1. Nazwa „psychologia” wywodzi się z greckiego: „Psyche” – dusza, „Logos” – nauka. Nie oddaje jednak właściwości tej nauki, nie jest ona bowiem nauką o duszy lecz nauką o zachowaniach ludzi (ale i zwierząt).

Definicje psychologii:

Psychologia jest nauką, która analizuje i bada zachowanie człowieka po to, by je coraz lepiej rozumieć, aby promować zdrowie psychiczne oraz by - w razie potrzeby - modyfikować zachowania niedojrzałe czy zaburzone.

Zaczyna od obserwacji zachowania człowieka. Następnie stara się odkryć i wyjaśnić fizyczne i psychospołeczne uwarunkowania tegoż zachowania.

Cele psychologii: opisywanie, wyjaśnianie, przewidywanie, sterowanie, podniesienie jakości ludzkiego życia.

Ojcowie psychologii:

· Platon - jako pierwszy zarysował człowieka, jako członka grupy społecznej oraz dokonał podziału na rozum, uczucia i wole.

· Arystoteles – -wskazał przedmiot psychologii- życie psychiczne człowieka

-uważał, że siedliskiem umysłu jest serce

- usystematyzował zjawiska psychiczne i próbował wykryć prawa, jakie nimi rządzą. Zaliczył do nich prawa kojarzenia i kontrastu, dzięki którym łączymy idee będące treścią życia psychicznego. Uważał, że idee te powstają za sprawa świata zewnętrznego, a do wnętrzna trafiają poprzez zmysły, czyli: prawdziwe jest to krzesło, na którym siedzę, a nie to co mam umyśle, to za sprawą tego realnego krzesła, mam jego obraz w umyśle

stworzył naukę o „Pięciu klepkach”, czyli pięciu zmysłach. Ponadto ukazał, że zachowanie człowieka jest dwu kierunkowe. Podzielił uczucia i emocje (przyjemne i przykre)--> dzieło „O duszy”

Hipokrates – jest twórcą pojęć takich jak:

1. istota biologiczna

2. istota społeczna

3. soki hormonalne (wydzielina gruczołów dokrewnych-

4. etapy leczenia wg. Hipokratesa:

- rozpoznanie

- rokowanie

- leczenie

Współczesne kierunki psychologiczne:

Teorie poznawcze – myślenie to motywacja, samoświadomość, poczucie tożsamości, aktywność człowieka, świadomość wyboru. Człowiek szuka nowych informacji, nawet potrafi wyjść poza dostarczone informacje, wygenerować nowe.

Psychologia humanistyczna – twórcy: Abraham Maslow, Carl Rogers. Orientacja jest krytyką behawioryzmu, psychologii poznawczej, psychoanalizy. Postuluje podmiotowe traktowanie człowieka. W każdym człowieku jest jakiś potencjał, może on w pełni wyrażać siebie. Podejmuje zagadnienia takie jak: dyscyplina, miłość.

Nauki dzielimy na:

Mocne – obszary nauki, które wychodzą od pewnych stwierdzeń np. fizyka, biologia, chemia.

Słabe – od analizy jednostkowych do uogólniania m.in. Psychologia, pedagogika, medycyna, socjologia.

Działy w psychologii:

1. Psychologia teoretyczna (badania podstawowe „czysta wiedza” o problemie)

 Ogólna

 Rozwojowa

 Społeczna

 Różnic indywidualnych

2. Psychologia stosowana (badania stosowane)

 Kliniczna

 Wychowawcza

 Pracy i organizacji

 Sądowa

 Sportu

 Polityczna

 Zdrowia

 Konsumenta

Psychologia Sportu:

Psychologia sportu jest dziedziną nauki stosowanej, która zajmuje się zachowaniami i czynnikami, które wpływają na zachowanie osób uprawiających sport.

Psychologia sportu uwzględnia m.in.:

• funkcjonowanie mózgu człowieka

• cechy temperamentu i różnice indywidualne

• możliwość kontroli stanu wzbudzenia autonomicznego układu nerwowego

• reakcję na stres i możliwości radzenia sobie z nimi

Psychologia sportu jako nauka stosowana stała się obiektem zainteresowania zarówno działaczy sportowych, jak i trenerów i samych zawodników. Coraz więcej profesjonalnych drużyn oraz zawodowych sportowców korzysta ze wsparcia osoby jaką jest psycholog sportu. Wynika to z zapotrzebowania trenerów i zawodników, związanego z coraz większą presją na osiąganie znaczących wyników i poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak radzić sobie ze stresem w sytuacji rywalizacji sportowej. Tam, gdzie wyszkolenie techniczne jest doprowadzone do perfekcji, a o wyniku decydują np. ułamki sekund, pomocne może okazać się doradztwo psychologiczne, rozwój kompetencji trenerskich oraz rozwinięcie umiejętności mentalnych. Trening mentalny pomaga pokonać stres, zwiększa pewność zawodnika i zwiększa prawdopodobieństwo, że całościowy trening przełoży się na wyniki podczas ważnych imprez sportowych.

W ramach treningu mentalnego, zawodnicy uczą się jak radzić sobie ze stresem w sytuacji przed startem, sytuacji startowej lub sytuacji po przegranej.
Psychoedukacja, doradztwo psychologiczne lub szkolenia trenerskie najczęściej przyczyniają się do skutecznego rozwiązania zarówno indywidualnych problemów zawodników, jak i problemów w obrębie pary sportowej, drużyny bądź zespołu szkoleniowo.

1. Problematyka potrzeb i motywacji w aktywności sportowej.

1. Potrzeby:

Czynnikami dynamizującymi działanie człowieka są jego potrzeby (inne to np. motywy – procesy wtórne). Potrzeba pobudza wiec organizm do działania, mającego na celu przywrócenie równowagi. Potrzeba określa warunki lub standardy regulacyjne które są niezbędne dla utrzymania przez sportowca określonego stanu umożliwiającego sprawne działanie np.

– uzyskanie ( środków materialnych, poziomu wytrenowania, sukcesu)

– usuwanie (stanu przykrego napięcia, objawów zmęczenia)

– wykonanie określonych czynności (rozgrzewka, przebieg walki ,zakończenie).

Deprywacja jest to przedłużające się niespełnienie wymaganych warunków uniemożliwiających rozwój – naruszenie mechanizmów adaptacyjnych. Jeśli wymagane warunki są spełnione potrzeba ma formę potencjalna.

Źródła potrzeb:

1) biologiczna wyznaczona przez dziedziczność potrzeby biologiczne, fizjologiczne, organiczne. (odruchy bezwarunkowe)

2) struktury formowane w ośrodkowym układzie nerwowym w toku życia człowieka – potrzeby społeczne, psychiczne, kulturowe.

Grupy potrzeb: (Maslow)

1) fizjologiczne

2) bezpieczeństwa

3) przynależności i miłości

4) uznania

5) samo urzeczywistnienia

6) wiedzy i zrozumienia

7) estetyczne.

Murray określa potrzebę jako działającą w mózgu siłę fizykochemiczną, która organizuje percepcję, i określone grupy reakcji autonomicznych, słownych i motorycznych, wyobrażeniowych w celu zmiany sytuacji napięcia.

ZWIĄZEK MIEDZY STOPNIEM ZASPOKAJANIA POTRZEB SPORTOWCA A JEGO ZACHOWANIEM W ROZNYCH SYTUACJACH:

1) odczuwanie przez sportowca różnorodnych potrzeb biologicznych i psychospołecznych według hierarchii zależności

2) dostarczanie w środowisku sportowym środków zaspokojenia potrzeb sportowca

3) ogólne zadowolenie sportowca z podejmowanej działalności sportowej

4) pozytywne postawy sportowca wobec podejmowanej działalności sportowej, wysoki morale sportowca

5) postępowanie sportowców zgodne z celami trenerów i działaczy oraz instytucji sportowych.

Zaspokajanie potrzeb niedostatku stanowi warunek pełnej aktywacji wyższych potrzeb rozwoju, im niższa potrzeba w hierarchii tym jest silniejsza – dominuje nad potrzeba wyższa, zaspokajanie wyższych potrzeb sportowca przynosi więcej pożądanych skutków subiektywnych, zaspokajanie potrzeb bezpieczeństwa daje w najlepszym razie ulgę i odprężenie. , potrzeby rozwoju maja tendencje do ciągłego wzrostu, , istnieją potrzeby których zawodnik może sobie nie uświadamiać

CECHY WPSOLNE POTRZEB:

1) potrzeba jest zawsze potrzebą czegoś – posiada swój przedmiot

2) potrzeby maja właściwość odnawiania się – ponownego zjawiania. Oznaczają się tzw. Cyklicznością

3) każda potrzeba nabiera konkretnej treści w zależności od warunków w jakich znajduje się osobnik podejmujący działalność

4) rozwój potrzeb sportowca dokonuje się na drodze zmian określonych przedmiotów i sposobów ich zaspokajania. (potrzeby mogą zmieniać się w ontogenezie). Wpływamy na rozwój potrzeb, stymulując aktywność standartów regulacyjnych które z kolei wyznaczają granice deprywacji. (rozbudzanie i przekształcanie potrzeb). Potrzeby są jedna z podstawowych sil motywujących zachowanie sportowca. Obecnie odczuwalna potrzeba wpływa na wybór celu działania.

Motywacja:

Motywacja

1. Uzasadnienie jakiegoś działania i wyjaśnianie jego pobudek oraz realizacji , - ogół czynników pobudzających do działania , wpływają Na jego kierunek Działania.

2. PROCES MOTYWACYJNY – to procesy pobudzające i organizujące czynności systemu nerwowego, tak by sterowane przez tę czynność aktywność osiągnęła określony cel.

Składa się z zespołu pojedynczych motywów pobudzających do działania i nadających mu określony kierunek.

Motyw – - bodziec inspirujący działanie, przyczyna tłumacząca i kryjąca się za postępowaniem człowieka - zarówno świadoma, jak i wyparta. Motywy wynikają z potrzeb i kształtują cele. Motywy powstają z dwóch głównych powodów:

1) w związku z koniecznością zaspokojenia podstaw. Potrzeb sportowca WEWNĘTRZNE

ZEWNĘTRZNE 2) realizacja zadań postawionych sobie lub przez innych.

Podstawowe elementy motywacji:

a) kierunek- cel

b) natężenie ( w jaki sposób osiągamy cel)

siła ( zdolność do wyłączenia konkurencyjnych motywów)

wielkość ( ile tego potrzebujemy , aby motyw zrealizować)

intensywność ( jak szybko wykonujemy realizację do momentu

pomyślenia o czymś)

1. RODZAJE MOTYWÓW:

1. bezpośrednie- osiągnięcie rekordowego wyniku, - współzawodnictwo, doświadczenie

2. pośrednie- zdrowie, rozwój, obowiązek udziału w zajęciach sportowych

1. MOTYWACJA OSIĄGNIĘĆ : zalicza się do osobistych gdyż wiąże się ona przede wszystkim Z tym w jaki sposób człowiek widzisz samego siebie. Dla rozwoju motywacji ważne jest: przynależność do gr. Społecznej , wczesny trening,

Prawo Yerkesa-Dodsona - teoria twierdząca, że dla każdego efektywnego zachowania istnieje optymalny poziom pobudzenia fizjologicznego, przy czym dla wykonania zadań trudnych jest on mniejszy, a dla zadań łatwych - większy.

http://www.dbc.wroc.pl/Content/1778/Naglak_Metodyka+trenowania+sportowca.pdf

od 110-114

1. Emocja (łac. Emovere)- silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze pobudzenia pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) lub negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu)

W szerszym znaczeniu emocje to złożony zespół zmian cielesnych i psychicznych, obejmujący pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze i reakcje behawioralne (zachowania) wykonywane w odpowiedzi na sytuację postrzeganą jako ważna dla danej osoby

W emocjach można wyróżnić trzy ich podstawowe cechy: znak,

treść i intensywność. Jeśli chodzi o znak emocji to może to być „+” lub „-”.

To, co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołuje emocje i

uczucia dodatnie, pozytywne i człowiek do tego dąży (tendencja propulsywna).

Emocje te występują po osiągnięciu zamierzonego celu i w sytu- acjach równowagi

pomiędzy organizmem a środowiskiem. Emocje ujemne, negatywne są wtedy, gdy procesy

regulacyjne ulegają zakłóceniom. Emocje i uczucia negatywne wzbudza to, co

utrudnia lub uniemożliwia zaspokajanie potrzeb, także sytuacje zagrożenia. I tu

pojawia się tendencja do przerywania kontaktu ze źródłem (tendencja

repulsywna).

Intensywność

wynika z aktywacji, czyli pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Może

objawiać się od skrajnego podniecenia emocjonalnego, do którego przyczyn należą

np. wściekłość, panika, ekstaza, aż do zupełnego braku podniecenia, którego

przejawem może być śpiączka czy głęboki sen.

Treść

emocji to czynnik najbardziej specyficzny. Jednostka uczy się świadomego

odzwierciedlania przeżyć, kojarzenia określonych sygnałów z uruchomieniem

określonych mechanizmów regulacyjnych.

Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treści.

Źródła emocji, zmiany rozwojowe.

ŹRÓDŁA EMOCJI dzielą się na:

a) pierwotne bodźce emocjonalne (dziecko rodzi się z gotowością do pewnych emocji, jest jakby zaprogramowane).

procesy wewnątrz organizmu prowadzące do zmiany równowagi homeostatycznej,

bodźce zmysłowe (bodźce średnie wywołują emocje pozytywne, a bodźce silne negatywne)

b) wtórne bodźce emocjonalne (inaczej warunkowe): bodźce pierwotnie obojętne nabierają znaczenia emocjonalnego na skutek warunkowania klasycznego.

c) poznawcze bodźce emocjonalne.

Przyczyną emocji jest pewna relacja pomiędzy bodźcem a nastawieniem poznawczym wynikającym z dotychczasowych doświadczeń.

Rozbieżność między rzeczywistością a nastawieniami:

- niezgodność: zdziwienie, zainteresowanie, rozbawienie, wesołość, lęk

- zgodność: satysfakcja, znudzenie.

Rozbieżność między rzeczywistością a standardami:

- moralne: oburzenie, wstyd, współczucie

- estetyczne: zachwyt, niesmak, wstręt

- zadaniowe: podziw, duma, satysfakcja, niezadowolenie, lekceważenie.

Szczególnym rodzajem bodźców mogących stanowić źródło emocji są słowa. Okazuje się, że człowiek dzięki słowom może reagować emocjonalnie na zjawiska, osoby czy przedmioty, z którymi nigdy dotąd się nie zetknął. Mówimy, że słowa są nosicielami emocji. Jeżeli np. poinformujemy ucznia, że został wytypowany przez Radę Pedagogiczną jako kandydat na studia wyższe bez zdawania egzaminu wstępnego, to wiadomość ta wywoła zdecydowanie dodatnie przeżycie emocjonalne. Z kolei przekazana chłopcu przez lekarza informacja, że ze względu na stan zdrowia nie będzie mógł pojechać na obóz sportowy, wywoła u niego — jeżeli lubi on zajęcia sportowe — wyraźne emocje negatywne: przygnębienie, złość itp.

Odporność emocjonalna:

Zasada kształtowania zdolności do koncentracji na zadaniu.

Rozwijanie i wzmacnianie tej zdolności służy dokładnej orientacji w zadaniu i

psychologicznych wymiarach sytuacji sportowej, w której ma ono być

wykonane. Pozytywne wykorzystanie takiego przygotowania emocjonalnego

jest możliwe, gdy sportowiec jest przekonany, że zadanie mieści się w granicach

jego możliwości. Koncentracja na zadaniu odwraca uwagę od czynników

wywołujących emocje, a należących do sytuacji sportowej, zaś skupia ją na

czynnościach pożądanych, prowadzących do realizacji postawionego celu

sportowego.

◊ Zasada kształtowania samoorientacji i samokontroli to rozwijanie

umiejętności. poznawania źródeł własnych doznań i ich nazwania czyli ującia je

w kategoriach poznawczych. Sportowiec musi wiedzieć, że odczuwane przez

niego napięcie, niepokój czy też różnorodne zmiany organiczne to normalna

reakcja występująca w sytuacji rywalizacji.

◊ Zasada kształtowania czynności kontrolno-regulacyjnych czyli tzw.

mowa wewnętrzna. Mechanizm mowy wewnętrznej polega na kierowaniu pod

własnym adresem określonych dyrektyw, dotyczących zachowania w różnych

sytuacjach sportowych np. wewnętrzne ukierunkowanie do działania, np.

„Muszę to zaraz zrobić ...”, czy „Powinienem to zmienić ...”, powstrzymywanie

pewnych zachowań i impulsów np. „Przestań myśleć o tym ...”, „W tej chwili

ważniejsze jest, abym ...” itp., nakazywanie sobie odwrócenia uwagi od

elementów sytuacji, które mogą zakłócać równowagę wewnętrzną sportowca

np. „Nie zwracaj uwagi na to ...”, „Patrz w inną stronę”, „Nie słuchaj tego, to

nieprawda” itp., przewidywanie i uprzedzanie (antycypowanie) własnych

reakcji, np. „Nie daj się wyprzedzić, bo wiesz, że to cię zniechęci”, „Za chwilę

mogę się zdenerwować, więc ...”, samoinstruowanie w toku wykonywania

działania, np. „Muszę to wykonać tak, a potem zmienić na ...”

◊ Zasada opanowywania i przekształcania emocji, tzw.

przekwalifikowanie. Dotyczyć to może np. lęku, który przez odpowiednie

zabiegi (mowa wewnętrzna, koncentracja na zadaniu, rozmowa z trenerem i

inne) można przekształcić w złość sportową. Realizacja omawianej zasady jest

możliwa wówczas, gdy sportowiec dysponuje odpowiednim poziomem

samoorientacji i samokontroli, o których mówiła jedna z poprzednich zasad.

Zasada wzmacniania wytrwałości w pokonywaniu trudności

sportowych. Wytrwałość w pokonywaniu trudności sportowiec może ćwiczyć

przez stałe podwyższanie celów sportowych, a nieraz przez stosowanie podczas

treningu obciążeń większych niż te, z którymi spotkać sięmoże na zawodach.

◊ Zasada stosowania specjalistycznych technik zmiany napięcia

emocjonalnego sportowca. Najprostsze z tych technik mogą być opanowywane

i stosowane przez sportowca samodzielnie. Inne, takie jak trening autogenny,

umiejętność spowalniania (lub przyspieszania) akcji serca, wymagają

wspomagania specjalistycznego

◊ Stosowanie specjalnych ćwiczeń oddechowych

Stres występuje na długo przed startem (nawet na kilka dni) można

obniżyć przez celowe stosowanie (3-4 razy dziennie) zestawu specjalnie

wyuczonych ćwiczeń, skierowanych na krótkotrwałe (5-6 sek.)

powstrzymywanie oddechu. Wywołuje to pobudzenie centrum oddechowego

w rdzeniu przedłużonym, co w następstwie mechanizmu indukcji ujemnej

wywołuje w korze mózgowej nasilenie procesu hamowania.

◊ Sugestywne działanie trenera

Stres powstający u trenera może być przenoszony na zawodnika i

wywoływać u niego stres dodatkowy i odwrotnie, jego spokój udziela się

zawodnikom. Sugestia przekazywana zawodnikowi przed wyjściem na start

spokojnym, pewnym głosem, w życzliwym tonie, nie tylko obniża u niego

nadmierne napięcie, ale podnosi wiarę w siebie.

◊ Relaks” to zmniejszenie napięcia somatopsychicznego w całym ciele, a więc w

mięśniach łącznie z trzewiami i psychiką.

◊ Trening relaksacyjny (autogenny) J. H. Schultza polega na rozluźnienie

dużych grup mięśni, wzroście temperatury skóry, rozszerzaniu się naczyń

krwionośnych, uzyskiwaniu uczucia wewnętrznego spokoju, rozluźnienia,

wewnętrznej ciszy [Schultz 1960].

◊ Współcześnie stosuje się wiele różnych technik relaksacyjnych. Do

najbardziej znanych należą:

- trening autogenny Schultza,

- relaksacja stopniowana progresywna Jacobsona,

– biofeedback – biologiczne sprzężenie zwrotne.

◊ Treningi relaksacyjne

W języku potocznym „relaks” oznacza rozluźnienie, odprężenie,

zmniejszenie stanu mobilizacji organizmu, a słowo „relaksacja” oznacza

najczęściej sposoby czy metody uzyskiwania tego stanu.

1. Temperament – to zespół względnie stałych właściwości organizmu, które przedstawiają się w takich formalnych cechach jak poziom energetyczny i charakterystyka czasowa zachowania. Cechy te są pierwotne, biologicznie zdeterminowane.

Temperament należy do zjawisk najbardziej stałych, stabilnych. Zmienia się wraz z rozwojem osobniczym.

4 typy układu – temperament

Sangwinik wesoły, optymistyczny, widzi świat w kolorach jasnych, wrażliwy subtelny. W sytuacjach trudnych speszony, i smutny, ale ten stan szybko mija. Przeżycia jego są słabe i nieustabilizowane, szybko zmienia obiekty zainteresowań, przesadnie wyraża uczucia.

Choleryk- tendencje do niezadowolenia, podniecenia, agresywności, skłonny do gniewu, nie unika trudności i idzie im naprzeciw, posiada silne „ja”,zawzięty, uparty, co utrudnia z nim kontakt. Zewnętrzne reakcje są zgodne z jego przekonaniami i psychika.

Flegmatyk- zadowolony z siebie i ze świata, tylko silna syt, jest w stanie go podniecić - „zimnokrwisty” w życiu bierny obojętny, co doprowadza do apatii, przeżycia uczuciowe głębokie,tolerancyjny, powolnie reaguje na bodźce z zewnątrz.

Melancholik- smutny, ciemne kolory życia, przyszłość jawi się jako zagrożenie przeraża go. Nieustanny lek, lubi spokój, nie cierpi hałasu, życie jako ciężkie zadanie, kontakty nawiązuje b.trudno, ale jest wierny i stały, cierpi na kompleks niższości

Na przebieg i wyniki realizowanej aktywności sportowej znaczny wpływ wywiera taktyka sportowa, uwarunkowanie temperamentalne, zdolności i uzdolnienia oraz samoocena zawodnika.

procesy myślowe są bezpośrednio angażowane realizacji zadań taktycznych a szczegółowo dotyczy to jak najlepszej percepcji poleceń przekazywanych przez trenera w procesie treningowym, udziały w tworzeniu wyobrażenia ruchowego jako niezbędnej operacji w procesie opanowywania nawyków ruchowych, zaangażowania w ustalenie oraz realizację zadań taktycznych w trakcie rywalizacji sportowej.

temperament decyduje o tym, czy określone obciążenie wysiłkiem fizycznym będzie niewystarczające, optymalne czy też nadmierne. Skuteczność procesu treningowego jest bowiem uwarunkowana stopniem dopasowania wielkości i rodzaju stosowanych obciążeń do indywidualnego zapotrzebowania na stymulację, wynikającego z poziomu reaktywności człowieka.

na uzdolnienie w określonej dyscyplinie sportu złożą się wszelkie zdolności indywidualne sprzyjające efektywności działania w określonej dyscyplinie sportu. Zatem uzdolnienie jest zależne od zdolności i będzie ono tym większe, im wyższy okaże się przeciętny poziom wchodzących w jej skład zdolności.

podejmowana przez jednostkę aktywność ruchowa wpływa na przeobrażenia w zakresie funkcji psychicznych, w tym odnoszących się do percepcji własnego ciała a zwłaszcza dotyczących samooceny. Pod wpływem tego rodzaju aktywności, w wyniku zdobywania nowych doświadczeń, doznawania sukcesów i porażek, rozwija się umiejętność obiektywnej percepcji samego siebie, a zwłaszcza umiejętność realistycznej oceny swoich możliwości sprawnego działania.

Uwzględnianie powyższych czynników w aktywności sportowej przyczynia się do wzrostu poziomu osiąganych wyników sportowych oraz usprawnienia współpracy między trenerem a umotywowanym do pracy zawodnikiem.

1. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY WCZESNEGO KONTAKTU DZIECKA ZE SPORTEM

Znaczenia wczesnego kontaktu dziecka z aktywnością ruchową, zarówno ze względu na indywidualny rozwój psychofizyczny czy przyszłe osiągnięcia sportowe jednostki, jak też kształtowanie postaw prosportowych [Grabowski 1985, 1990; Demel 1990] czy prozdrowotnych [Fabiś 1990], a także podobnego typu zainteresowań [Sankowski 1994], nie sposób przecenić. Wynika to przede wszystkim z konieczności zaspokajania, a także pobudzania i rozwijania niezbędnej dla indywidualnego rozwoju wrodzonej potrzeby aktywności ruchowej dziecka, która będąc jedną z wielu form aktywności jednostki, obok dziedziczności, oddziaływań środowiskowych, czy nauczania i wychowania, jest jednym z podstawowych czynników jej rozwoju [Żebrowska 1986].

Jednak, zarówno z punktu widzenia interesów szeroko pojmowanego sportu, jak też zajmujących się nim dzieci czy młodzieży, umiejętne pokierowanie procesem aktywności sportowej w tej fazie rozwoju można bez przesady uznać za zadanie podstawowe, a jednocześnie złożone i trudne w realizacji. Jego znaczenie, podobnie jak w każdym innym przypadku formowania jakichkolwiek podstaw, wynika nie tylko z konieczności nauczania poprawnych nawyków i umiejętności, czy możliwie dynamicznego, wszechstronnego rozwijania sprawności fizycznej oraz wydolności, ale także z właściwego wychowania podopiecznego tzn. ukształtowania u niego odpowiednich postaw, motywacji do zajmowania się sportem czy zainteresowań. Z kolei złożoność i trudność tego procesu wynika z faktu, iż – niezależnie przecież od typowego dla człowieka, wynikającego z genotypu zindywidualizowania psychofizycznego, powodującego niepowtarzalność reakcji i zachowań – mamy do czynienia z jednostką nie ukształtowaną, podlegającą procesowi ciągłego rozwoju i przeobrażeń. Zatem obok wykorzystania pewnych jakby typowych, dostosowanych do właściwości wieku metod, form czy zasad oddziaływania dydaktycznego i wychowawczego oraz ich indywidualnego odnoszenia do konkretnych osób, obowiązkiem trenera-wychowawcy jest systematyczna obserwacja u podopiecznych efektów własnego oddziaływania, to znaczy dokonujących się zmian rozwojowych. Owe zmiany sprawiają, że dziecko, „przechodząc” przez poszczególne okresy i fazy rozwojowe, nie tylko rośnie, ale też rozwija się i przeobraża. W efekcie, wszystko to co ”trafiało” do niego w określonym czasie, już w niedługiej perspektywie czasowej może okazać się zupełnie nieprzydatne. Stąd potrzeba stałej obserwacji zachowania się dziecka, dostrzegania zmian w jego spontanicznym zachowaniu, jak też zmian w reagowaniu na polecenia, pojawiające się trudności w realizacji ćwiczeń, zmiany stosunku do zajęć i trenera, kolegów itp. Niedostrzeżenie istotnych przeobrażeń lub ich zbagatelizowanie prędzej czy później doprowadzi do nieporozumień, pretensji i rozczarowań, czy wręcz do konfliktów. Stąd tak ważne ma to znaczenie dla całokształtu procesu dydaktyczno-wychowawczego, realizowanego w pracy treningowej w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości.

W procesie kształtowania sprawności motorycznej i umiejętności ruchowych, w sporcie dzieci i młodzieży nie wolno zapominać, że mamy do czynienia z jednostką zwłaszcza psychicznie nie ukształtowaną. Zatem prawidłowość jej dalszego rozwoju uwarunkowana jest nie tylko poprawnością oddziaływań dydaktycznych i wychowujących, ale także umiejętnym dostosowaniem ich do wieku, form, zasad i metod nauczania. Chodzi o to, by w początkowej fazie szkolenia sportowego, zarówno od strony motorycznej jak też psychicznej, stymulować naturalny proces rozwoju organizmu, podnosząc jego wszechstronną sprawność psychofizyczną. W takim znaczeniu w początkowych etapach szkolenia sportowego istnieje potrzeba kompleksowego ujmowania procesu kształcenia i kształtowania osoby poddanej szkoleniu.

Wczesnego kontaktu dziecka z działalnością sportową nie należy jednak utożsamiać z tzw. „wczesną specjalizacją”. W dzisiejszym rozumieniu wczesny kontakt dziecka z tego rodzaju działalnością powinien być sprofilowany na stworzenie podstaw do osiągania wybitnych wyników w okresie pełnego rozwoju organizmu zawodnika. Poprzez wczesny udział wszechstronnej aktywności ruchowej młoda osoba powinna jedynie uzyskać podstawę dla przyszłej specjalizacji. Przestrzeganie powyższej zasady posiada fundamentalne znaczenie dla wychowania zawodnika wysokiej klasy. Teoretycy sportu słusznie zatem podnoszą, iż w początkowym okresie szkolenia szczególnego znaczenia nabiera rozwijanie sprawności wszechstronnej [Sozański 1985; Raczek, Mynarski 1988], stanowiącej podstawę dla rozwijania wszechstronnej sprawności specjalnej. Powinno to być celowe i wybiórcze stymulowanie procesów rozwojowych, z wykorzystaniem naturalnej fazowości i dynamiki rozwoju zdolności i funkcji. Chodzi zatem o celowe wykorzystanie okresów szczególnie sprzyjających kształtowaniu określonych właściwości motorycznych, a nie tylko o ogólne (często przypadkowe) stymulowanie wszystkich zdolności.

Przygotowanie wszechstronne będzie stanowiło podstawę dla uzyskiwania wyników sportowych w grupie dyscyplin o podobnym charakterze wysiłku, a jednocześnie może pozwolić na naturalną zmianę wcześniej uprawianej dyscypliny sportu. Dopiero w następnych okresach ten rodzaj przygotowania powinien przejść w formę treningu ukierunkowanego, a następnie specjalistycznego.

Biorąc pod uwagę fakt, że dla osiągnięcia liczących się wyników sportowych – w zasadzie niezależnie od uprawianej dyscypliny – sprawność wszechstronna jest po prostu niezbędna, a jednocześnie to, że naturalny proces jej rozwoju najbardziej dynamicznie przebiega we wczesnych fazach ontogenezy, jedynie umiejętne dostosowanie się do zachodzących procesów rozwojowych, poprzez odpowiadającą indywidualnym możliwościom wszechstronną stymulację, daje szansę pełnego rozwoju i wykorzystania potencjału możliwości psychoruchowych jednostki. Zatem sport dzieci i młodzieży powinien być traktowany jako specyficzny podsystem sportu wyczynowego, w którym realizowane są początkowe etapy szkolenia. Celem powinno być tu nauczanie umiejętności ruchowych i budowanie funkcjonalnych podstaw dla osiągania maksymalnych wyników w wieku dojrzałym, w okresie osiągnięcia pełnych biopsychicznych możliwości organizmu. Zalecenie odnoszące się do konieczności realizacji wszechstronnego szkolenia należałoby chyba uzupełnić uwagą wskazującą na potrzebę jak najwcześniejszego rozwijania szybkości oraz zwinności, a więc takich właściwości, które z jednej strony stanowią podstawę powodzenia w ogromnej większości różnorodnych dyscyplin sportowych, z drugiej natomiast ich naturalny rozwój w ontogenezie – porównując z siłą czy wytrzymałością – rozpoczyna się i kończy wcześniej.

W przypadku tego rodzaju działalności prowadzonej z dziećmi i młodzieżą szczególnego znaczenia nabiera dobór wielkości i rodzaju obciążeń ćwiczeniami [Sozański 1984, 1986; Wpływ objętości obciążeń ..., 1991]. Przekroczenie progów optymalnych obciążeń powoduje spowolnienie i przedłużenie procesów charakterystycznych dla danego okresu życia [Ziemilska 1984]. Nadmierne obciążenia nie pozostają też bez negatywnego wpływu na stan zdrowia oraz system nerwowy i psychikę uprawiającej sport młodzieży [Halicka-Ambroziak i wsp. 1984; Woynarowska, Szwed 1984]. W porównaniu z grupami kontrolnymi, dzieci i młodzież najintensywniej trenującą cechuje bowiem nadpobudliwość emocjonalna oraz objawy nerwicowe [Krawczyński i wsp. 1981].

Naszkicowane wyżej zasady postępowania zalecane w pracy treningowej z najmłodszymi nie zawsze znajdują zrozumienie w praktycznej działalności szkoleniowców. Wynika to najczęściej z faktu, że akcentowanie we wstępnej fazie szkolenia przygotowania wszechstronnego, obniża początkowo szansę w konfrontacji z osobami ćwiczącymi zgodnie z zasadą „wczesnej specjalizacji”, zwłaszcza realizowanej przy dużym zaangażowaniu ćwiczeń siłowych. Zatem w sytuacji oceny i rozliczania trenera – niezależnie od etapu szkolenia – wyłącznie za uzyskany wynik sportowy, wielu z nich w sposób świadomy i zamierzony decyduje się na zastosowanie sposobu treningu pozwalającego na uzyskiwanie dobrego wyniku sportowego i związanej z nim dobrej bieżącej opinii i oceny, nie bacząc na perspektywiczną nieprawidłowość takiego postępowania. Niestety często sport dzieci i młodzieży żyje własnym życiem [Ważny 1983], nie dając podbudowy pod wykorzystanie pełnych możliwości w wieku dojrzałym. Świadczą o tym chociażby wyniki uzyskiwane przez polskich młodych lekkoatletów [Sozański 1988]. Ponadto, jak słusznie zauważają Grabowski [1984] czy Sulisz [1986], nasilająca się już w najmłodszych kategoriach wiekowych tendencja do dominacji w sporcie wyniku prowadzi nieuchronnie do dehumanizacji sportu, a tym samym jego degradacji jako zjawiska społecznego.

Z kolei podnoszona wcześniej dzięki wszechstronnemu szkoleniu szansa efektywnej zmiany uprawianej dyscypliny sportu wydaje się zawierać niezmiernie istotny aspekt psychiczny. Co bowiem może i powinna uczynić osoba, której w 15-16 roku życia (około tego okresu ostatecznie stabilizują się zainteresowania człowieka [Super 1972]) przestała podobać się uprawiana od kilku lat dyscyplina sportu? Było to jednak zajmowanie się sportem zgodne z prezentowaną wyżej zasadą wczesnej specjalizacji. W zaistniałej sytuacji zarówno alternatywa kontynuowania kontaktu z aktualnie nie interesującą już dyscypliną, jak też zajęcie się inną, nie wydaje się godne polecenia. Zatem, w okolicznościach gdy początkowy okres szkolenia przebiegał w myśl zasady wczesnej specjalizacji, z tytułu zaniedbań które powstały w zakresie rozwoju sprawności wszechstronnej, szansa zmiany dotychczas uprawianej dyscypliny staje się co najmniej problematyczna.

Z kolei w przypadku stosowania we wczesnych okresach treningu wszechstronnie usprawniającego, dorastający osobnik dzięki zdobywanej sprawnościowej podbudowie praktycznie w każdym okresie ma możliwość zajęcia się dyscypliną najbardziej go interesującą, przynajmniej w obrębie dyscyplin charakteryzujących się podobną strukturą działania. Szanse na uzyskanie wartościowych wyników w nowej dyscyplinie wcale nie muszą być mniejsze, a najczęściej wraz z pojawieniem się większego zainteresowania i umotywowania wręcz rosną w stosunku do dyscypliny uprawianej dotychczas.

Trzeba jednak przyznać, że szczególnie w sporcie dzieci i młodzieży rodzaj stosowanych ćwiczeń powinien wynikać nie tylko z etapu szkoleniowego, ale również z typu uprawianej dyscypliny. W dyscyplinach typowo atletycznych (lekka atletyka, zespołowe gry sportowe, różne formy gimnastyki), niezależnie od etapu zaawansowania, wynik sportowy niejako w pierwszej kolejności uwarunkowany jest poziomem sprawności wszechstronnej (szybkościowo-zwinnościowej czy siłowej). Zatem w odniesieniu do tego rodzaju dyscyplin, w żadnej mierze nie wolno zapominać o potrzebie kształtowania sprawności wszechstronnej. Z kolei w przypadku dyscyplin opartych na daleko posuniętej specyfice czynności (szermierka, pływanie, taniec na lodzie, gimnastyka artystyczna) konieczne wydaje się nieco wcześniejsze akcentowanie w treningu rozwoju sprawności specjalnej. O ile bowiem w dyscyplinach atletycznych nawet niewielkie niedoskonałości techniczne do pewnego stopnia mogą być kompensowane walorami sprawnościowymi, to w drugiej grupie dyscyplin braki w „czuciu wody” u pływaka czy „poczuciu żelaza” w szermierce praktycznie przekreślają szansę na sukces sportowy.

Przedstawione wyżej uwagi wskazują na znaczną złożoność podnoszonego zagadnienia, w którym ze strony szkoleniowca istotne stają się również pewne aspekty moralne. Biorąc jednak pod uwagę oczywistą prawidłowość, że – generalnie rzecz ujmując – dla osiągnięcia wyników sportowych wszechstronna sprawność jest po prostu niezbędna, a jednocześnie uwzględniając fakt, że naturalny proces jej rozwoju najbardziej dynamicznie przebiega we wczesnych fazach ontogenezy – jedynie umiejętne dostosowanie się do procesów rozwojowych, poprzez odpowiadającą indywidualnym możliwościom wszechstronną stymulację, daje szansę pełnego rozwoju i wykorzystania potencjału zdolności psychoruchowych jednostki.

PSYCHOLOGICZNE ZASADY PROCESU TRENINGOWEGO REALIZOWANEGO Z DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ

• Konieczność dostosowania formy ćwiczeń do wieku osoby ćwiczącej.

• Dostosowanie zakresu współzawodnictwa do potrzeb rozwojowych.

• Wykorzystanie optymalnego stadium rozwojowego dla kształtowania motoryki oraz nauczania ruchu.

• Ostrożność w dozowaniu ćwiczeń w okresie dojrzewania.

• Uwzględnienie indywidualnego tempa i rytmu rozwoju psychofizycznego.

• Uwzględnienie indywidualnego zróżnicowania ćwiczących, głównie pod względem prezentowanych zdolności i temperamentu.

• Uwzględnienie przewagi motorycznej chłopców nad dziewczętami.

• Szerokie uznanie istotności udziału czynnika motywacyjnego.

• Umiejętne zastosowanie w treningu dzieci i młodzieży ćwiczeń siłowych i wytrzymałościowych.

1. POSTAWA trwała ocena ludzi obiektów lub idei – pozytywna lub negatywna.
   
   1. Natura postaw.
   
   a) Podejście funkcjonalne – badanie powodów dla których przyjmujemy daną postawę, oraz tego, co dzięki niej zyskujemy – przyjmowanie postaw zgodnie z tą naturą pełni trzy psychologiczne funkcje:
   - adaptacyjną – polega na wykorzystaniu określonych postaw do osiągnięcia zamierzonych celów
   - poznawczą – polega na tworzeniu określonego wizerunku świata i przewidywania wydarzeń
   - obrony ego – przyjęcie danej postawy w celu uchronienia się przed lub bolesnymi np. po porażce.
   b) Podejście strukturalne – koncentruje się na analizie czynników składających się na postawę. Postawy mają trzy różne aspekty: wymiar poznawczy – obejmujący przekonania; afektywny – uczuciowy i behawioralny dotyczący zachowań.
   c) Zastosowanie podejścia strukturalnego w sporcie: przekonania są stereotypowe, czyli bazują na uogólnieniach i generalizacjach. Poprzez dostarczanie większej liczby informacji można wpłynąć na uczucia wobec sportu. Im więcej wiemy o dyscyplinie tym bardziej pozytywna jest nasza postawa wobec niej.
   
   2. Pomiar postaw.
   Postawy można mierzyć na 2 sposoby – pośredni- fizjologiczna reakcja na wieloznaczny obraz (tarcze z plamami); bezpośredni – wybierany prze psychologów podzielony na trzy różne sposoby określonymi skalami:
   a) Skala Likerta – charakteryzuje się zadawaniem pytań w oparciu o wszystkie trzy aspekty podejścia strukturalnego - poznawczy, afektywny(emocjonalny), behawioralny – i podanie ich pięciostopniowej ocenie, gdzie najwyższa i najniższa są ocenami najwyższej akceptacji i całkowitego odrzucenia. W zadawaniu pytań należy formułować twierdzenia pozytywne i negatywne.
   Przykład skali Likerta:
   1. Boks powoduje uszkodzenia mózgu - na pewno nie; nie; trudno powiedzieć; tak; na pewno tak. – aspekt poznawczy – twierdzenie negatywne.
   2. Oglądam walki bokserskie w telewizji – na pewno nie; nie; trudno powiedzieć; tak; na pewno tak – aspekt behawioralny – twierdzenie pozytywne.
   3. Boks jest ekscytujący - na pewno nie; nie; trudno powiedzieć; tak; na pewno tak – aspekt afektywny (emocjonalny) – twierdzenie pozytywne.
   b) Skale dyferencjału semantycznego – wykorzystują pary przeciwstawnych do siebie słów odwzorowujących postawę. Pomiędzy parami słów znajduje się skala od 1 do 7, gdzie liczba 1 stanowi postawę pozytywną, natomiast liczba 7 najbardziej negatywną.
   
   
   Przykład skali dyferencjały semantycznego:
   Sport jako doświadczenie społeczne:
   dobre 1 2 3 4 5 6 7 złe
   przyjemne 1 2 3 4 5 6 7 nieprzyjemne
   mądre 1 2 3 4 5 6 7 głupie
   c) Skala Thurstone`a – opiera się na skali Likerta jednak dodatkowo bierze pod uwagę to w jakim stopniu dane twierdzenie jest pozytywne lub negatywne. Po podsumowaniu można określić siłę pozytywnych i negatywnych wypowiedzi.
   
   3. Kształtowanie postaw wobec sportu.
   a) Osobowość, geny i postawy – postawy na temat sportu mogą wynikać z genów człowieka. Mogą nas predysponować do konkretnych dyscyplin sportowych. Nie ma jednak czegoś takiego jak gen sportu. Potwierdzeniem tej teorii jest fakt, że bliźnięta jednojajowe rozdzielone, mają więcej podobnych poglądów na różne poglądy niż dwujajowe. Skłonność genowa do postaw może wynikać z dziedziczenia ich od rodziców. Na pewno w kształtowaniu postaw dużą role odgrywa teoria społecznego uczenia się.
   b) Społecznie uczenie się postaw – dzieci naśladują postawy swoich rodziców wobec sportu, co wpływa na kształtowanie ich postaw. Ponadto warunkowanie instrumentalne wpływa na ich postawy. Syn przejmie zachowania ojca oglądając z nim mecz piłkarski. Będzie uczył się reagować tak jak ojciec i przejmie jego postawę do tej dyscypliny.
   c) Postawy wobec rywalizacji – zgodnie z teoria społecznego uczenia się wywieranie zbyt dużego nacisku na wygraną może spowodować brak zainteresowania sportem. Wiąże się to z tym, że dziecko zamiast czerpać radość z uprawiania sportu będzie czuło się pod presją oczekiwań. Presja ta będzie go zniechęcać, gdyż będzie się czuł, że jego wolność wyboru jest ograniczona, a sport z przyjemności przerodzi się w obowiązek.
   d) Doświadczenie bezpośrednie, a postawy – w z wiązu z faktem, iż najtrudniej zmienić jest postawy ukształtowane na podstawie doświadczenia, należy dostarczać pozytywnych doświadczeń poprzez warunkowanie klasyczne - wzmacnianie entuzjazmu na przykład, przez wyjścia na mecze piłkarskie. Przyjemność uczestnictwa w imprezie, gdzie wszyscy się dobrze bawią będzie skojarzone zostanie z przyjemnością oglądania meczu piłki nożnej, a więc doprowadzi do pozytywnej wobec niej postawy.
   e) Jakie są dziecięce postawy wobec sportu? – u większości dzieci postawy wobec sportu są pozytywne, jednak są również dzieci, które posiadają odmienną postawę poprzez niechęć do wykonywania ćwiczeń,
   Przykłady pozytywnego wzmocnienia w kształtowaniu pozytywnych postaw wobec sportu:
   - należy poświęcać uwagę wszystkim dzieciom nie tylko najbardziej uzdolnionym.
   - unikać izolowania dzieci mniej uzdolnionych – brak uwagi odbierają one jako karę.
   - chwalić za małe i proste sukcesy
   - ganić można za brak uwagi i wysiłku, ale nigdy za brak umiejętności - kara może być nawet dodatkowe ćwiczenie dla dziecka ze słabą kondycją
   
   4. Postawy wobec sportu i działalności sportowej.
   Między postawą, a zachowaniem wobec sportu istnieje silny związek. Możemy wnioskować o postawach na podstawie zachowań wobec jej obiektu, przy założeniu jednak, ze mamy dodatkową informację w postaci tego, czy postawa jest postrzegana społecznie pozytywnie czy negatywnie. Obrazuje to teoria działania celowego TRA. Mówi ona, że oprócz poczucia chęci i przekonania podjęte przez nas działania musza być dodatkowo pozytywnie spostrzegane społecznie. Do tego pod uwagę należy również brak takie czynniki jak brak czasu, lub kontuzja.
   - Ocena TRA – jeżeli chcemy przewidzieć skłonności wobec sportu, musimy nie tylko znać postawy wobec sportu, ale również, społeczną aprobatę w danej grupie oraz okoliczności występujące w danej sytuacji. Natomiast chcąc spotęgować czyjąś chęć uczestnictwa należy wpłynąć nie tylko na jego postawę, ale także na poglądy dotyczące społecznej aprobaty wobec aktywności sportowej.
   
   5. Zmiana społecznych postaw wobec sportu.
   a) Dysonans poznawczy – jest uczuciem, kiedy dana postawa jest w niezgodności z sytuacją lub intencją. Aby uniknąć tego uczucia zmieniamy zachowanie lub zmieniamy całą postawę. W takim przypadku możemy wpłynąć na postawę poprzez podanie przykładu pozytywnego postawy w chwili dysonansu. Zostanie wtedy wybrana droga pozytywna, czyli droga zmiany postawy na zgodną z pozytywnym przykładem.
   - Ocena teorii dysonansu poznawczego – teoria ta pozwala zrozumieć sposoby w jakie usprawiedliwiamy swoją rezygnację z zachowań sportowych. Poznając je zmniejszamy prawdopodobieństwo oszukania siebie. Do zmian postaw wobec dysonansu można zastosować technikę perswazji, która znacznie na nią wpłynie.
   b) Teoria spostrzegania siebie – możemy zmieniać swoją postawę wobec sportu poprzez większy wkład w jego trening, oraz możemy zmieniać postawy innych poprzez nakłanianie ich do tego samego. Jednak wśród osób silnie zdeterminowanych negatywnie na sport będzie to bardzo trudne.
   - ocena teorii spostrzegania siebie – po pierwsze, aby teoria ta miała pozytywny oddźwięk aktywność musi być regularna. Po drugie musi być przyjemną co wynika z teorii społecznego uczenia się i warunkowania klasycznego.

2. Osobowość - stanowi względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia.

W różnych teoriach najczęściej powtarzające się cechy to:

Potrzeby i zainteresowania.

Siła napędowa ludzkiej aktywności.

Warunkują i ukierunkowują działania człowieka.

Właściwości układu nerwowego, czyli temperament.

Zdolności i właściwości intelektu.

Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości człowieka

• Aktywność własna

• Środowisko biologiczne i społeczne

• Role społeczne

• Osoby znaczące

• Przejmowanie wzorów

• Rola oddziaływań wychowawczych

UDOWANIE AUTORYTETU TRENERA

Wychowanie jest jednym z fundamentalnych czynników rozwoju społeczeństwa i każdego człowieka. Spełnia ono swe zadania wówczas, gdy przygotowuje młode pokolenie do uczestnictwa w życiu społecznym, gdy przyczynia się do doskonalenia więzi pożądanych z ogólnie akceptowanego punktu widzenia, integrujących i scalających. W wychowaniu młodego człowieka wielką rolę odgrywa nie tylko wpływ rodziny, przyjaciół i znajomych, lecz również nauczycieli, opiekunów kół zainteresowań oraz klubów, a także trenerów sportowych. Budowanie autorytetu trenera nie jest procesem prostym i stabilnym. Składa się z kilku płaszczyzn działania, z których każda wydaje się priorytetową. W literaturze przedmiotu spotyka się różne wzorce idealnego trenera - wychowawcy, bowiem ulega on zmianie z biegiem czasu w detalach. Jednocześnie jednak w idealnym wzorcu zawierają się wartości uniwersalne, nieprzemijające. Nie straciło na przykład na ważności zdanie Henryka Muszyńskiego z 1974 roku, gdy mówił: "Potrzebny jest nam dziś wychowawca przewodnik, opiekun w pracy i działaniu każdego ucznia, organizator życia i działania zbiorowego uczniów, człowiek o dyspozycjach czyniących go zdolnym do autentycznej współpracy z uczniami w atmosferze prawdziwej życzliwości i twórczości, wyposażony w umiejętności kierowania nimi".

Aby uzyskiwać określone efekty, trener powinien przede wszystkim realizować wytyczne, określone w Ustawie o kulturze fizycznej. Do wymienionych tamże zadań pracy trenera należą między innymi:

Rozwijanie sprawności oraz podnoszenie poziomu wyszkolenia zawodników i osób ćwiczących;

Kształtowanie u zawodników oraz osób ćwiczących właściwych cech oraz postaw moralnych i obywatelskich, szacunku do pracy i dyscypliny osobistej;

Przestrzeganie obowiązujących w kulturze fizycznej norm moralnych oraz regulaminów sportowych;

Dbałość o bezpieczeństwo oraz zdrowie zawodników i osób ćwiczących;

Systematyczne podnoszenie swoich kwalifikacji.

Wzór osobowy trenera określony w tym dokumencie dotyczy natomiast przede wszystkim kształtowania:

troski o doskonalenie osobowości i podnoszenie sprawności podopiecznych;

świadomej odpowiedzialności za wychowanie, szkolenie i bezpieczeństwo ćwiczących;

troski o rozwój i samodoskonalenie własnej osobowości

Z pewnością trener, u którego zawodnicy bez problemu odnajdują wyżej wymienione cechy, cieszy się wziętym autorytetem.

Aby ukształtować w zawodnikach właściwe postawy moralne i stać się dla nich wzorcem godnym naśladowania, trener powinien oddziaływać silnie własnym przykładem, zgodnie ze starorzymską zasadą "Verba docent, exempla trahunt" (słowa uczą, przykłady pociągają). Trener jako szkoleniowiec zmuszony jest do dbałości o własne zdrowie i prawidłowy rozwój fizyczny oraz o postępowanie według reguł opisanych w "Kodeksie etycznym trenera sportowego", opartym na fair play - uczciwej grze. Mówiąc o fair play, mamy na myśli pewien element podstawowy, warunkujący pozostałe - jest nim po prostu uczciwość.

Trenerska uczciwość w praktyce sportowej przejawia się w sposób niezwykle konkretny, to znaczy:

w uczciwości wobec siebie samego, oznaczającej umiejętność analizy samokrytycznej, prawidłową ocenę tego, co się chce i może osiągnąć;

w uczciwości wobec zawodnika, oznaczającej preferowanie jego dobra, a zwłaszcza zdrowia i bezpieczeństwa.

Kodeks etyczny trenera wyraźnie wskazuje na cechy, którymi powinien charakteryzować się człowiek, emanujący autorytetem. Do priorytetów takiego stylu pracy powinny należeć:

Troska o etos sportu i prestiż zawodu, zobowiązujący każdego trenera sportowego do szczególnej dbałości o moralną stronę własnego postępowania;

Dbałość o dobro zawodnika jako jednostki i drużyny jako zespołu oraz o ogólnospołeczne dobro sportu jako składowej części kultury fizycznej;

Świadomość bycia nie tylko instruktorem - szkoleniowcem, lecz również wychowawcą, przejawiająca się we wzajemnym zaufaniu między nim a zawodnikiem, zrozumieniu, akceptacji, pozytywnych relacjach interpersonalnych;

Dbałość o zawodnika jako człowieka, oznaczająca stwarzanie warunków dla jego pełnego rozwoju osobowego, (m.in. pozwalająca na zdobywanie wykształcenia, kształtowania dodatkowych zainteresowań, podejmowania nowych wyzwań, osiągania innych celów niż sportowe);

Reprezentowanie nieskazitelnej postawy moralnej i społecznej, prowadzenie akceptowalnego społecznie stylu życia;

Stosowanie rzetelnych, bezwzględnie uczciwych metod pracy w pomiarach oraz interpretacji wyników.

Każdy zawodnik wymaga indywidualnego sposobu oddziaływania, każdy posiada własne poglądy, inną osobowość, inne postawy i chociażby dlatego model trenera powinien być dynamiczny. Jednakże budując swój autorytet, efektywnego trenera powinny charakteryzować:

Takt pedagogiczny - właściwa postawa moralna i społeczna, sprawiedliwość, życzliwość, szczerość, stanowczość, cierpliwość, wyrozumiałość, punktualność, obiektywizm, umiejętność indywidualnego podejścia, chęć niesienia pomocy potrzebującym i dyskrecja w sprawach osobistych zawodników;

Troska o prestiż zawodu i etos sportu - dokładna znajomość praktyczna oraz teoretyczna swojej specjalności, stosowanie metod, form i środków warunkujących efektywność pracy, znajomość problematyki kultury fizycznej i metodyki wychowania fizycznego. Doskonalenie i stałe podnoszenie własnych kwalifikacji, fachowości i sprawności fizycznej;

Indywidualne zalety osobowości - pozytywne cechy charakteru występujące w postawach prospołecznych, umiejętność pomagania, stawianie wymagań dostosowanych do możliwości zawodników, umiejętność poznawania osobowości innych, empatia, inteligencja emocjonalna, zdolności przywódcze, optymizm i umiejętność podejmowania właściwych decyzji w ograniczonym czasie.

Warto dodać, iż obiektywne ustalenie ideału trenera jest trudne. Jako przykład wspaniałego podejścia trenerskiego można zacytować słowa Huberta Wagnera: "Na początku powiedziałem chłopcom, że będziemy pracowali ciężko i dużo, ale na pewno sięgniemy po największe sukcesy, ponieważ stać nas na to. Uprzedziłem, że podstawą naszej pracy będzie żelazna, ale świadoma dyscyplina, że na treningu i podczas meczu tylko ja mam rację. Dyskutować możemy do woli po treningach. Powiedziałem, kto się nie czuje na siłach podołać tym obowiązkom, niech powie teraz i od razu zrezygnuje, potem będzie to niemożliwe, a niezdyscyplinowanych będzie czekała kara. Wszyscy się zgodzili i potem tak już było co roku".

Każdy trener - opiekun samodzielnie kształtuje swój wizerunek wśród wychowanków, każdy stosuje indywidualne metody pracy, ma jedyne w swym rodzaju podejście do pracy i podopiecznych. Budowanie autorytetu w ich oczach trwa miesiącami, latami. Między trenerem a grupą tworzy się szczególna, niepowtarzalna więź przyjaźni, szacunku, wiary, zaufania, poświęcenia, kompromisu. Kształtuje się specyficzny układ zależności. Obie strony mają wpływ na budowanie autorytetu trenera - obie decydują ostatecznie o jego funkcjonowaniu. To proces niejednoznaczny, a w powyższej pracy podjęta została tylko próba wyodrębnienia najistotniejszych cech trenera, sprzyjających traktowaniu go jako autorytet przez podopiecznych.