MORFOLOGIA UZĘBIENIA STAŁEGO CZŁOWIEKA

Uzębienie ludzkie wykazuje trzy charakterystyczne cechy: heterodoncję, tekodoncję, difiodoncję.

Heterodoncja – zróżnicowanie kształtu zębów, cecha ta jest typowa dla większości ssaków, w przeciwieństwie do homodoncji – jednakowego kształtu wszystkich zębów, jest ona charakterystyczna dla ryb, płazów i gadów. 
Tekodoncja – to osadzenie zębów w zębodołach szczęki i żuchwy – cecha ta jest również typową cecha wszystkich ssaków.     
Difiodoncja – to wyrzynanie się dwóch pokoleń zębów: najpierw zębów mlecznych (dentes decidui sive lactei), które są następnie zastępowane zębami stałymi (dentes permanentes). Uzębienie mleczne człowieka składa się z 20 zębów: ośmiu zębów siecznych,  czterech kłów oraz ośmiu zębów trzonowych. Zęby przedtrzonowe nie występują w uzębieniu mlecznym. Uzębienie stałe liczy zwykle 32 zęby; 8 zębów siecznych, 4 kły, 8 zębów przedtrzonowych oraz 12 trzonowych, jednak coraz częściej obserwuje się brak występowania zawiązków zębów trzonowych trzecich u młodych ludzi. Zęby człowieka są dostosowane do rodzaju spożywanego przez niego pokarmu. Ludzie jako organizmy wszystkożerne posiadają wszystkie cztery typy zębów – zęby sieczne (dentes incisivi), kły (dentes canines), zęby przedtrzonowe (dentes premolares) oraz trzonowe (dentes molares). Poszczególne typy zębów różnią się od siebie kształtem – zęby sieczne przystosowane są do cięcia pokarmu, a kły do jego rozrywania, dlatego posiadają brzegi sieczne. Pozostałe zęby służą mieleniu pokarmu, dlatego posiadają powierzchnie żujące, które dzięki guzkom i bruzdom działają przy wzajemnym kontakcie jak tarka. Największym zębem człowieka jest pierwszy trzonowiec dolny – 36/46. Najdłuższym zębem jest kieł górny – 13 / 23, a najmniejszym ząb sieczny dolny przyśrodkowy.

Zęby prawe i lewe w danym łuku są swoim lustrzanym odbiciem. Do rozróżniania zębów strony prawej od zębów strony lewej służą trzy cechy Mühlreitera:

• cecha korzenia – korzeń odchyla się w kierunku dystalnym od długiej osi zęba, w stronę, z której pochodzi
• cecha krzywizny (wypukłości korony) – charakterystyczna dla górnych siekaczy i kłów. Po stronie mezjalnej zęba występuje większa krzywizna niż po stronie dystalnej.

• cecha kąta brzegu siecznego – Kąt jaki tworzy brzeg sieczny z powierzchnią styczną korony, jest po stronie mezjalnej ostrzejszy niż po stronie dystalnej (wierzchołek kąta bocznego jest zaokrąglony), jest ona bardzo wyraźna w zębach siecznych górnych.

Oprócz cech Mühlreitera charakterystyczne jest także:

• pochylenie koron zębów żuchwy w stronę językową

• wygięcie linii szyjki zęba, które jest bliższe brzegowi siecznemu w kłach i zębach siecznych lub powierzchni żującej w zębach przedtrzonowych i trzonowych.

Zęby sieczne i kły posiadają brzeg sieczny oraz cztery powierzchnie: przedsionkową / wargową (facies vestibularis / labialis),językową (facies lingualis), mezjalną – bliższą (facies mesialis) oraz dalszą (facies distalis). Zęby przedtrzonowe i trzonowe posiadają pięć powierzchni – cztery identyczne jak w zębach siecznym i kłach oraz występującą zamiast brzegu siecznego powierzchnię okluzyjną (żującą). Korzenie nie są ustawione w prostolinijnie do przedłużenia koron, lecz w zębach przednich odchylają się bocznie, w tylnych – dotylnie: korzeń jest więc odchylony w kierunku następnego zęba.

Zęby sieczne.

Kształt korony wszystkich zębów siecznych jest dłutowaty, a jego tnąca krawędź zwraca się w stronę zębów przeciwległych. Powierzchnia wargowa i wewnętrzna zwężają się delikatnie w kierunku korzenia. Powierzchnia zewnętrzna jest w przybliżeniu czworokątna i w pobliżu szyjki kończy się zaokrąglonym brzegiem: jest ona wypukła w kierunku podłużnym i poprzecznym: ta ostatnia wypukłość zaznacza się silniej, powierzchnia wewnętrzna ma zwykle trzy niskie zaokrąglone listewki podłużne, którym odpowiadają trzy niewielkie falbanki na krawędzi siecznej, jednak szybko ulegają one starciu. Powierzchnia wewnętrzna (językowa) ma kształt bardziej trójkątny i jest zwłaszcza w zębach górnych silnie wklęsła w kierunku podłużnym, przy szyjce zakończona jest tępym wzniesieniem, zwanym guzkiem zębowym (tuberculum dentis). Każdy siekacz ma tylko jeden korzeń, zwykle bocznie odchylony (cecha korzenia). Korzenie są stożkowate, spłaszczone po bokach -silniej w zębach żuchwy, na powierzchniach bocznej i przyśrodkowej korzenia występuje jeden płytki rowek podłużny. Pojedynczy kanał korzenia w przekroju poprzecznym ma kształt zaokrąglonego trójkąta. Komora zęba ma większe wymiary w kierunku poprzecznym niż strzałkowym. W kierunku krawędzi siecznej tworzy trzy uchyłki, które odpowiadają trzem pierwotnym falbankom. Z zębów siecznych górnych przyśrodkowy jest większy od bocznego. Zęby sieczne dolne są w ogóle mniejsze od górnych, a dolny boczny ząb sieczny jest większy od przyśrodkowego.

Ząb sieczny górny przyśrodkowy. Jest on największy ze wszystkich siekaczy i jego korona widziana od przodu ma charakterystyczny kształt łopatkowaty. 

Ząb sieczny górny boczny. Siekacz górny boczny jest mniejszy i węższy od przyśrodkowego.
Powierzchnia językowa jest silniej wklęsła niż na siekaczu przyśrodkowym i czasem ma wielki guzek zębowy, który wznosi się ku tyłowi od właściwej korony. Między tym guzkiem a resztą powierzchni może występować głęboki dołek, zwany otworem ślepym (foramen cecum). Siekacz górny boczny pod względem kształtu i wielkości jest bardzo zmienny, choć w mniejszym stopniu niż ząb mądrości: często ma postać zredukowaną. 

Zęby sieczne dolne. Siekacze dolne są mniejsze od górnych, odwrotnie niż w szczęce, siekacz dolny przyśrodkowy jest dużo mniejszy od bocznego. Powierzchnia wargowa obu zębów jest gładka i słabo wypukła, listewki podłużne rzadko występują. Powierzchnia językowa jest silnie wklęsła w kierunku podłużnym. Guzek zębowy jest dobrze rozwinięty, ale mało zróżnicowany. Kąt między powierzchniami stycznymi a krawędzią sieczna zęba przyśrodkowego jest obustronnie ostry (brak cechy kąta), a w zębie bocznym kąt ten jest zaokrąglony. Kierunek korzenia na zębie przyśrodkowym jest prawie pionowy lub nawet nieco pochylony dośrodkowo, cecha korzenia tutaj, więc nie występuje. Natomiast przeważnie zaznacza się ona na siekaczu dolnym bocznym. Cecha krzywizny w obu dolnych siekaczach nie jest miarodajna. Do siekacza dolnego przyśrodkowego nie pasuje żadna z typowych cech pozwalających na rozróżnienie prawych i lewych zębów. W siekaczu bocznym można stwierdzić cechę korzenia i cechę kąta.

Kły

Kły są najsilniej rozwiniętymi zębami jednokorzeniowymi: w odróżnieniu od siekaczy zamiast krawędzi siecznej kieł posiada wierzchołek żucia (dens cuspiduus). Korona na swym wolnym końcu przechodzi w krawędź której krótszy odcinek przyśrodkowy wytwarza kąt z dłuższym odcinkiem bocznym.
Podstawa korony jest szczególnie gruba w kierunku wargowo-językowym. Na powierzchni językowej korony, tak samo jak na siekaczach, znajduje się guzek zębowy. Komora górnych i dolnych kłów wybiega ku wierzchołkowi w jeden zaostrzony uchyłek. Jest ona szczególnie obszerna w kierunku wargowo-językowym i z obu boków spłaszczona: przekrój poprzeczny komory, jak również i kanału korzenia jest owalny, długa oś owalu leży w kierunku wargowo-językowym.

Kieł górny

Kieł górny jest najdłuższym zębem całego uzębienia (długość około 26 mm). Powierzchnia wargowa korony jest mniej więcej pięciokątna: z obu jej bocznych kątów kąt przyśrodkowy jest położony niżej. Jest ona silnie wypukła, zwłaszcza w kierunku poprzecznym. Na wierzchołku rozpoczyna się grzebień dzielący powierzchnię wargową na dwie części, przyśrodkową bardziej wypukłą wykazującą cechę krzywizny) oraz boczną. Znacznie wyraźniejszy grzebień znajduje się na powierzchni językowej korony, którą dzieli. Zarys powierzchni językowej jest podobny do zarysu powierzchni wargowej. Guzek zębowy jest bardzo silnie rozwinięty, jednak stopniowo przechodzi w powierzchnię językową korony. Kieł górny wykazuje cechę kata. Korzeń jest bardzo silny, o przekroju trójkątno-owalnym: powierzchnia wargowa jest szeroka, powierzchnia językowa tworzy zaokrągloną krawędź. Wierzchołek korzenia jest często zakrzywiony bocznic lub ku tyłowi. Cały korzeń pochyla się lekko w bok (cecha korzenia). Na powierzchniach stycznych korzenia znajdują podłużne rowki. Kanał jest w przeważającej większości pojedynczy.

Kieł dolny

Kieł dolny ma słabszą koronę i krótszy korzeń niż kieł górny. Korona kłów dolnych jest węższa i dłuższa niż górnych. Powierzchnie styczne korony są bardziej do siebie równolegle, dlatego zanika pięciokątny kształt korony. Kąt boczny powierzchni stycznej również na dolnym kle jest bardziej przesunięty w kierunku korzenia niż na powierzchni przyśrodkowej i silniej zaokrąglony (cecha kąta). Granica wargowa szkliwa sięga dalej w kierunku korzenia niż na We górnym, stąd większa długości korony. Charakterystyczne jest szybkie zużycie wierzchołka korony, natomiast na górnym kle zużywa się guzek zębowy. Na kle dolnym guzek zębowy nie jest zbyt silnie rozwinięty. Korzeń odchyla się w stronę boczną (cecha korzenia): jest on silniej niż górny spłaszczony w kierunku bliższo-dalszym i ma owalny przekrój. Kanał korzeniowy jest pojedynczy.

Zęby przedtrzonowe

Zęby przedtrzonowe (dentes premolares)Na powierzchni zębów przedtrzonowych występuje powierzchnia żucia (facies occlusalis sive masticatoria): na niej znajdują się dwa guzki, zęby przedtrzonowe to zębyi dwuguzkowe (dentes bicuspidui), jeden z guzków leży po stronie policzkowej korony, drugi po stronie językowej: ostatni odpowiada guzkowi zębowemu siekaczy i kłów. Guzek policzkowy jest wyższy od językowego, tylko ząb przedtrzonowy górny drugi ma oba guzki tej samej wysokości. Na powierzchni okluzyjnej znajduje się podłużna bruzda przebiegająca równolegle do łuku zębowego, oddzielająca ona większą część policzkową wraz z guzkiem policzkowym od mniejszej części językowej z guzkiem językowym. W pobliżu obu końców powierzchni żucia z przodu i z tyłu dzieli się ona na dwa małe rozbieżne ramiona. Graniczą one z przodu i z tyłu z tzw. listewkami brzeżnymi szkliwa, które łączą guzek policzkowy z guzkiem językowym. Korzeń nieco pochylony ku tyłowi jest spłaszczony od przodu do tyłu. W zębach przedtrzonowych górnych korzeń bywa często dwudzielny, na dolnych jest zawsze pojedynczy. Komora zęba tworzy dwa uwypuklenia w stronę powierzchni żującej, które odpowiadają dwóm guzkom, kanał korzenia jest pojedynczy, zdarza się jednak, że ulega rozdwojeniu na dwa ramiona.

Zęby przedtrzonowe górne.

Powierzchnia żująca jest przedzielona głęboką bruzda, oddzielającą guzek policzkowy od językowego. Powierzchnia przedsionkowa ma kształt pięciokątny, zbliżony do powierzchni wargowej kła górnego. Powierzchnia policzkowa korony jest większa od językowej. Guzek policzkowy pierwszego zęba jest wyższy od językowego, na drugim – ale oba guzki są w przybliżeniu tej samej wysokości. Na przekroju poprzecznym korzeń ma kształt wydłużonego owalu. Powierzchnie styczne korzenia, przednia i tylna, mają podłużne rowki, które przeważnie jednak wcinają się głęboko i często powodują rozszczepienie pojedynczego korzenia na korzeń policzkowy i językowy. Przeważnie występują dwa kanały korzenia, nawet w zębach jednokorzeniowych. Pojedynczy kanał często rozdziela się w pobliżu wierzchołka korzenia. 

Zęby przedtrzonowe dolne.

Odróżniają się od górnych przede wszystkim okrągłym kształtem powierzchni żucia. Guzki policzkowe są wyższe od językowych. Ząb przedtrzonowy dolny drugi jest większy od pierwszego ma silniej rozwinięty guzek językowy – który jest szerszy i prawie równy guzkowi policzkowemu. Guzek językowy dolnego przedtrzonowca jest mały i niski:ząb ten jest czasem podobny do kła. W dolnym drugim przedtrzonowcu guzek językowy jest czasem podzielony na dwa leżące obok siebie guzki, ma wtedy postać zbliżoną do zębów trzonowych. Zjawisko to nazywamy molaryzacją. Powierzchnie styczne przednia i tylna są zwykle gładkie, rzadziej wyżłobione. Kanał korzenia w zębie przedtrzonowym drugim jest zazwyczaj pojedynczy, czasami podwójny. Ząb przedtrzonowy pierwszy dolny posiada zwykle dwa kanały.

Zęby trzonowe

Zęby trzonowe (dentes molares). Ze wszystkich zębów trzonowce mają najsilniej rozwiniętą koronę. Korona zębów górnych ma podobny do rombu, a dolnych do wydłużonego prostokąta. Na powierzchni żucia znajdują się co najmniej trzy guzki, przeważnie jest ich cztery lub pięć, rzadko więcej – zęby wieloguzkowe (dentes multicuspidates). Zęby górne są prawie zawsze czteroguzkowe, dolne mają cztery lub pięć guzków. Dwa z czterech guzków są położone po stronie policzkowej, a dwa pozostałe po stronie językowej: jeśli w dolnych zębach jest więcej niż cztery guzki, to dwa z nich występują zawsze po stronie językowej, a reszta po stronie policzkowej. W zębach szczęki znajdują się zwykle 3 korzenie, dwa korzenie są położone po stronie policzkowej, a jeden po językowej. Trzonowce żuchwy mają zwykle dwa korzenie – jeden przebiega do przodu (mezjalnie), a drugi do tyłu (dystalnie). Pierwszy ząb trzonowy jest największy, ostatni najmniejszy, często silnie zredukowany i wyrzyna się ze znacznym opóźnieniem (ząb mądrości, dens serotinus sive dens molaris tertius), czasami pozostaje zatrzymany w kości. Komora zębów trzonowych jest duża i znajduje się głównie w obrębie szyjki, tworzy uwypuklenia w kierunku guzków zęba w ilości obecnych tam guzków. Liczba kanałów korzeniowych odpowiada na ogół liczbie korzeni.

Zęby trzonowe górne. Korona tych zębów na przekroju poprzecznym ma kształt rombu, którego dłuższa przekątna skierowana jest od strony przednio-policzkowej ku stronie tylno-językowej, przekątna krótsza biegnie od strony przednio-językowej ku stronie tylno-policzkowej. Na powierzchni żucia najczęściej występują 4 guzki, rzadziej 3:większa liczba guzków zdarza się tylko jaka odmiana, zwłaszcza na zębach mądrości. Układ guzków i przedzielają cechuje bruzd jest bardzo zmienny. Liczba korzeni wynosi trzy; dwa korzenie policzkowe, przedni i tylny, oraz jeden korzeń podniebienny.

Ząb trzonowy górny pierwszy. Obwód korony ma kształt rombu. Z 4 guzków powierzchni żucia 2 leżą po stronie policzkowej, 2 po stronie językowej. Przedni guzek strony językowej jest zwykle największy, tylny tej samej strony najmniejszy. Oba guzki policzkowe, przedni i tylny, są prawie tej samej wielkości. W części przedniej powierzchni językowej korony znajduje się często mały guzek dodatkowy, tzw. guzek nieprawidłowy, zwany inaczej guzkiem Carabella (tuberculum anomale sive Carabelli). W około 15% przypadków guzek ten jest dobrze rozwinięty, a łukowata bruzda wyraźnie oddziela go od przedniego guzka językowego. Guzek nieprawidłowy, nawet silnie rozwinięty, nie dosięga powierzchni żucia. Występują 3 korzenie, dwa policzkowe i jeden podniebienny. Oba korzenie policzkowe, przedni i tylny, są spłaszczone od przodu do tyłu, przedni jest z nich jest silniejszy. Na powierzchniach przedniej i tylnej występuje podłużnie wyżłobienie. Korzeń językowy jest silniejszy od policzkowych, w obwodzie bardziej okrągły, na swej powierzchni językowej ma podłużny rowek. W przypadkach złączenia się korzeni, co w pierwszym zębie trzonowym występuje rzadziej niż w drugim, korzeń językowy zlewa się z tylnym korzeniem policzkowym albo też oba korzenie policzkowe w mniejszym lub większym stopniu zlewają się z sobą.

Wszystkie trzy korzenie w kierunku wierzchołka biegną silnie rozbieżnie: przestrzeń ograniczona wierzchołkami korzeni jest większa od obwodu korony. Komora zęba znajduje się głównie w jego szyjce. W 50 do 6O% przypadków przewód korzeniowy przedniego korzenia policzkowego jest rozdwojony albo częściowo, albo wzdłuż całego swego przebiegu. Pozostałe korzenie mają przewody pojedyncze.

Ząb trzonowy górny drugi. Korona drugiego górnego zęba trzonowego występuje w trzech typowych postaciach.
• Postać pierwsza jest powtórzeniem kształtu pierwszego zęba trzonowego.

• Postać druga powstaje przez stopniową redukcję tylnego guzka językowego. W tej odmianie pierwotnie przedni guzek językowy jest teraz jedynym guzkiem językowym, przesuwa się do tyłu. Ta forma występuje mniej więcej w połowie przypadków.

• Postać trzecia jest silnie spłaszczona i na przekroju przybiera kształt owalu.

W skrajnych przypadkach guzki mogą się ze sobą zlewać, a wtedy z zęba czteroguzkowego powstaje ząb trójguzkowy. Trzecia forma występuje w 5 do 10% przypadków. Korzenie często zrastają się ze sobą. W przeciwieństwie do pierwszego zęba trzonowego tutaj przedni korzeń policzkowy zazwyczaj łączy się z korzeniem językowym.

Ząb trzonowy górny trzeci albo górny ząb mądrości jest najbardziej zmienny pod względem kształtu i wielkości. Tak samo zmienna jest liczba korzeni. Pierwotna liczba trzech korzeni zmienia się przez rozszczepienie może zwiększyć się do czterech, bardzo rzadko nawet do pięciu. Zmienny jest także kształt komory zęba i liczba kanałów korzeniowych.

Ząb trzonowy trzeci. Koroną tego zęba jest zwykle krótsza w wymiarze osiowym oraz przednio-bliższym. Dwa korzenie policzkowe są zwykle zrośnięte. Guzek bliższy policzkowy jest większy niż guzek dalszy policzkowy. Na powierzchni językowej występuje zwykle jeden duży guzek językowy. Korzeń językowy jest często zrośnięty z korzeniami policzkowymi. Korona zęba trzonowego trzeciego górnego jest najmniejsza z koron trzonowców szczęki. Powierzchnia żująca ma kształt sercowaty. Guzek językowy bliższy jest największy, drugim co do wielkości guzkiem jest guzek bliższy policzkowy, a guzek dalszy policzkowy jest z nich najmniejszy. Zwykle występują trzy kanały, po jednym w każdym korzeniu zęba.

Zęby trzonowe dolne. Korony zębów dolnych trzonowych mają kształt podłużnego prostokąta są one dłuższe od przodu ku tyłowi. Każdy z dolnych trzonowców może mieć od czterech do pięciu guzków. W zębach czteroguzkowych bruzdy międzyguzkowe są kształtu krzyża o jednym ramieniu biegnącym poprzecznie w kierunku policzkowa-językowym, a drugim-podłużnie w kierunku prostopadłym do poprzedniego. W zębach pięcioguzkowych tylny koniec ramienia podłużnego rozszczepia się obejmując piąty, tylny guzek. Zęby mają po dwa korzenie, przedni i tylny. Liczba kanałów zwykle wynosi od 3 do 4. Komora zęba jest obszerna i leży głównie w jego szyjce. 

Zęby trzonowe dolne są mniej zmienne niż górne.

Ząb trzonowy dolny pierwszy. W 85-95 % przypadków ma czworokątną powierzchnię żującą z pięcioma guzkami. W innych przypadkach występują cztery guzki, rzadziej więcej niż pięć. Z pięciu guzków 3 zawsze zlokalizowane są po stronie policzkowej, dzięki czemu jest ona nieco uwypuklona. Guzki językowe są mniejsze, ale wyższe od policzkowych: piąty guzek tylny jest najmniejszy. Oba korzenie, przedni i tylny, są spłaszczone przednio-tylnie posiadają podłużne żłobienia na swoich przednich i tylnych powierzchniach. Występuje wyraźna cecha korzenia. Korzeń tylny ma jeden kanał korzeniowy, w przeciwieństwie do kanału przedniego, w którym zwykle znajdują się dwa kanały.

Ząb trzonowy dolny drugi. Korona tego zęba jest mniej wydłużona niż zęba pierwszego. Na powierzchni żującej znajdują się zwykle cztery guzki, oddzielone charakterystyczną bruzda w kształcie krzyża. Poprzeczne ramię bruzdy wcina się w powierzchnię językową i policzkową przez co wytwarza się na niej mały otwór ślepy. Korzenie i komora zęba trzonowego dolnego drugiego jest podobna kształtem do trzonowca pierwszego. Natomiast zlewanie się korzeni występuje częściej, a kanał korzenia przedniego często bywa pojedynczy. Liczba kanałów waha się przeciętnie od dwóch do trzech.

Ząb trzonowy dolny trzeci. Ząb trzonowy dolny trzeci, czyli dolny ząb mądrości, jest bardzo zmienny, choć w znacznie mniejszym stopniu niż górny. Jest on mniejszy od drugiego dolnego zęba trzonowego, jednak większy od górnego zęba mądrości. Mniej więcej w połowie przypadków jest czteroguzkowy, rzadko pięcioguzkowy. W pozostałych przypadkach występuje postacie trójguzkowe lub też o zwiększonej liczbie guzków W 6% przypadków występuje jeden przewód korzeniowy przedni i jeden tylny, rzadko tylko jeden przewód o kształcie lejkowatym.