Okresy sensytywne cech motorycznych

Do podstawowych cech motorycznych sformułowanych przez Bernsteina już w 1947 roku, a następnie rozwiniętych przez wielu innych badaczy należą: szybkość, siła, wytrzymałość, gibkość, zwinność, skoczność, zręczność oraz koordynacja ruchowa. Każda z tych cech oddziałuje inaczej na funkcjonalność człowieka. Szybkość to według Osińskiego „przejaw motoryczności człowieka [który] rozumie się [jako] poziom możliwości przemieszczania w przestrzeni całego ciała lub jego części w możliwie najkrótszym odcinku czasu”. Szybkość posiada trzy składowe, a mianowicie czas reakcji, który jest uwarunkowany genetycznie, czas pojedynczego ruchu i częstotliwość ruchów. Aby organizm funkcjonował w sposób prawidłowy, musi być zachowany optymalny poziom szybkości ruchów Siła kształtuje się na różne sposoby w zależności od rodzaju pracy, jaki wykonują mięśnie. Siła mięśniowa zależy od przekroju poprzecznego mięśnia, proporcji włókien białych do czerwonych oraz od rekrutacji jednostek motorycznych. Najbardziej właściwy poziom siły ma wpływ na płynność i ekonomikę ruchu, a także na zwiększony poziom mocy. Siła i szybkość są składowymi mocy będącej wielkością pracy w jednostce czasu. Uzyskanie jej optymalnego poziomu umożliwia uratowanie się przed upadkiem w sytuacji gwałtownej utraty równowagi. Wytrzymałość posiada znaczący wpływ na ekonomikę i dokładność ruchów w warunkach zmęczenia i pod tym terminem określa się posiadanie zdolności do długotrwałego wykonywania czynności bez obniżania ich skuteczności, w związku z czym wytrzymałość można postrzegać jako zdolność do przeciwdziałania zmęczeniu fizycznemu w trakcie pracy mięśni. Potencjał, jakim się dysponuje, czyli wydolność organizmu kształtuje wytrzymałość. Natomiast gibkość jest to ruchomość ciała w poszczególnych stawach, a więc zdolność do wykonywania ruchów w stawie oraz w kombinacji stawów w jak najlepszym zakresie. O tym, czy jest się dostatecznie gibkim, decydują budowa stawów i umiejętność kontroli sensomotorycznej. Uzyskanie jak najlepszych funkcjonalnych zakresów ruchu jest uwarunkowane m.in. odpowiednim wypracowaniem balansu pomiędzy zginaczami a prostownikami.

Okresy sensytywne są to okresy szczególnej wrażliwości, a więc pewne krytyczne okresy zauważalne zwłaszcza w rozwoju dziecka, w trakcie których szybciej reaguje ono na bodźce środowiskowe. Gdy w odpowiednim okresie sensytywnym oddziałuje się właściwym treningiem na daną cechę, istnieje prawdopodobieństwo, że zostanie ona łatwiej zaaprobowana przez organizm niż w przypadku gdy wybierze się nieodpowiedni okres rozwoju. W ten sposób cechę jest o wiele łatwiej kształtować i rozwijać. W literaturze naukowej wyodrębniono jedenaście okresów sensytywnych, których powtarzalność uwarunkowana jest rozwojem dziecka. W tym czasie można wpływać na siedem różnych cech. Okresy sensytywne w odniesieniu do wieku prezentują się następująco:

- szybkość: pierwszy dla chłopców w wieku 6-9 lat, a drugi dla chłopców w wieku 13-16 lat; pierwszy dla dziewcząt w wieku 4-7 lat, a drugi dla dziewcząt w wieku 11-13 lat. Mimo iż predyspozycje szybkościowe są w dużej mierze uwarunkowane genetycznie, dobór odpowiednich obciążeń i form treningowych pozwala na osiągnięcie u różnych dzieci zadowalających wyników;

- gibkość: pierwszy dla chłopców w wieku 6-9 lat, a drugi dla chłopców w wieku 11-14 lat; pierwszy dla dziewcząt w wieku 4-7 lat, a drugi dla dziewcząt w wieku 9-12 lat. Jeśli okresy te nie zostaną właściwie wykorzystane, dziecko ma nikłe szanse na osiągnięcie imponującej ruchomości w stawach. Ćwiczenia gibkości powinno się prowadzić po kompleksowej trwającej co najmniej dziesięć minut rozgrzewce, która poprawia krążenie w mięśniach i zapobiega kontuzjom. Największy poziom gibkości przypada na 19 do 20 lat u mężczyzn i na 17 do 18. roku życia u kobiet, gdyż jest to moment ukształtowania się aparatu ruchu;

- umiejętność: pierwszy dla chłopców w wieku 9-12 lat, a drugi dla chłopców w wieku 14-18 lat; pierwszy dla dziewcząt w wieku 7-10 lat, a drugi dla dziewcząt w wieku 12-16 lat;

- wytrzymałość: pierwszy dla chłopców w wieku 12-14 lat, a drugi dla chłopców w wieku 18-22 lat; pierwszy dla dziewcząt w wieku 10-12 lat, a drugi dla dziewcząt w wieku 16-20 lat. Trening z dziećmi i młodzieżą powinien w pierwszej kolejności kształtować wytrzymałość ogólną, co oznacza, że cały organizm powinien być przygotowany do wykonywania wysiłku, który nader często jest długotrwały;

- siła: od 12 do 18 miesięcy po zakończenia skoku pokwitaniowego. U chłopców jest to najczęściej 14. rok życia do 18., a u dziewcząt od 10 lat do wystąpienia pierwszej miesiączki. Zamiast stosowania maksymalnych obciążeń siłowych zaleca się takie ćwiczenia jak rzuty, ćwiczenia z pokonywaniem własnego ciężaru ciała czy biegi dużo lepsze od intensywnych ćwiczeń wytrzymałościowo-siłowych;

- skoczność: chłopcy w wieku od 13 do 15 lat, a dziewczęta w wieku od 9 do 12 lat. Dzieciom nie powinno się rekomendować ćwiczeń z obciążeniem. Zalecane są dla nich ćwiczenia skocznościowe i siłowe (w tym przypadku zwiększające siłę odbicia), lecz wyłącznie z pokonywaniem ciężaru własnego ciała;

- orientacja przestrzenna: 12-16 lat;

- moc: około półtora roku po zakończeniu okresu pokwitaniowego.

Bibliografia:

Motoryczność człowieka – jej struktura, zmienność i uwarunkowania, pod red. W. Osińskiego, Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego, Poznań 1993.

Corominas F., Wychować dziś, tłum. K. Radzikowska, Wydawnictwo Księży Pallotynów, Ząbki 2006.