i rozwija pod wpływem środowiska biologicznego o środowiska społecznego.

Osobowością społeczną nazywamy względnie trwałą strukturę psychiczną człowieka, ukształtowaną pod wpływem czynników środowiska biologicznego i społecznego, wpływającą na jej zachowanie i działanie nadając kierunek i organizację.

Osobowość społeczna stanowi względnie autonomiczna i dynamiczną całość cech psychicznych, uformowaną w procesie życia jednostki, posiadającą swoistą strukturę i rządzącą się własnymi prawami. Znaczy to, że:
1. Osobowość jest złożonym systemem cech wzajemnie się przenikających i warunkujących, których istotę można zrozumieć jedynie wówczas, gdy będzie się je analizować na tle całokształtu życia psychicznego i systemu działań jednostki.
2. Osobowość jest całością zorganizowaną, a więc posiadającą swoistą strukturę, w której ramach wszystkie cechy psychiczne są od siebie zależna, ale nie wszystkie jednakowo ważne; pewne z nich są dominujące, bardziej aktywne i wywierają decydujący wpływ na zachowanie jednostki.
3. Cechy składające się na strukturę osobowości nadają całej osobowości charakter dynamiczny i aktywny
4. Aktywność osobowości skierowana jest na realizację określonych celów i ideałów, ukształtowanych na podłożu przyswojonych przez jednostkę wartości społecznych
5. Osobowość jako całość jest tworem ukształtowanym na podłożu życia jednostkowego, osobistych doświadczeń nagrodzonych w toku pracy i współżycia z innymi ludźmi, rozbudzonych potrzeb oraz przyswojonych ideałów i wzorów życia .

2. CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNĄ

Człowiek przychodzi na świat z określonymi cechami psychofizycznymi (zdolnościami, temperamentem i innymi), na których podłożu, w procesie socjalizacji, kształtuje się osobowość. Podstawą socjalizacji jest uczenie się, gromadzenie wiedzy i doświadczeń, aktywne przystosowywanie się do wymogów społeczeństwa. W toku socjalizacji społeczeństwo wyposaża człowieka w określony zasób wiedzy i umiejętności, oraz wyrabia w nim pewne nawyki i mechanizmy regulujące jego postępowanie. Na mechanizmy te składają się trzy elementy:
- Potrzeby
- Postawy
- Normy

>> Potrzeby społeczne

Potrzeby to wytwarzające się w organizmie człowieka względnie trwałe ogniska napięć, powstałe jako rezultat odczuwanego przez jednostkę braku czegoś, braku, który utrudnia jej normalne funkcjonowanie i motywuje ją do działania. Potrzeby powstają, zatem jako rezultat zachwiania równowagi między organizmem a środowiskiem, co powoduje wystąpienie działania zmierzające go przywrócenia równowagi, a więc do zaspokojenia danej potrzeby .
Amerykański uczony A. H. Maslow wyróżnił siedem podstawowych grup potrzeb motywujących ludzkie działanie:
1. Potrzeby fizjologiczne (pożywienia, ochrony organizmu przez zimnem, seksualne), bezpieczeństwa (ochrony organizmu przed zagładą, utrzymania pozycji społecznej)
2. Przynależności i miłości (uczestnictwa w grupach społecznych, pozytywnego odzewu emocjonalnego ze strony innych osób)
3. Szacunku (reputacji, prestiżu)
4. Samo urzeczywistnienia (spełnienia swoich marzeń oraz wykorzystania zamiłowań i uzdolnień)
5. Wiedzy i rozumienia (poznania tajemnic świata i zrozumienia mechanizmów jego funkcjonowania)
6. Estetyczne (dążenie do piękna)

Zdaniem Maslowa zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (fizjologicznych, bezpieczeństwa) uaktywnia i wzmacnia potrzeby wyższego rzędu. Geneza większości potrzeb, jak i sposób ich zaspokojenia ma charakter wybitnie społeczny. Pozycja, jaką człowiek zajmuje w społeczeństwie, ustrój społeczno - polityczny i rodzaj kultury decydują o tym, w jakim stopniu jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby i w jakiej formie to czyni .

Socjologowie zajmujący się problematyką pracy wymieniają następujące czynniki wpływające na motywacje pracownicze, a tym samym na zachowania pracowników w środowisku pracy:
- Zdolność do wykonywania pracy
- Wysokość zarobków
- Ogólne zadowolenie z pracy

Przyjmują te trzy, najważniejsze elementy determinujące zachowanie człowieka w procesie pracy wymienia się bardziej szczegółowe uwarunkowanie zachowań pracowników, a mianowicie:
a) Zmiany organiczne zachodzące w organizmie ludzkim, wraz z procesem starzenia się człowieka
b) Poprzednie miejsce pracy i motywy, jakie skłoniły pracownika od zmiany miejsca pracy
c) Historia osobowości społecznej, obejmująca między innymi środowiskowe pochodzenie danego pracownika
d) Fizyczne i techniczne warunki pracy, nazywane niekiedy warunkami materialnymi
e) Finansowe warunki pracy, czyli wysokość zarobku otrzymywanego przez pracownika
f) Socjalne warunki pracy, czyli oddziaływanie społecznego systemu organizacji na zachowania się jednostki ludzkiej i poszczególnych grup ją tworzących

>> Postawy

Postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji od oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno - oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowań się wobec tego przedmiotu.

Przedmiotem postawy jest człowiek, który drogą kontaktów z przedmiotem postawy ustosunkowuje się do niej w pewien sposób. Postawa jest zawsze wobec czegoś - co istnieje obiektywnie lub subiektywnie dla podmiotu postawy.
Przedmiotem tym może być człowiek, proces społeczny, idea społeczna, instytucja, norma, wytwór materialny, pojęcie. Mogą też być takie sytuacje, które nigdy nie istniały (których nazwy określają klasy puste). Na przykład, termin termonuklearna zagłada świata nie ma żadnych desygnatów (jest nazwą pustą), ale do zjawiska tak określanego większość ludzi ma negatywny stosunek.

Każdą postawę można scharakteryzować na podstawie kilku zasadniczych kryteriów. Najczęściej kryteriów. Najczęściej uwzględnia się następujące:
1. Treść przedmiotowa
2. Zakres
3. Kierunek
4. Siła
5. Złożoność

TREŚĆ PRZEDMIOTOWA. Postawa dotyczy zawsze czegoś. Jej przedmiot jest zarazem jej treścią. Zatem wskazanie treści postawy jest konieczne

ZAKRES. Postawa może dotyczyć większej lub mniejszej liczby przedmiotów. Biorąc pod uwagę ilość desygnatów można ustalić kontinuum pod względem jej liczebności. Na przykład postawa polityczna ma zakres większy (odpowiada jej więcej desygnatów) niż postawa wobec partii politycznej.

KIERUNEK. Postawa posiadając komponent afektywny ma zarazem określony kierunek tego uczucia lub oceny od bardzo przychylnego, przez serdeczny, przyjazny, pozytywny, do wrogiego, agresywnego.

SIŁA. Istnieją postawy o różnej sile emocji (różnie „naładowane emocjonalnie”). Istnieją, więc postawy o dużym ładunku emocji oraz ledwo „letnie”. Ma to duże znaczenie przy zmianach postaw, bowiem od ich emocjonalnej siły zależy ich trwałość.

ZŁOŻONOŚĆ. Struktura postaw jest bardzo różnorodna - w zależności od podmiotu i przedmiotu. Są postawy złożone ze wszystkich trzech komponentów, ale bywa, że tylko z dwóch (na przykład poznawczego i afektywnego). Na podstawie złożoności postaw buduje się często ich typologię. Na przykład F. N. House wyróżnił cztery typy postaw:
- Osobowe
- Materialne
- Dotyczące kultury
- Dotyczące społeczeństwa

Wyróżnia się podział postaw na stereotypowe i niestereotypowe. Według Morgana „stereotyp to pewien stan mocno uproszczonych przekonań, które utrzymywane są powszechnie przez członków określonej grupy”. A wedle Hilgarda stereotyp to „… tendencje, stronnicze uogólnienie, dotyczące zwykle jakiejś grupy społecznej lub narodowościowej, na podstawie, którego poszczególnym jednostkom przypisuje się fałszywe cechy, których nie mają”.

Postawy stereotypowe charakteryzują się:
- Bezkrytyzmem - przyjmowanie czegoś bez dowodu
- Nadmiernym uogólnieniem
- Nadmiernym uproszczeniem - skrótami, brakiem zróżnicowań
- Silnym zabarwieniem emocjonalnym
- Sztywnością trwałości, odpornością na zmiany.

Postawy jako zjawisko ze sfer świadomościowej kształtuje się przez dwojakiego rodzaju bodźce. Przez otaczający człowieka świat zewnętrzny, postrzegany zmysłowo i intelektualnie, poddany odpowiednim transformacjom w świadomości oraz przez „parametry” psychiczno - biologiczne człowieka.

>> Normy społeczne

Normy to ogólne reguły kierujące ludzkim postępowaniem. Funkcja norm polega na tym - pisze J. J. Wiatr, że wskazują one jednostce, jak powinna postępować, jakiego postępowania winna się wystrzegać, jakie oczekują ją nagrody i kary za stosowanie się lub niestosowanie się do narzuconych przez społeczeństwo wzorów zachowań .
Normy mogą być sformalizowane (na przykład normy prawne) lub też nieformalne (na przykład normy obyczajowe, moralne). Stają się one ważnym elementem osobowości wówczas, gdy zostają przez osobę „zinternalizowane”, tzn. przekształcone w wewnętrzny nakaz. Złamanie takiej uwewnętrznionej normy w praktycznym działaniu powoduje niepokój, niezadowolenie z siebie, wyrzuty sumienia.
Potrzeby, postawy i zinternalizowane normy stanowią niezwykle ważne czynnikami kształtującymi osobowość, gdyż narzucają jednostce cele działania, mobilizują jednostkę do realizacji tych celów i określają sposoby ich osiągania. Kształtują też ogólne wzory postępowania, emocjonalny stosunek do rzeczywistości, wytwarzają określoną wizję świata i stosunków międzyludzkich.

3. STRUKTURA OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ.

Elementami osobowości społecznej są:
1. Czynniki biologiczne i psychiczne
2. Rola społeczna
3. Jaźń subiektywna
4. Jaźń obiektywna
5. System uznawanych wartości społecznych
6. Wzór osobowy

4. CECHY PSYCHICZNE I BIOLOGICZNE

Cechy psychiczne człowieka różnią się między sobą stopniem i zakresem wpływu na postępowanie człowieka. Mając na uwadze kryterium, możemy cechy osobowości człowieka podzielić na cztery grupy.
1. Cechy, które mają wpływ na dobór celów - motywy
2. Właściwości, od których zależy poziom działania człowieka - zdolność i inteligencja
3. Właściwości, które określają tempo. Szybkość, siłę i trwałość reakcji jednostki - temperament
4. Cechy, które wskazują, czy dobór przez człowieka celów i sposobów ich realizacji jest zgodny z ogólnie przyjętymi normami i zasadami moralnymi - charakter człowieka

>> Motywy, motywacja

Czym jest motyw? Nauka nie daje na to pytanie zgodnej odpowiedzi. Psychologowie, socjologowie i pedagodzy rozmaicie odpowiadają na to pytanie.
Według J. P. Guilforda motywem jest każdy określony, wewnętrzny czynnik lub stan, który prowadzi do rozpoczęcia i podtrzymania aktywności .

K. B. Madsen, który podjął trud zestawienia znacznej części psychologicznych teorii motywacji, określa motyw jako zmienną pobudzającą, podtrzymującą i kierującą zachowaniem się podmiotu .

J. S. Brown pisze złośliwie, że motywacja może być świadomą lub nieświadoma, może być identyczna lub różna od popędu; może kierować lub nie kierować zachowaniem się i wszystkie motywy mogą być nabyte lub instynktowne. Co więcej można znaleźć argumenty podtrzymujące pogląd zarówno, że motywacja jest czymś w zachowaniu się, jak i że jest pojęciem bezużytecznym, że jest po prostu energią poruszającą ciało, albo, że jest identyczna z nerwowym rozładowaniem specyficznych struktur systemu nerwowego .

Nie mamy tu możności analizowania szerzej tego zagadnienia. Rozpatrując definicję motywacji z punktu widzenia psychologii uczenia się przyjmujemy, że motyw jest wewnętrzną potrzebą skłaniającą człowieka do działania.

Rozróżnia się motywy:
- Pierwotne - instynktowne i emocjonalne
- Wtórne - społeczne i rozumowe, które opierają się na odruchach warunkowych, zatem, są nabyte, czyli są wynikiem uczenia się. Należą do nich nawyki, postawy i zainteresowania

Dzieli się także motywy na:
- Bezpośrednie
- Pośrednie

>> Zdolność i inteligencja

Obserwując zachowanie się ludzi w różnych sytuacjach, porównując ich osiągnięcia, tempo ich rozwoju duchowego, przekonujemy się o tym, że ludzie różnią się między sobą zdolnościami. Posiadanie przez człowieka określonej zdolności oznacza jego przydatność do kreślonego działania. Każda działalność wymaga od człowieka mniej lub bardziej specyficznych danych, które nazywamy zdolnościami człowieka. Zdolność musi obejmować różne właściwości i cechy psychiczne konieczne ze względu na charakter działania. W literaturze psychologicznej spotykamy się z następującym problemem: Czy zdolności zależą głównie od czynników wrodzonych, czy też na ich rodzaj i poziom rozwoju wpływa środowisko, wychowanie, a szczególnie własna aktywność jednostki?

Problemu tego nie można rozstrzygnąć w sposób jednoznaczny. Dziedziczność ma zasadniczy wpływ na cechy fizyczne człowieka, płeć, typ budowy układu nerwowego oraz w dużym stopniu warunkuje sprawność ruchową i wrażliwość sensoryczną (czuciową). Natomiast wciąż jest sprawą dyskusyjną, w jakim stopniu dziedziczność wpływa na zdolność człowieka i inteligencję.

Rozwój zdolności zależy od pewnych organicznych wrodzonych właściwości, nazywanych zadatkami biologicznymi. Zadatki te są odmienne u poszczególnych ludzi dzięki różnicom we wrodzonych właściwościach ich systemu nerwowego czy też anatomofizjologicznych właściwości funkcjonalnych organizmu. Zadatki wrodzone, to jest biologiczne, warunkują to, że pewne jednostki łatwiej się uczą, są bardziej twórcze, cechuje je większa zdolność kojarzenia, wyobraźni itp. Natomiast na rozwój zdolności mają wpływ zamiłowania i zainteresowania, własna aktywność jednostki, a także pewne cechy charakteru, jak pracowitość, wytrwałość, poczucie obowiązku itp., które to elementy kształtują się w procesie wychowania człowieka. W procesie uczenia się formuje się nie tylko poziom zdolności osiągany przez jednostkę, ale również ich zróżnicowanie. Profil uzdolnień każdego człowieka jest odzwierciedleniem indywidualnej drogi jego rozwoju.
Zdolność ogólną określa się często terminem uzdolnienie, w odróżnieniu od zdolności specjalnych. Uzdolnienie utożsami się zazwyczaj z inteligencją. Zagadnienie uzdolnienia ogólnego i zdolności specjalnych jest spore w literaturze psychologicznej. Nie wydając się w szczegółowe rozważania natury dyskusyjnej, przejmiemy praktyczny punkt widzenia, który potwierdza życie codzienne. Proste właściwości jak np. wrażliwość na barwy, pamięć wzrokowa lub słuchowa, koncentracja uwagi, płynność słowa, łatwość skojarzeń, szybkość spostrzegania, koordynacja oka i ręki itp. Nazywamy zdolnościami specjalnymi. Właściwości te kształtują w jednostce uzdolnienia. Możemy wyodrębnić również określone zespoły czy grupy właściwości ułatwiające jednostce lepsze wykonanie różnych rodzajów działalności od innych ludzi. Będą to uzdolnienia natury bardziej ogólnej, zwanego inteligencją, przejawia się w efektywności procesu uczenia się i w pracy.
Człowiek wyróżnia się swoim specyficznym poziomem w świecie istot żywych dzięki posiadaniu tego typu uzdolnienia, jaki jest inteligencja. Najbardziej tępy osobnik spośród normalnych ludzi jest inteligentniejszy od najbystrzejszego zwierzęcia. Istnieje wiele definicji inteligencji. Jedne zwracają uwagę na zdolność abstrahowania jako główną cechę inteligencji, drugie podkreślają zdolność uczenia się jako istotny element tej właściwości. Mówiąc o inteligencji zwierząt, mamy na myśli właśnie tego rodzaju zdolność. Zwierzę bardziej inteligentne od drugiego - to takie, które szybciej się uczy. Inni jednak twierdzą, że inteligencja przejawia się w sytuacjach dla osobnikach nowych i istotę jej stanowi myślenie.
Mówiąc o inteligencji, będziemy rozumieć ją w dalszym ciągu naszych rozważań, jako poziom sprawności intelektualnej cechującej poszczególnych ludzi, ale nie sprowadzającej się do sumy wiadomości, umiejętności i nawyków. Stopień tej sprawności waha się w szerokich granicach od upośledzenia umysłowego na jednym biegunie do genialności na drugim.
Według badań szacunkowych około 1 - 3 procent ludzi nigdy nie osiąga takiego minimum rozwoju inteligencji, jakiego wymaga się od normalnego człowieka, o takich osobnikach mówimy, że są niedorozwinięci umysłowo - oligofrenicy. Przyczyny oligofrenii sprowadzają się do nieprawidłowej budowy i nieprawidłowego funkcjonowania mózgu, uwarunkowanych różnymi czynnikami, takimi jak zaburzenia w rozwoju płodowym, urazy porodowe, krwotok mózgowy, wodogłowie, zaburzenia czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego itp. Często przyczyną niedorozwoju umysłowego jest alkoholizm rodziców, powodujący uszkodzenie komórek płciowych. Przyczyną mogą być również trudno uchwytne nieprawidłowości w chemizmie mózgu. Zależnie od stopnia upośledzenia dzielimy oligofreników na trzy kategorie: idiotów, imbecylów (głuptaków) i debili (ograniczonych umysłowo). Ze względu na istnienie dużych różnic indywidualnych, w każdej z trzech kategorii można wyróżnić jeszcze stopień upośledzenia: głęboki, średni i słaby.
Najcięższą formą niedorozwoju umysłowego jest idiotyzm. Pod względem rozwoju psychicznego idiota stoi niżej od niektórych zwierząt, posiada minimalne możliwości uczenia się, a nawet nie ujawnia wielu najprostszych reakcji instynktowych. Szczytem możliwości idioty o słabym stopniu upośledzenia jest zrozumienie bardzo niewielkiej ilości wyrazów i zdań nieudolnie posługiwanie się minimalnym zasobem słów. Potrafi on poza tym wykonać najbardziej proste czynności (np. zamiatanie), ale nie może się nauczyć zapinania guzików swego ubrania sznurowania butów.
Imbecyl lżejszego stopnia potrafi nauczyć się nieco mówić, ale nie umie przyswoić sobie elementarnego zasobu wiedzy z zakresu szkoły podstawowej. Pamięć imbecylów jest bardzo słaba, uwaga łatwo odwracalna, nie potrafią oni skupić się nad wykonywaną czynnością. Ich myślenie ma charakter nadzwyczajny konkretny, orientują się jedynie w najprostszych sytuacjach życiowych i mogą wykonywać najbardziej elementarne czynności zarobkowe (np. pasanie krów).
Debilizm w porównaniu z idiotyzmem i imbecylizmem jest najlżejszą formą niedorozwoju i zarazem najliczniej reprezentową w grupie oligofreników (około 75%). Debile potrafią, chociaż z największym trudem, siedząc po kilka lat w tej samej klasie, ukończyć szkołę podstawową. Umysł debila wykazuje, że może on jednak radzić sobie w najprostszych sytuacjach życiowych i wykonywać proste czynności zawodowe, tym samym zarabiać na swoje utrzymanie.

W czym przejawia się najbardziej istotna różnica pomiędzy dobrą a mierną inteligencją?
Im inteligentniejszy człowiek, tym bardziej potrafi dostrzegać subtelne i ukryte, trudno uchwytne stosunki. Osobnik bardziej inteligentny dostrzega więcej stosunków i chwyta je szybciej. Poza tym umie odróżnić związki istotne od nieistotnych. Ta umiejętność odróżniania związków daje podstawę do wykrywania prawidłowości oraz jest przesłanką wykorzystywania posiadanego doświadczenia w nowych warunkach. Mierna inteligencja przejawia się nie tylko bezradnością wobec różnych nowych sytuacji. Osobnik o miernej inteligencji w procesie uczenia się zamiast sensownie łączyć poszczególne szczegóły „wkuwa” mechanicznie, wskutek czego wiedza jego przypomina konglomerat faktów, a nie operatywny określony system.
Nie wdając się w drobiazgową analizę cech zachowania się człowieka inteligentnego, wymienię jeszcze kilka najbardziej istotnych cech myślenia inteligentnego. Chodzi o zdolność posługiwania się w myśleniu złożonymi symbolami. Przy umiejętności dostrzegania stosunków łatwiej jest operować symbolami i tym samym osobnik bardziej inteligentny potrafi w znacznie szerszym stopniu wykorzystywać zdobytą wiedzę, robić z niej użytek w różnych skomplikowanych sytuacjach. Inną cechą inteligentnego myślenia stanowi jego plastyczność, która przejawia się szczególnie w procesie rozwiązywania trudnych problemów. Następnie za miernik poziomu inteligencji uważa się często szybkość rozwiązywania nowych zadań, a także oryginalność rozwiązań. Istotnymi przejawami inteligencji są samodzielność myślenia, łącząca się z trafnością sądów oraz odporność na wpływ emocji, zakłócających poprawność myślenia, niepodawanie się sugestii otoczenia.
Na zakończenie rozważań dotyczących poziomu rozwoju umysłowego trzeba wspomnieć o zagadnieniu wybitnej inteligencji. Odgrywa ona wyjątkową rolę w torowaniu drogi postępowi we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Osobników wybitnie inteligentnych otacza się szczególną opieką. Dotyczy to wychowania dzieci i młodzieży. Podobnie jak szczególną troską otacza się dzieci niedorozwinięte umysłowo i tworzy się klasy, a nawet szkoły specjalne, tak samo organizuje się specjalne klasy dla dzieci wybitnie uzdolnionych, np. w zakresie matematyki, fizyki, itp. Najważniejszą inteligencję łączymy często z pojęciem genialności. Wyrazem genialności są twórcze dzieła, a ludzie genialni to ci, których twórczość ma dla społeczeństwa wyjątkowe, historyczne znaczenie. Podstawowym, więc kryterium genialności jest znaczna wartość stworzonych przez jednostkę dzieł, wymagających olbrzymiej pracy. Zatem są to jednostki obdarzone nadzwyczajnymi przymiotami nie tylko umysłu, lecz i charakteru.

Co odróżnia wybitnego pracownika od jego przeciętnego kolegi? Nie jest to poziom inteligencji (IQ), ale poziom inteligencji emocjonalnej (EQ).
Daniel Goleman, wykładowca z Uniwersytetu Harvarda, w swojej książce Inteligencja emocjonalna udowadnia, że sukces zawodowy w 80 procentach jest zależny od inteligencji emocjonalnej i tylko 20 procent od ilorazu inteligencji.

Czym zatem jest inteligencja emocjonalna? Jest to układ pięciu zdolności:
1. Znajomość własnych emocji. Kiedy doświadczamy emocji, najważniejsze jest uczucie, które jej towarzyszy - lęk, gniew, radość, smutek to żywe bezpośrednie doznania. Podstawą inteligencji emocjonalnej jest samoświadomość, a więc rozpoznanie uczuć w chwili, gdy nas ogarnią, osoby, które orientują się w swoich uczuciach, lepiej kierują swoim życiem, wiedzą, co naprawdę czują, gdy podejmują ważne w ich życiu decyzje.
2. Kierowanie emocjami. Osoby, u których zdolność kierowania emocjami jest słabo rozwinięta muszą stale walczyć z nieprzyjemnymi uczuciami. Natomiast osoby, które posiadają tę zdolność, potrafią szybko dojść di równowagi po porażkach i niepowodzeniach.
3. Zdolność motywowania siebie. Podporządkowanie emocji obranych celom ma zasadnicze znaczenie dla koncentracji uwagi, samo motywowania i opanowania oraz twórczej pracy. Samokontrola emocjonalna - odkładanie w czasie zaspokajania pragnień i tłumienie popędliwości leżą w podstaw wszelkich osiągnięć, a zdolność wchodzenia w stan uniesienia twórczego umożliwia wybitne osiągnięcia.
4. Rozpoznawanie emocji u innych. Empatia, a więc zdolność utożsamiania się z innymi osobami i przeżywania ich uczuć, jest bardzo przydatna w wielu dziedzinach życia, na przykład, sprzedaż, zarządzanie, sprawowanie obowiązków rodzicielskich, czy polityka. Kluczem do wyczucia emocji innej osoby jest zdolność odczytywania sygnałów niewerbalnych; tonu głosu, wyrazu twarzy
5. Nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi. Sztuka nawiązywania kontaktów polega w dużej mierze na umiejętności kierowania emocjami innych ludzi.
Do umiejętności tych należą:
Umiejętność organizowania grup - podstawowa umiejętność przywódcy
Umiejętność negocjowania rozwiązań - talent mediatora polega na zapobieganiu konfliktom, gaszeniu tych, które wybuchły lub kierowaniu konfliktami
Umiejętności nawiązywania stosunków osobistych
Umiejętność przeprowadzania analiz społecznych - zdolność do intuicyjnego wykrywania uczuć i motywów innych ludzi.
>> Temperament

Istotne znaczenie dla zrozumienia mechanizmów zachowania się człowieka posiadają te cechy jego psychiki, które są związane z zasadniczymi właściwościami systemu nerwowego: siłą, równowagą i ruchliwością procesów nerwowych. Wyniki badań psychologicznych przeprowadzonych w zakładach przemysłowych wykazały, że przy wypracowaniu najbardziej wydajnego stylu pracy należy koniecznie uwzględnić indywidualne różnice między ludźmi w dziedzinie zasadniczych właściwości systemu nerwowego. Nie należy jednak sądzić, jakoby określonych typ wyższej czynności nerwowej był optymalny w danej pracy czy też w pewnych jej rodzajach. Trzeba w taki sposób uwzględniać cechy temperamentu, aby pomagało to w pracy i aby można było regulować temperament człowieka.
Pojęcie temperamentu związane jest z dynamiczną stroną osobowości wyrażającą się w impulsywności i tempie działalności psychicznej. W tym to właśnie znaczeniu mówimy, że ktoś posiada temperament, mając na myśli impulsywność, gwałtowność postępowania. A, więc temperament jest to dynamiczna strona działalności psychicznej człowieka.

W dziejach nauki najwcześniej i najbardziej znanej typologii osobowości dokonał Hipokrates, żyjący w V wieku p.n.e. Ten słynny twórca medycyny biorąc za podstawę biologiczną właściwość jednostki, przejawiającą się w sile i szybkości reagowania człowieka na bodźce oraz powstrzymania się od działań sprzecznych z uznawanymi normami i wzorami, wyróżnił takie typy temperamentów, jak:
- Sangwinik, czyli człowiek ~ osobowością o żywymi i zmiennym usposobieniu;
- Melancholik - mało uczciwy i mało aktywny
- Choleryk - pobudliwy i mało wytrwały w działaniu
- Flegmatyk - mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny

Znakomity fizjolog I. P. Pawłow klasyfikował typy układu nerwowego przyjmując następujące kryteria:
- Siłę
- Równowagę
- Ruchliwość procesów

Wyodrębnił on cztery zasadnicze typy:
- Żywy - silny, zrównoważony, ruchliwy
- Spokojny, powolny - silny, zrównoważony, inertny
- Pobudliwy, niepohamowany - silny, niezrównoważony z przewagą pobudzania nad hamowaniem
- Słaby

Szwajcarski psychiatra G. Jung (1875 - 1961) za podstawę swej typologii osobowości przyjął kierunek i zakres aktywności społecznej człowieka. Umożliwiło mu to wyodrębnienie dwóch podstawowych typów osobowości, a mianowicie:
1. Introwertyka, czyli człowieka ukierunkowującego własne działania na siebie i oszczędnego w uzewnętrznieniu swoich przeżyć, o hermetycznej postawie życiowej
2. Ekstrawertyka będącego osobowością o cechach krańcowo różnych niż typ pierwszy

Oryginalną typologię osobowości opracował filozof i psycholog niemiecki E. Spranger (1882 - 1963). Za podstawową determinantę organizującą osobowość uznał on usposobienie, co pozwoliło mu wyróżnić sześć typów człowieka:
Teoretyczny, człowiek interesujący się zwłaszcza prawami nauki i poszukujący teorii wyjaśniających świat
Ekonomiczny - dążący do bogactwa i zdobycia dóbr materialnych
Estetyczny - pragnący przeżywania piękna i jego przejawów
Społeczny - spieszący chętnie z pomocą innym ludziom
Polityczny - zapobiegający o władzę i panowanie nad innymi jednostkami i zbiorowościami
Religijny - zainteresowany poznawaniem Boga i propagowaniem jego nauki.

>> Charakter człowieka

Charakter to zespół cech psychicznych, zwłaszcza moralnych, właściwych danemu człowiekowi, przejawiających się w jego postępowaniu.

Słowo charakter w tłumaczeniu z greckiego oznacza piętno, pieczęć. Stąd mowa o cechach osobowości, które wyciskają określone piętno na wszystkie jej przejawy. W tym sensie określamy, że ktoś ma charakter zły lub dobry, że jest człowiekiem bez charakteru lub z charakterem. Mówiąc, o człowieku bez charakteru, mamy na myśli osobnika nie określonego wewnętrznie, którego postępki zależą nie od niego samego, lecz bardziej od okoliczności zewnętrznych, natomiast człowiek z charakterem odznacza się określony stosunkiem do otoczenia, który wyraża się pewnymi działaniami i jasnym postępowaniem.
Duże znaczenie w pracy mają - według N. Lewitowa - następująca cechy charakteru:
- Powściągliwość
- Opanowanie
- Pewność siebie
- Zdyscyplinowanie

Powściągliwość jest umiejętnością panowania nad swymi ruchami, mową, myślami, wobec czego człowiek powściągliwy unika rzeczy przeszkadzających w pracy

Opanowanie, nazywane często „przytomnością umysłu” potrzebne jest szczególnie w trudnych chwilach przy pracy, jak również przy niepowodzeniach

Pewność siebie jako cecha charakteru jest warunkiem nastroju mobilizującego do pracy, nie może jednak przerodzić się w szkodliwą zarozumiałość, która powoduje z kolei niedocenianie trudności i brak krytycyzmu

Zdyscyplinowanie przejawia się w systematyczności, zamiłowaniu do porządku, konsekwencji w postępowaniu. Pracownik zdyscyplinowany pracuje dobrze również wtedy, gdy nikt go nie pilnuje i nie kontroluje.

Istotne w pracy są również takie cechy, jak wytrzymałość i stanowczość, będące podstawą siły woli i charakteru, które są niezbędne w pokonywaniu trudności i walce w wykonanie skomplikowanych zadań produkcyjnych. W niektórych warunkach szczególnie uciążliwych, np. wysoka temperatura, nocna zmiana itp. przejawia się inna cecha charakteru - wytrzymałość i cierpliwość. Można wymienić również ważną cechę charakteru związaną z pokonywaniem niebezpiecznych przygód, z walką,. Cechą tą jest męstwo. Człowiek mężny kieruje się w działaniu zawsze zasadniczymi i bez względu na przeszkody wykonuje swój obowiązek.

Mówiąc o cechach charakteru ważnych w przebiegu pracy, niesposób nie wspomnieć o pewnych wadach. Jedną z powszechnych wad jest upór będący karykaturą silnej woli. Człowiek uparty nieraz przypomina człowieka wytrwałego, uporczywie dążącego do celu, ale niestety cele te nie zawsze są właściwe, a motywy uzasadnione. Upór prowadzi do konserwatyzmu i rutyny, utrudnia stosunki człowieka z zespołem. Często z uporem łączy się inna wada charakteru - pycha, zarozumiałość, która przeszkadza w doskonaleniu się w pracy,. Również cechą bardzo szkodliwą jest egoizm, połączony często z uporem i zarozumiałością, egoiści są czasem bardzo zdolnymi pracownikami, lecz kierują się tylko swoimi osobistymi interesami.

4. Globalizacja - ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw, gospodarek i kultur, czego efektem jest tworzenie się "jednego świata", światowego społeczeństwa^[1]; zanikanie kategorii państwa narodowego; kurczenie się przestrzeni i wzrost tempa interakcji poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych^[2] oraz wzrost znaczenia organizacji ponad- i międzynarodowych, w szczególności ponadnarodowych korporacji^[3]. Geneza tego procesu lokowana jest w epoce odkryć geograficznych, dokonywanych przez Europejczyków od XV wieku^[4], a rozpatrywany w nauce jest on dopiero od lat 80. XX wieku, mimo, że kwestia tworzenia porządku ponadnarodowego podejmowana była już na początku wieku XIX^[5]. Globalizacja jako realne zjawisko przez część naukowców jest postrzegana sceptycznie^[6]. Jest ona również postrzegana jako zjawisko powodujące wzrost nowych, nieprzewidywalnych form ryzyka^[7][8] oraz wzrost nierówności społecznych w skali globu czy też w skali poszczególnych społeczeństw^[9]. Skutki tych procesów nie są do końca rozpoznane, mogą prowadzić zarówno do większej homogenizacji kultury, jak i do jej kreolizacji i zwiększenia różnorodności kulturowej^[10]

, Drugi i Trzeci Świat w epoce zimnej wojny. Rozpad tego podziału spowodował przyspieszenie procesów globalizacji

Proces globalizacji rozpoczął się od wielkich odkryć geograficznych, którym towarzyszyła rewolucja w komunikacji społecznej dzięki odkryciu czcionki i później prasy drukarskiej, przez co czas dyfuzji kulturowej mógł ulec skróceniu. ta pierwsza fala globalizacji łączyła się z kolonizacją nowych terenów i często z niszczeniem lokalnych kultur^[11]. W XVI w. także Immanuel Wallerstein osadza początek systemu światowego, ponieważ wówczas pojawia się kapitalizm, doprowadzający do tego, że państwo jako instytucja regulująca ekonomię ustępuje rynkowi^[12]. Liberalizacja prowadziła do rosnącej specjalizacji poszczególnych państw w produkcji towarów eksportowych oraz do nacisku na zniesienie innych barier handlowych.

Druga fala globalizacji zaczęła się w XIX wieku, w którym charakterystyczne była rewolucja przemysłowa, umacnianie się części państw europejskich oraz kolonizowanie przez nie kontynentów afrykańskiego i azjatyckiego wraz z obszarem Pacyfiku. Teoretyczne podstawy dał jej David Ricardo w swojej pracy o przewadze porównawczej oraz Jean Baptiste Say swoim prawem ogólnej równowagi. Argumentowano, że narody mogą skutecznie ze sobą handlować, a wszelkie chwilowe zakłócenia w popycie lub podaży automatycznie się skorygują bez ingerencji z zewnątrz. Złoty wiek drugiej fali globalizacji rozpoczął się w głównych państwach uprzemysłowionych pomiędzy 1850 a 1880 rokiem, jakkolwiek kiedy dokładnie poszczególne państwa wkroczyły w ten okres rozwoju pozostaje kwestią sporną. Siła robocza i kapitał skoncentrowany byl w państwach najbardziej rozwiniętych. Ten etap zakończył się po II wojnie światowej, gdy rozmontowany został kolonializm, a w jego miejsce pojawiła się epoka zimnej wojny^[13].

Trzeci etap globalizacji rozpoczął się po II wojnie światowej, początkowo pod auspicjami GATT, co doprowadziło do serii porozumień w celu usunięcia ograniczeń wolnego handlu. Runda "urugwajska" doprowadziła do stworzenia Światowej Organizacji Handlu, której celem jest pośrednictwo w sporach handlowych pomiędzy państwami. Inne dwustronne porozumienia handlowe, włączając w to traktat z Maastricht oraz Północnoamerykańskie Porozumienie Wolnego Handlu, zostały zawarte w celu redukcji ceł i barier handlowych. W tym okresie ruchliwość siły roboczej została ograniczona przy zwiększeniu ruchliwości kapitału. Zniesienie barier dla przepływu kapitału i siły roboczej nastąpiło po upadku ZSRR oraz bloku wschodniego^[14]. W latach 90. XX wieku nastąpiło przyspieszenie procesów globalizacji, czemu sprzyjało także rozwijanie się sieci internet oraz pojawienie się gospodarki opartej na wiedzy. Kolejnymi czynnikami powodującymi intensyfikację globalizację było rozwinięcie się organizacji międzynarodowych, mających wpływ na funkcjonowanie państw (ONZ, Unia Europejska) oraz rozwój organizacji pozarządowych (Amnesty International, WWF)^[15].

5. Kapitał społeczny

kapitał społeczny - termin z pogranicza ekonomii i socjologii, oznaczający kapitał (jako element procesu produkcji i życia w zorganizowanym społeczeństwie), którego wartość opiera się na wzajemnych relacjach społecznych i zaufaniu jednostek, które dzięki niemu mogą osiągać więcej korzyści (z ekonomicznego i społecznego punktu widzenia). Termin ten został wprowadzony w sposób systematyczny do literatury socjologicznej w latach siedemdziesiątych XX wieku, przez Pierre'a Bourdieu a następnie rozpowszechniony w przez Jamesa Colemana. Oba nazwiska związane są jednocześnie z dwiema odmiennymi szkołami rozumienia i definiowania tego pojęcia

6. Adaptacja (łac. adaptatio - przystosowanie) przystosowanie się jednostki społecznej, instytucji lub grupy do nowych warunków społecznych i kulturowych.

Typologia sposobów adaptacji wg Mertona^[1] [edytuj]

konformizm - typ zachowania jednostki polegający na całkowitej akceptacji zarówno społecznie określonych celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków ich osiągania

innowacja - jednostka odrzuca instytucjonalne środki i drogi osiągania w pełni akceptowanych celów kulturowych, wynajdując nowe sposoby ich osiągania i realizacji

rytualizm - odrzucenie przez jednostkę istniejących celów kulturowych, przy pełnej akceptacji wszelkich norm instytucjoinalnych i rutynowych sposobów działania społecznego

wycofanie - odrzucenie lub rezygnacja z realizacji kulturowo wyznaczonych celów i ze społecznego działania

bunt - charakteryzuje jednostki, które odrzucają panujące wartości oraz cele i metody ich osiągania oraz pragną zastąpić je nowymi wartościami i środkami.

7. Kultura masowa to termin z zakresu socjologii i antropologii kulturowej oznaczający charakterystyczny dla społeczeństw nowoczesnych typ kultury, której treści adresowane są do masowego odbiorcy i cechują się wysokim stopniem standaryzacji.

Innym terminem który jest często używany zamiennie jest kultura popularna. Niektórzy badacze wskazują jednak na konieczność rozróżniania tych pojęć

Za podstawowe kryteria wyróżniające kulturę masową uznaje się kryterium ilości i kryterium standaryzacji^[1]. Pierwsze z nich oznacza, że produkty kulturowe emitowane są z nielicznych źródeł, adresowane są natomiast do masowego odbiorcy. Odbiorcy kultury masowej tworzą publiczność, czyli rozproszoną przestrzennie zbiorowość skoncentrowaną na konkretnym przekazie kulturowym. Odbiorcą kultury niemasowej (np. koncertu kameralnego) jest natomiast audytorium, czyli zbiorowość pozostająca w bliskości fizycznej.

Kryterium standaryzacji oznacza, że produkty kultury masowej są zestandaryzowane zarówno co do formy jak i do treści. Kryteria ilości i standaryzacji spełniane są np. przez muzykę popularną (np. piosenki radiowe), filmy telewizyjne czy reklamy.

Cechy kultury masowej wynikają z charakteru środków masowego przekazu, które umożliwiają jej funkcjonowanie. Dzięki radiu, prasie czy telewizji możliwe jest dotarcie do masowego odbiorcy. Charakter tych mediów sprawia jednak, że przekaz jest jednostronny, a masowy odbiorca staje się odbiorcą biernym. Media wymuszają także standaryzację i formalizację przekazów kulturowych.

Niski poziom treści kultury masowej wyjaśnia koncepcja wspólnego mianownika - aby treści kulturowe mogły być zrozumiałe dla wszystkich, muszą być one przedstawione w najprostszej formie, nie wyrafinowanej, przez co są tak dobierane, aby mogły dotrzeć do jak największej liczby odbiorców. Jeżeli różnice kulturowe między nimi są zbyt duże, koncepcja wspólnego mianownika zakłada, że będą jeszcze bardziej upraszczane. Przykładem mogą być np. treści filmów produkowanych w Hollywood, które to filmy przygotowywane są z myślą nie tylko o widzach amerykańskich, ale także o widzach w krajach Trzeciego Świata.

Z powodu tych cech przyrównuje się często tworzenie kultury masowej do produkcji przemysłowej. Dzieła kultury określane są mianem produktów, a sam proces tworzenia mianem produkcji. Obieg kultury przyrównuje się do rynku, gdzie poszczególne produkty kulturalne konkurują ze sobą w walce o uwagę konsumentów.

Powstanie kultury masowej wiązane jest z rewolucją przemysłową, oraz związanymi z nią procesami urbanizacji, unifikacji i umasowienia społeczeństw^[2].

Istotnym warunkiem powstania kultury masowej był też rozwój środków masowego przekazu, umożliwiających szybką dyfuzję wzorów i treści kulturowych. Powstanie prasy drukarskiej, umożliwiającej druk gazet, otwiera pierwszy etap rozwoju kultury masowej. Drugim etapem było pojawienie się radia i telewizji. Trzeci etap łączony jest zaś ze stworzeniem komputerów osobistych i Internetu oraz telefonii komórkowej.

8. Popkultura powstała m.in. jako odpowiedź na niesforność mas robotniczych. Bieda i brak perspektyw nie były najlepszymi środkami na utrzymanie robotników we względnym spokoju i odrętwieniu intelektualnym, dlatego wynaleziony intelektualną paszę, która podpala i zagasza miasta, wywołuje i zagłaskuje rewolucje i zatrzymuje spadający miecz.

Działanie

• Biednym studentom pokazuje się bogatych czterdziestolatków, zapracowanym czterdziestolatkom - młodych i witalnych studentów, dzieciom - to, co będzie, gdy dorosną, a starszym osobom wszystko to, co chętnie jeszcze raz by przeżyły.

• Jeśli zmęczony hydraulik może zobaczyć w telewizji mecz swojej ulubionej drużyny, to nie wybierze się nań osobiście, aby wzmacniać w ten sposób więzy społeczne z osobami o podobnych zainteresowaniach (które notabene również zostały w domach, aby oglądać ten sam mecz).

Niemłody człowiek wymalowany jak podlotek

• Wielokulturowość - amerykański piekarz we francuskim fartuchu piecze szwedzkie bułki w niemieckim piecu, wyciąga je zeń hiszpańską łopatą piekarską i pakuje do japońskiego samochodu, jeżdżącego na irackim paliwie, aby dowieźć je do meksykańskiej restauracji, serwującej włoskie żarcie po kanadyjskich cenach, ponieważ rosyjskie związki zawodowe nie zgadzają się na obecność angielskich związków w polskiej strefie wpływów w czeskiej dzielnicy w holenderskim mieście położonym w Grecji.

• Międzypokoleniowość - siedemdziesięcioletnia emerytka poznaje czterdziestoletniego faceta, ponieważ jego piętnastoletni syn ukradł jej osiemdziesięcioletniej siostrze zegarek, który trzydziestoletni zegarmistrz zrobił na pięćdziesiąte piąte urodziny żony sześćdziesięcioletniego faceta, ale nie odebrała go, bo musiała zapłacić odszkodowanie za skutki wypadku, który spowodowała wjeżdżając w bok samochodu dwudziestoletniego kierowcy, który uczył się jeździć od dziesięcioletniego kuzyna. Kuzyn nauczył się jeździć od siedemdziesięciopięcioletniej babci, ponieważ jej czterdziestopięcioletni syn wyprowadził się z domu do trzydziestopięcioletniej kobiety, która rzuciła właśnie pięćdziesięcioletniego męża.

• Wiele warstw społecznych - biznesmen na obiedzie z właścicielem sieci restauracji zamawia drinka u barmana, a wracając wpada na kucharkę, która zwalnia się z pracy, ponieważ stolarz o szesnastej ma wyrównywać podłogę w domu, w którym kucharka miesza z bratem lokalnego polityka, który dzięki swoim koneksjom w Sejmie załatwia ustawę, która pozwoli jego kierowcy uchylać się od przestrzegania normowanego czasu pracy, ponieważ jego stryj jest bezrobotnym i mieszka z żoną w ruderze, o którą nie dba nawet komornik, ponieważ urzędnik siedzi mu na głowie w związku z niedopełnieniem formalności wobec maklera, syna arystokraty i szwaczki.

9. Transmisja kulturowa - transmisja dziedzictwa społecznego następnym pokoleniom.

10. Cztery teorie interakcji.

I. Teoria behawioralna.

„Interakcja to wzajemnie powiązane zachowania jednostek, sekwencja bodźców i reakcji.” - Piotr Sztomkpa

„Interakcja to wzajemne modyfikowanie zachowania poprzez wymianę bodźców.” - Robert Fairchild

„Interakcja społeczna to wzajemna relacja między dwiema lub więcej jednostkami, których zachowania są od siebie zależne.” - E. Hollander

„Interakcja jest to wzajemne oddziaływanie na siebie partnerów, polegające na tym, że w określonym czasie zachowanie jednej osoby staje się zbiorem bodźców dla drugiej osoby, na które ona reaguje; z kolei jej reakcje są zbiorem bodźców dla osoby pierwszej, która na nie reaguje, te reakcje, będąc bodźcami dla partnera, wywołują jego kolejną reakcję itd., aż do chwili, kiedy ten proces wymiany bodźców i reakcji nie ulegnie przerwaniu.” - Stanisław Mika

„Kiedy zauważamy fakt, że pojedyncza jednostka aktywności jakiegoś człowieka następuje po, albo jeśli bardziej lubimy inne słowo, jest stymulowana przez jakąś jednostkę aktywności innego, to zupełnie niezależnie od tego, jaka jest treść tej aktywności, mamy do czynienia z interakcją.” - George Hamans

Interakcja jest tu pojmowana jako zjawisko obserwowalne zewnętrznie, niezależnie od treści, znaczeń psychologicznych czy kulturowych, wiązanych z aktywnością przez partnerów. To, co obserwujemy naocznie, to następujące po sobie zachowania, które pełnią dla siebie nawzajem zarazem rolę bodźców i reakcji. To, co zachodzi pomiędzy zadziałaniem bodźca a wystąpieniem reakcji, jest niewiadomą. Mówimy dlatego, że taki obraz interakcji to odmiana modelu „czarnej skrzynki”.

II. Teoria wymiany (teoria racjonalnego wyboru).

Traktuje interakcję jako wzajemną wymianę pewnych dóbr czy wartości między partnerami. Modelem myślowym jest tutaj transakcja ekonomiczna, akt kupna i sprzedaży. W tym przypadku zakłada się, że obaj partnerzy działają racjonalnie, a więc obaj starają się uzyskać pewną nadwyżkę korzyści nad kosztami. Do transakcji dochodzi, gdy obaj partnerzy uznają, że ich bilans korzyści i kosztów jest pozytywny.

Główna idea teorii wymiany to przeniesienie tego modelu ekonomicznego na wszelkie, także pozaekonomiczne dziedziny życia społecznego. Wymieniamy coś w każdej interakcji. Niekoniecznie towary czy dobra ekonomiczne, także inne wartości. Zgodnie z tym punktem widzenia, nawet w działaniach pozornie całkowicie altruistycznych, filantropijnych, bezinteresownych, kryje się - nie zawsze uświadamiana - chęć uzyskania czegoś w zamian: podziwu, prestiżu, sławy, świętości.

W teorii wymiany bogatszy sens uzyskuje centralna dla pojęcia interakcji idea wzajemności. W ujęciu behawioralnym oznaczała tylko tyle, że zachowania partnerów następują kolejno po sobie, pełnią raz rolę bodźca, a kiedy indziej - reakcji. Wzajemność nie musi przychodzić od tych samych osób, które coś od nas uzyskały, że nie musi być natychmiastowa, a także że nie musi być wymierzona „w tej samej walucie”.

Przedstawiciele tej teorii: Bronisław Malinowski, Marcel Mauss, Claude Levi-Strauss, Alvin Gouldner, Bent Jansen.

III. Interakcjonizm symboliczny.

Istotą interakcji jest komunikacja. W procesie tym wyróżnia się kilka etapów:

1. Pojawienie się świadomości partnera, rozpoznanie go, „wskazanie siebie”, wybranie spośród wielu innych osób obecnych na ogół w każdej sytuacji, jako potencjalnego uczestnika interakcji.

2. Identyfikacja partnera jako kogoś ważnego dla mnie lub nieważnego („istotnego innego” lub „nieistotnego innego”) z punktu widzenia tego, co chcę osiągnąć, a także określenie jego tożsamości (kim on jest?).

3. Definicja sytuacji, w jakiej razem z partnerem się znajdujemy, rozpoznanie wszystkich istotnych okoliczności otoczenia, tła, w którym interakcja zachodzi.

4. Interpretacja gestów, słów, „języka ciała”, fizjonomii czy aparycji partnera i rozszyfrowanie ich symbolicznej treści.

5. „Postawienie się w roli innego” (taking the role of the other), spojrzenie na sytuację, a także na siebie samego z perspektywy partnera, wyobrażenie sobie, jak on mnie postrzega, jak definiuje, kim jestem, jak definiuję sytuację, w której się znajdujemy.

Ogromną rolę w takiej projekcji odgrywają zapisane w pamięci moje wcześniejsze doświadczenia z interakcjami podobnego rodzaju, a także ukształtowana pod wpływem rozmaitych doświadczeń społecznych moja ogólna samoocena. Wysoka samoocena prowadzi do zachowania asertywnego, gotowości do inicjowania interakcji. Niska samoocena prowadzi do wycofania się, izolacji, unikania kontaktów, powstrzymywania się od nawiązywania interakcji.

IV. Teoria dramaturgiczna.

Nazwa bierze się stąd, że w tle prowadzonej przez Ervinga Goffmana bardzo pomysłowej i wnikliwej analizy interakcji leży analogia codziennego życia społecznego do teatru.

W myśl tej koncepcji, ludzie kierują się w swoich działaniach przede wszystkim dążeniem do zrobienia na partnerach czy audytoriach dobrego wrażenia. W tym celu posługują się całym repertuarem „kontrolowania wrażeń” (impression management), starając się emitować pozytywne sygnały na swój temat. Coś nieustannie grają przed drugimi, starając się przedstawić siebie samych w dobrym świetle. Szczególnie dbają o swój „fronton”: wygląd zewnętrzny, postawę, gesty, bo to są pierwsze informacje, jakie otrzymują na ich temat partnerzy interakcji.

11. Ujęcie klasy społecznej przez Karola Marksa [edytuj]

Karol Marks rozumie pojęcie klasy społecznej dwojako, co często prowadzi do nieporozumień i błędnej interpretacji.

Z jednej strony Marks rozważa klasę społeczną jako pojęcie historyczne: w tym wypadku struktura klasowo-warstwowa u Marksa jest rozbudowana, nigdy nie jest dualistyczna. Uogólniając można powiedzieć, że klasa społeczna w sensie historycznym przez Marksa jest rozumiana tak, jak obecnie rozumiemy grupę społeczną - posiada wszystkie jej definiensy (wyjaśnienie profesora Kłopota (Instytut Socjologii UWr). W społeczeństwie kapitalistycznym klasy społeczne w rozumieniu historycznym to odpowiedniki stanów - mamy zatem strukturę klasowo-warstwową składającą się z wielkich właścicieli, właścicieli środków produkcji, drobnomieszczan, chłopów i robotników. Warto wspomnieć także, że Marks akcentuje, że grupa społeczna może mieć różne cechy położenia klasowego.

Z drugiej strony Marks definiuje klasę społeczną jako pojęcie socjologiczno-ekonomiczne. W tym ujęciu mamy u marksa strukturę dualistyczną - dwie klasy antagonistyczne, których konflikt jest motorem dziejów. W społeczeństwie kapitalistycznym klasy te to właściciele środków produkcji - burżuazja oraz robotnicy - proletariat. Zgodnie z najpopularniejszą definicją Lenina klasy w ujęciu socjologiczno-ekonomicznym wyróżniają się:

• miejscem w historycznie ukształtowanym sposobie produkcji;

• określonym stosunkiem do środków produkcji (w kategoriach posiadają/nieposiadają);

• rolą i miejscem w społecznej organizacji sposobu produkcji;

• sposobem uczestnictwa w podziale dochodu.

Klasa społeczna w rozumieniu socjologiczno-ekonomicznym była dla Marksa nie tylko kategorią analityczną, lecz miała lub mogła mieć (w różnych jego pismach inaczej problem jest ujmowany) znamiona wspólnoty. W tym względzie Marks ujmował je w dwóch typach: klasa w sobie i klasa dla siebie. W ujęciu marksowskim podział społeczeństwa ogranicza się do dwóch klas rozumianych socjologiczno-ekonomicznie: proletariatu i burżuazji, między którymi zachodzi immanentny konflikt, ponieważ tylko burżuazja jest klasą posiadającą środki produkcji, natomiast proletariat jest klasą wyzyskiwaną (zob. walka klas). Dzięki postrzeganiu wzajemnym swojego położenia przez proletariuszy rodzi się świadomość klasowa, a wraz z nią antagonizm wobec burżuazji.

Marks uważał, że poprzez uświadomienie własnego położenia ekonomicznego członkowie klas społecznych podlegają procesowi grupotwórczemu, poprzez co z klasy w sobie wytwarza się klasa dla siebie. Według niego proces ten w wyniku eksploatacji robotników w systemie kapitalistycznym miałby dotyczyć przede wszystkim proletariatu. Natomiast rozwój organizacji robotniczych, w tym związków zawodowych oraz partii komunistycznych, miał doprowadzić do utworzenia społeczeństw socjalistycznych, a w przyszłości komunistycznych, które byłyby społeczeństwami bezklasowymi.

Klasa społeczna w ujęciu Maxa Webera [edytuj]

Koncepcje klasy społecznej pojawiały się w wielu wariantach w socjologii wraz ze zmianami zachodzącymi w składzie społecznym, ekonomicznym i kulturowym kolejnych form społeczeństwa. O ile dla Marksa podział na klasy był jedynym istotnym podziałem społeczeństwa, z którego wynikają dalsze podziały, o tyle Max Weber poza klasami, które rozumiał jako odrębne kategorie ekonomiczne, (traktowane tylko jako kategorie analityczne, a nie wspólnotowe) wyodrębniał także stany i partie.

W jego ujęciu podział klasowy był bardziej skomplikowany, niż biegunowy podział Marksa. Wymieniał on trzystopniowy podział klasowy:

• klasy własności - gdzie wyróżniał uprzywilejowanych rentierów oraz przeciwstawnie wobec nich ustosunkowanych osób nieposiadających własności czy dłużników;

• klasy zawodowo-dochodowe - gdzie z jednej strony istnieli przemysłowcy, a wobec nich na przeciwnym biegunie znajdowali się pracownicy najemni;

• klasy społeczne - wyodrębniające się na wielu płaszczyznach kategorie społeczne, zbliżone do stanów.

W przypadku klas właścicieli i klas zawodowo dochodowych zakładał istnienie klas pośrednich pomiędzy nimi.

---