Temat teatrologiczny
5. Współczesne teksty dla teatru:
Przedmiotem rozprawki winna być próba analizy tekstu dramatycznego, stanowiącego scenariusz przedstawienia oraz ukazanie zmiany w traktowaniu przez realizatorów różnego typu utworów, tak dramatycznych, jak prozatorskich czy dokumentalnych jako warstwy słownej spektaklu; temat należy omówić na konkretnych przykładach.
Zagadnienia, które należałoby poruszyć lub wybrać jedno do szczegółowego omówienia:
językowy kształt (struktura) współczesnego dramatu
wykorzystanie tekstów niedramatycznych (dokument, proza)
autorskie teksty/adaptacje (szukanie 2. dna) dokonywane przez reżyserów
funkcja dramaturga w opracowywaniu tekstów spektakli, „przepisywanie” tekstów klasycznych, np. łączenie sztuk różnych autorów, które łączy osoba głównego bohatera (-rki), najczęściej rodem ze starożytności: Medea, Ifigenia, Agamemnon, Odyseusz, itp. [Alicja, Miśkiewicz/Sajewska]
Reżyserzy, których twórczość może być przedmiotem analizy:
Jan Klata (oraz tandem – Jan Klata–Sebastian Majewski)
Krystian Lupa
Krzysztof Warlikowski
tandem – Monika Strzępka–Paweł Demirski
tandem – Paweł Miśkiewicz–Dorota Sajewska
Maja Kleczewska
Michał Borczuch
Monika Pęcikiewicz
Agata Duda-Gracz
Mariusz Grzegorek
Janusz Wiśniewski
Michał Zadara
z nieżyjących:
Jerzy Grotowski
Jerzy Grzegorzewski
Tadeusz Kantor
Józef Szajna
oraz – oparte na dokumentach spektakle Teatru Ósmego Dnia
Generalnie – wybór spektakli i reżyserów dowolny, do decyzji autora rozprawki.
Bibliografia:
Antropologia widowisk, wstęp i red. L. Kolankiewicz, Warszawa 2005.
R. Barthes, Śmierć autora, „Teksty drugie” 1999 nr 1-2.
M. Borowski, M. Keil, P. Sztarbowski, M. Sugiera, Zdefiniować czy oswoić? „Dialog” 2009 nr 9.
A. Burzyńska, M. P. Markowski, Teorie literatury XXI wieku. Podręcznik. Kraków 2006.
Dramaturg. „Notatnik Teatralny” nr 58-59/2010.
M. Carlson, Performans, Warszawa 2007.
A. Duda, Teatr realności. O iluzji i realności w teatrze współczesnym, Gdańsk 2006.
L. Flaszen, Teatr skazany na magię, Kraków 1983 (część: Teatr ubogi) albo L. Flaszen „Cyrograf”, Kraków 1971 (1974, 1997).
P. Gruszczyński, Człowiek czy ryba, „Dialog” 2009 nr 9.
D. Jarząbek, Niewidzialna profesja, „Dialog” 2009 nr 9.
T. Kantor, Metamorfozy. Teksty o latach 1939-1974, wybór i oprac. J. Pleśniarowicz, Kraków 2000
T. Kantor, Pisma, t. 1-3, Wrocław – Kraków 2005.
J. Kott, Kamienny potok. Eseje o teatrze i pamięci. Kraków 1991; tegoż: Płeć Rozalindy, Kraków 1992.
A. Krajewska, Dramatyczna teoria literatury, Poznań 2009.
D. Kużnicka, Obszary zwątpień i nadziei. Inscenizacje Jerzego Grzegorzewskiego 1966-2005,Warszawa 2006.
H. T. Lehmann, Teatr postdramatyczny, przekł. D. Sajewska i M. Sugiera, Kraków 2004
K. Lupa, Rozmowy, „Notatnik Teatralny” nr 54-55/ 2009.
Z. Osiński, Grotowski i jego Laboratorium, Warszawa 1980.
Z. Osiński, Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty , Gdańsk 1998 lub dwutomowe wyd. z roku 2010.
Problemy teorii dramatu i teatru, t. I, red. J. Degler, Wrocław 2003.
J. Puzyna-Chojka, Teatr w poszukiwaniu realności, „Kultura Enter. Miesięcznik Wymiany Idei”, XI 2008, www.kulturaenter.pl
K. Puzyna, Pisać na scenie w: tegoż, Burzliwa pogoda, Warszawa 1971.
P. Pavis, Słownik terminów teatralnych, przekł. i oprac. S. Świontek, Wrocław 1998; i wydania nast.
T. Plata, Strategie publiczne, strategie prywatne. Teatr polski 1990-2005, Warszawa 2006.
K. Pleśniarowicz, Przestrzenie deziluzji. Współczesne modele dzieła teatralnego, Kraków 1996.
J.-P. Sarrazac, Słownik dramatu nowoczesnego i najnowszego, przekł. M. Borowski i M. Sugiera, Kraków 2007.
R. Schechner, Wstęp do performatyki, Wrocław 2008.
M. Sugiera, Teksty dla współczesnego teatru. Dlaczego przepisujemy klasyków albo kto zastąpił dramatopisarza, „Didaskalia” nr 82, 2007.
Szekspir i uzurpator. Z Krzysztofem Warlikowskim rozmawia Piotr Gruszczyński, Warszawa 2007.
A. Ubersfeld, Czytać teatr I, Warszawa 2002.
J. Walaszek, Ślady przedstawień, Warszawa 2008.
A. Wirth, Teatr jaki mógłby być, przekł. M. Leyko i J. Margański, Kraków 2002.
A. Wójtowicz, Od Orfeusza do Studium o Hamlecie. Teatr 13 Rzędów w Opolu (1959-1964), Wrocław 2005.
zeszyty monograficzne „Notatnika Teatralnego”: nr 32-33/2004, nr 38/2005, nr 42/2006, nr 43/2006, nr 48/2008, nr 49-51/2008.
sztuki (m. in. Jelinek, Demirskiego, Pałygi, S. Majewskiego, Wojcieszka) i teksty im towarzyszące, drukowane w „Dialogu” w latach 2005-2010 (spis treści pisma od 2000 roku do dziś na stronie internetowej: www.witryna.czasopism.pl
recenzje spektakli zamieszczone w prasie codziennej, miesięczniku „Teatr” i dwumiesięczniku „Didaskalia”
Seminaria magisterskie:
Seminarium magisterskie, prowadzący: prof. UJ. dr hab. Joanna Walaszek
Wyzwania współczesnego teatru, teatrologii i performatyki na przykładzie Starego Teatru w Krakowie.
W ramach seminarium będą omawiane i dyskutowane przemiany współczesnego teatru w perspektywie obecnie podejmowanych, w teorii i praktyce, wyzwań przekraczania granic i rozdziałów pomiędzy sztuką i życiem, sceną i widownią. Dotyczyć będą zagadnień estetyki i historii współczesnego teatru, twórczości reżyserów, aktorów i zespołów teatralnych. Przykładem współczesnych zjawisk i obiektem szczegółowych analiz będą przedstawienia ostatnich sezonów Starego Teatru – m. in. K. Lupy, P. Cieplaka, M.Zadary, B. Wysockiej, M. Borczucha oraz twórczość artystów – wspomnianych reżyserów i aktorów (m.in. J. Treli, A.Polony, A. Dymnej, J. Peszka, M. Hajewskiej-Krzysztofik, D.Segdy, K. Globisza, M.Ojrzyńskiej, K. Zarzeckiego). Będą omawiane w kontekście tradycji Starego Teatru i współczesnych poszukiwań teatru europejskiego, w świetle m.in. idei konceptualizmu i estetyki performatywności.
Seminarium magisterskie, prowadzący: dr Katarzyna Fazan
Zamierające słowo - amorficzna wizja? Estetyka tekstu i obrazu w nowoczesnych i ponowoczesnych inscenizacjach w polskim teatrze.
Problematyka seminarium będzie dotyczyła kwestii udziału słowa, tekstu i obrazu w dwudziestowiecznych spektaklach, które nie były tzw. „inscenizacją dramatu”. Zajęcia będą organizowane wokół analizy konkretnych partytur, scenariuszy, adaptacji w teatrze Tadeusza Kantora i Jerzego Grzegorzewskiego – a także z najnowszych przedstawień – np. Krzysztofa Warlikowskiego, Michała Zadary (i innych), które realizując „temat” , „inspirację” konkretnego utworu dokonują różnych form adaptacji, przepisywania, projektowania tekstu na scenie, wykorzystując zarówno wagę środków językowych, jak i dodatkowych elementów współtworzenia mowy i ekspresji teatru.
Temat ten zostanie potraktowany jako okazja do tego, by porównać teksty oryginalne i materiał przetworzony, by zorientować się w sposobach przeobrażenia wyobraźni słownej, poetyckiej, na wyobraźnię sceny, by wreszcie zastanowić się nad wagą środków wizualnych i muzycznych, które kształtują formę spektaklu.
Analiza konkretnych przykładów będzie okazją do refleksji nad sensem dramatu antycznego, klasycznego, szekspirowskiego oraz awangardowego na scenie współczesnego teatru, oraz nad rolą nieoczywistych powiązań między utworem oryginalnym i przetworzonym, między inspiracją literacką i konkretyzacją ikonograficzną, między wyszukaną formą sztuki, a ponowoczesnymi środkami, w których trudno oddzielić dzieło wysokie od wytworu popkultury.
Obok krytycznej analizy konkretnych przedsięwzięć teatralnych, celem seminarium jest stworzenie „teoretycznego zaplecza”, które pomoże zrozumieć, jaka jest rola dramaturga w teatrze, dramaturga, który ma inspirować, aktywnie opracowywać samodzielny scenicznie t e k s t, służyć swą wiedzą o formach wypowiedzi i znajomością zróżnicowanych środków przekazu, jakimi dysponuje scena.
Warsztaty:
Warsztaty dramaturgiczne, prowadzenie: Iga Gańczarczyk
Od kilku lat w polskim teatrze zaczyna się doceniać rolę dramaturga, wciąż jednak trudno zdefiniować miejsce, które zajmuje w relacji z reżyserem i w strukturze teatru. Dramaturg jako partner reżysera w pracy nad spektaklem odpowiedzialny jest przede wszystkim za kontekst literacki przedstawienia: szukanie inspiracji, odniesień oraz komentarzy, interpretację i analizę tekstu. Dramaturg z dystansu przygląda się procesowi, przypomina o ustalonych założeniach, dba o logikę zmian i pilnuje sensu znaczeń budowanych na scenie. Funkcja dramaturga polega w dużej mierze na umiejętności podążania za myślą reżysera i na nazywaniu tych idei, tematów i znaczeń, które będą tworzyły zasadniczy sens całości.
Punktem wyjścia warsztatów będzie próba określenia zadań dramaturga wobec tekstu. Skala dramaturgicznych operacji na tekście rozciąga się bowiem od subtelnych ingerencji, jak w przypadku opracowania dramatu, przez różnego rodzaju adaptacje, przepisywanie tekstów, po tworzenie autorskich scenariuszy, jedynie inspirowanych wyjściowym materiałem literackim. Radykalnych decyzji wobec tekstu coraz częściej domaga się najnowsza dramaturgia. Współczesne teksty dla teatru wykraczają daleko poza horyzont tradycyjnego dramatu, przenosząc punkt ciężkości z klasycznie rozwijającej się akcji na sam akt opowiadania historii. Jak świadomość stylu, konwencji i poetyk przekłada się na pracę nad sceniczną strukturą tekstu? Warsztaty dotyczyć będą pracy nad różnymi rozwiązaniami dramaturgicznymi na przykładzie wybranych utworów.
Warsztaty obejmują:
pracę nad adaptacją tekstu: tworzenie autorskiego scenariusza teatralnego, dramaturgiczne opracowanie tekstu,
rozmowy na temat zadań dramaturga w teatrze: przygotowanie wydawnictw i tekstów, tworzenie wizerunku teatru, miejsce dramaturga w procesie powstawania spektaklu,
pisanie tekstów o konkretnych spektaklach (zapowiedź, materiały dla prasy, informacje na stronę internetową) oraz samodzielną pracę nad dramaturgią i koncepcją graficzną programu,
Iga Gańczarczyk – absolwentka teatrologii UJ i dramaturgii na wydziale reżyserii krakowskiej PWST. W latach 2005-2007 pracowała w dziale literackim Starego Teatru, gdzie współtworzyła i organizowała festiwale re_wizje/ romantyzm (2005) i re_wizje/ antyk (2007). Jako dramaturg pracowała m.in. przy Ćwiczeniach z Czechowa według Trzech sióstr w reżyserii Pawła Miśkiewicza (dyplom wydziału aktorskiego PWST w Krakowie, 2004), przy spektaklu Doświadczenie - Nowa Huta w reżyserii Bruno Lajary w ramach festiwalu baz@rt.fr (2004), a ostatnio wraz z Magdą Stojowską przy spektaklu Factory 2 w reżyserii Krystiana Lupy w Starym Teatrze w Krakowie oraz Aktorach prowincjonalnych w reżyserii Agnieszki Holland i Anny Smolar w Teatrze im. Kochanowskiego w Opolu.
W.K.: Czy dojdziemy do takiej sytuacji, że klasyczne bajki dla dzieci będą przepisywane przez dramaturgów tak jak Czechow, Szekspir czy Racine w teatrze młodych polskich reżyserów?
M.W.: Już są przepisywane przez reżyserów teatrów lalkowych i nie jest to wcale nowa tendencja. Klasyczna bajka, która ma swoje stałe miejsce w repertuarze teatrów lalkowych, ze względu na strukturę narracyjną i powszechną, jak w micie, znajomość fabuły, zachęcała do zabiegów adaptacyjnych bliskich dzisiejszemu przepisywaniu. Dodatkowo sprzyjała temu forma teatru lalkowego, która pozwalała budować nowe poziomy znaczeń. Tendencja ta nasiliła się na pewno jednak w ostatnim okresie. „Księżniczka i ziarenko grochu” Teatru Lalka z Warszawy (reż. M. Wojtyszko), zrealizowana w Baju Pomorskim „Afrykańska opowieść, czyli Tygrys Pietrek” z inspiracji Hanną Januszewską (reż. Zbigniew Lisowski), czy „Czerwony Kapturek” warszawskiego Teatru Guliwer w reż. Piotra Tomaszuka to najbardziej adekwatne przykłady. Utrwalone w wyobraźni dzieci motywy bajkowe są w nich dekonstruowane, ich odniesienia wyraźnie przemieszczają się w kierunku współczesnego obrazu świata. Kłopot zaczyna się wtedy, gdy w procesie przepisywania twórcy gubią w pół drogi swego odbiorcę, czyli dziecko. Przepisywanie baśni powinno, moim zdaniem, współistnieć razem ze świetnymi realizacjami klasycznymi, ponieważ bez tego wzajemnego oświetlania się dzieł nie dostarczymy dziecku punktów orientacyjnych koniecznych do dekonstrukcyjnych odczytań.
W.K.: Czy owo przepisywanie nie powinno zacząć się właśnie od repertuaru dla dzieci, by uniknąć tych nieporozumień, jakie towarzyszą – również na polu krytyki teatralnej – spektaklom Demirskiego, Strzępki, Zadary, Olsten czy Kleczewskiej? Być może nie wszyscy jeszcze są przygotowani do odbioru tak radykalnych zabiegów dramaturgicznych, uciekających od opowiada fabuły w kierunku historii alinearnych, do tego unurzanych w popkulturze?
M.W.: Zwrócił Pan uwagę na ważną kwestię. My, dorośli, nie jesteśmy często przygotowani do odbierania dzieł o konstrukcji alinearnej, musimy się z tego typu zabiegami oswajać, uczyć ich. Zupełnie inaczej dzieje się w przypadku dzieci. One rozpoczynają swoje spotkania ze sztuką od naturalnego dla dzieci młodszych, afabularnego właśnie interpretowania dzieł artystycznych. Ponadto, dzisiejsze dzieci tkwią już niejako wewnątrz kultury audiowizualnej, cyberkultury i takie formy przekazu, ekspresji są już ich językiem. I tu jest wyzwanie dla dzisiejszego teatru dla dzieci i młodzieży – umożliwiać małym widzom jak najdłuższe używanie tej unikalnej i przemijającej niestety zdolności alinearnego myślenia, odwołując się do bliskiego im kodu kulturowego. Ale robić to w sposób dojrzały artystycznie, mądry i odpowiedzialny wobec widzów, aby nie otrzymali oni popkulturowej papki czy „zapętlonego” w meta-odniesieniach dzieła. Repertuar dla dzieci to rodzaj ziarna, które zasiewamy i w tym sensie konieczne są w nim zmiany równorzędne do tego, co dzieje się w teatrze dla dorosłych.
Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Dyrektor Naczelny i Artystyczny – Mikołaj Grabowski
TRYLOGIA, Henryk Sienkiewicz Wesele hrabiego Orgaza
dramaturgiczne opracowanie tekstu : Jan Klata i Sebastian Majewski
re_yseria i opracowanie muzyczne: Jan Klata