Wstęp

Problem niepowodzeń szkolnych znany jest od bardzo dawna, można nawet stwierdzić, że pojawił się wraz z pierwszą szkołą, niezależnie od formy, w jakiej występowała. W każdej szkole znajdują się uczniowie, którzy przeżywają trudności w nauce, doświadczają porażek i odsuwają się od szkoły. Uczniowie ci nie tylko sprawiają innym problemy, ale często mają trudności z sobą i otoczeniem, do którego nie mogą się dostosować.

Niepowodzenia szkolne przybrały w ostatnich latach niepoko­jące rozmiary. Dlatego też analizą przyczyn i skutków tego ogromnego problemu społecznego oraz poszukiwaniem sposobów ich likwidacji zajmowali się pedagodzy wielu krajów. Zagadnienie niepowodzeń szkolnych uczniów, choć od dawna podejmowane w badaniach, wymaga wciąż nowych rozwiązań ze względu na zmiany dokonujące się w szkole, rodzinie i otaczającym środowisku. Poznanie wszystkich warunków wpływających na wyniki nauczania pozwala ograniczać oddziaływanie wszystkich czynników powodujących niepowodzenia w nauce oraz zapewnia jak największej liczbie uczniów wysokie rezultaty szkolne. Dlatego też warto podejmować kolejne badania na ten temat, które być może przyczynią się do głębszego poznania tego zjawiska i poprawę funkcjonowania uczniów w szkole.

Praca składa się z dwóch części: teoretycznej i empirycznej. W części teoretycznej przedstawiona została analiza literatury związanej z problematyką niepowodzeń szkolnych uczniów. Część empiryczna pracy została poprzedzona rozdziałem II, w którym zawarto założenia metodologiczne i organizacyjne badań. W rozdziale III zaprezentowane zostały wyniki badań własnych. Całość opracowania zakończono podsumowaniem.

1. Niepowodzenia szkolne i ich uwarunkowania.

   1. Pojęcie niepowodzeń szkolnych i ich rodzaje.

Jednym z głównych celów dydaktycznych szkoły jest skuteczność nauczania, co wyraża się powodzeniem dziecka w nauce. Pociąga to za sobą konieczność zwalczania niepowodzeń i ich skutków. Niepowodzenia szkolne stanowią problem bardzo złożony i dlatego w zależności od podejścia do tego problemu istnieją różne ich definicje.

Pojęcie niepowodzenia można najogólniej zdefiniować jako stan w jakim znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkoły.¹ W. Okoń niepowadzenia szkolne rozumie jako proces pojawiania się barków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań.² Cz. Kupisiewicz natomiast definiuje je jako rozbieżność między wiadomościami, umiejętnościami i nawykami opanowanymi przez uczniów, a materiałem, jaki zgodnie z założeniami programowymi powinni poznać w zakresie poszczególnych przedmiotów.³

Niepowodzenie to nie tylko przykrość dla samego dziecka i kłopot dla jego rodziny. Doznawane często wpływają niekorzystnie na ogólny rozwój jednostki, na jej psychikę, motywację, obraz samej siebie, przyczyniając się tym samym do poważnych konsekwencji społecznych.

Zdaniem Cz. Kupisiewicza⁴ niepowodzenia szkolne mogą być jawne lub ukryte. Niepowodzenia ukryte występują wówczas, gdy szkoła nie dostrzega barków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów, mimo że braki te istnieją. Nie ujawnione w porę i nie zlikwidowane niepowodzenia ukryte prowadzą z reguły do niepowodzeń jawnych. W tym przypadku szkoła dostrzega już występowanie określonych braków w opanowywanej przez ucznia wiedzy i ocenia wyniki jego pracy jako niedostateczne. Dzieje się tak przeważnie w takich okolicznościach, kiedy wykryte braki mają względnie trwały charakter, stanowiąc opóźnienia danego ucznia w nauce.

Niepowodzenie jest procesem trwającym dłużej lub krócej, zaczynającym się w momencie nikomu nieznanym, ale na pewno przełomowym dla dziecka i często kończącym się drugorocznością. W toku tego procesu możemy obserwować z jednej strony wzrost braków w wiadomościach i umiejętnościach dziecka, a z drugiej zmiany w zachowaniu się dziecka, czyli symptomy psychologiczne.

Obserwując zmiany w reagowaniu dzieci na braki w wiadomościach i umiejętnościach ucznia J. Konopnicki wyróżnia cztery fazy rozwoju niepowodzeń, przy czym dwie pierwsze to niepowodzenia ukryte, dwie kolejne to jawne.

W początkowej fazie pojawiają się pierwsze, niedostrzegalne jeszcze przez nikogo braki w wiadomościach. Nie wiedzą o nich nauczyciele, mogą nie wiedzieć rodzice i nie zdawać sobie sprawy sam uczeń. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy niezadowolenia ze szkoły. Są one najczęściej wynikiem tego, że dziecko nie rozumie czegoś na lekcji, nie może nadążyć za jej tokiem i pierwszy raz w życiu twierdza, że inni są lepsi. W drugiej fazie występują już zawansowane braki w wiadomościach, chociaż dziecko wciąż jeszcze może uchodzić za dobrego ucznia. Braków jest tak dużo, że dziecko ucieka się do różnych sposobów oszustwa, np.: odpisywania zadań domowych. Trzecia faza charakteryzuje się sporadycznym występowaniem ocen niedostatecznych. Na tym etapie wszyscy dostrzegają, że z danym uczniem „jest nie najlepiej”. Tu najczęściej rozpoczynają się pierwsze oficjalne próby walki z niepowodzeniem szkolnym. Czwarta, ostania faza niepowodzenia szkolnego to drugoroczność, a wiec oficjalne stwierdzenie niepowodzenia ucznia w nauce.⁵

Niepowodzenia szkolne można rozpatrywać nie tylko jako problem ucznia, który napotyka na trudności w uczeniu się i spełnianiu obowiązków szkolnych, ale także jako porażkę pedagogiczną nauczycieli i nieskuteczność podjętych przez nich działań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych i kompensacyjnych w stosunku do podopiecznych.

1. Źródła niepowodzeń szkolnych.

Zjawisko niepowodzeń w nauce jest bardzo złożone i uwarunkowane wieloma wzajemnie powiązanymi przyczynami. Złożony charakter przyczyn niepowodzeń uczniów w nauce szkolnej podkreślają wszyscy autorzy, którzy zajmowali się ich analizą. Nie wszyscy zgadzają się co do tego, które z uwarunkowań, ściśle ze sobą powiązanych, odgrywa dominującą rolę i decyduje ostatecznie o szkolnych postępach uczniów. Jedni badacze uważają, że istotną przyczyną niepowodzeń szkolnych są złe warunki społeczno - ekonomiczne dzieci. Inni sądzą, że dominującą przyczyną są brak ,,biopsychicznego wyposażenia” uczniów, a jeszcze inni dostrzegali ją w niedoskonałości pracy szkoły. Wynika stąd konieczność wnikliwego analizowania różnorakich czynników, decydujących o powodzeniu i niepowodzeniu szkolnym.

Pedagodzy dzielą przyczyny porażek na różne kategorie. J. Konopnicki wyróżnia przyczyny intelektualne, emocjonalne i społeczne oraz szkolne.⁶ H. Filipczuk przyczyny sukcesów i porażek szkolnych dzieli na przyczyny wewnętrzne, czyli związane z rozwojem fizycznym i psychicznym dziecka, z jego indywidualnymi właściwościami oraz zewnętrzne, do których należą warunki życia dziecka, oddziaływanie bliższego i dalszego otoczenia, opieka i praca wychowawcza, jaką zapewniają mu rodzina i szkoła.⁷ Cz. Kupisiewicz⁸ natomiast wskazuje na trzy rodzaje przyczyn niepowodzeń szkolnych:

• ekonomiczno-społeczne – złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców, niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka, brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka;

• pedagogiczne – które tkwią w procesie dydaktycznym i mogą być spowodowane niedostatecznym przygotowaniem nauczycieli, popełnianymi przez nich błędami dydaktycznymi oraz wadliwą postawą w stosunku do uczniów;

• biopsychiczne – tkwiące w dziecku, np. wady wymowy, wzroku, słuchu.

Środowisko, w którym wzrasta i wychowuje się dziecko ma duży wpływ na późniejsze efekty edukacyjne. Warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka jest właściwa atmosfera w domu, zaspokajanie potrzeb dziecka, troska o jego poziom intelektualny i moralny, o stan zdrowia, nie bez znaczenia pozostaje także sytuacja materialna rodziny.

Stosunek młodego człowieka do nauki w dużym stopniu zależy od postawy rodziców do dziecka i do procesu kształcenia. Systematyczne posyłanie dziecka do szkoły, zaopatrzenie go w niezbędne przybory, zapewnienie odpowiedniego miejsca i ciszy do odrabiania lekcji nie są jednak wystarczającymi czynnikami, które gwarantują osiągnięcie pozytywnych wyników w nauce.
     O powodzeniu szkolnym w dużym stopniu decyduje atmosfera panująca w rodzinie, wolna od nadmiernych napięć, pośpiechu, nerwowości, nacechowana życzliwością.⁹ Dziecko przychodząc do szkoły po raz pierwszy jest już pod wieloma względami ukształtowane. W toku dotychczasowego wychowania w rodzinie a także w przedszkolu został już w dużej mierze uformowany jego stosunek do różnych przedmiotów, jego postawa wobec określonych zjawisk, sposób reagowania na bodźce emocjonalne i intelektualne. Zachowanie oraz rozwój fizyczny i psychiczny uzależniony jest nie tylko od oddziaływań wychowawczych, ale również od zadatków wrodzonych oraz od warunków, w jakich się one rozwijają. Wśród czynników mających wpływ na efekty procesu kształcenia wymienia się: poziom inteligencji ucznia, temperament, cechy charakteru, stan zdrowia, rozwój psychomotoryczny.¹⁰

Jak twierdzi B. Łuczak harmonijny rozwój psychomotoryczny dzieci w znacznym stopniu warunkuje możliwość osiągania przez nie sukcesów edukacyjnych. Większość uczniów rozpoczynających naukę szkolną wykazuje prawidłowy rozwój umysłowy, a znaczny procent dzieci rozwija się w tempie przyspieszonym. Badania naukowe nad uczniami, którzy napotykają na trudności w nauce szkolnej, wykazują, że ich rozwój jest prawidłowy, jednak przebiega w sposób nieharmonijny.¹¹

Na wyniki w nauce szkolnej ma znaczący wpływ także układ nerwowy. Przy prawidłowo funkcjonującym układzie nerwowym uczeń jest w stanie podjąć wytężony wysiłek umysłowy, koncentrować się przez dłuższy czas na jednym przedmiocie czy zadaniu, potrafi panować nad swoimi emocjami. W młodszym wieku szkolnym wiele dzieci przejawia nadpobudliwość psychoruchową. Nie chodzi tu jednak o dzieci "tylko" bardzo aktywne. Zdarzają się uczniowie, którzy nie są w stanie usiedzieć na lekcji. Wstają, przeszkadzają uczącemu i kolegom, są nie do ujarzmienia. Nie pomagają żadne kary. Zachowanie takie może wskazywać na syndrom ADHD czyli zespół zaburzeń braku koncentracji i nadpobudliwości. Zakłada się, że w powstawaniu ADHD odgrywają rolę czynniki genetyczne. Nie ma jednak żadnych testów, które pozwalałyby na jednoznaczne stwierdzenie choroby. Zatem postawienie diagnozy przez psychologa, pediatrę lub neurologa dziecięcego musi opierać się jedynie na porównaniu dziecka i jego zachowania z objawami kontrolnymi. ADHD nie może być traktowane w kategoriach zwykłej choroby i leczone wyłącznie farmakologicznie - żeby pomóc dziecku nadpobudliwemu, potrzebne jest współdziałanie rodziców i pedagogów. Trzeba przy tym pamiętać, że dziecko nie dlatego przeszkadza, że jest z natury złe, ale dlatego, że prawdopodobnie jest tak uwarunkowane genetycznie i nie radzi sobie ze swoimi emocjami.¹²

Ostatnią grupę przyczyn niepowodzeń szkolnych stanowią czynniki pedagogiczne. Są bardzo zróżnicowane, a przy tym bardzo liczne. Do najważniejszych zaliczyć można: treści, formy, metody, środki nauczania i wychowania, warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza (dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie), brak właściwego przygotowania się nauczycieli do lekcji, nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości ucznia. W grupie tej znajdują się również czynniki związane z wadliwą pracą ucznia: niechęć do nauki, lenistwo, lekceważenie obowiązków szkolnych.

Przyczyn niepowodzeń szkolnych jest bardzo wiele. Są one ściśle ze sobą powiązane, łączą się i zazębiają, Jeżeli są wcześnie zauważone i podejmuje się próbę zlikwidowania przyczyn, to wtedy możemy oczekiwać, że w dalszej edukacji dziecko poradzi sobie. Natomiast, kiedy mały problem nie zostanie rozwiązany, to może dorosnąć do rangi potężnego kryzysu, który nie tylko zaważy na edukacji dziecka, ale może pociągnąć poważne skutki w całym, późniejszym życiu jednostki.

1. Metodologia badań własnych.

2.1. Przedmiot i cel badań

Przedmiotem badań w mojej pracy jest uzyskanie informacji na temat niepowodzeń szkolnych uczniów.

Celem badań jest poznanie przyczyn, które warunkują niepowodzenia szkolne uczniów.

2.2. Problematyka badań

Zasadniczym krokiem na drodze postępowania badawczego jest sformułowanie problemu. Według S. Nowaka ,,problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma nam dostarczyć badanie”¹³ Osiągnięcie założonego celu badawczego może mieć miejsce przy uzyskaniu odpowiedzi na ogólny problem badawczy, który w ramach tej pracy brzmią następująco:

Jakie przyczyny warunkują niepowodzenia szkolne uczniów?

Ze względu na ogólny charakter problemu zostały wyróżnione następujące problemy szczegółowe:

1. Jak badani postrzegają niepowodzenia szkolne?

2. Czy badani uczniowie doświadczają niepowodzeń szkolnych?

3. Jakiego rodzaju są to niepowodzenia?

4. Jakie dostrzegają źródła niepowodzeń szkolnych uczniów?

5. W jaki sposób doświadczane niepowodzenia wpływają na funkcjonowanie ucznia w szkole?

2.3. Hipotezy badawcze

Skuteczne przeprowadzenie badań wymaga wysunięcia hipotez badawczych. Są to stwierdzenia, co do których istnieje pewne prawdopodobieństwo, że są właściwym rozwiązaniem sformułowanych poprzednio problemów badawczych. Przewidywania badacza oparte są na zasobie posiadanej wiedzy i osobistych doświadczeniach. Zdaniem J. Sztumskiego hipoteza to ,,domysł naukowy wysunięty prowizorycznie dla wyjaśnienia jakiegoś faktu lub zbioru faktów, wymagający sprawdzenia, które może potwierdzić lub nie dany domysł.”¹⁴

Nawiązując do wysuniętych problemów przyjęto następujące hipotezy:

1. Uczniowie szkół podstawowych w znacznym stopniu doświadczają niepowodzeń szkolnych i głównie są to niepowodzenia dydaktyczne.

2. Źródeł tych niepowodzeń uczniowie upatrują głównie w czynnikach związanych ze szkołą i procesem dydaktycznym.

3. Doświadczane niepowodzenia negatywnie wpływają na funkcjonowanie ucznia w szkole i jego samopoczucie.

2.4. Zmienne

Sformułowanie problemów i hipotez badawczych upoważnia do wyodrębnienia zmiennych. Zmienne to czynniki, które przyjmują różne wartości. Zdaniem S. Nowaka „zmienna określa, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a ponadto jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem”¹⁵ Rejestr zmiennych oznacza próbę uświadomienia sobie, przez jakie cechy poznawać będziemy wpływ jednego zdarzenia na drugie. Zmienne muszą być tak ustalone, aby można je było empirycznie poznać, zmierzyć, policzyć i opisać.

W przeprowadzonych badaniach przyjęto następujące zmienne:

• Zmienne niezależne:

• płeć

• subiektywna ocena własnego funkcjonowania jako ucznia (bardzo dobry, dobry, przeciętny, słaby)

• Zmienne zależne:

• postrzeganie niepowodzeń szkolnych

• doświadczanie niepowodzeń szkolnych

• rodzaj niepowodzeń

• przyczyny doświadczanych problemów

• wpływ niepowodzeń na ucznia

2.5. Metoda, techniki i narzędzia badawcze

Aby prawidłowo rozpatrzyć problemy zawarte w niniejszej pracy należy wybrać właściwą metodę badawczą najbardziej adekwatną do postawionego problemu. Do zbierania materiału empirycznego zastosowano sondaż diagnostyczny, który pozwolił na zbadanie problemu sukcesu szkolnego w interesującym badającego wymiarze.

Zdaniem E. Babbiego¹⁶ badania sondażowe mogą być zastosowane do celów opisowych, wyjaśniających i eksploracyjnych. Stosuje się je głównie w takich projektach badawczych, w których jednostkami analizy są pojedynczy ludzie. Są one najlepszą metodą dla tych badaczy, którzy chcą zbierać oryginalne dane w celu opisywania populacji zbyt dużej, by obserwować ją bezpośrednio.

W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to wywiad, ankieta i analiza dokumentów osobistych.

W celu uzyskania materiału badawczego do tej pracy zastosowano technikę ankiety, która umożliwia masowe zbadanie interesującego zjawiska w stosunkowo krótkim czasie. Jest ona dobrym sposobem poznania tego, co ludzie czują i myślą, jak widzą i jak oceniają oraz jak postępują lub jak zamierzają działać.

Dla potrzeb niniejszej pracy i możliwości przeprowadzenia potrzebnych badań skonstruowano kwestionariusz ankiety. W kwestionariuszu zostało umieszczonych 7 pytań w części podstawowej oraz 2 pytania w metryczce. Wszystkie pytania były pytaniami zamkniętymi.

2.6. Dobór próby i organizacja badań

W niniejszej pracy terenem badań była miejska szkoła podstawowa. Zastosowano dobór celowy, dlatego należy liczyć się z faktem, że badana grupa może być niereprezentatywna, przez co uzyskanych wyników nie można generalizować. Badaniem objęto wszystkich 20 uczniów jednej klasy szóstej Publicznej Szkoły Podstawowej nr 3 w Świebodzicach.

Badania przeprowadzono 22.05.2013 r. na godzinie wychowawczej. Badani otrzymali kwestionariusz ankiety do samodzielnego wypełnienia. Zostali oni poinformowani o znaczeniu tych badań dla studenta pedagogiki oraz zapewnieni o anonimowości i dyskrecji. Wszystkie pytania zamieszczone w kwestionariuszu ankiety były zrozumiałe dla badanych i nie sprawiały im problemu. Uczniowie chętnie i szczerze udzielili odpowiedzi na zamieszczone tam pytania i w ten sposób uzyskano wiarygodny materiał badawczy.

1. Źródła niepowodzeń szkolnych uczniów szkół podstawowych w świetle badań własnych.

   1. Charakterystyka badanej grupy

W badaniu wzięło udział 20 uczniów klasy szóstej Publicznej Szkoły Podstawowej nr 3 w Świebodzicach, wśród których znalazło się 10 dziewcząt i tyle samo chłopców.

Wykres 1. Subiektywna ocena własnego funkcjonowania jako ucznia.

Źródło: badania własne

30 % badanych określiło siebie jako uczniów bardzo dobrych, 35% jako dobrych. Do problemów z nauką przyznało się 35% ankietowanych, z czego 20 uważa się za uczniów przeciętnych, natomiast 15% za uczniów słabych.

1. Postrzeganie niepowodzeń szkolnych

Uczniom przedstawiono 10 sytuacji, z jakimi mogą się oni spotkać w szkole, a które świadczą o doznawaniu niepowodzeń. Spośród nich mieli wybrać oni trzy, ich zdaniem najważniejsze. Uzyskane wyniki przedstawia poniższy wykres:

Wykres 2. Postrzeganie niepowodzeń szkolnych.

Źródło: badania własne

Dla zdecydowanej większości respondentów niepowodzenie szkolne kojarzy się z powtarzaniem klasy (70%) oraz z niedostatecznymi ocenami uzyskanymi na koniec semestru (45%), bądź dużą ich ilością w trakcie semestru (40%). Dla 30% niepowodzeniem jest otrzymanie złej oceny pomimo dużego wysiłku włożonego w naukę, a dla 15% otrzymanie niższej oceny niż uczeń chciałby. Badane wiążą niepowodzenia nie tylko ze złymi ocenami, ale dostrzegają także ich związek z brakiem w wiadomościach i umiejętnościach. Dla 35% niepowodzeniem jest sytuacja, w której uczeń nie radzi sobie z opanowaniem materiału, a dla 5%, kiedy sytuacja ta występuje pomimo posiadanych zdolności. Dla 20% niepowodzeniem jest nieradzenie sobie z wykonaniem zadań pomimo wysiłku włożonego w naukę. Co czwarty uczeń za niepowodzenie uznaje złe stosunki z kolegami, kiedy czuje się przez nich odrzucony i ignorowany. Dla 15% natomiast niepowodzeniem jest niedocenianie przez nauczyciela.

1. Częstość i rodzaj doznawanych niepowodzeń szkolnych

Większości badanych uczniów zdarza się doświadczać niepowodzeń szkolnych. Nigdy nie doświadcza ich 15% badanych. Są to osoby, które określiły siebie jako uczniów bardzo dobrych. Niepowodzenia szkolne zdarzają się sporadycznie 40% badanych. W grupie tej znalazło się 3 uczniów bardzo dobrych oraz 5 uczniów dobrych. Często niepowodzeń szkolnych doświadcza 30% badanych (2 uczniów dobrych i 4 przeciętnych), natomiast bardzo często 15% (wszyscy to uczniowie, którzy określili się jako uczniowie słabi).

Wykres 3. Częstość doznawania niepowodzeń.

Źródło: badania własne

Z grupy uczniów doznających niepowodzeń szkolnych najwięcej osób wskazuje, że niepowodzenia te najczęściej dotyczą nauki (64,7%), rzadziej natomiast dotyczą kontaktów z rówieśnikami (23,5%) i kontaktów z nauczycielami (11,8%).

1. Źródła niepowodzeń szkolnych.

Niepowodzenia szkolne mają różne uwarunkowania. Respondentów poproszono, by spośród dwunastu podanych wybrali 3, ich zdaniem najważniejsze przyczyny problemów uczniów z nauką. Za najważniejszą z przyczyn ankietowani uznali brak zainteresowania nauką. Odpowiedzi takiej udzielił co drugi uczeń. Za ważne przyczyny uczniowie uznali także zbyt dużą ilość materiału do opanowania (40%), brak pomocy ze strony rodziców (35%), brak zdolności (30%), nieuwagę na lekcji (30%) oraz sposób prowadzenia lekcji przez nauczyciela (25%). Co piąty badany jako źródło niepowodzeń dydaktycznych wskazał podręczniki napisane zbyt trudnym językiem, zbyt wymagających nauczycieli oraz częstą nieobecność ucznia w szkole. Zła atmosfera panująca w domu jest przyczyną niepowodzeń zdaniem 15% badanych, a brak pomocy ze strony nauczyciela zdaniem 10%. Najrzadziej za przyczynę niepowodzeń dydaktycznych ankietowani uznali złą atmosferę panującą w klasie.

Wykres 4. Źródła niepowodzeń dydaktycznych.

Źródło: badania własne

Badanych uczniów poproszono także o wskazanie najważniejszych przyczyn problemów w kontakcie z nauczycielami. Uzyskane wyniki ilustruje poniższy wykres:

Wykres 5. Źródła niepowodzeń w kontakcie z nauczycielami.

Źródło: badania własne

Przyczyn niepowodzeń w kontakcie z nauczycielami badani uczniowie upatrują głownie po stronie nauczyciela. Zdaniem 60% z nich to surowość i niedostępność nauczyciela powoduje, że kontakty pomiędzy uczniami i nauczycielami nie przebiegają pomyślnie. Jako ważne źródło niepowodzeń w tych kontaktach badani uznali także strach przed nauczycielem (40%), niesprawiedliwość nauczyciela (40%), brak zrozumienia ze strony nauczyciela oraz poczucie, że nauczyciel nie lubi ucznia (25%). Badani dostrzegają jednak, że przyczyny złych wzajemnych kontaktów znajdują się także po stronie uczniów. Jako najważniejsze uznali oni nieśmiałość ucznia (30%) i złe zachowanie ucznia (30%). Mniej ważne przyczyny zdaniem badanych to lekceważenie poleceń nauczyciela, przeszkadzanie w prowadzeniu lekcji (15%) oraz częste konflikty z innymi uczniami (10%).

Niepowodzenia szkolne dotyczą także kontaktów z rówieśnikami. Wśród głównych przyczyn nieprawidłowych stosunków z kolegami respondenci wymieniają takie cechy ucznia, jak trudności w nawiązywaniu kontaktów (45%), narzucanie swojej woli innym (40%), kłótliwość (40%), częste obrażanie się na kolegów (40%) oraz nieumiejętność współpracy (35%). Rzadziej natomiast źródłem konfliktów między rówieśnikami okazuje się nieśmiałość (30%), inne zainteresowania (25%), niepanowanie nad emocjami (25%) oraz poczucie ucznia, że inni go nie lubią (20%).

1. Wpływ niepowodzeń szkolnych na funkcjonowania ucznia.

Wykres 6. Reakcja na niepowodzenia szkolne.

Źródło: badania własne

Tylko troje badanych uczniów uważa, że nigdy nie doświadcza niepowodzeń szkolnych. Pozostali natomiast w mniejszym bądź większym stopniu ich doświadczają w swojej szkolnej działalności. Wszelkie niepowodzenia niosą ze sobą różnego rodzaju negatywne skutki. Badanych uczniów zapytano, w jaki sposób wpływają na nich doświadczane niepowodzenia szkolne. Aż 82,3% odczuwa z tego powodu smutek, natomiast pozostałe reakcje są zróżnicowane. 35,3% badanych przestaje lubić szkołę, a 23,5% zaczyna odczuwać przed nią lęk. 29,4% ankietowanych przestaje interesować się nauką, 23,5% staje się znerwicowana, 17,6% przestaje wierzyć we własne możliwości, a 11,8% staje się agresywna. Zdaniem uczniów niepowodzenia wpływają także na kontakty z innymi ludźmi. Według 17,6% badanych pogarszają się ich kontakty z kolegami, a zdaniem 11,8% z rodzicami. Według respondentów niepowodzenia szkolne nie wpływają jednak na pogorszenie stosunków z nauczycielami. 5,9% uczniów w wyniku doznanych odczuwa bezradność i zagubienie.

Podsumowanie

Niepowodzenie szkolne są niewątpliwie ważnym problemem edukacyjnym. Ich pojawienie się jest jednak naturalne i nieuniknione, wpisane w pracę szkoły. Przyczyny niepowodzeń najczęściej tworzą powiązane ze sobą uwarunkowania. Wiedza na temat niepowodzeń, ich przyczyn, dynamiki rozwoju z pewnością pomaga nauczycielowi podejmować działania profilaktyczne, diagnostyczne i terapeutyczne, które ograniczają i minimalizują skutki tego negatywnego zjawiska.

Niniejsza praca miała na celu poznanie opinii uczniów na temat niepowodzeń szkolnych. Starano się ustalić w jaki sposób badani uczniowie postrzegają niepowodzenia szkolne, jakie czynniki, ich zdaniem, warunkują ich powstawanie oraz w jaki sposób wpływają one na funkcjonowanie ucznia w szkole. Przystępując do przeprowadzenia badań postawiono trzy hipotezy. Pierwsza z nich zakładała, że uczniowie szkół podstawowych w znacznym stopniu doświadczają niepowodzeń szkolnych i głównie są to niepowodzenia dydaktyczne., druga natomiast, że źródeł tych niepowodzeń uczniowie upatrują głównie w czynnikach związanych ze szkołą i procesem dydaktycznym. Trzecia mówiła, że doświadczane niepowodzenia negatywnie wpływają na funkcjonowanie ucznia w szkole i jego samopoczucie.

Zebrany materiał empiryczny pozwolił na pozytywne zweryfikowanie przyjętych założeń. Badani niepowodzenia szkolne kojarzą głównie z powtarzaniem klasy i ze złymi ocenami uzyskiwanymi bądź na koniec semestru, bądź w czasie jego trwania. Dla części z nich niepowodzeniem są nieprawidłowe kontakty z rówieśnikami lub nauczycielami. Uczniowie dostrzegają także skutki niepowodzeń w postaci braku w wiadomościach i umiejętnościach.

Skala problemu niepowodzeń szkolnych jest duża. Tylko 15% badanych nigdy nie doświadcza niepowodzeń szkolnych, natomiast prawie połowa uczniów doświadcza ich często bądź bardzo często. Z uzyskanych danych wynika, że niepowodzenia te najczęściej dotyczą nauki, rzadziej zaś kontaktów z rówieśnikami i nauczycielami.

Niepowodzenia szkolne mają różne uwarunkowania. Przeprowadzone badania pokazały, że zdaniem badanych najczęstszymi przyczynami niepowodzeń dydaktycznych są: brak zainteresowania nauką, zbyt duża ilość materiału do opanowania oraz brak pomocy ze strony rodziców. Najmniej na nie natomiast wpływa zła atmosfera panująca w klasie.

Przyczyn niepowodzeń w kontakcie z nauczycielami badani uczniowie upatrują głownie po stronie nauczyciela, natomiast w kontakcie z rówieśnikami niepowodzenia powstają wskutek trudności w nawiązywaniu kontaktów, narzucania swojej woli innym, kłótliwości, częstego obrażania się na kolegów oraz nieumiejętności współpracy.

Doznawane przez uczniów niepowodzenia mają negatywne skutki. Ponad 80% badanych odczuwa z tego powodu smutek. U ponad połowy natomiast negatywne reakcje kierowane są przeciw szkole – niektórzy przestają ją lubić, inni odczuwają lęk przed szkołą. Spada także zainteresowanie uczniów nauką.

Niewodzenia szkolne są więc problemem bardzo złożonym i mającym niekorzystny wpływ na ucznia i jego funkcjonowanie w szkole, dlatego tez należy dokładać wszelkich starań, by wszystkie niepowodzenia w porę zauważyć i odpowiednio wcześnie zacząć im przeciwdziałać.

Literatura:

Babbie E. Badania społeczne w praktyce. Warszawa 2006.

Domagała-Kręcioch A. Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Wychowawca 2003 nr 2.

Filipczuk H. Zapobieganie trudnościom i niepowodzeniom szkolnym. Warszawa 1985.

Konopnicki J. Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966.

Kupisiewicz Cz. Niepowodzenia dzieci w nauce szkolnej. [W:] Pomykało W. (red.). Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1993.

Kupisiewicz Cz. Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1996.

Łuczak B. Niepowodzenia w nauce. Poznań 2000.

Nowak S. Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1972.

Nowak S. Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985.

Okoń W. Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984.

Sztumski J. Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 1976.

ANEKS

ANKIETA

Jestem studentem pedagogiki i piszę pracę na temat niepowodzeń szkolnych uczniów. Zwracam się do Ciebie z prośbą o udzielenie odpowiedzi na kilka pytań, które są dla mnie bardzo ważne. Ankieta jest anonimowa i nikt nie dowie się, jakich odpowiedzi udzieliłeś/udzieliłaś, dlatego proszę, by były one szczere.

Z góry dziękuję za poświecony czas.

1. Które z poniższych sytuacji, z jakimi może spotkać się uczeń w szkole, Twoim zdaniem najsilniej świadczą o tym, że uczeń doświadcza niepowodzeń szkolnych? (wybierz 3 najważniejsze odpowiedzi)

□ uczeń powtarza klasę

□ uczeń otrzymuje ocenę niedostateczną na koniec semestru

□ uczeń otrzymuje dużo ocen niedostatecznych w trakcie semestru

□ uczeń nie radzi sobie z opanowaniem materiału

□ pomimo dużego wysiłku włożonego w naukę uczeń otrzymuje złe oceny

□ pomimo dużego wysiłku włożonego w naukę uczeń nie radzi sobie z wykonaniem zadań

□ pomimo posiadanych zdolności uczeń ma problemy z opanowaniem materiału

□ uczeń otrzymuje oceny niższe niż chciałby

□ uczeń czuje się niedoceniony przez nauczyciela

□ uczeń czuje się odrzucony i ignorowany przez kolegów/koleżanki z klasy

□ inne – jakie? …………………………………………………………………………………………

1. Jak często zdarza ci się doświadczać niepowodzeń szkolnych?

□ nigdy (przejdź do pytania 4)

□ sporadycznie

□ często

□ bardzo często

1. Czego najczęściej dotyczą te niepowodzenia? (wybierz 1 odpowiedź)

□ nauki

□ kontaktów z nauczycielami

□ kontaktów z rówieśnikami

1. Co Twoim zdaniem jest najczęstszą przyczyną problemów uczniów z nauką? (wybierz 3 najważniejsze)

□ częsta nieobecność w szkole

□ nieuwaga na lekcji

□ brak zainteresowania nauką

□ brak zdolności

□ zbyt duża ilość materiału konieczna do opanowania

□ podręczniki napisane zbyt trudnym językiem

□ zbyt wymagający nauczyciele

□ sposób prowadzenia lekcji przez nauczyciela

□ brak pomocy ze strony nauczyciela

□ brak pomocy ze strony rodziców

□ zła atmosfera panująca w domu

□ zła atmosfera panująca w klasie

□ inne – jakie? ……………………………………………………………………………….

1. Co Twoim zdaniem jest najczęstszą przyczyną problemów uczniów w kontakcie z nauczycielami? (wybierz 3 najważniejsze)

□ poczucie, że nauczyciel nie lubi ucznia

□ strach przed nauczycielem

□ brak zrozumienia ze strony nauczyciela

□ niesprawiedliwość nauczyciela

□ surowość i niedostępność nauczyciela

□ nieśmiałość ucznia

□ złe zachowanie ucznia

□ lekceważenie poleceń nauczyciela

□ przeszkadzanie nauczycielowi w prowadzeniu lekcji

□ konflikty z innymi uczniami

□ inne – jakie? …………………………………………………………………………….

1. Co Twoim zdaniem jest najczęstszą przyczyną problemów uczniów w kontakcie z rówieśnikami? (wybierz 3 najważniejsze)

□ poczucie ucznia, że inni go nie lubią

□ nieśmiałość

□ trudność nawiązywanie kontaktów

□ narzucanie swojej woli innym

□ inne zainteresowania

□ kłótliwość

□ niepanowanie nad emocjami

□ częste obrażanie się na kolegów

□ nieumiejętność współpracy

□ inne – jakie? …………………………………………………………………………………

1. Jeżeli doświadczasz niepowodzeń szkolnych to w jaki sposób wpływają one na Ciebie? (zaznacz 3 najważniejsze odpowiedzi)

□ nie doświadczam niepowodzeń szkolnych

□ jestem znerwicowany(a)

□ staję się agresywny(a)

□ jest mi smutno

□ przestaję wierzyć we własne możliwości

□ odczuwam lęk przed szkołą

□ przestaję lubić szkołę

□ jestem zagubiony(a) i bezradny(a)

□ mam poczucie, że jestem gorszy(a) od innych

□ przestaję interesować się nauką

□ pogarszają się moje kontakty z kolegami/koleżankami z klasy

□ pogarszają się moje stosunki z nauczycielami

□ pogarszają się moje stosunki z rodzicami

□ inne – jakie? …………………………………………………………………………………………

METRYCZKA

Płeć:

□ dziewczyna

□ chłopak

Jakim jesteś uczniem/uczennicą?

□ bardzo dobrym/bardzo dobrą

□ dobrym/dobrą

□ przeciętnym/przeciętną

□ słabym/słabą

---

1. Konopnicki J. Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966, s. 14.↩

2. Okoń W. Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984, s. 194.↩

3. Kupisiewicz Cz. Niepowodzenia dzieci w nauce szkolnej. [W:] Pomykało W. (red.). Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1993, s. 449.↩

4. Ibidem, s. 449↩

5. Konopnicki J. op. cit., s. 18-20.↩

6. Konopnicki J. op. cit.↩

7. Filipczuk H. Zapobieganie trudnościom i niepowodzeniom szkolnym. Warszawa 1985.↩

8. Kupisiewicz Cz. Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1996, s. 228. ↩

9. Łuczak B. Niepowodzenia w nauce. Poznań 2000, s. 12.↩

10. Domagała-Kręcioch A. Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Wychowawca 2003 nr 2.↩

11. Łuczak B. op. cit., s. 14.↩

12. Domagała-Kręcioch A. op. cit.↩

13. Nowak S. Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1972, s. 214.↩

14. Sztumski J. Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 1976, s. 33.↩

15. Nowak S. Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985, PWN, s. 152↩

16. Babbie E. Badania społeczne w praktyce. Warszawa 2006, s. 268.↩